İslami İlimler Fakültesi

ur’ân Ayetleri Üzerinden Hz. Peygamber’in Ahlak Eğitimi Kasım Kocaman* 1 İnsanlık tarihi boyunca Allah, değişik zaman ve coğrafyalarda insanlığa dinî ve ahlakî anlamda rehberlikte bulunmak üzere onlarca peygamber vazifelendirmiştir. Bu peygamberler Allah’tan aldıkları dinî öğretileri, yine bunların kılavuzluğunda insanlara iletmişlerdir. Allah’ın mesajlarını ihtiva eden son kitap Kur’ân’dır. Kur’ân insanı bireysel ve toplumsal, maddi ve manevi anlamda mutluluğa ve kurtuluşa erdirecek temel evrensel dinî-ahlakî ilkeleri taşımaktadır. Bu ilkeleri insanlara ulaştıran ve bu doğrultuda gönderildiği toplumu ve hatta bütün insanlığı eğitmekle görevlendirilmiş olan son peygamber ise Hz. Muhammed’tir. Hz. Peygamber seçkin ve model bir ahlakî kişilik olarak güzel ahlak üzere insanları eğitme misyonuna sahiptir. Ahlakını Kur’ân’dan alan Hz. Peygamber, bu misyonunu yerine getirirken O’na rehberlik eden Kur’ân olmuştur. Kur’ân ahlakı çerçevesinde insanları eğitirken O’nun nasıl bir usul ve üslup içerisinde olacağına dair Kur’ân’da zaman zaman gerekli yönlendirmelerin yapıldığı görülmektedir. Bu yönlendirmeler ahlak eğitimi konusunda Hz. Peygamber’e kılavuzluk yaptığı gibi günümüz eğitimcilerine de yapmaktadır. Gerek insanlara ilahi mesajları ulaştırma konusunda Kur’ân’ın sunduğu pedagojik ilkeler ile gerekse bu ilkelerin ruhuna uygun bir şekilde eğitim-öğretimde bulunan Hz. Peygamber’in örnekliği her zaman gündemde tutulmaya değer bir husustur. Bizler de yazımızda Kur’ân ayetleri bağlamında Hz. Peygamber’in ahlak eğitimi üzerinde durmağa çalışacağız.

Öz Çalışmada İstanbul Fatih Camiinin kuruluş vakfiyesinde belirtilen kadrolar/cihetler, bunların üstelendikleri görevler/hizmetler ve kendilerinde aranan özellikler tespit edil-meye çalışılmıştır. Bunun için Fatin Sultan Mehmed'in vakfiyesi ile diğer kaynaklar ta-ranmıştır. Fatih camiinde on altı din görevlisi, altmış beş duâgû (dua okuyucu) ve on altı yardımcı hizmetli olmak üzere toplam doksan yedi kişi istihdam edilmiştir. Genel olarak din görevlilerinin yüksek ahlaki kişiliğe, meslek ve musiki bilgisine sahip olunması istenmiştir. Fatih camiinde günümüzde olmayan Kur'an okumak, zikir etmek, namazla-rını sürekli camide kılmak ve bunlardan hâsıl olan sevabı başta vâkıfa ulaşması için duada bulunmakla görevli kadroların olması dikkat çekmektedir. Bu kadroların tarihi doğuş, gelişim ve değişim süreci üzerinde durulması da din hizmetlerindeki geleneksel uygulamaların tespiti adını önemli olacaktır. Günümüzde duâgû kadroları ile yardımcı hizmetli kadrolarının ürettiği hizmetlerin büyük kısmını yerine getirmek veya bu konuda gerekli önlemleri almakla imam-hatip ve müezzin-kayyımlar sorumlu tutulmaktadır. Bu durumun, Fatih Camiindeki tarihî uygulama dikkate alındığında din görevlilerinin özlük haklarında değerlendirilmesi gerekir. Bu gün devletin sunduğu kamu hizmetleri içerisin-de yer alan din hizmetlerini ve bunların sağlandığı mekânlar olan camilerin bakım ve onarımını, tarihî vakıf sistemi göz önünde bulundurularak değerlendirilmesinin yapılma-sı daha sağlıklı olacaktır.

