Człekokształtne

Człekokształtne
	Hominoidea
	J.E. Gray, 1825
	Okres istnienia: miocen–dziś PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q
	; Przedstawiciel nadrodziny – szympans zwyczajny (P. troglodytes)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parvordo	małpy wąskonose
Nadrodzina	człekokształtne
Synonimy
	Humana Haeckel, 1866; Lipocerca Haeckel, 1866; Lipotyla Haeckel, 1866; Anthropomorpha Huxley, 1872; Anthropomorphae Rochebrune, 1883; Anthropomorphidae Zittel, 1893; Oreopithecidae Schwalbe, 1915; Oreopithecinae McKenna & Bell, 1997; Pliobatidae Alba, Almécija, DeMiguel, Fortuny, Pérez de los Ríos, Pina, Robles & Moyà-Solà, 2015;
	Humana Haeckel, 1866; Lipocerca Haeckel, 1866; Lipotyla Haeckel, 1866; Anthropomorpha Huxley, 1872; Anthropomorphae Rochebrune, 1883; Anthropomorphidae Zittel, 1893; Oreopithecidae Schwalbe, 1915; Oreopithecinae McKenna & Bell, 1997; Pliobatidae Alba, Almécija, DeMiguel, Fortuny, Pérez de los Ríos, Pina, Robles & Moyà-Solà, 2015;
Rodziny
	5 rodzin (w tym 3 wymarłe) – zobacz opis w tekście
	5 rodzin (w tym 3 wymarłe) – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Człekokształtne^[9] (Hominoidea) – nadrodzina ssaków naczelnych z podrzędu wyższych naczelnych (Haplorrhini), w której skład wchodzą człowiekowate (hominidy)^[10] oraz gibbonowate. Według obecnych przypuszczeń ostatni wspólny przodek tej grupy żył 15–20 mln lat temu, a linia ewolucyjna prowadząca do gibonowatych oddzieliła się od linii człowiekowatych około 5–7 mln lat temu^[11].

Systematyka

Zgodnie ze współczesną klasyfikacją, do tej nadrodziny należą dwie występujące współcześnie rodziny^[12]^[13]:

Hylobatidae J.E. Gray, 1871 – gibbonowate
Hominidae J.E. Gray, 1825. – człowiekowate

Opisano również wymarłe rodziny^[14]:

Wymarłe rodzaje nie sklasyfikowane w żadnej z powyższych rodzin:

Oreopithecus P. Gervais, 1872^[15] – jedynym przedstawicielem był Oreopithecus bambolii Gervais, 1872
Pliobates Alba, Almécija, DeMiguel, Fortuny, Pérez de los Ríos, Pina, Robles & Moyà-Solà, 2015^[8] – jedynym przedstawicielem był Pliobates cataloniae Alba, Almécija, DeMiguel, Fortuny, Pérez de los Ríos, Pina, Robles & Moyà-Solà, 2015
Rahonapithecus Crusafont i Pairó & Hürzeler, 1961^[16] – jedynym przedstawicielem był Rahonapithecus sabadellensis Crusafont i Pairó & Hürzeler, 1961
Rukwapithecus Stevens, Seiffert, O’Connor, E.M. Roberts, Schmitz, Krause, Gorscak, Ngasala, Hieronymus & Temu, 2013^[17] – jedynym przedstawicielem był Rukwapithecus fleaglei Stevens, Seiffert, O’Connor, E.M. Roberts, Schmitz, Krause, Gorscak, Ngasala, Hieronymus & Temu, 2013

Budowa ciała

Małpy człekokształtne różnią się od innych gatunków naczelnych brakiem ogona, większą długością kończyn przednich w porównaniu do tylnych oraz bardzo ruchliwymi dłońmi i ramionami. Jest dla nich charakterystyczny także duży, o złożonej strukturze mózg. Czaszka małpy człekokształtnej ma wydatne wały nadoczodołowe^[18].

