Kafkasya Ve Kirim Çevresi̇nde Nogaylar

  TDD/JofEL  2013  Yaz/Summer     q   U f u k   T a v k u l     A N K A R A   Ü N İ V E R S İ T E S İ   KAFKASYA  VE  KIRIM  ÇEVRESİNDE  NOGAYLAR   N O G H A Y S  A R O U N D  T H E  C A U C A S IA  A N D  C R IM E A   Özet   Kazakistan’dan  Romanya’ya  kadar  uzanan  geniş  bir  coğrafyada  yaşayan  Nogayların  bir  bölümü  Kırım   civarında   yerleşirlerken   bazı   Nogay   boyları   da   18.   yüzyılda   Rusya   tarafından   Kafkasya’nın   kuzeyindeki   bozkırlara  yerleştirilmişlerdir.  Nogaylar  Kafkasya’da  yaşamakta  olan  çeşitli  Kafkas  halklarıyla  etnik  ve   kültürel  ilişkiler  kurmuşlardır.  Günümüzde  Kafkasya  ve  çevresinde  yaşamakta  olan  Nogayların  dağınık   bir  nüfus  yapısına  sahip  olmaları  onların  etnik-­‐millî  meselelerinin  çözümünü  zorlaştırmaktadır.   Anahtar  Kelimeler   N o g a y l a r ,   K ı r ı m ,   K a f k a s y a   Abstract   Living  in  a  wide  area  lying   from  Kazakhstan  to  Romania  some  of  the  Noghay  tribes  settled  in  around   the   Crimea.   In   the   18th   century   some   Noghay   tribes   were   settled   on   the   northern   steppes   of   the   Caucasus   by   Russians.   Noghays   have   established   ethnic   and   cultural   relations   with   the   Caucasian   peoples.   Due   to   the   scattered   population   of   Noghays   around   the   Caucasus   it   is   difficult   to   have   a   solution  to  their  ethno-­‐national  issues.   Key  Words     N o g h a y s ,   C r i m e a ,   C a u c a s u s                T D D / J o f E L   2 0 1 3   Y a z / S u m m e r . . . . . ● . . . . T e h l i k e d e k i   D i l l e r   D e r g i s i / J o u r n a l   o f   E n d a n g e r e d   L a n g u a g e s   U f u k   T a v k u l . . .   ● . . .   K a f k a s y a   v e   K ı r ı m   Ç e v r e s i n d e   N o g a y l a r   Deşt-­‐i  Kıpçak’ın  eski  göçebe-­‐savaşçı  halkı  Nogaylar,  Kafkasya  ve  Kırım  civarındaki  topraklarda  da  yurt   tutmaya  mecbur  kalarak  değişik  halklar  ve  kültürlerle  karşı  karşıya  geldiler  ve  günümüzde  çok  renklilik   arz  eden  sosyo-­‐kültürel  bir  yapının  parçası  oldular.   Günümüzde   Nogaylarla   ilgili   araştırmaların   hemen   hepsinde   onların   Kafkasya’da   yaşayan   bir   Türk   boyu   oldukları   vurgulanır.   Oysaki   Nogaylar   uzun   göçlerle   dolu   tarihlerinde   son   olarak   Kafkasya’ya   gelmişlerdir.   Romanya’dan   Kazakistan’a   kadar   uzanan   Karadeniz’in   kuzeyindeki   eski   Kıpçak   Bozkırı   sahasının   hemen   her   karış   toprağında   atlarının   ayak   izleri   bulunan   Nogayların   Kafkasyalı   Türk   boylarından  biri  olarak  algılanmalarının  sebebi  başkadır.  Geniş  bir  coğrafyada  dağınık  olarak  yaşayan   Nogay  boylarından  bir  kısmının  Çarlık  döneminde  Kafkasların  kuzeyindeki  bozkırlara  yerleştirildikleri   ve   Sovyetler   Birliği   döneminde   bunların   bir   bölümünün   Karaçay-­‐Çerkes   Özerk   Bölgesi,   Stavropol   Eyaleti   ve   Dağıstan   Özerk   Cumhuriyeti   sınırları   içine   alındıkları   malumdur.   Rusya   Federasyonu   döneminde   de   Nogayların   bir   kısmı   Kafkaslarda   Karaçay-­‐Çerkes   ve   Dağıstan   cumhuriyetlerini   oluşturan   etnik   halklardan   sayıldılar   ve   bu   cumhuriyetlerin   resmi   dilleri   arasında   Nogayca   da  yer   aldı.   Dolayısıyla   Nogaylar   yalnızca   Kafkasya’daki   bu   iki   cumhuriyet   yönetimi   altında   bir   yazı   diline   sahip   olduklarından  ve  dilleriyle  ilgili  resmi  neşriyat  Karaçay-­‐Çerkes  ve  Dağıstan  cumhuriyetleri  yayınevleri   tarafından   gerçekleştirildiğinden,   araştırmacılar   Nogayları   Kafkasya’da   yaşayan   bir   Türk   boyu   olarak   kabul   etme   eğilimindedirler.   Halbuki   Nogay   tarihi   ve   kültürü   eski   Kıpçak   bozkırının   hemen   her   köşesinde  izler  bırakmıştır.  Biz  burada  Kafkasya  ve  Kırım  çevresindeki  Nogaylarla  ilgili  tarihi  kaynakları   incelemekle  yetineceğiz.   Altın  Ordu  hanı  Özbek  Han’ın  İslâm’ı  1312  yılında  kabul  etmesinden  sonra  kuzeydeki  yerleşik  şehirliler   Tatar   olarak   anılmaya   başlamışlar,   doğudaki   bozkır   göçebeleri   Kazak   adı   altında   birleşirlerken   batıdakiler   de   Nogay   adıyla   tanınmışlardı   (Gumilev   2003:   374).   Nogaylar   hızla   teşkilatlanarak   1551   yılında   300   bin   atlıya   sahip   büyük   bir   güç   haline   gelmişler   ve   Rus   prensleriyle   yaptıkları   ticaret   sayesinde   giderek   zenginleşmişlerdi.   Nogaylar   Ruslara   yılda   50   bin   at   satıyorlardı   (Roux   2007:   345).   Ruslarla   Nogaylar   arasındaki   ticaret   ilişkisi   siyasi   bir   ittifaka   da   dönüşmüş   ve   1554   yılında   Rus   çarı   Korkunç  İvan,  Nogay  beylerinin  yardımıyla  Astrahan  şehrini  ele  geçirmişti.  Böylece  İdil  Irmağı  ağzına   yerleşen   Rusya,   Kırım   ve   Kafkasya’nın   fethi   için   önemli   bir   mevzi   kazanmıştı   (Taymas   1988:   37).   Nogaylar   bu   suretle   ileride   kendi   kaderlerini   de   kötü   yönde   etkileyecek   bir   hareketin   içinde   yer   almışlardı.   Moğolcada   'köpek'   anlamına   gelen   Nogay   (noḥai)   kelimesinin   (Williams   2001:   28,   Temir   1986:   117)   bu   Türk   boyunun   adı   olarak   ne   zaman   tarih   sahnesine   çıktığı   konusunda   değişik   görüşler   ileri   sürülmektedir.  Bunlardan  en  yaygın  olanına  göre,  Nogay  Tatarlarının  taşıdıkları  Nogay  adı  Altın  Ordu   emirlerinden   Emir   Nogay’ın   isminden   gelmektedir   (Caferoğlu   1983:   45).   Berke   Han’dan   sonra   tahta   çıkan   ve   1266-­‐1280   yılları   arasında   hüküm   süren   Mengü-­‐Timur   zamanında   Altın   Ordu   devletinde   nüfuzu  artan  Nogay  şahsî  cesareti  ve  idarî  kabiliyetiyle  Altın  Ordu  devletinin  idaresini  elinde  tutmuş   ve   kırk   yıl   kadar   Altın   Ordu’nun   mukadderatı   üzerinde   önemli   rol   oynamıştı   (Kurat   1972:   129).   