TASAVVUFÎ EĞİTİMDE KULLANILAN ÖZEL EĞİTİM YÖNTEMLERİ SPECIAL EDUCATION METHODS USED IN SUFI EDUCATION Kasım KOCAMAN  Öz Tasavvufî eğitimde, kişiler tasavvufa özgü eğitim yöntemleriyle yetiştirilmektedir. Bunların başında anlatım yöntemine benzemekle birlikte dini-ahlaki ve tasavvufî bilgi ve tecrübelerin nispeten özel bir şekilde aktarıldığı sohbet yöntemi gelmektedir. Tasavvufî eğitimde, hizmet yöntemiyle kişinin, başkalarına hizmet ettirilerek kibir duygusundan kurtulması ve bazı davranış kurallarını yaparak yaşayarak öğrenmesi hedeflenir. Düzenli ve kurallı hale getirilen zikir uygulamalarıyla kişinin Allah'ı tefekkür etmesi konusunda zihni ve kalbi bir yoğunluğu yaşaması sağlanır. Musiki yöntemiyle, güftelerde yer alan dini ve tasavvufi bilgiler dolaylı olarak öğretilir, oluşan ruhi dinginlikle kalp ilahi hakikatleri alıcı hale gelir. Tasavvufi eğitimde, nefs, insanın olumsuz duygu, düşünce ve davranışlarının merkezi olarak görülmektedir. Bunun için yeme, uyku ve konuşma gibi konularda kişiyi disiplin altına almaya yönelik eğitimler bedeni ihtiyaçları kısıtlama (riyazet) yöntemiyle gerçekleştirilmeye çalışılır. Sosyal izolasyon (uzlet) yöntemi, toplumun olumsuzluklarından kişiyi uzaklaştırmak ve soyutlamak için kullanılır. Böylece dini-ahlaki kişilik kazandırılmak amaçlanır. Yalnız kalma (çile) yöntemi, tasavvufî bir rehberin kontrolünde kırk günlük muayyen biz zaman diliminde, hücre denilen belirli bir mekânda birtakım fizyolojik ve psikolojik süreçlerin gerçekleşmesiyle uygulanır. Yalnız kalma yönteminin belirli bir zamana ve mekâna bağlı kalmadan uygulanan tekniği de bulunmaktadır. Günümüzde genel öğretimde kullanılan gezi gözlem yöntemini anımsatan yolculuk (seyahat/sefer) yöntemi, uygulanış biçimi ve amaçları itibariye çok farklı süreçleri kendi içinde barından bir eğitim anlayışını yansıtmaktadır. Bu çalışmamızda kaynak tarama yöntemiyle geçmişten günümüze tasavvufî eğitime özgü ve özel eğitim yöntemleri tespit edilmeye ve mahiyetleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Abstract In Sufistic education, people are brought up with education methods specific to Sufism. The most important of these is the method of conversation, which is similar to the method of narration, whereby religious-moral and mystical knowledge and experiences are transferred in a relatively special way. In Sufi education, it is aimed to get rid of the sense of arrogance by serving others, and to learn by living by doing some rules of behavior. n Sufi education, it is aimed to get rid of the feeling of arrogance by serving others with the service method and learn some rules of behavior by doing and living. With the practice of dhikr, which is made regular and regular, it is ensured that the person experiences a mind and heart intensity in contemplating God. With the music method, religious and mystical knowledge in the words are taught indirectly, the spiritual serenity that is formed makes the heart's divine truths receptive. In Sufistic education, the ego is seen as the center of the negative emotions, thoughts and behaviors of the person. For this, trainings to discipline the person in matters such as eating, sleep and speech are tried to be carried out with the method of restricting (self-denial) the body needs (fervor). Social isolation (uzlet) method is used to remove and isolate the negativity of the society from the person. Thus, it is aimed to gain religious-moral personality. The method of being alone (ordeal) is applied under the control of a mystical guide, with the realization of some physiological and psychological processes in a certain place called the cell within the forty-day period. There is also the technique of being alone, regardless of the time and place. The journey (travel / voyage) method, which is reminiscent of the travel observation method used in general education today, reflects a very different processes in terms of its application and purposes, and an understanding of education from within. In this study, it has been tried to determine the nature and special education methods specific to Sufistic education from past to present with the source scanning method.

Öz Dini iletişim türü olarak hutbeler dini mesajların kitlelere uluştırılmasında çok önemli bir din hizmeti ve yaygın din eğitimi vazifesi görmektedir. Hutbenin en önemli unsurlarında biri de dinî bilgi, duygu ve düşüncelerin işlendiği meviza denilen konu kısmıdır. Hutbe, sadece fıkhî bir ibadetin unsuru olmanın ötesinde bazen hükümdarlık alameti sayılmış, bazen siyasi iktidarların bir propaganda vasıtı olarak kullanılmış ve bazen de müminleri bilgilendirme ve uyarma işlevi görmüştür. Hz. Peygamber ve dört halife döneminde hutbelerde hayatın her alanıyla ilgili konular işlenmiştir. Abbasiler ile birlikte Osmanlı'nın son dönemlerine kadar hutbe genellikle siyasi otorite sahibi olmanın bir sembolü olmuştur. Osmanlı tarihinin genelinde hutbe konuları zaman esaslı ve birbirinin tekrarı niteliğindedir. Osmanlı'nın son döneminden itibaren hutbenin dili ve buna bağlı olarak hutbe konuları ve bunların içeriği gündeme getirilmeye başlanmıştır. Bu dönemde hutbe, yenileşme ve terakki hareketleriyle birlikte her konuda halkın aydınlatılması ve bilgilendirilmesi bakımından çok önemli iletişim aracı olarak kabul edilmiştir. Bu anlayış Cumhuriyet'in kurulmasıyla birlikte de devam etmiştir. Cumhuriyet'in kuruluşundan günümüze Cumhuriyet'in hâkim kadroları ve onların politikalarını sürdürenler, darbe yönetimleri ve hükümetler, hutbeleri kendi amaçlarının gerçekleştirilmesi için siyasi bir araç olarak kontrol altında tutmuşlar ve kullanmışlardır. Nitekim hutbeler Cumhuriyet boyunca din-devlet ilişkilerinin yeniden tesisi, yeni dinî yorum ve tutumların benimsetilmesi ve bu konuda bilgilendirilmesi için bir araç olarak değerlendirilmiş ve kullanılmıştır. Bütün bunlara rağmen Diyanet İşleri Başkanlığı hutbelerle inanç, ibadet, ahlak ve sosyal konularında kitleleri aydınlatmaya ve eğitmeye çalışmaktadır. Hutbe konularının belirlenmesi ve içeriğinin şekillenmesinde tarihsel süreç içersinde değişmeler olmuş, dönem dönem bazı konulara daha fazla ağırlık verilmiş v e yine bazı kavramlara daha çok vurgu yapılmıştır. Bunda ülkedeki ve dünyadaki bir takım konjöktürel değişkenlerin, din ve dünya algısındaki değişimlerin etkisinin olduğu hissedilmektedir. Makalede literatür taraması yöntemiyle günümüze değin yapılmış çalışmalara ulaşılmaya çalışılarak geçmişten günümüze hutbe konularında yaşanan değişim ve gelişim üzerinde durularak hutbenin konusu/meviza kısmıyla ilgili olarak bir farkındalık oluşturulmak istenmiştir. Abstract As a type of religious communication, the khutbahs serve as an important religious service and widespread religious education in bringing the religious messages to the masses. One of the most important elements of the khuhbah is the subject of religious knowledge, emotions and thoughts.The khutbahs (sermons), beyond being an element of an Islamic congregation, were sometimes considered a sign of sovereignty, sometimes used as a propaganda object of political power, and sometimes acted to inform and warn believers.During the Prophet and the four caliphs, the subjects of all aspects of life were discussed in the sermons. Along with the Abbasids, the khutbahs until the late Ottoman period were often a symbol of political authority. In the history of the Ottoman Empire, sermons were time-based and repetitive. Since the last period of the Ottoman Empire, the language of the khutbah and, accordingly, the issues of khutbahs and their contents began to be raised. In this period, together with the movements of khutbahs, innovations and movements, it has been accepted as a very important communication tool in terms of informing and informing the public in every subject. This understanding continued with the establishment of the Republic. Since the establishment of the Republic, the dominant cadres of the Republic and the ones who continued their policies, the coup administrations and the governments have controlled and used khutbahs as a political tool for the realization of the ir goals. As a matter of fact, the khutbahs have been evaluated and used as a tool for the re-establishment of religion-state relations throughout the Republic, to adopt and inform new religious interpretations and attitudes.In spite of all this, the Presidency of Religious Affairs tries to enlighten and educate the masses on beliefs, worship, morals and social issues with khutbahs. There have been changes in the historical process in determining the issues of khutbahs and shaping the content, some issues were given more weight in the period and some concepts were given more emphasis. It is felt that there are effects of some conjectural variables in the country and in the world, changes in the perception of religion and the world. In the article, it has been tried to reach the studies which have been carried out to date with the literature review method. In this way, it was aimed to create an awareness about the subject of the khutbah / prepositions of the khutbah.