Oprócz ludzi, wszystkie inne współcześnie żyjące rodzaje z nadrodziny człekokształtnych mają jedynie częściową umiejętność stania na dwóch nogach – budowa poszczególnych kości kręgosłupa sprawia, że nie jest to ich normalna postawa. Gatunki żyjące częściowo na ziemi, jak szympansy, lub całkowicie na ziemi, jak goryle, także ze względu na długość kończyn górnych chodzą zwykle na czterech kończynach, opierając się na kostkach zgiętych palców^[10].

Zobacz też: dwunożność.

Matka i dzieci

U małp człekokształtnych dzieci rodzą się całkowicie bezradne i potrzebna jest im długa opieka. Okres ten może trwać od kilku miesięcy do kilku lat. Nawet jeśli młode będą w stanie zadbać same o siebie, pozostają w bliskim kontakcie z matką. W ciągu kilku lat, w zależności od gatunku, młode naczelne nie tylko znajdują się pod opieką matki, ale także uczą się od niej życia.

Przypisy

↑ J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 338, 1825. (ang.).
↑ ^a ^b ^c E. Haeckel: Generelle morphologie der organismen. Allgemeine grundzüge der organischen formen-wissenschaft, mechanisch begründet durch die von Charles Darwin reformirte descendenztheorie. Cz. 2. Berlin: G. Reimer, 1866, s. clx. (niem.).
↑ T.H. Huxley: A Manual of the Anatomy of Vertebrated Animals. New York: D. Appleton and Company, 1872, s. 402. (ang.).
↑ A.T. Rochebrune. Faune de la Sénégambie. Mammifères. „Actes de la Société Linnéenne de Bordeaux”. Quatrième série. 7, s. 64, 1883. (fr.).
↑ K.A. von Zittel: Handbuch der palaeontologie. Cz. 4. München: R. Oldenbourg, 1893, s. 708. (niem.).
↑ G. Schwalbe. Über den fossilen Affen Oreopithecus Bambolii. Zugleich ein Beitrag zur Morphologie der Zähne der Primaten. „Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie”. 19 (1), s. 218, 1915. JSTOR: 25747761. (niem.).
↑ M.C. McKenna & S.K. Bell: Classification of mammals above the species level. Nowy Jork: Columbia University Press, 1997, s. 341. ISBN 978-0-231-11013-6. (ang.).
↑ ^a ^b D.M. Alba, S. Almécija, D. DeMiguel, J. Fortuny, M. Pérez de los Ríos, M. Pina, J.M. Robles & S. Moyà-Solà. Miocene small-bodied ape from Eurasia sheds light on hominoid evolution. „Science”. 350 (6260;aab2625), s. 4, 2015. DOI: 10.1126/science.aab2625. (ang.).
↑ W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 53. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b Primates. W: Encyclopaedia Britannica. T. 18. s. 490C.
↑ Dawkins R. (2004) The Ancestor’s Tale.
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).
↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 26. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ J.S.J.S. Zijlstra J.S.J.S., Hominoidea Gray, 1825, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-09-26] (ang.).
↑ P. Gervais. Sur un Singe fossile, d’espèce non encore décrite, qui a été découvert au Monte-Bamboli (Italie). „Comptes rendus hebdomadaires des séances de l’Académie des Sciences”. 74, s. 1223, 1872. (fr.).
↑ M. Crusafont i Pairó & J. Hürzeler. Les pongidés fossiles d’Espagne. „Comptes rendus hebdomadaires des séances de l’Académie des Sciences”. 252, s. 583, 1961. (fr.).
↑ N.J. Stevens, E.R. Seiffert, P.M. O’Connor, E.M. Roberts, M.D. Schmitz, C. Krause, E. Gorscak, S. Ngasala, T.L. Hieronymus & J. Temu. Palaeontological evidence for an Oligocene divergence between Old World monkeys and apes. „Nature”. 497 (7451), s. 611, 2013. DOI: 10.1038/nature12161. (ang.).
↑ Biologia. Czesław Jura, Jacek Godula (redaktorzy). Wyd. VII (przekład). Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2007, s. 411. ISBN 978-83-7073-412-1.