Han   soyundan   gelmediği   için   'Han'   unvanını   alamayan   Nogay,   'Emir'   unvanıyla   anılmıştı.   Altın   Ordu   devletinin  yönetimi  üzerinde  istediği  zaman  hanları  değiştirebilecek  kadar  etkili  olan  Emir  Nogay  1299   yılının   sonbaharında   Tokta   Han’a   karşı   verdiği   savaşta   yenilerek   öldürülmüştü.   Moğolların   Mangıt   boyuna   mensup   olan   Emir   Nogay’ın   ölümünün   ardından   Deşt-­‐i   Kıpçak   sahasının   Cuci   oğullarının   hâkimiyeti   altına   geçmesiyle   birlikte   Mangıt   kabilesi   beylerinden   Edigey,   Cuci   ulusunda   söz   sahibi   w w w . t e h l i k e d e k i d i l l e r . c o m     340        T D D / J o f E L   2 0 1 3   Y a z / S u m m e r . . . . . ● . . . . T e h l i k e d e k i   D i l l e r   D e r g i s i / J o u r n a l   o f   E n d a n g e r e d   L a n g u a g e s   U f u k   T a v k u l . . .   ● . . .   K a f k a s y a   v e   K ı r ı m   Ç e v r e s i n d e   N o g a y l a r   olmuş   ve   Nogay   Ordası’nın   kurucusu   olarak   tarihe   geçmişti.   Edigey   1419   yılında   Altın   Ordu   hanı   Toktamış  Han’ın  oğlu  Kerim-­‐Birdi  tarafından  mağlup  edilerek  öldürülmüştü  (Kurat  1972:  141).   14.   yüzyıl   sonları   ile   15.   yüzyıl   başlarında   Mangıt   yurdunda   ortaya   çıkan   Nogay   Ordası’nın   taşıdığı   Nogay   adının,   1299   yılında   ölen   Emir   Nogay’ın   adıyla   bağlantılı   olup   olmadığı   konusu   Nogay   tarihinde   tartışmalı  bir  mesele  olarak  yerini  korumaktadır.  Deşt-­‐i  Kıpçak  sahasında  kabile  birliklerini  muhafaza   eden  Moğol  kökenli  Mangıtların  Kıpçak  Türkleriyle  karışarak  dillerini  bırakıp  Türkleştikleri,  15.  yüzyıl   sonlarında  Mangıt  adını  da  bırakarak  Nogay  adıyla  tanındıkları  bilinmektedir  (Yakubovskiy  1992:  133).   Ancak  Emir  Nogay’ın,  ölümünden  yaklaşık  iki  yüz  yıl  sonra  Mangıtların  kurduğu  Nogay  Ordası’na  adını   vermesinin   mümkün   olmadığı   tarihçiler   tarafından   ileri   sürülmektedir   (Alpargu   1996:   28).   Nogaylar   arasında   Emir   Nogay   ile   ilgili   en   küçük   bir   hatıranın   bile   yaşamamasına   karşılık,   Nogay   Ordası’nın   kurucusu   Mangıt   beyi   Edigey   hakkında   söylenen   destanlar   günümüzde   dahi   Nogaylar   arasında   canlılığını   korumaktadır.   Ayrıca   Nogay   Ordası’nın   bütün   bey   ve   mirzalarının   Edigey’in   soyundan   geldiği   bilinmektedir   (Kurat   1972:   141).   Dolayısıyla,   Nogay   adının   tarih   sahnesine   çıkışı   ve   kaynağı   konusundaki  çelişkiler  mevcudiyetini  devam  ettirmektedir.   Nogayların   göç   sahalarının   geniş   bir   coğrafyaya   yayıldığı   bilinmektedir.   Doğuda   Altay   dağları   bölgesinden   batıda   Tuna   nehri   havzasına   kadar   uzanan   geniş   bir   alan   Nogayların   göç   sahasını   oluşturmaktaydı.   Nogayların   esas   kitlesi   İdil   ırmağının   doğusunda,   Yayık   ve   Emba   ırmaklarının   civarlarında   yaşamaktaydı   ve   bunların   bir   kısmı   daha   doğuda   Sır-­‐Derya’ya   kadar   uzanırlardı.   Nogay   kabilelerinden  yedisi,  Şırın,  Arın,  Kıpçak,  Argun,  Alçın,  Katay  ve  Mangıt,  Yedisan  adıyla  biliniyorlardı.   Kazan   Hanlığı’nın   Ruslar   tarafından   ele   geçirilmesine   kadar   Nogay   kabilelerinin   göç   sahasının   kuzeyde   Kama  ırmağına  kadar  uzandığı  bilinmektedir  (Kurat  1972:  281).   16.   yüzyıl   ortalarında   Devletgerey   Han’ın   hâkimiyeti   devrinde   Nogay   kabilelerinin   Kırım   Hanlığı   içinde   göç   sahası   bulmaları   bir   mesele   halini   aldı.   Astrahan’ın   Ruslar   tarafından   alınmasıyla   Nogay   kabilelerinin   birçoğu   16.   yüzyıl   ortalarında   İdil   ırmağının   batı   tarafına   göçe   zorlandılar.   1557-­‐1558   yılları   arasında   ortaya   çıkan   kıtlık   ve   açlık   bu   göç   hareketini   aşağı   İdil   sahasında   hızlandırdı   (Kurat   1972:   243).   Bu   sırada   Nogayların   başı   sayılan   Yusuf   Mirza   ile   veliahdı   İsmail   Mirza   arasında   ortaya   çıkan   siyasî   çekişme   Nogayları   ikiye   böldü.   Nogayların   Rus   himayesinde   bulunması   siyasetini   takip   eden  İsmail  Mirza’ya  karşılık  Rus  aleyhtarı  olan  Yusuf  Mirza  arasında  başlayan  mücadele  1555  yılında   Yusuf   Mirza’nın   öldürülmesiyle   sonuçlandı.   Yusuf   Mirza’nın   oğullarının   İsmail   Mirza’ya   karşı   mücadeleyi   devam   ettirmeleri   neticesinde   Nogaylar   birbirine   düşman   iki   zümreye   bölündüler.   Rus   aleyhtarı   olan   Nogay   kabileleri   1557-­‐1558   yıllarında   İdil   ırmağının   batısına   göç   ederek   Kırım   Hanı   Devletgerey   Han’a   sığındılar.   Devletgerey   Han   bu   Nogaylara   Kafkasya’nın   kuzey   düzlüklerinde   hâkimiyeti  altında  bulunan  Kabardey  ülkesi  ile  Azak  kalesi  arasında  göç  sahası  tahsis  etti.  Bu  bölgeye   yerleşen  Nogaylar  'Kiçi  (Küçük)  Nogay  Ulusu'  adıyla  tanındılar  (Kurat  1972:  243).   Dnepr   Irmağı   boylarının   göçebe   Nogaylar   için   çok   uygun   bir   saha   olması   ve   Rus   Kazaklarının   Kırım   Hanlığı   arazisine   bu   yönden   saldırılarının   engellenmesi   amacıyla,   aynı   zamanda   Nogayları   Kırım’dan   uzak   tutmak   maksadıyla   Kırım   hanları   tarafından   Nogayların   Dnestr   ve   Tuna   Irmağı   civarına   göç   ettirilip   yerleştirilmeleri   kararlaştırıldı.   Yedi   Nogay   boyunun   Besarabya-­‐Bucak   bölgesine   nakledilmesiyle   buralara   Yedisan   adı   verildi.   Bu   suretle   önemli   miktarda   Nogay   nüfusu   Karadeniz’in   kuzey-­‐batısında  yaşamaya  başladı  (Kurat  1972:  243).   w w w . t e h l i k e d e k i d i l l e r . c o m     341        T D D / J o f E L   2 0 1 3   Y a z / S u m m e r . . . . . ● . . . . T e h l i k e d e k i   D i l l e r   D e r g i s i / J o u r n a l   o f   E n d a n g e r e d   L a n g u a g e s   U f u k   T a v k u l . . .   ● . . .   