Özet Allah-insan ilişkisi diyebileceğimiz dinin, eğitim ve öğretim faaliyetlerine konu olması din eğitimini ifade etmektedir. Dinin ilk eğitimcileri peygamberler olmuşlardır. Tarih boyunca onların misyonlarını yürütenler de din adamları olagelmiştir. Onlar aynı zamanda din eğitiminin kaynağı ve yönlendiricisi olmuşlardır. Dinlerin varlıklarını sürdürebilmeleri için din adamlarına ihtiyaç duymaları sosyolojik bir gerçekliktir. Kur'an sisteminde anahtar ifadelerinden biri "dünya hayatı" kavramıdır. Bağlamındaki ifadeleri de dikkate aldığımızda "dünya hayatı", sonuç itibariyle insanı çevreleyen maddi ve manevi dini, siyasi, ekonomik, psikolojik, sosyal ve düşünsel âlemin tamamıdır. Bu bağlamda eğitim çalışmalarında, insanların çevresindeki bütün eşya ve olaylara karşı ilişkilerinin temelini teşkil eden tavır, kanaat, inanç, tutum ve davranışların hangi şartlar altında oluştuğunun anlaşılması gerekir. Dinimizin temel kaynağı olan Kur'an, İslami anlamda eğitim ve öğretimin h2areket noktasını oluşturur. Kur'an'ın anlaşılmasında dikkate alınması gereken ifadelerin genel anlamıdır. Bu bağlamda Kur'an'da Yahudi ve Hıristiyan din adamlarının dünya hayatına karşı nasıl bir tutum içerisinde olduklarını, bunun nasıl değiştiğini ve ne gibi sonuçlar doğurduğunu açıklamaya ve anlamaya çalışmak, Müslüman din adamlarının dünya hayatına karşı nasıl bir tavır içerisinde olmaları noktasında önemli mesajlar vermektedir. Yahudi din adamları, dünyevileşerek dini öğretileri ve manevi değerleri istismar edip, kutsal metinleri değiştirerek dini, siyasi, ekonomik ve sosyal güce sahip olma peşinde olmuşlardır. Dini otoritelerini ve sosyo-ekonomik temelli statülerini kaybetmemek için gönderilen peygamberlerle mücadele ederek dini hakikatlerin tebliğinde, eğitim ve öğretiminde en büyük engeli oluşturmuşlardır.

Allah-insan ilişkisi diyebileceğimiz dinin, eğitim ve öğretim faaliyetlerine konu olması din eğitimini ifade etmektedir. Dinin ilk eğitimcileri peygamberler olmuşlardır. Tarih boyunca onların misyonlarını yürütenler de din adamları olagelmiştir. Onlar aynı zamanda din eğitiminin kaynağı ve yönlendiricisi olmuşlardır. Dinlerin varlıklarını sürdürebilmeleri için din adamlarına ihtiyaç duymaları sosyolojik bir gerçekliktir.