Bibliografia

C. Groves: Mammal Species of the World. D.E. Wilson,, & Reeder, D. M (red.). Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2005, s. 178–184. ISBN 0-801-88221-4.
Primates – Hominoidea. W: Encyclopaedia Britannica. T. 18. Londyn – Chicago – Genewa – Sydney – Toronto: W. Benton, 1964, s. 490C-490D.

[gray-1] J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 338, 1825. (ang.).

[hae-2] E. Haeckel: Generelle morphologie der organismen. Allgemeine grundzüge der organischen formen-wissenschaft, mechanisch begründet durch die von Charles Darwin reformirte descendenztheorie. Cz. 2. Berlin: G. Reimer, 1866, s. clx. (niem.).

[hux-3] T.H. Huxley: A Manual of the Anatomy of Vertebrated Animals. New York: D. Appleton and Company, 1872, s. 402. (ang.).

[roch-4] A.T. Rochebrune. Faune de la Sénégambie. Mammifères. „Actes de la Société Linnéenne de Bordeaux”. Quatrième série. 7, s. 64, 1883. (fr.).

[zit-5] K.A. von Zittel: Handbuch der palaeontologie. Cz. 4. München: R. Oldenbourg, 1893, s. 708. (niem.).

[sch-6] G. Schwalbe. Über den fossilen Affen Oreopithecus Bambolii. Zugleich ein Beitrag zur Morphologie der Zähne der Primaten. „Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie”. 19 (1), s. 218, 1915. JSTOR: 25747761. (niem.).

[mck&bell-7] M.C. McKenna & S.K. Bell: Classification of mammals above the species level. Nowy Jork: Columbia University Press, 1997, s. 341. ISBN 978-0-231-11013-6. (ang.).

[alba&inni-8] D.M. Alba, S. Almécija, D. DeMiguel, J. Fortuny, M. Pérez de los Ríos, M. Pina, J.M. Robles & S. Moyà-Solà. Miocene small-bodied ape from Eurasia sheds light on hominoid evolution. „Science”. 350 (6260;aab2625), s. 4, 2015. DOI: 10.1126/science.aab2625. (ang.).

[Cichocki&inni-9] W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 53. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[BRIT-10] Primates. W: Encyclopaedia Britannica. T. 18. s. 490C.

[dawkins-tale-11] Dawkins R. (2004) The Ancestor’s Tale.

[mdd-12] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).

[Burgin&inni-13] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 26. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[zij-14] J.S.J.S. Zijlstra J.S.J.S., Hominoidea Gray, 1825, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-09-26] (ang.).

[ger-15] P. Gervais. Sur un Singe fossile, d’espèce non encore décrite, qui a été découvert au Monte-Bamboli (Italie). „Comptes rendus hebdomadaires des séances de l’Académie des Sciences”. 74, s. 1223, 1872. (fr.).

[pai&hur-16] M. Crusafont i Pairó & J. Hürzeler. Les pongidés fossiles d’Espagne. „Comptes rendus hebdomadaires des séances de l’Académie des Sciences”. 252, s. 583, 1961. (fr.).

[ste&inni-17] N.J. Stevens, E.R. Seiffert, P.M. O’Connor, E.M. Roberts, M.D. Schmitz, C. Krause, E. Gorscak, S. Ngasala, T.L. Hieronymus & J. Temu. Palaeontological evidence for an Oligocene divergence between Old World monkeys and apes. „Nature”. 497 (7451), s. 611, 2013. DOI: 10.1038/nature12161. (ang.).

[Biologia-s411-18] Biologia. Czesław Jura, Jacek Godula (redaktorzy). Wyd. VII (przekład). Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2007, s. 411. ISBN 978-83-7073-412-1.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]