Латыштар

Латыштар
Латыштар
Бүкіл халықтың саны
1,7 млн
Ең көп таралған аймақтар
Латвия	1 323 713 (2011)[1]
АҚШ	91 000
Ирландия	45 000 - 48 000
Ұлыбритания	36 000 - 39 000
Тілдері
латыш тілі
Діні
католиктер, протестанттар

Латыштар (латышша latvieši) — ұлты Латвияның байырғы және негізгі халқы. Жалпы саны 1,7 млн. адам (2004). Латвиядан басқа Ресей, Литва, Эстония, Беларусь, АҚШ, Канада, Австралия, т.б. елдерде де тұрады.

Тілі

Латыштар еуропа тектес беломор-балтық нәсіліне жатады. Үндіеуропа тілдері шоғырының балтық тобындағы латыш тілінде сөйлейді. Орта латыш, ливон, жоғары латыш диалектілеріне бөлінеді, әдеби тілі орта латыш диалектісі негізінде қалыптасқан. 1922 жылдары готик жазуының орнына латын әліпбиі енгізілді.

Діні

Басым көпшілігі протестанттар (негізінен лютерандар), ал Латгалиядағылар католиктер.

Латыш шаруасы

Тарихы

Латыштардың арғы аталары б.з.б. 3 — 2-мыңжылдықтарда Латвия аймағын мекен еткен балт тайпалары. Б.з.б. 1-мыңжылдықтың бас кезінде мұнда этникалық жағынан өзара жақын курши, латгал, земгал, селон тайпалары өмір сүрген. Оларда 1-мыңжылдықтың соңы мен 2-мыңжылдықтың бас кезінде ерте мемлекеттік бірлестіктер құрылды. 12 — 16 ғасырларда Латыштар неміс крестілері құрған Ливония мемлекетінің құрамында болды. 16-ғасырдың 20-жылдарында Латвияда реформация басталып, лютерандық діни ағым тарады. 1700-21 ж. Солтүстік соғыстан кейінгі Ништадт бітімі бойынша Швеция Видземаны Ресейге берді. Латвия жерінің Ресей империясының қол астына өте бастауы 18-ғасырдың соңына қарай аяқталды. 1918 ж. Латвияны немістер басып алды. Сол жылы қарашада тәуелсіз Латвия Республикасы құрылды. 1940 ж. Латвия КСРО құрамына қосылуға мәжбүр болды.

Кәсібі

Дәстүрлі кәсібі егіншілік пен мал өсіру (сиыр, қой, жылқы, шошқа), теңіз жағалауында балық аулау. Латыштар ғасырлар бойы егіншілікпен айналысатын халықтың үлкен массасын құрады. Кеңес өкіметі орнағанға дейін кедей шаруалардың көпшілігінде ежелгі ауылшаруашылық құрал-саймандары сақталды: соқа («лифландтық»), ағаш тырма, жартылай орақ, қырман, т.б. Латыштардың қолданбалы қолөнері жақсы дамыған - негізінен ауылдық жерлерде, өйткені қалалардағы қолөнер өндірісінде немістердің артықшылығы болды. Әйелдер жіп иіріп, тоқыды, ал ерлер ағаштан ыдыс-аяқ, т.б. жасады. Өздері үшін қажет заттар жасалды, бұл шаруа өнімдерінің біразы жергілікті жәрмеңкелерде де сатылды.
Латыш халқы үлкен өнеркәсіпке көбірек тартылды, шаруалар қалаларға барды, онда әсіресе 1860 жылдардан бастап Ресейде капитализмнің жалпы өсуіне байланысты темір жолдар салумен, фабрикалар мен зауыттар өсе бастады. 1900 жылы қазіргі Латвия аумағында 60 000-нан астам жұмысшы есептелді, олардың едәуір бөлігі латыштар болды.

Латыштардың қоныстануының дәстүрлі түрі - хутор. Ауылдарда тек латгалдықтар мен Балтық жағалауының балықшылары тұрады. 19 ғасырдың аяғынан бастап қалаларға қоныстана бастады. Ригадағы және басқа қалалардағы халықтың басым бөлігін латыштар құрады. Ауылдық шаруа ғимараттары - ағаш, бөренеден салынған, олардың түрлері Латвияның әртүрлі бөліктерінде әркелкі. Шаруашылық құрылыстары – тор, малға арналған дүңгіршек, монша – бөлек тұрады. Бай шаруалар үшін үй екіге бөлінді - қожайындар үшін және ферма жұмысшылары үшін. Қазір жаңадан абаттандырылған көптеген үйлер салынуда немесе ескілері уақытша қайта салынып, заманауи қолайлылықтармен қамтамасыз етілуде.

Мәдениеті

Латыштардың ауыз әдебиеті ертегілерден, өсиеттерден, әзіл-оспақтардан, жұмбақтар мен мақал-мәтелдерден тұрады. Ежелгі әндері - дайн деп аталады (еңбек-кәсіп туралы, сатиралық, тұрмыстық, күнтізбелік т.б. әндер). Мерекелерінде халық әндері жиі айтылады. Латыштардың мерекелер мәдениеті ерекше дамыды. Олар Рождествоны қыста, Пасханы көктемде, Лигоны жазда, Апъюмибасты күзде тойлайды.
Негізгі музыкалық аспаптары - кокле (гуслей), смуйчас (волынка), скрипка, сыбызғы т.б.
Белгілі ұлттық тағамдардың бірі - скабпутра - қышқыл ботқасы, бірақ қазір ол бұрынғы танымалдылығын жоғалтты. Латыштардың күнделікті тағамы - бұл котлеттер, көкөніс салаттары, пісірілген балық. Негізгі тағамдары: балық, ет, көкөністер мен бұршақ дақылдары, тәттілер, нан. Ең көп таралған десерттер - бұл тоқаш түрлері.
Ұлттық киімдері орналасу аймағына қарай өзгереді. Негізінен жүн мен зығыр мата пайдаланылды. Латвия этнографтары әйелдер ұлттық киімінің 19 немесе одан да көп жергілікті түрлерін ажыратады, оларды 5 негізгі топқа бөлуге болады. Олар көйлектердің кесілуі мен түрімен, сондай-ақ сыртқы киімдерімен ерекшеленеді. Ерлер киімі зығыр жейде мен шалбардан, жүннен тоқылған шалбардан, қамзолдан, кеудешеден және кафтаннан тұрады. Әйелдерге арналған белдемшелер мен кеудешелер қою көк немесе қою қоңыр түске боялған.

Қазақстандағы латыштар

1939-40 ж. Балтық жағалауы 3 мемлекеті Кеңес одағына қосылуына байланысты, латыштардың біразы Қазақстанға қоныстандырылды. Қазақстандағы латыштардың саны - 1,1 мың адам (2009).