Öz Günümüzde genelde eğitim sisteminin, özelde eğitim-öğretim programlarının oluşmasında birtakım iç ve dış etkenlerin varlığı dile getirilmektedir. Osmanlı medrese sistemini günümüz eğitim sistemleriyle kıyaslamak ve ikisinin birebir örtüştüğünü söylemek mümkün değildir. Ancak kendi şartları içerisinde değerlendirildiğinde medreselerin yönetim ve eğitim anlayışlarının oluşum ve gelişiminde pek çok değişkenin/faktörün bulunduğu görülebilir. Bunların başında devlet otoritesi, ilmiye sınıfı olarak teşkilatlanan ulema, Türk ve İslam coğrafyasının genelinde var olan Sünnî ilim geleneği, medreselerin finansmanını sağlayan vakıflar ve medrese eğitiminde asıl önemli unsur olan müderris gelmektedir. Özellikle Fatih'in yönetim ve eğitim sistemi bakımından yakından ilgilenerek inşa ettiği Sahn-ı Semân ve Kanuni'nin kurduğu Süleymaniye medreseleri, devlet otoritesinin medreseler üzerindeki etkisini çok iyi yansıtmaktadır. Ulemanın da medreseler üzerindeki tesiri, medreselerle ilgili düzenlemelerin yer aldığı kanunnâmelerin hazırlanması ve yürürlüğe konulmasında kendini göstermiştir. İslam ilim ve kültürünün önemli merkezlerinden gelen bilginler ile özellikle yüksek tahsil için buraları tercih eden Osmanlı âlimleri bu bölgelerdeki medreselerin ilim, kültür ve eğitim geleneklerini Osmanlı medreselerine intikal ettirmişlerdir. Yine bu konuda Osmanlı âlimlerinin itibar ettiği Sünnî çizgideki seçkin ulemanın eserleri ve şerhleri Osmanlı medreselerinde okunmuş ve bunlar zihniyet oluşturucu etkiye sahip olmuştur. Medreselerin finansmanını sağlayan vakıfların kurucularının vakıfnâmelerde, medreselerde müderrislik yapacak kişiler ile okutulacak ilim ve eserlerin belirlenmesinde müdahil oldukları görülür. Müderrisler ise medreselerin yönetim ve eğitim işlerinden tamamen sorumlu kişilerdir. İlmi ihtisasları, kişisel tercihleri ve dünya görüşleri doğrultusunda ders programlarında

ÖZ Türkiye'de yüksek din öğretimi kurumları mezunları aynı zamanda önemli oranda din görevlisi olarak din hizmeti alanında istihdam edilmektedir. Din hizmeti ise cami içi ve cami dışı pratik dini uygulamaları, yaygın din eğitimi ve irşat faaliyetleri, dini danışmanlık ve rehberlik gibi çok boyutlu bir hizmet ağını ifade etmektedir. Bu manada yüksek din öğretimi kurumları din hizmetlerini yerine getiren din görevlisi yetiştiren birer meslekî yüksek din eğitimi müesseseleridir. Meslekî eğitimde bir mesleğin niteliklerine sahip olmak için teorik bilgi ve becerinin yanında uygulama ile gelişen meslekî tecrübe ve yetkinlik de gereklidir. Cumhuriyet döneminde üniversiteye bağlı olarak kurulan ilk yüksek din öğretimi kurumu din hizmetlerine eleman yetiştirmek için değil de salt ilim adamı yetiştirmek üzere kurulmuştur. Mamafih yüksek din öğretimi kurumlarından mezunlarının din/diyanet hizmetlerinde istihdam edilmesi ve din hizmeti alanın genişlemesi ve farklılaşması sonucunda bir takım dersler yüksek din öğretimi müfredatında yer almaya başlamıştır. Bu dersler ihtiyacı karşılayacak nitelikte ve nicelikte hiçbir zaman olmamıştır. Az sayıdaki dersin ise teori ağırlıklı ve seçmeli olarak programlarda yer aldığı görülmektedir. Ayrıca bu derslerin öğretmenlik uygulamasına benzer bir mesleki uygulamasından veya bir stajından bahsetmemiz mümkün değildir. Geçmişten günümüze yüksek din öğretimi kurumlarının programlarında zaman zaman değişiklikler olmuş, ancak bu değişiklikler mezunlarının istihdam edildiği iki temel sahadan biri olan din hizmeti dikkate alınarak yapılmamıştır. Oysa meslekî eğitim kurumu olarak farklı isimler altında varlığını sürdüren yüksek din öğretimi kurumlarda dinî meslekî uygulama, eğitim sürecinin tabiatı gereğidir. Din hizmeti bağlamında yüksek din öğretimi kurumlarındaki teorik derslerin ve bunlara dair meslekî uygulama eğitiminin, tarihi süreci de dikkate alarak ele aldığımızda çok yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu çalışmamızda kaynak tarama yöntemini kullanarak geçmişten günümüze yüksek din öğretimi kurumları

ÖZET Yaygın din eğitimi, örgün din eğitimini destekleyen hayat boyu sunulan, her yaş ve düzeydeki bireye, dini bilgiler kazandırmak ve dini anlayışlarını geliştirerek hayatın dini boyutunu yorumlamalarına yardımcı olmak amacıyla dini mekânlarda ve diğer ortamlarda yürütülen, planlı programlı ve örgütlü bir din eğitimi faaliyetidir. Bu eğitim faaliyetlerinin hepsi, aynı zamanda birer iletişim süreçleridir. Bir kaynaktan, bir hedefe yöneltilen, tutum ve davranış değiştirme amacını taşıyan, her türlü etki gayesini içeren iletişimin unsurlarının her birinin özellikleri, hem ayrı ayrı hem de birbiriyle etkileşim içinde iletişimin etkinlik derecesini belirlerler. Nitekim etkileyici iletişimdeki tutum değiştirme sürecinde kaynağın, mesajın, ortamın ve hedefin özellikleri çok önemli faktörlerdir. Yaygın din eğitimi iletişiminde hedef kitle yaş, cinsiyet, eğitim düzeyi, kültürel yapı, ikamet edilen yerleşim yeri, icra edilen meslek, toplumsal rolleri ve statüleri, siyasi ve ideolojik dünya görüşü, hayat tecrübeleri, geçmiş yaşantıları, duygu, düşünce, tutum, değer yargıları, kişilikleri, ilgi, istek, beklenti ve ihtiyaçları itibariyle çok değişik biyo-psiko-sosyal özelliklere sahip bireylerden meydana gelebilmektedir. Yaygın din eğitimi iletişiminde, istenen ve arzulanan dini anlayış, tutum ve davranış kazandırabilmek için hedef kitlenin özelliklerinin dikkate alınması ve bilinmesi gerekir. Din eğitimcisinin, hedef kitlenin bu özelliklerini dikkate almadan iletişimde bulunması, eğitim ve öğretimin kalitesini düşüreceği gibi, başarısını da olumsuz yönde etkileyecektir. Yaygın din eğitiminde hedef kitlenin özellikleri ve bunların farklılığı, yaygın din eğitimi faaliyetlerini çeşitlendirmekte, uygulanacak eğitim ve öğretim yöntemlerinin belirlenmesinde etkili olmaktadır. Yaygın din eğitiminde hedef kitlenin özelliklerinin bilinmesi, gerçekleştirilecek iletişimin planlanması ve düzenlenmesinde, eğitim-öğretim konusunun seçilmesi, muhtevasının belirlenmesi ve mesajların iletilmesinde çok önemli katkı sağlayacaktır. Anahtar Kelimeler: Yaygın Din Eğitimi, İletişim, Dini İletişim, Hedef Kitle * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir.