K a f k a s y a   v e   K ı r ı m   Ç e v r e s i n d e   N o g a y l a r   Hicrî   1075   (1665)   yılında   Eflak   ve   Boğdan   Eyaletleri   üzerinden   Kırım’a   gelen   Evliya   Çelebi,   yolda   karşılaştığı  Nogaylar  hakkında  şu  bilgileri  aktarır:   “Bu   Tatar   kavmi   merhametsiz   kavimdir.   Osmanlıların   önünde   gidip   cenk   ederler.   Nogay   Tatarının   yanında   helal   haram   yoktur.   Canı   olup   kanı   çıkan   ne   varsa   yerler.   Darı  yufkası  karıştırıp,  bütün  hayvanların  kanını  çorba  gibi  içerler.  Hep  yedikleri  ettir.   Hayvanların   kürkünü   giyerler.   Ekmek   yeseler,   yüreklerine   yapışıp   ölürler.   Yedikleri   darı,  giydikleri  deri,  evleri  saz,  kendileri  nâsaz  (münasebetsiz)  bir  alay  gazilerdir.  Bir   Tatar  üç  dört  günlük  yemeği  yiyip,  bir  fıçı  boza  içse,  üç  dört  gün  yemek  yemese  olur.   Tatar  vardır  ki  ömründe  su  içmemiştir.  Kımız  adında  at  sütü  içerler.  Talkan  dedikleri   darıyı  kavurup  at  ve  deve  sütüyle  karıştırıp  içerler.  Yağlı  ayran  içerler.  İlik  gibi  koyu,   lezzetli   bozaları   olur.   Ekmeğe,   suya   onun   için   rağbet   etmezler.   Bu   Nogaylardan   başka   Kırım   adasında   insanlarla   karışan   Badrak   denilen   adamlar   vardır.   Bunların   bazıları  ebediyen  ekmek  yemez,  su  içmezler.  Niçin  su  içmezsin  diye  sorulduğu  vakit   ‘Vallahi   Allah   insanı   çamura   su   katıp   yarattı.   Çamura   fazla   su   katarsan   bir   tarafı   kopar.   Biz   de   çamurdan   yaratıldığımız   için   su   içmeyiz’   derler.   Bütün   Tatarlar   at   eti   yerler.  Bu  Tatar  kavmi  dedikodu,  başkası  aleyhinde  düşünmek,  kin,  kibir  bilmezler.   Bunlardan  nefret  ederler.  Bütün  düşmanlıkları  başka  kavimlere  karşıdır.  Mezhepleri   Hanefîdir.   Şafiî   olanlar   da   vardır.   Dışarı   illerde   olanlardan   Nogay,   Şidak,   Urmit   Nogay,   Mansurlu,   Secvitli,   Şirinli,   Mangıtlı,   Çoban   illi,   Nevruz   illi…   Bunlar   hep   Şafiîdir.  Büyük  bilginleri  vardır.  Hepsi  illerde  medreseleriyle  beraber  konup  göçerler.   Bilginlerinin  izni  ile  Tatarlar  at  eti  yerler”  (Evliya  Çelebi  Seyahatnamesi,  1970:  177-­‐ 178).   Seyahatnamesinde   Bahçesaray   şehrini   ayrıntısıyla   anlatan   Evliya   Çelebi,   bu   şehrin   araba   tekerleği   ateşinde  pişmiş  kebabının  çok  meşhur  olduğunu  kaydedip,  onunla  ilgili  şu  hikâyeyi  nakleder:   “Heyhat   sahrasında   Kıpçak   Bozkırında   bir   Nogay   Tatarı,   konar   göçer   bir   Tatara   misafir  olur.  Tatar  misafirine  riayet  (hürmet)  etmek  ister.  Bir  koyun  boğazlar.  Fakat   koyunu   kızartmak   için   odun   yok…   Bir   arabası   var   ama   onun   üzerinde   de   canından   aziz   bir   mahbube   gelini   varmış.   Mahbubesini   sahraya   bırakıp   arabanın   tekerleğini   yakarak  koyunu  kızartır.  Sonra  Nogay  derhal  kendi  ilinden  yedi  araba  mal  getirip  ev   sahibine  verir.  O  vakitten  beri  Tatarlar  arasında  hürmet  makamında  araba  tekerleği   ile   pişmiş   koyun   kebabı   yedirirler.   Hatta   Tatar   birisi   ile   çekişse   “Neni   körgenmen,   bana   ne   minnet   kastarsın.   Yoksa   araba   tekerleği   ile   pişmiş   kebabını   mı   aşadım?”   derler”  (Evliya  Çelebi  Seyahatnamesi,  1970:  217).   Evliya   Çelebi’den   yaklaşık   yüz   yıl   sonra,   1767   yılında   Kırım’da   Fransız   konsolosu   olarak   bulunan   Baron   François   de   Tott,   Memories   sur   les   Turcs   et   les   Tartares   (Türkler   ve   Tatarlara   Dair   Hatıralar)   adlı   eserinin   ikinci   kısmında   Eflak   ve   Boğdan   üzerinden   Kırım’a   giderken   Besarabya’da   rastladığı   Nogaylarla  ilgili  epeyce  bilgi  verir.  Besarabya’yı  yöneten  Kırım  hanının  büyük  oğlu  Serasker  Sultan’ın   emrine   verdiği   Kırım   askerlerinden   oluşan   bir   birlikle   Bahçesaray’a   doğru   yola   çıkan   Baron   de   Tott,   hatıratında  Nogaylara  dair  şunları  yazar:   w w w . t e h l i k e d e k i d i l l e r . c o m     342        T D D / J o f E L   2 0 1 3   Y a z / S u m m e r . . . . . ● . . . . T e h l i k e d e k i   D i l l e r   D e r g i s i / J o u r n a l   o f   E n d a n g e r e d   L a n g u a g e s   U f u k   T a v k u l . . .   ● . . .   K a f k a s y a   v e   K ı r ı m   Ç e v r e s i n d e   N o g a y l a r   “Besarabya’yı   Yedisan’dan   ayıran   Dnester’i   aştıktan   sonra   haydut   çetelerinin   faaliyette   olduğu   bölgeye   gelindiğinde   birliği   yöneten   subay   gayet   aydın   bir   asker   gibi   tedbirler   aldı.   Yol   aldığımız   ovalar   o   kadar   düzgündü   ki,   ne   tarafa   bakarsak   bakalım   ufuk   sanki   yüz   adım   ötede   gibi   gözüküyordu,   gözümüzün   önünde   en   ufak   bir   engebe   ve   ağaç   bile   yoktu.   Yol   boyunca   yanımdaki   kırım   atlılarının   keskin   gözlerinin,  daha  külahları  görünür  görünmez  fark  ettiği  Nogaylardan  başka  kimseye   rastlamadık.   Nogaylar   tek   başlarına   dolaşıyorlardı,   içlerinden   sorguya   çektiklerimiz   bize  bahsedilen  haydut  çeteleri  hakkında  içimizi  rahatlatan  cevaplar  verdiler.  Ovayı   kuzey-­‐güney   doğrultusunda   kesen,   sekiz-­‐on   kulaç   derinliğinde,   yüz   yirmi   kilometre   uzunluğunda,   beş   yüz   metre   eninde,   içinde   çamurlu   bir   dere   akan   ve   güneyde   Karadeniz  ile  birleşen  küçük  göllerle  son  bulan  dere  yataklarında  yerleşmiş  olan  ve   çadırlarda  oturduklarından  göçebe  sayılan  Nogayların  böyle  tek  başlarına  gezmeleri   merakımı   çekiyordu.   Bu   derelerin   kıyılarında   kışın   çobanlıkla   geçinen   halkın   sürülerini   korumak   için   sundurmalar   yapılmıştı.   Atların,   sığırların   ve   develerin   sağrılarına  kızgın  demirle  ve  koyunların  postlarına  boya  ile  resmedilen  özel  bir  işaret   sahibinin   kim   olduğunu   belirliyordu.   İlkbahar   gelince   bütün   bu   hayvanlar   toplu   olarak   ovalara   çıkarılıyor,   yaz   sonuna   kadar   oralarda   kalıyordu.   Yeni   mevsim   gelince   Nogaylar   ovalara   çıkarak   hayvanlarını   topluyorlar   ve   sundurmalara   kapatıyorlardı.   