Dewon
| Średnia objętość w atmosferze | |||
| Tlenu |
ok. 15% obj.[a] | ||
|---|---|---|---|
| Dwutlenku węgla | |||
| Inne uśrednione dane | |||
| Temperatura |
ok. 20 °C[c] | ||
| Poziom morza (pow. obecnego) |
Względnie stabilny ok. 180 m, stopniowo spada do ok. 120 m[1] | ||
| Tabela stratygraficzna | |||
| |||
| |||
Dewon – termin o dwojakim znaczeniu:
- w sensie geochronologicznym – czwarty okres ery paleozoicznej. Trwał około 60 milionów lat (od 419,2 ± 3,2 do 358,9 ± 0,4 mln lat temu). Dzieli się na trzy epoki: dewon wczesny, dewon środkowy i dewon późny.
- w sensie chronostratygraficznym – czwarty system eratemu paleozoicznego, leżący powyżej syluru, a poniżej karbonu. Dzieli się na trzy oddziały: dewon dolny, dewon środkowy i dewon górny. Międzynarodowy stratotyp granicy sylur–dewon znajduje się w Klonku koło Suchomastów (około 35 km SW od Pragi). Granica oparta jest na pojawieniu się graptolita Monograptus uniformis[2].
Dewon został nazwany od hrabstwa Devon w południowo-zachodniej Anglii, skąd pochodzą pierwsze zbadane skały tego systemu. System dewoński wydzielili Roderick Murchison i Adam Sedgwick w 1839 roku. Na mapach i przekrojach geologicznych skały dewońskie znaczy się barwą brązową[potrzebny przypis].
Podział
[edytuj | edytuj kod]- dewon późny (górny):
- dewon środkowy:
- dewon wczesny (dolny):
Paleogeografia i geologia
[edytuj | edytuj kod]We wczesnym dewonie doszło do ostatecznego zamknięcia się oceanu Japetus wskutek zderzenia dwóch kontynentów: Laurencji i Bałtyki. W wyniku tego zderzenia powstał jeden duży kontynent – Laurosja – znajdujący się w położeniu równikowym, z pasmem górskim kaledonidów. Na półkuli północnej obecne były mniejsze kontynenty: Syberia i Chiny. Południową półkulę zajmował olbrzymi kontynent Gondwana, oddzielony od Laurosji oceanem Reik, a od Chin i Syberii oceanem Paleotetydą. Wszystkie kontynenty otaczał ocean Panthalassa. Dewon charakteryzował się ciepłym klimatem z ochłodzeniem pod koniec tego okresu.
Dla regionu europejskiego charakterystycznymi osadami dolnego dewonu są skały terygeniczne facji oldredowej (głównie zlepieńce, piaskowce). W dewonie środkowym i górnym występują najczęściej osady węglanowe facji płytkowodnej i rafowej (różne typy wapieni, czasami zdolomityzowane, także margle i łupki margliste).
Bogactwa naturalne
[edytuj | edytuj kod]Formacje dewońskie zawierają złoża pirytu, rud miedzi, rud cynku i ołowiu oraz surowce węglanowe (wapienie, margle, dolomity) i okruchowe (piaskowce kwarcytowe, łupki fyllitowe).
Flora
[edytuj | edytuj kod]W morzach rozwijały się glony. Prócz chryzofitów i zielenic w większej liczbie występowały brunatnice, ramienice i krasnorosty. Spotyka się również więcej grzybów. Na florę lądową dewonu wczesnego i środkowego składały się pierwotne rośliny naczyniowe: psylofity (ryniofity, trymerofity i zosterofilofity). Pojawiły się pierwsze mszaki, skrzypy, paprocie zarodnikowe, widłaki jednozarodnikowe. W późnym dewonie rozwinęły się widłaki różnozarodnikowe, klinolisty i pierwsze rośliny nasienne (paprocie nasienne). Po raz pierwszy pojawił się również drzewiasty pokrój roślin naczyniowych. Pod koniec dewonu wymarły psylofity.