Tüm dünyada görsel ve işitsel teknolojilerin gelişerek artması hayatın her alanında hızlı bir dijital dönüşümü beraberinde getirmiştir. Din olgusu da bu dönüşümden etkilenmiş ve son zamanlarda dijitalleşen din kavramı üzerine çalışmalar devam etmektedir. Din olgusunun dijitalleşmesi üzerine tartışmalar devam ederken Covid-19 salgını ile bu süreç yepyeni bir boyut kazanmıştır. Türkiye'de toplumu din konusundan aydınlatma misyonuna sahip olan Diyanet İşleri Başkanlığı salgın döneminde din hizmetlerini dijital mecralardan insanlara ulaştırma çalışmalarına hız vermiştir. Yaygın din eğitimi faaliyetlerinin kesintiye uğramaması için uzaktan eğitim uygulamalarına başlayarak bu konuda çalışmalarını sürdürmüştür. Covid 19 salgını ile hız kazanan hatta başlıca eğitim sistemi haline gelen uzaktan din eğitimi üzerine yok denilecek kadar az sayıda akademik çalışmanın olduğu tespit edilmiştir. Bu konudaki boşluğu gidermek ve alana katkı sağlamak amacı ile yapılan bu çalışmada Covid-19 salgının etkisiyle eğitim alanında yaşanan dijital dönüşüm ve gelişmeler, Diyanet İşleri Başkanlığının din eğitimi alanındaki uygulamalarında da kendini hissettirmiştir. Bu bağlamda eğitim alanındaki dijitalleşmesinin bir uzantısı olarak başlayan ve yoğunluk kazanan uzaktan din eğitimi çalışmalarının mahiyeti tespit edilerek, din görevlilerinin görüşlerine başvurulup gerekli analizinin yapılması hedeflenmiştir. Ayrıca bu çalışma ile dijital platformlarda din eğitimi vermek isteyen kurum ve kuruluşların çalışma ve projelerine katkısının olması umulmaktadır. Bunun için bilimsel araştırma yaklaşımlarından nitel araştırma yöntemi kullanılarak doküman tarama ve görüşme teknikleri ile veriler toplanmış, ulaşılan bulgular içerik analizi ile çözümlenip yorumlanmıştır. Uzaktan din eğitimi, Covid-19 salgını gibi olağanüstü durumlarda destekleyici ve hatta bir alternatif din eğitimi yöntemi olarak ön plana çıktığı anlaşılmıştır. Dünyada eğitimde yaşanan hızlı dijitalleşme ile uzaktan din eğitimi sisteminin kullanımının giderek daha da önemli hale geleceği anlaşılmaktadır. Bu nedenle Diyanet İşleri Başkanlığının gerçekleştirdiği uzaktan din eğitimi faaliyetlerinin kalitesini artırmak ve sürekliliği sağlamak için başkanlığın dijital alt yapısını çok ciddi bir biçimde gözden geçirip, güçlendirmesi ve dijital din eğitimi konusunda hizmet içi personel eğitimi üzerinde ciddiyetle durulması faydalı olacaktır.

Teknolojinin gelişimi ve internet kullanımın yaygınlaşması bireyin bunlardan bağımsız bir hayat sürmesini zorlaştırmıştır. Çocuk yaştan itibaren kullanılmaya başlanan medya araçlarının eğitim başta olmak üzere pek çok alanda olumlu ve olumsuz etkileri görülebilmektedir. Olumlu ve olumsuz davranışların çocuklara aktarma yollarından biri de çizgi filmlerdir. Çocuklar çoğunlukla model alarak öğrenmekte bu sebeple çocukluk döneminde en çok izlenen yayınlar olan çizgi filmler de çocuğun gelişiminde etkili olmaktadır. Bu çalışmada TRT Çocuk kanalında yayınlanan ve yerli bir yapım olan Ramazan Tayfa çizgi filmi, din ve değerler eğitimi açısından değerlendirilmiştir. Çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Verilerin toplanmasınındı doküman tarama tekniğine başvurulmuştur. Verilerin yorumlanmasında ise içerik analizi tekniğinden yararlanılmıştır. Otuz bölümü bulunan çizgi filmin bütün bölümleri araştırma kapsamında izlenilmiş ve değerlendirilmiştir. Bölümlerin analizi yapılırken değerler eğitimi noktasında Milli Eğitim Bakanlığı'nın belirlemiş olduğu kök değerler, din eğitimi noktasında literatür çalışmasının akabinde belirlenen şartlar esas alınmıştır. Araştırma neticesinde Ramazan Tayfa çizgi filminde kök değerlere, Ramazan ayına dair geleneksel motiflere ve İslam dinine ait unsurlara fazlaca yer verildiği gözlemlenmiştir. Ancak Ramazan Tayfa çizgi filminde görsel olarak dini ritüellerin yoğun bir şekilde işlendiğini söylemek zordur. Bu durumu, çizgi filmin konseptinin bir sonucu olarak algılamak mümkündür. Netice itibariyle Ramazan Tayfa çizgi filminin din ve değerler eğitimi açısından önemli bir rol üstlendiği söylenebilir.