Karşılaştığımız   Nogaylar   işte   hayvanlarını   arayan   göçebelerdi,   fakat   işin   ilgi   çekici   tarafı,   bu   işle   meşgul   olan   Nogay’ın,   iki   vadi   arasında   en   az   kırk-­‐elli   kilometre   genişlik   ve   yüz   yirmi   kilometre   uzunluk   olan   geniş   bir   ovada   nereye   gideceğini   düşünmeden   atını   sürmesidir.   Kendisine   otuz   gün   yetecek   kadar,   yani   üç-­‐dört   kilo   darı   ununu   küçük   torbasına   doldurup   yola   koyulur.   Erzakını   yanına   alan   Nogay   atına   atlar,  gün  batımında  konaklar,  atını  köstekler,  otlatır,  akşam  yemeğini  yer,  uyur,  gün   doğarken   kalkar   ve   yeniden   yola   koyulur.   Bu   arada   yolda   rastladığı   sürülerin   işaretlerine  dikkat  eder,  yolda  karşılaştığı  diğer  Nogaylara  bilgileri  aktarır,  onlardan   kendi   işine   yarayan   bilgileri   alır,   işini   tamamlar.   Böylesine   sabırlı   bir   halkın   günün   birinde   korkunç   bir   askeri   güç   çıkaracağını   tasavvur   etmek   güçtür”   (De   Tott   1978:   143-­‐145).   “Hiçbir   millet   onlar   kadar   kanaatkârane   yaşamaz.   Darı   ve   kımız   geleneksel   gıda   maddeleridir.   Buna   karşılık   Kırımlılar   et   yemesini   de   çok   severler.   Bir   Nogay   bütün   bir   koyunu   yiyeceğine   dair   bahse   girer   ve   hazımsızlığa   uğramadan   bahsi   kazanır.   Ancak   bu   konudaki   iştahlarını   tasarruf   yapmak   maksadıyla   bastırırlar.   Kısacası   satabilecekleri   her   türlü   şeyi   kendilerinden   esirgerler.   Hayvanlarından   biri   kaza   ile   öldüğü   zaman   ve   ancak   hayvanın   kanını   akıtacak   kadar   vakit   buldukları   takdirde   etiyle   kendilerine   bir   ziyafet   çekerler.   İslâmiyet’in   bu   kuralını   hasta   hayvanlara   da   uygularlar.   Bu   yüzden   Nogaylar   hastalığın   bütün   devrelerini   dikkatle   izlerler,   satmaktan   mahrum   kaldıkları   hayvanın   hiç   olmazsa   etinden   yararlanmak   için   tabii   ölümünden   hemen   önce   keserler.   Balta   ve   Nogay   sınırlarına   yakın   yerlerin   panayırları   onlara   sahip   oldukları   muazzam   sürülerin   satışını   yapma   imkânını   verir.   Bol   miktarda   ürettikleri   buğday   Karadeniz   üzerinden   pazarlara   sevk   edilir.   Ticaret   maddeleri   arasına   iyi   ve   kaba   cins   yün   ile   ham   deri   ve   tavşan   kürkü   de   girer.   Kıt   w w w . t e h l i k e d e k i d i l l e r . c o m     343        T D D / J o f E L   2 0 1 3   Y a z / S u m m e r . . . . . ● . . . . T e h l i k e d e k i   D i l l e r   D e r g i s i / J o u r n a l   o f   E n d a n g e r e d   L a n g u a g e s   U f u k   T a v k u l . . .   ● . . .   K a f k a s y a   v e   K ı r ı m   Ç e v r e s i n d e   N o g a y l a r   kanaat  geçindiklerinden  ellerine  geçen  servet  giderek  büyür,  gözleri  hırs  bürüyünce   hasislik   büsbütün   artar   ve   paraları   toprağa   gömerler.   Paralarını   sakladıkları   yeri   açıklayamadan   ölen   Nogayların   boşa   giden   servetleri   muazzam   meblağları   bulur”   (De  Tott  1978:  153-­‐154).   “Nogaylarda   toprak   mülkiyeti   farklılıklarına   rastlamak   mümkün   değildir,   sadece   kendi   sürüleri   ile   ilgilenen   bu   çoban   topluluklar,   toprakları   tımar   sahiplerine   bırakırlar   ve   komşu   aşiretlerin   otlaklarına   geçmemeye   çalışırlar.   Ancak   Nogay   mirzaları  tebaaları  ile  toprak  mülkiyetini  paylaşıyorlar  ve  tarımla  uğraşmayı  bir  nevi   zül   sayıyorlarsa   da   tarım   işiyle   uğraşmaz   değillerdir.   Aşiretleri   ile   birlikte   kışın   vadilerden  birine  çekilen  mirzalar,  aşiretlerin  kendilerine  vermek  zorunda  oldukları   hayvanlar   ve   yiyecek   maddelerini   alırlar,   ekim   mevsimi   geldiğinde   tarımcıları   ile   ovalara   çıkarlar,   tarım   için   uygun   bir   yer   seçerler   ve   elde   ettikleri   ürünü   tebaaları   ile   paylaşırlar.   Tarım   çalışmalarını   devamlı   değiştiren   Nogaylar   böylece   gayet   zengin   ürün  almak  imkânına  kavuşurlar”  (De  Tott  1978:  180).   Nogayların   bir   kısmının   Kafkasya   ve   çevresindeki   topraklara   Ruslar   tarafından   yerleştirilmeleri   18.   yüzyılın   ikinci   yarısında   gelişen   siyasî   olaylar   neticesinde   gerçekleşti.   1768   yılında   başlayan   Rus-­‐Türk   savaşı   sırasında   İkinci   Katerina,   Yedisan   ve   Bucak   Nogaylarının   mirzaları   ile   bir   anlaşma   yaparak   Osmanlı   devleti   ve   Kırım   hanlığına   karşı   Nogayları   kendi   tarafına   çekti.   6   Temmuz   1770   tarihinde   yapılan   anlaşma   gereğince   Nogay   Tatarlarının   Ruslara   karşı   savaşmayacakları   kararlaştırıldı.   Yedisan   ve  Bucak  Nogay  Tatarlarının  beyleri  Can  Membet  bey  bu  ihanetin  karşılığında  Ruslardan  3000  ruble   mükafat  aldı  ve  Nogaylar  Osmanlı  devleti  ve  Kırım  hanlığına  karşı  Rusya’nın  hizmetine  girdiler  (Kurat   1972:  286).  1771  yılı  başında  St.  Petersburg’a  gelen  bir  Nogay  heyeti,  Çariçe  İkinci  Katerina’dan  Nogay   Hanlığının   yeniden   kurulmasını   ve   Rusya’nın   himayesi   altına   girmesini   talep   ettiler.   Rusya   kendi   siyasetine   uygun   bulduğu   bu   talebi   kabul   etti   ve   Can   Membet   beyin   idaresinde   bir   Nogay   Hanlığı   kurulması   için   Nogay   mirzaları   ile   görüşmeler   yaptı.   Ancak   bazı   Nogay   kabilelerinin   Can   Membet   beyin   hanlığını   kabul   edecekleri   şüpheli   görüldüğünden,   Rus   hükümeti   dört   Nogay   kabilesinin   Kafkasya’daki   Kuban   Irmağı   boylarına   nakledilerek   başlarına   Kırım   hanlarının   soyundan,   yani   ‛gereylerden’   bir   sultanın   getirilmesi   için   harekete   geçti.   1771   yılı   sonlarında   dört   Nogay   kabilesi   Ruslar   tarafından   Tuna   havzasından   alınarak   Kafkasya   çevresinde,   Kuban   ırmağı   boylarında   yerleştirilip  yaşamaya  başladılar  (Kurat  1972:  287).   