Fauna
[edytuj | edytuj kod]- Morza
Wczesny dewon był ostatnią epoką życia planktonicznych graptolitów właściwych. Plankton tworzyły tentakulity i małżoraczki o dużym znaczeniu biostratygraficznym. Rozwijały się rafy budowane przez koralowce (koralowce czteropromienne i denkowce), stromatoporoidy i gąbki oraz znacznie ramienionogi (w tym rzędy Orthida, Atrypida i Spiriferida)[3] i liliowce. Mniejsze znaczenie miały trylobity, pośród których w późnym dewonie wymarły Lichida, Odontopleurida i Phacopida. Pojawiły się pierwsze amonity (agoniatyty, goniatyty, wywodzące się z baktrytów, a w famenie – klymenie, które z końcem dewonu wymarły). W dalszym ciągu rozwijały się konodonty, które razem z amonitami dostarczają najważniejszych skamieniałości przewodnich. Wśród stawonogów pojawili się przodkowie kikutnic (Palaeopantopodida) i muszloraczki (Conchostraca). Pod koniec dewonu wymarły tentakulity i pęcherzowce (Cystoidea).
W dewonie nastąpił silny rozwój ryb. Prócz istniejących w sylurze bezszczękowców (Agnatha), pierwszych szczękowych ryb fałdopłetwych (Acanthodii) i pierwszych ryb kostnochrzęstnych (Chondrostei) pojawiły się inne ryby chrzęstnoszkieletowe (prażarłacze Cladoselachii) oraz zrosłogłowe (Holocephali) – ryby pancerne (tarczowce; Placodermi). Zaczynały występować również pierwsze ryby mięśniopłetwe (Sarcopterygii): trzonopłetwe (Crossopterygii) i dwudyszne (Dipnoi), przystosowane do życia w środowiskach słodkowodnych. Pod koniec dewonu wymarły ryby pancerne.
- Lądy
We wczesnym dewonie pojawiły się pierwsze lądowe owady (skoczogonki, na przykład Rhyniella), wije i pajęczaki (między innymi roztocze i zaleszczotki). W późnym dewonie natomiast pojawiły się formy przejściowe pomiędzy rybami a płazami (Ichthyostega), pochodzące od ryb trzonopłetwych, na przykład Tiktaalika.
Na przełomie franu i famenu doszło do wielkiego wymierania – jednego z pięciu największych kryzysów biotycznych fanerozoiku.
Dewon na ziemiach Polski
[edytuj | edytuj kod]- Echa orogenezy kaledońskiej spowodowały niemal całkowite wycofanie się morza.
- Formacje z obszarów lądowych świadczą o panującym wówczas gorącym i suchym klimacie.
- U schyłku najstarszego dewonu nastąpiła transgresja morska na obszarze niemal całej Polski – zalaniu nie uległy tylko Sudety i ich przedgórze.
- Zaczęły się wstępne ruchy górotwórcze orogenezy hercyńskiej.
- W Polsce najwięcej pozostałości znajduje się na powierzchni w Górach Świętokrzyskich – są to wapienie z licznymi skamieniałościami.
- W Sudetach osady dewońskie występują w Górach Kaczawskich, na Pogórzu Kaczawskim, Pogórzu Izerskim, Pogórzu Wałbrzyskim (w depresji Świebodzic) i Górach Bardzkich – są to słabo zmetamorfizowane osady ilaste i piaszczyste oraz metawulkanity.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ B.U. Haq, S.R. Schutter. A Chronology of Paleozoic Sea-Level Changes. „Science”. 322 (5898), s. 64–68, 2008. DOI: 10.1126/science.1161648. Bibcode: 2008Sci...322...64H.
- ↑ Přibyl, 1940
- ↑ Andrzej Baliński, Adam T. Halamski, Pre-Taghanic (Lower to lower Middle Givetian) brachiopods from Miłoszów in the Holy Cross Mountains (Poland), „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 93 (1), 18 marca 2023, 3–102, doi: 10.14241/asgp.2023.01 [dostęp 2024-02-01] (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Włodzimierz Mizerski, Stanisław Orłowski, Geologia historyczna dla geografów, PWN, 2005.
- Stanisław Orłowski, Michał Szulczewski, Geologia historyczna, Wydawnictwa Geologiczne, 1990.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- ICS-Chart/Time Scale. Międzynarodowa Komisja Stratygrafii. [dostęp 2015-08-28]. (ang.).
- Ronald Blakey: Late Devonian (370 Ma). [w:] Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-08)].
- Ronald Blakey: Early Devonian (400 Ma). [w:] Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-08)].
← mln lat temu Dewon
| ||||||||||||
| ←4,6 mld | 541 | 485 | 443 | 419 | 359 | 299 | 252 | 201 | 145 | 66 | 23 | 2 |