Bangladeş, Hint alt kıtasında yer alan, dünyada dördüncü büyük Müslüman nüfusa sahip bir ülkedir. Ülke, Pakistan ve Hindistan'la birlikte sahip olduğu medrese eğitim geleneğiyle dikkati çekmektedir. Bangladeş'te genel eğitim ve medrese eğitimi olmak üzere ikili bir eğitim anlayışı bulunmaktadır. Din eğitimi, genel eğitimde herhangi bir ders statüsünde verilmektedir. Dinî eğitim ise biri resmi diğeri gayri resmi olmak üzere iki medrese sistemi çerçevesinde gerçekleştirilmektedir. Dinî/İslamî eğitim, aynı zamanda medrese eğitimi olarak da nitelendirilmektedir. Devlet destekli resmi medrese eğitimine Âliye medrese sistemi; devlet desteği almayan gayri resmi statüdeki medrese eğitimine ise Kavmî medrese sistemi denilmektedir. Âliye medreselerine devlet tarafından denklik verilmiş, programları genel eğitim programlarıyla uyumlu hale getirilmiş durumdadır. Programlarında dinî ilimler ile fen ve sosyal bilimlere birlikte yer verilmektedir. Kavmî medreseler ise genel eğitim sistemine dâhil olmak istemeyen ve sivil halk desteğiyle varlıklarını devam ettirmektedirler. Bu medreseler, geleneksel medrese eğitiminin devamı niteliğinde olup, çok az sayıda fen dersine programlarında yer vermektedir. Çalışmada tarihsel süreç de dikkate alınarak günümüzde Bangladeş medreselerinin mahiyetinin ortaya konulması hedeflenmektedir. Çalışma, doküman tarama, gözlem ve veri toplama tekniği çerçevesinde ele alınmıştır.

Allah-insan ilişkisi diyebileceğimiz dinin, eğitim ve öğretim faaliyetlerine konu olması din eğitimini ifade etmektedir. Dinin ilk eğitimcileri peygamberler olmuşlardır. Tarih boyunca onların misyonlarını yürütenler de din adamları olagelmiştir. Onlar aynı zamanda din eğitiminin kaynağı ve yönlendiricisi olmuşlardır. Dinlerin varlıklarını sürdürebilmeleri için din adamlarına ihtiyaç duymaları sosyolojik bir gerçekliktir. Kur'an sisteminde anahtar ifadelerinden biri "dünya hayatı" kavramıdır. Bağlamındaki ifadeleri de dikkate aldığımızda "dünya hayatı", sonuç itibariyle insanı çevreleyen maddi ve manevi dini, siyasi, ekonomik, psikolojik, sosyal ve düşünsel âlemin tamamıdır. Bu bağlamda eğitim çalışmalarında, insanların çevresindeki bütün eşya ve olaylara karşı ilişkilerinin temelini teşkil eden tavır, kanaat, inanç, tutum ve davranışların hangi şartlar altında oluştuğunun anlaşılması gerekir. Dinimizin temel kaynağı olan Kur'an, İslami anlamda eğitim ve öğretimin h2areket noktasını oluşturur. Kur'an'ın anlaşılmasında dikkate alınması gereken ifadelerin genel anlamıdır. Bu bağlamda Kur'an'da Yahudi ve Hıristiyan din adamlarının dünya hayatına karşı nasıl bir tutum içerisinde olduklarını, bunun nasıl değiştiğini ve ne gibi sonuçlar doğurduğunu açıklamaya ve anlamaya çalışmak, Müslüman din adamlarının dünya hayatına karşı nasıl bir tavır içerisinde olmaları noktasında önemli mesajlar vermektedir. Yahudi din adamları, dünyevileşerek dini öğretileri ve manevi değerleri istismar edip, kutsal metinleri değiştirerek dini, siyasi, ekonomik ve sosyal güce sahip olma peşinde olmuşlardır. Dini otoritelerini ve sosyoekonomik temelli statülerini kaybetmemek için gönderilen peygamberlerle mücadele ederek dini hakikatlerin tebliğinde, eğitim ve öğretiminde en büyük engeli oluşturmuşlardır. Kasım KOCAMAN Allah'ın belirlemesi olmadan, Hıristiyan din adamları tarafından oluşturulan dünyadan tamamen elini eteğini çekme anlamına gelen, hem rahip yetiştirme hem de ruhbanca bir toplum yaratma projesi görünümü veren ruhbanlık anlayışı bir dinde olmaması gereken aşırılıkları doğurmuştur. Yüce Allah, Kur'an'da bu gerçeğe dikkat çekerek müminleri, din âlimlerini ve dolayısıyla din eğitimcilerini uyarmaktadır.