1782  yılında  General  Suvarov  komutasındaki  Rus  ordusunun  katliamına  uğrayan  Kuban  çevresindeki   Nogaylar   Kafkasya’nın   Karadeniz   sahillerinden   Kabardey   topraklarına   kadar   uzanan   Osmanlı   hâkimiyetindeki   bölgenin   idarecisi   Ferah   Ali   Paşa’ya   sığınarak,   Osmanlı   arazisine   yerleşmek   istediklerini   bildirdiler.   Ferah   Ali   Paşa   Nogayların   hem   Ruslar,   hem   de   Çerkesler   ile   aralarında   düşmanlık   olduğundan,   onların   Ruslarla   Çerkesler   arasına   yerleştirilmelerinin   Osmanlı   devletinin   menfaatleri   açısından   uygun   olacağını   düşünerek   bu   talebi   olumlu   karşıladı.   Çerkesistan   bölgesinin   kuzeyine  yerleştirilecek  olan  Nogay  kabileleri  dört  gruba  ayrıldı  ve  on  bin  kadarı  Kabardey  bölgesinin   batısında,  Abzeh  ve  Besleney  Çerkeslerinin  arasına  yerleştirildi  (Barut  1998:  23).  On  bin  kadar  Nogay   Temirgoy  (Kemirguey)  Çerkeslerinin  bölgesine,  on  bin  kadar  Nogay  Hatukay  Çerkeslerinin  bölgesine,   on   bin   kadarı   da   Anapa   limanına   yakın   bir   bölgeye   yerleştirildi.   Nogaylara   bu   bölgelerde   yaşayabilmeleri   için   yerleşik   hayata   geçmeleri   ve   ziraatla   meşgul   olmaları,   Çerkeslere   ve   Ruslara   w w w . t e h l i k e d e k i d i l l e r . c o m     344        T D D / J o f E L   2 0 1 3   Y a z / S u m m e r . . . . . ● . . . . T e h l i k e d e k i   D i l l e r   D e r g i s i / J o u r n a l   o f   E n d a n g e r e d   L a n g u a g e s   U f u k   T a v k u l . . .   ● . . .   K a f k a s y a   v e   K ı r ı m   Ç e v r e s i n d e   N o g a y l a r   saldırmamaları   şart   koşuldu   (Kurat   1972:   287).   Böylece   Kafkasya   çevresinde   yer   alan   Nogay   Tatarlarının  yerleşik  hayatları  başlamış  oldu.   19.   yüzyıl   başlarında   Kafkasya’da   bulunan   Alman   bilimadamı   J.   Klaproth,   “Kafkasya   ve   Gürcistan’a   Yolculuk”   adlı   seyahatnamesinde   Kafkasya’nın   kuzey   bozkırlarına   yerleştirilen   Nogaylarla   ilgili   şu   bilgileri  aktarır:   “Stavropol,   Kuban   ve   Yukarı   Kuma   Irmağı   arasındaki   bölgede   Kasbulat,   Kıpçak,   Mangıt,   Yedisan,   Cambulat,   Yedişkul   ve   Navruz   adlı   Tatar   kabileleri   göçebe   olarak   yaşarlar.   Toplam   5849   çadırdan   oluşurlar.   Bunlar   bir   zamanlar   Kırım   hanları   tarafından   Dnepr   ve   Dnester   nehirleri   arasındaki   bozkırlara   yerleştirilen,   daha   sonra   da   Ruslar   tarafından   Kuban   Irmağı   ötesindeki   otlaklara   nakledilen   Nogayların   kalıntılarıdırlar.   Nogayların   çıkardığı   ardı   arkası   kesilmeyen   karışıklıklar   ve   yaptıkları   yağmacılık   ve   soygunlar,   1788   yılında   Rus   hükümetini   Nogaylara   boyun   eğdirmek   için   onların   nüfuslarını  azaltma  yoluna  gitmeye  mecbur  bıraktı.  Nogayların  büyük  bölümü  Kuban   ötesine  sürülürken  kalanları  da  hemen  hemen  yok  edildi.   Kuma   Irmağı   ve   Hazar   Denizi   arasında   uzanan   Kafkas   bozkırlarının   doğu   bölümü   kısmen   Yedisan   ve   Cambulat   boylarına   mensup   Nogay   aileleriyle,   kısmen   de   Kara   Nogay   ve   Yedişkul   kabileleriyle   meskûndur.   Kuzeye   ve   Hazar   Denizine   doğru   uzanan   bölgelerde   de   Türkmenler   bulunur.   Toplam   çadır   sayıları   4286’dır.   Burada   yaşayan   bütün   Nogay   kabileleri   koyun,   sığır,   at   ve   deve   sürüleriyle   göçebe   yaşam   tarzını   sürdürürler.   Fakat   her   kabilenin   düzenli   olarak   kullandığı   yaylak   ve   kışlağı   vardır.   Artık   uysal   bir   tebaa   olarak   davranmaktadırlar   ve   soyguncu   yaşam   tarzlarını   bırakmışlardır.   Misafirperver   ve   arkadaş   canlısıdırlar   ve   Müslümanlığı   kabul   etmişlerdir”  (Klaproth  1814:  159-­‐160).   Nogayların  yaşam  tarzları  hakkında  Klaproth  şu  bilgileri  verir:   “Nogaylar   çeşitli   ailelerin   bir   araya   gelerek   oluşturdukları   avul   adı   verilen   topluluklarda   yaşarlar.   Eskiden   bu   halklar   arasında   yaygın   olan   arabalar   üzerinde   yaşama   geleneği   hemen   hemen   tamamen   terk   edilmiş   olsa   da   Nogayların   hala   arba   adını   verdikleri   ve   öküzler   tarafından   çekilen   iki   tekerlekli   arabaları   vardır.   Yağlanmamış   tekerlekleriyle   dayanılmaz   bir   gürültü   çıkararak   ilerleyen   bu   arabalarıyla   Nogaylar   gurur   duyarlar   ve   kendilerinin   hırsızlar   gibi   sessizce   yaklaşmadıklarını   aksine   dürüst   insanlar   gibi,   onları   duyan   başkalarının   dikkatini   çekerek   geldiklerini   söylerler.   Ana   yiyecekleri   kısmen   taze,   kısmen   kesilmiş   süt   ürünlerine   ve   değişik   tarzda   yaptıkları   peynire   dayanır.   Kısrak   sütüne   çok   düşkün   oldukları  için  büyük  miktarlarda  kısrak  yetiştirirler  ve  Kalmuklar  gibi  kısrak  sütünden   kımız   adını   verdikleri   meşhur   içkiyi   yaparlar   ki,   bununla   sık   sık   ve   kolayca   sarhoş   olurlar”  (Klaproth  1814:  162).   J.  Klaproth,  Ak  Nogay  olarak  adlandırılan  ve  Kuban  Irmağı  havzasında  Çerkesler  ve  Abazalar  arasına  ve   Karaçaylıların  kuzeyine  yerleştirilen  Nogaylar  hakkında  şunları  nakleder:   w w w . t e h l i k e d e k i d i l l e r . c o m     345        T D D / J o f E L   2 0 1 3   Y a z / S u m m e r . . . . . ● . . . . T e h l i k e d e k i   D i l l e r   D e r g i s i / J o u r n a l   o f   E n d a n g e r e d   L a n g u a g e s   U f u k   T a v k u l . . .   ● . . .   K a f k a s y a   v e   K ı r ı m   Ç e v r e s i n d e   N o g a y l a r   “Kuban   ötesine   yerleşen   Nogaylar   Mansur   ve   Navruz   kabilelerinden   oluşurlar.   Bunlar   bir   taraftan   göçebe   hayat   tarzını   devam   ettirirken   diğer   taraftan   Çerkesler   gibi  ağaç  dallarından  örülüp  killi  toprakla  sıvanmış  evlerden  oluşan  daimi  köyler  de   kurup  yerleşmişlerdir”  (Klaproth  1814:  161).   