Bangladeş'te Dinî/İslamî Eğitim Kurumları: Medreseler
Kasım KOCAMAN
, A H M Ershad UDDIN
Öz
Bangladeş, Hint alt kıtasında yer alan, dünyada dördüncü büyük Müslüman nüfusa sahip bir ülkedir. Ülke, Pakistan
ve Hindistan’la birlikte sahip olduğu medrese eğitim geleneğiyle dikkati çekmektedir. Bangladeş’te genel eğitim ve
medrese eğitimi olmak üzere ikili bir eğitim anlayışı bulunmaktadır. Din eğitimi, genel eğitimde herhangi bir ders
statüsünde verilmektedir. Dinî eğitim ise biri resmi diğeri gayri resmi olmak üzere iki medrese sistemi çerçevesinde
gerçekleştirilmektedir. Dinî/İslamî eğitim, aynı zamanda medrese eğitimi olarak da nitelendirilmektedir. Devlet
destekli resmi medrese eğitimine Âliye medrese sistemi; devlet desteği almayan gayri resmi statüdeki medrese
eğitimine ise Kavmî medrese sistemi denilmektedir. Âliye medreselerine devlet tarafından denklik verilmiş,
programları genel eğitim programlarıyla uyumlu hale getirilmiş durumdadır. Programlarında dinî ilimler ile fen ve
sosyal bilimlere birlikte yer verilmektedir. Kavmî medreseler ise genel eğitim sistemine dâhil olmak istemeyen ve sivil
halk desteğiyle varlıklarını devam ettirmektedirler. Bu medreseler, geleneksel medrese eğitiminin devamı niteliğinde
olup, çok az sayıda fen dersine programlarında yer vermektedir. Çalışmada tarihsel süreç de dikkate alınarak
günümüzde Bangladeş medreselerinin mahiyetinin ortaya konulması hedeflenmektedir. Çalışma, doküman tarama,
gözlem ve veri toplama tekniği çerçevesinde ele alınmıştır.
Anahtar Kelimeler
Bangladeş, Dinî Eğitim, Medrese Eğitimi, Âliye Medrese Sistemi, Kavmî Medrese Sistemi
 Dr. Öğr. Üyesi, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, Din Eğitimi Bilim Dalı,
[email protected]
 Dr. Öğr. Gör., Kocaeli Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Arap Dili ve Belagati Anabilim Dalı,
[email protected]; [email protected]
TALİM: JOURNAL OF EDUCATION IN MUSLIM SOCIETIES AND COMMUNITIES
Başvuru: 19.12.2021 Copyright @ 2021 ● ÖNDER
Kabul: 31.12.2021 https://dergipark.org.tr/tr/pub/talim
OnlineFirst: 31.12.2021 e-ISSN: 2630-5887
DOI: http://dx.doi.org/10.37344/talim.2022.24 Aralık 2021 ● 5(2) ●157-181
TALİM: JOURNAL OF EDUCATION IN MUSLIM SOCIETIES AND COMMUNITIES
158
Religious/Islamic Educational Institutions In Bangladesh: Madrases
Kasım KOCAMAN, A H M Ershad UDDIN
Abstract
Bangladesh is located in the Indian sub-continent, it is a country with a large Muslim population. The madrasa
education system existing in Bangladesh can be similarly found in Pakistan and India. There is a dual understanding
of the education system, one is general education and the other is madrasah education. Religion education is given in
courses just like in the general education system. Additionally, this type of education is carried out within two
frameworks of madrasah systems, one of which is governmentally recognized and the other one is unofficially
recognized. Religious/Islamic education is also considered as a madrasa education. Âliye madrasah system, which is
the one recognized and funded by the government, whereas the other, which does not have an official status but is
supported financially by the common people, is called the Kavmî madrasah system. An equal value of Aliye madrasa
given by the state through aligning the programs with the educational programs like the following religious sciences,
natural science and social sciences. The Kavmî madrasah is run under the support of civilians who do not want to
interpret the teachings of its traditional religious educational system. In this studies, it is desired to be purified from
the tools used in the training of the audience in the historical process. This research aims to reveal the nature of religious
schools in Bangladesh by evaluating the historical process and understanding the procedure of the evaluation through
techniques of document scanning, monitoring, and data collection.
Keywords
Bangladesh, Religious/Islamic Education, Madrassa Education, Alia Madrassas System, Quomi Madrassas System
المؤسسات التعليمية الدينية / اإلسالمية في بنغالديش: المدراس
الملخص
تقع بنغالديش في شبه القارة الهندية، وهي دولة بها رابع أكبر عدد من السكان المسلمين في العالم. تلفت البلد االنتباه بتقاليدها التعليمية في المدارس
الدينية التي لها أوجه تشابه مع باكستان والهند . في بنغالديش، يوجد نهج تعليمي مزدوج، أحدهما للتعليم العام واآلخر هو تعليم المدرسة. يُعطى التعليم
الديني في مرتبة أي دورة مثل التعليم العام. باإلضافة إلى ذلك، يتم تنفيذ هذا النوع من التعليم ضمن إطارين من أنظمة المدارس الدينية، أحدهما معترف به
حكوميًا واآلخر غير رسمي. يوصف التعليم الديني أي ًضا بأنه "تعليم المدرسة". يُطلق على التعليم الرسمي للمدرسة الرسمية المدعوم من الدولة نظام
المدرسة العالية؛ يُطلق على التعليم غير الرسمي للمدرسة الذي ال يتلقى دع ًما من الدولة نظام المدرسة القومية. تم معادلة شهادات المدارس العالية بالتعليم
العام من قبل الدولة. وكانت برامجها متوافقة مع برامج التعليم العام. ويضمن العلوم الدينية والعلوم الطبيعية والعلوم االجتماعية في برامجها. تستمر المدارس
القومية بدعم السكان المدنيين الذين ال يريدون أن يتم دمجهم في نظام التعليم العام. هذه المدارس هي استمرار لتعليم المدارس الدينية التقليدية وعدد قليل جدًا
من الدورات العلمية مدرجة في برامجها. تهدف هذه الدراسة إلى الكشف عن طبيعة المدارس الدينية في بنغالديش من خالل مراعاة العملية التاريخية. في
هذه الدراسة، تم التعامل مع تقنية مسح المستندات والمراقبة وجمع البيانات في إطار العمل.
الكلمات المفتاحية: بنغالديش, التعليم الديني, مدرسة التعليم, نظام المدرسة العليا, نظام المدرسة القومية