Klaproth’un  bu  sözleri  Kuban  bölgesine  yerleştirilen  Nogayların  artık  bölgenin  yerli  halkı  Çerkeslerin   yaşam   biçimini   ve   kültürünü   benimsemeye   başladıklarını   ifade   etmektedir.   Klaproth’un   aşağıda   verdiğimiz   notlarında   ise   Nogay   toplumsal   yapısının   en   üstünde   bulunan   Nogay   beylerinin,   komşu   yaşadıkları   Kabardey   ve   Besleney   Çerkes   prensleriyle   akrabalık   ilişkisi   kurmaya   başladıklarını,   birbirlerinden  kız  alıp  verdiklerini  de  belgelemektedir.   “Kuban   Nogayları:   Bir   zamanlar   Büyük   Zelençuk   Irmağı’na   bitişik   olan   topraklarda,   Rus   sınır   hattına   25   verst   uzaklıkta   yaşayan   ve   450   aileden   oluşan   Nogaylar,   şimdi   Laba   Irmağı’na   dökülen   Hodz   nehrinin   kıyılarına   göç   ettirildiler.   Göçebe   bir   hayat   tarzı   sürdürmelerine   rağmen   burada   onlar   için   yeterli   toprak   olmadığı   halde   artık   eski   otlaklarına   dönmeleri   de   ihtimal   dışı   olarak   görünmektedir.   Prensleri   (beyleri)   Ahmet  Gerey  Mansur  Oğlu  ve  Albay  Hatohşuk  Hamurzin’in  kızkardeşinden  doğan  iki   yeğeni   Mussa   ve   Murzabek   Mansur   Oğlu,   tebaalarıyla   birlikte   huzur   içinde   yaşamaktadırlar.   Bütün   prensler   Mansur   Oğlu   kabilesine   mensupturlar   ve   Ruslar   tarafından   Mansurovtsı,   Çerkesler   tarafından   da   Mamsuruko   olarak   adlandırılırlar”   (Klaproth  1814:  252).   Bu   ifadelerden,   Kabardey   prensi   Hatohşuk   Hamurzin’in   kızkardeşinin   Nogay   beyi   Ahmet   Gerey   Mansur   Oğlu’nun   kardeşi   ile   evlendiği   ve   bu   evlilikten   doğan   Mussa   ve   Murzabek   Mansuroğlu   adlı   Nogay   beylerinin   annelerinin   Kabardey   prens   soyundan   geldiği   anlaşılmaktadır.   Nogayların   Abaza   kabileleriyle  de  iyi  ilişkiler  içinde  oldukları  Klaproth’un  şu  sözlerinde  görülmektedir:   “Kuban   ötesinde,   Büyük   ve   Küçük   Zelençuk   ırmakları   kıyılarında   yaşayan   Nogaylar,   Hodz   Irmağı   kıyılarına   göç   etmeden   önce   Rus   sınır   hattının   gerisine   dönmeleri   konusunda   kolaylıkla   ikna   edilebilirlerdi.   Fakat   sınırdaki   Rus   görevlilerin   kabiliyetsizlikleri   ve   hırsları   onlar   için   sürekli   engel   çıkardı.   İlkbahar   ve   sonbaharda   onlara   ulaşan   yollar   son   derece   iyi   durumdaydı   ve   Küçük   Zelençuk’ta   otlayan   sığır   sürüleri  sınır  hattından  yalnızca  7  verst  uzaklıktaydı.  Yazın  sürülerini  Kara  Dağlar’da   otlatıyorlar,  kışın  avullarına  getiriyorlardı.  Keçe  çadırlarda  yaşıyorlar  ve  yerlerini  sık   sık   değiştiriyorlardı.   Abazaların   Lov,   Dudaruk   ve   Başilbay   kabileleriyle   iyi   ilişkiler   kurmuşlardı”  (Klaproth  1814:  253).   Kuban  Nogaylarının  bir  diğer  büyük  kabilesi  olan  Navruzlar  hakkında  Klaproth  şunları  yazar:   “Navruz   Avul:   Bunlar   Akkirman   Ordası’na   mensup   650   Nogay   ailesinden   oluşurlar.   Kavkazkaya   ve   Ust-­‐Labinskaya   kalelerinin   karşısında,   Aşağı   Laba   Irmağı   kıyılarında   yaşarlar   ve   Rus   tarafındaki   Navruzlarla   akrabadırlar.   Baş   prensleri   Karamurza   İbaş   Oğlu,  Bahatır  Şah  Kasay  Oğlu,  Roslanbek  Ahmat  Oğlu  ve  Kelmik  Aci  (Hacı)  Oğludur.   Aralarındaki   bazı   anlaşmazlıklardan   sonra   Roslanbek   ve   Bahatır   Şah   Besleney   Çerkeslerinin   hâkimiyeti   altına   girerlerken   diğerleri   de   Temirgoy   Çerkeslerinin   otoritesini  kabul  etmişlerdir.  Aşırı  derecede  yağmacılık  ve  soyguna  düşkündürler  ve   w w w . t e h l i k e d e k i d i l l e r . c o m     346        T D D / J o f E L   2 0 1 3   Y a z / S u m m e r . . . . . ● . . . . T e h l i k e d e k i   D i l l e r   D e r g i s i / J o u r n a l   o f   E n d a n g e r e d   L a n g u a g e s   U f u k   T a v k u l . . .   ● . . .   K a f k a s y a   v e   K ı r ı m   Ç e v r e s i n d e   N o g a y l a r   en  cesur  liderleri  Aslan  Gerey  Urus  Oğludur.  Laba  Irmağı’nın  iki  tarafında  da  otlakları   vardır   ve   sığır   sürülerini   çitlerin   içinde   muhafaza   ederler.   Sonbahar   ve   ilkbaharda   Laba’yı   terk   ederler   ve   hayvan   sürülerini   Çalmik   ve   Çelbok’a   sürerler”   (Klaproth   1814:  256).   Karadeniz’in   kuzeyinde   geniş   bir   coğrafyaya   yayılmış   olarak   yaşayan   Nogayların   bir   bölümünün,   Kafkas-­‐Rus   savaşları   sırasında   Rusya’nın   politikası   gereği   Kafkasya’nın   kuzey   düzlüklerine   yerleştirildikleri,  zamanla  Kafkasya  halkları  ile  etnik  ve  kültürel  ilişkiye  geçen  Nogaylardan  bazı  etnik   unsurların  asimile  olarak  değişik  Kafkas  halklarına  karıştıkları  görülmektedir.  Ancak  geç  bir  dönemde   Kafkasya’ya  gelen  Nogaylar,  Kafkas  kültürünün  doğuşu  ve  gelişmesi  sürecinde  rol  oynamadıkları  gibi,   farklı   fizyonomileri   dolayısıyla   da   Kafkasya   halkları   arasında   yabancı   bir   unsur   olarak   göze   çarpmışlardır.   Buna   bir   örnek   olarak,   19.   yüzyıl   başlarında   Kafkasya’da   bulunan   Alman   gezgin   M.   Wagner’in   gözlemleri   sırasında   edindiği   intibaları   verebiliriz.   Terek   ovasındaki   Georgiyevsk   kasabasının   pazar   yerinde   değişik   Kafkasya   halkları   arasında   dolaşan   Wagner,   burada   rastladığı   Nogayları  şu  sözlerle  tasvir  eder:   ‘Pazar   yerinde   bulunan   Nogayların   tam   bir   Moğol   görünüşü   vardı.   Küçük   parlak   gözleri,  çıkık  elmacık  kemikleri,  aynen  Kalmuklara  benziyordu’  (Wagner  1999:  128).   19.   yüzyıl   başlarında   Kafkasya’da   bulunan   J.   Klaproth’un   verdiği   bilgiler   arasında   da,   Nogayların   Moğollar  ile  olan  benzerlikleri  konusunda  şu  görüşler  ileri  sürülmektedir:   “Görmüş   olduğum   bütün   Tatar   kabileleri   içinde   Nogaylar,   yüz   ve   vücut   yapıları   açısından  Moğollara  en  çok  benzeyen  boydur”  (Klaproth  1814:  161).   Rus  bilim  adamı  V.  M.  Jirmunskiy,  1974  yılında  Leningrad’da  yayımlanan“Turkskiy  geroyiçeskiy  epos”   (Türk   Kahramanlık   Destanları)   adlı   eserinde   Nogayların   etnik   yapılarının   Kıpçak   bozkırının   göçebe   halklarından   ziyade   eski   Türk   ve   Moğol   göçebe   kabilelerinin   kalıntılarından   meydana   geldiğini   ileri   sürer   (Kereytov   1994:   7).   Müstecip   Ülküsal   da   “Dobruca   ve   Türkler”   adlı   eserinde,   Dobruca’da   yaşamakta   olan   Kırım   ve   Nogay   Tatarlarında   Moğol   tipinin   görüldüğünü,   Nogaylar   arasında   Moğol   tipinin  daha  belirgin  olduğunu  belirtir  (Ülküsal  1987:  69).   Gerçekten  de  Nogayların  antropolojik  tiplerinde  Moğol  çizgileri  hâkimdir  ancak  Kafkasya  çevresinde   değişik   Kafkasyalı   halklarla   karışan   Nogaylarda   Moğol   tipinin   altında   bir   Avrupalı   antropolojik   tipin   çizgileri  de  hissedilir  (Kalmıkov  1988:  4).   Nogay   halkının   etnogenezinde   Hun-­‐Bulgar,   Hazar,   Oğuz,   Peçenek,   Uygur,   Kıpçak   gibi   eski   Türk   kavimlerinin   yanı   sıra   Moğollar,   Fin-­‐Ugor   kabileleri,   çeşitli   Kafkas   halkları,   Sartlar   ve   diğer   İrani   kavimlerin  de  önemli  ölçüde  payı  vardır.  Aşağıda  isimlerini  sıraladığımız  bazı  Nogay  boylarının  adları   Nogay  etnik  yapısındaki  çeşitli  unsurları  gözler  önüne  sermektedir:   “Abaz,   Uysun,   Bulgar,   Uygur,   Uygur-­‐Tuvur,   Kırgız,   Kanglı,   Yeti   Oguz,   Kandaguzlı,   Bugu,   Bugusay,   Bayat,   Bayata,   Baytegi,   Kongar,   Macar,   Yugar-­‐Tamgalı,   Şavkay,   Maşkir,  İmir,  Tobal,  Borak,  Telev,  Seytek,  As,  Kuman,  Kıpşak,  Nayman,  Alşın,  Mangıt,   Şımbay,   Kıyat,   Calayar,   Nokus,   Kereyt,   Karluk,   Katagan,   Dürmen,   Kıtay,   Argın,   Kongrat,  Buyrabas,  Baray,  Keneges”  (Sikaliyev  1994:  34).   w w w . t e h l i k e d e k i d i l l e r . c o m     347        T D D / J o f E L   2 0 1 3   Y a z / S u m m e r . . . . . ● . . . . T e h l i k e d e k i   D i l l e r   D e r g i s i / J o u r n a l   o f   E n d a n g e r e d   L a n g u a g e s   U f u k   T a v k u l . . .   ● . . .   K a f k a s y a   v e   K ı r ı m   Ç e v r e s i n d e   N o g a y l a r   17.-­‐18.   yüzyıllarda   Kafkaslara   gelen   Nogaylar,   Kafkas   halklarının   yaşam   tarzlarından,   giyim-­‐kuşam   biçimlerinden,   kültürlerinden   büyük   ölçüde   etkilendiler.   Terek   Irmağı’nın   kuzeyindeki   bozkırları   dolduran   Kara   Nogaylar   adet   ve   geleneklerinin   çoğunu   komşuları   Kabardeylerden,   Kumuklardan   ve   Çeçenlerden  almışlardı  (Baddeley  1989:  68).  Özellikle  Kuban  Nogayları  arasında  Nogayların  eski  giyim-­‐ kuşam   tarzları   terk   edilerek   Çerkes,   Abaza   ve   Karaçay   halklarının   giymekte   olduğu   erkek   ve   kadın   elbiseleri   giyilmeye   başlandı.   Nogayların   eski   bozkır   müzik   ve   dans   gelenekleri   de   yerini   Kafkas   halklarının   müzik   ve   danslarına   bırakır   oldu.   Bu   arada   Kafkasya   halklarının   Rusya’ya   karşı   verdikleri   hürriyet  mücadelesi  ve  savaşlar  da  Nogay  halkının  hayatı  üzerinde  etkili  oldu.  Ruslara  karşı  savaşlarını   dağlarda   ve   vadilerde   sürdüren   Kafkas   halklarının   tersine   Nogaylar   Rus   hattındaki   bozkırda   yaşadıklarından   Rus   ordularının   saldırılarına   açık   bir   konumda   bulunuyorlardı.   Bunun   üzerine   pek   çok   Nogay   ailesi   Kafkas   Dağları’na   kaçarak   çeşitli   Kafkas   halklarına   sığındılar   ve   orada   yerleşip   asimile   olarak  yeni  etnik  kimlikler  kazandılar.   Abzeh  Çerkeslerine  sığınan  Yedige  ailesi  ve  köleleri  olan  Tseyler  Nogay  kökenliydi  (Lyulye  1998:  52).   Karaçaylıların   Mara   köyünde   1885   yılında   22   kişiden   oluşan   4   Nogay   ailesi   yaşamaktaydı.   Bunlar   zamanla   asimile   olarak   Karaçaylılaştılar   (Tekeyev   1987:   92).   Kabardey’de   kökenleri   Nogaylara   dayanan   bazı   soylar   da   şunlardı:   Yeseney,   Kandavur,   Kılıç,   Navruz,   Yeştrek,   Canhot,   Canbek,   Nayman,   Tsey,   Şorokada,   Tamaz,   Altıyak,   Karamırza,   Negoy   (Yahtanigov   1993:   88).   Besleneyler   arasındaki   Taganok   ve   Altıyak   soylarının   kökenleri   de   Nogaylara   dayanıyordu.   Bjeduğların   Kadban   soyunun   kökeni  de  Nogay  Tatarları  idi.  Nogaylar  arasında  da  Abaza,  Çerkes,  Karaçay,  Kabardey,  Çeçen,  Kumuk   kökenli  pek  çok  soy  bulunmaktaydı.   Günümüzde   Kafkasya   ve   çevresinde   yaşamakta   olan   Nogayların   dağınık   bir   nüfus   yapısına   sahip   olmaları  onların  etnik-­‐millî  meselelerinin  çözümünü  zorlaştırmaktadır.  Nüfuslarının  dağınık  olmasının   yanı   sıra,   hiçbir   bölgede   çoğunluk   oluşturacak   seviyeye   ulaşamaması   da   bölgedeki   diğer   etnik   gruplar   arasında  siyasî  hak  elde  etmelerini  mümkün  kılmamaktadır.  Çerkes,  Abaza,  Karaçay,  Kabardey,  Çeçen,   Kumuk   gibi   komşu   yaşadıkları   Kafkas   halklarının   güçlü   kültürel   etkileri   altında   kalan   Nogaylar,   eski   bozkır  kültür  ve  geleneklerinden  giderek  uzaklaşarak  Kafkas  kültürünün  asimilasyonu  tehlikesi  altında   bulunmaktadırlar.   K a y n a k ç a   Alpargu,  Mehmet  (1996).  “XVI.  yüzyılın  ortasında  Nogay  Türkleri  ve  Ordaları”.  Emel  215,  28-­‐43.   Baddeley,   John   F.   (1989).   (Çev.   Sedat   Özden).   Rusların   Kafkasya’yı   İstilası   ve   Şeyh   Şamil.   İstanbul:   Kayıhan  Yayınları.   Barut,  Ali  (1998).“Nogayların  Kuzey-­‐Batı  Kafkasya’da  yerleşmesi  (1782)”.  Emel  225,  20-­‐24.   Caferoğlu,  Ahmet  (1983).  Türk  Kavimleri.  Ankara:  Türk  Kültürünü  Araştırma  Enstitüsü.   De   Tott,   François   (1978).   (Çev.   Mehmet   R.   Uzmen).   18.   Yüzyılda   Türkler:   Türkler   ve   Tatarlara   Dair   Hatıralar.  İstanbul:  Tercüman  1001  Temel  Eser.   Evliya   Çelebi   Seyahatnamesi,   11.   kitap   (1970).   (Türkçeleştiren:   Z.   Danışman).   İstanbul:   Kardeş   Matbaası.   Gumilev,  L.  N.  (2003).  (Çev.  D.  Ahsen  Batur).  Muhayyel  Hükümdarlığın  İzinde.  İstanbul:  Selenge.   w w w . t e h l i k e d e k i d i l l e r . c o m     348        T D D / J o f E L   2 0 1 3   Y a z / S u m m e r . . . . . ● . . . . T e h l i k e d e k i   D i l l e r   D e r g i s i / J o u r n a l   o f   E n d a n g e r e d   L a n g u a g e s   U f u k   T a v k u l . . .   ● . . .   K a f k a s y a   v e   K ı r ı m   Ç e v r e s i n d e   N o g a y l a r   Kalmıkov,  İ.  H.  &  Kereytov,  R.  H.  &  Sikaliyev,  A.  İ.  (1988).  Nogaytsı.  Çerkessk.   Kereytov,  R.  H.  (1994).  K  istorih  nekotorıh  nogayskih  familiy.  Çerkessk.   Klaproth,  J.  (1814).  Travels  in  the  Caucasus  and  Georgia.  London.   Kurat,   Akdes   Nimet   (1972).   IV-­‐XVIII.   Yüzyıllarda   Karadeniz   Kuzeyindeki   Türk   Kavimleri   ve   Devletleri.   Ankara:  Dil  ve  Tarih-­‐Coğrafya  Fakültesi  Yayınları.   Lyulye,  Leonti  (1998).  (Çev.  Murat  Papşu).  Çerkesya.  İstanbul:  Çiviyazıları.   Roux,   Jean-­‐Paul   (2007).   (Haz.   Seçkin   Erdi,   Zeynep   Mertoğlu   Oğur).   Türklerin   Tarihi.   Pasifik’ten   Akdeniz’e  2000  Yıl.  İstanbul:  Kabalcı.   Sikaliyev,  A.  İ.  (1994).  Nogayskiy  Geroyiçeskiy  Epos.  Çerkessk.   Taymas,  Abdullah  Battal  (1988).  Kazan  Türkleri.  Ankara:  Türk  Kültürünü  Araştırma  Enstitüsü.   Tekeyev,   K.   M.   (1987).   “Novıe   Seleniya   Karaçaya   i   Balkariya   vo   Vtoroy   Polovine   XIX-­‐naçale   XX.   vv.”   Voprosı  Arheologii  i  Traditsionnoy  Etnografii  Karaçayevo-­‐Çerkesii.  Çerkessk.  90-­‐106.   Ülküsal,  Müstecip  (1987).  Dobruca  ve  Türkler.  Ankara:  Türk  Kültürünü  Araştırma  Enstitüsü.   Wagner,   Moritz   (1999).   (Çev.   Sedat   Özden).   Kafkas-­‐Rus   Savaşı’nda   Çerkesler,   Çeçenler,   Kazaklar   ve   Gürcüler.  İstanbul:  Kayıhan  Yayınları.   Williams,   Brian   Glyn   (2001).   The   Crimean   Tatars:  The   Diaspora   Experience   and   the   Forging   of   a   Nation.  Leiden,  Boston:  Brill.   Yahtanigov,  Hasan  (1993).  Severokavkazskie  Tamgi.  Nalçik.   Yakubovskiy,   A.Yu.   (1992).   (Çev.   Hasan   Eren).   Altın   Ordu   ve   Çöküşü.   Ankara:   Türk   Tarih   Kurumu   Yayınları.   G ö rse l  M a lz e m e  K a y n a k la rı   Resim  1:  Astrahan  Nogayları  (Kalmıkov  vd.  1988:  26)   Resim  2:  Yurt  Nogayı,  Karagaş  Nogayı  ve  Kuban  Nogayı  (Kalmıkov  vd.  1988:  29-­‐30)   Resim  3:  Karadeniz  Kuzeyi  Nogayları  (Kalmıkov  vd.  1988:  122-­‐127)   Resim  4.  Bozkır  Nogayları  (Kalmıkov  vd.  1988:  104)   Resim  5:  Nogay  ailesi  (Kalmıkov  vd.  1988:  102)   Resim  6:  Dağıstan’da  Kara  Nogay  çadırı  (http://4.bp.blogspot.com)   Resim  7:  Kara  Nogaylar  (http://p2.storage.canalblog.com/)   Resim  8:  Astrahan  Nogayı  ve  Stavropol  Terekli  Mektep  köyünden  bir  Nogay  (Kalmıkov  vd.  1988:  132)   Resim  9:  Kafkas  kıyafetleri  içinde  Kuban  Nogayları  (Kalmıkov  vd.  1988:  131)   Resim  10:  Kafkas  kıyafetleri  içinde  Kuban  Nogayları  (Kalmıkov  vd.  1988:  125)   Resim  11:  Kuban  Nogayı  (http://images-­‐00.delcampe-­‐static.net/img_large/auction/000/175/214/765_001.jpg)   Resim  12:  Nogay  erkekleri  (Kalmıkov  vd.  1988:  89)   w w w . t e h l i k e d e k i d i l l e r . c o m     349        T D D / J o f E L   2 0 1 3   Y a z / S u m m e r . . . . . ● . . . . T e h l i k e d e k i   D i l l e r   D e r g i s i / J o u r n a l   o f   E n d a n g e r e d   L a n g u a g e s   U f u k   T a v k u l . . .   ● . . .   K a f k a s y a   v e   K ı r ı m   Ç e v r e s i n d e   N o g a y l a r   R e s i m   1 :   A s t r a h a n   N o g a y l a r ı         R e s i m   2 :   Y u r t   N o g a y ı   K a r a g a ş   N o g a y ı     w w w . t e h l i k e d e k i d i l l e r . c o m   K u b a n   N o g a y ı       350        T D D / J o f E L   2 0 1 3   Y a z / S u m m e r . . . . . ● . . . . T e h l i k e d e k i   D i l l e r   D e r g i s i / J o u r n a l   o f   E n d a n g e r e d   L a n g u a g e s   U f u k   T a v k u l . . .   ● . . .   K a f k a s y a   v e   K ı r ı m   Ç e v r e s i n d e   N o g a y l a r   R e s i m   3 :   K a r a d e n i z   K u z e y i   N o g a y l a r ı     R e s i m   4 :   B o z k ı r   N o g a y l a r ı     w w w . t e h l i k e d e k i d i l l e r . c o m     351        T D D / J o f E L   2 0 1 3   Y a z / S u m m e r . . . . . ● . . . . T e h l i k e d e k i   D i l l e r   D e r g i s i / J o u r n a l   o f   E n d a n g e r e d   L a n g u a g e s   U f u k   T a v k u l . . .   ● . . .   K a f k a s y a   v e   K ı r ı m   Ç e v r e s i n d e   N o g a y l a r   R e s i m   5 :   N o g a y   a i l e s i   R e s i m   6 :   D a ğ ı s t a n ’ d a   K a r a   N o g a y   ç a d ı r ı     R e s i m   7 :   K a r a   N o g a y l a r     w w w . t e h l i k e d e k i d i l l e r . c o m     352        T D D / J o f E L   2 0 1 3   Y a z / S u m m e r . . . . . ● . . . . T e h l i k e d e k i   D i l l e r   D e r g i s i / J o u r n a l   o f   E n d a n g e r e d   L a n g u a g e s   U f u k   T a v k u l . . .   ● . . .   K a f k a s y a   v e   K ı r ı m   Ç e v r e s i n d e   N o g a y l a r       R e s i m   8 :   A s t r a h a n   N o g a y ı   v e   S t a v r o p o l   T e r e k l i   M e k t e p ' t e n   b i r   N o g a y                           R e s i m   9 :   K a f k a s   k ı y a f e t l e r i   i ç i n d e   K u b a n   N o g a y l a r ı   w w w . t e h l i k e d e k i d i l l e r . c o m     353        T D D / J o f E L   2 0 1 3   Y a z / S u m m e r . . . . . ● . . . . T e h l i k e d e k i   D i l l e r   D e r g i s i / J o u r n a l   o f   E n d a n g e r e d   L a n g u a g e s   U f u k   T a v k u l . . .   ● . . .   K a f k a s y a   v e   K ı r ı m   Ç e v r e s i n d e   N o g a y l a r   R e s i m   1 0 :   K a f k a s   k ı y a f e t l e r i   i ç i n d e   K u b a n   N o g a y l a r ı     R e s i m   1 1 :   K u b a n   N o g a y ı       R e s i m   1 2 :   N o g a y   E r k e k l e r i             w w w . t e h l i k e d e k i d i l l e r . c o m     354