İslam dininin belli bir yorumu olan, tarikat ve tekke vasıtasıyla kurumsallaşan tasavvuf, Müslümanların geleneksel İslam anlayışının şekillenmesinde önemli etkiye sahip olmuştur. Tasavvufî düşüncede birçok dinî-ahlâkî kavramın kendine göre bir anlam kazandığı görülmekte ve bu durum, dünya kavramına yüklenen anlamda hissedilmektedir. Tasavvufî düşüncede dünya, "alçaklık, kötülük" manasında ele alınmakla birlikte mahiyetine, insanı bedenen, zihnen ve kalben meşgul edip onu Allah'tan uzaklaştıran maddi ve manevi her şeyin dâhil olduğu anlaşılmaktadır. Dünya, tasavvufî anlamda bir insanın manevi eğitim sürecinde hedeflenen 'kâmil insan' modeline başarıyla ulaşabilmesi için üstesinden gelinmesi gereken olumsuz bir değer olarak algılanmaktadır. Böylelikle dünyaya karşı, menfi bir algı ve mesafe bilinci oluşturularak, insanın dünyadan bedenen, zihnen ve kalben uzak durmasının amaçlandığı anlaşılmaktadır. Bunu sağlayacak olan zühd anlayışının benimsenmesi için de uzlet, çile, halvet, sefer gibi yöntemlere; az yeme, az uyuma, az konuşma, zikir, tefekkür ve toplumdan uzak durma gibi riyazetlere yani tekniklere riayet edilmesi gerekmektedir. Bu teknikler, bedeni süreçleri kısıtlama anlamında "fizyolojik riyazet" ; zihni süreçleri disipline etme şeklinde "zihinsel riyazet"; duyu organlarını toplumsal etkilerden koruma biçiminde "sosyal riyazet" olarak sınıflandırılabilir. Bu bağlamda zühd, tasavvufun eğitim felsefesi; uzlet, çile, halvet ve sefer gibi tecrübeler eğitim yöntemleri; riyazet uygulamaları ise eğitim teknikleri olarak değerlendirilebilir. Tasavvufta dünyevî ilgi ve zevklerden uzaklaşma, bedenen ve kalben terk etme anlayışı olan zühdün oluşmasına zemin hazırlayan yöntemler ile kullanılan teknikler, insanın beşerî arzularının şuur üzerindeki bozucu etkilerini ortadan kaldırılmasına ve ilahî hakikatleri tam alıcı duruma geçmesine yardımcı olmaktadır. Böylece manevi terbiye sayesinde kalbin nurlanması, ruhun saflaşması ve tasavvufî bilgi edinme yollarının önündeki dünya engelinin kaldırılması sağlanmaktadır.

Öz Dini iletişim türü olarak hutbeler dini mesajların kitlelere uluştırılmasında çok önemli bir din hizmeti ve yaygın din eğitimi vazifesi görmektedir. Hutbenin en önemli unsurlarında biri de dinî bilgi, duygu ve düşüncelerin işlendiği meviza denilen konu kısmıdır. Hutbe, sadece fıkhî bir ibadetin unsuru olmanın ötesinde bazen hükümdarlık alameti sayılmış, bazen siyasi iktidarların bir propaganda vasıtı olarak kullanılmış ve bazen de müminleri bilgilendirme ve uyarma işlevi görmüştür. Hz. Peygamber ve dört halife döneminde hutbelerde hayatın her alanıyla ilgili konular işlenmiştir. Abbasiler ile birlikte Osmanlı'nın son dönemlerine kadar hutbe genellikle siyasi otorite sahibi olmanın bir sembolü olmuştur. Osmanlı tarihinin genelinde hutbe konuları zaman esaslı ve birbirinin tekrarı niteliğindedir. Osmanlı'nın son döneminden itibaren hutbenin dili ve buna bağlı olarak hutbe konuları ve bunların içeriği gündeme getirilmeye başlanmıştır. Bu dönemde hutbe, yenileşme ve terakki hareketleriyle birlikte her konuda halkın aydınlatılması ve bilgilendirilmesi bakımından çok önemli iletişim aracı olarak kabul edilmiştir. Bu anlayış Cumhuriyet'in kurulmasıyla birlikte de devam etmiştir. Cumhuriyet'in kuruluşundan günümüze Cumhuriyet'in hâkim kadroları ve onların politikalarını sürdürenler, darbe yönetimleri ve hükümetler, hutbeleri kendi amaçlarının gerçekleştirilmesi için siyasi bir araç olarak kontrol altında tutmuşlar ve kullanmışlardır. Nitekim hutbeler Cumhuriyet boyunca din-devlet ilişkilerinin yeniden tesisi, yeni dinî yorum ve tutumların benimsetilmesi ve bu konuda bilgilendirilmesi için bir araç olarak değerlendirilmiş ve kullanılmıştır. Bütün bunlara rağmen Diyanet İşleri Başkanlığı hutbelerle inanç, ibadet, ahlak ve sosyal konularında kitleleri aydınlatmaya ve eğitmeye çalışmaktadır. Hutbe konularının belirlenmesi ve içeriğinin şekillenmesinde tarihsel süreç içersinde değişmeler olmuş, dönem dönem bazı konulara daha fazla ağırlık verilmiş v e yine bazı kavramlara daha çok vurgu yapılmıştır. Bunda ülkedeki ve dünyadaki bir takım konjöktürel değişkenlerin, din ve dünya algısındaki değişimlerin etkisinin olduğu hissedilmektedir. Makalede literatür taraması yöntemiyle günümüze değin yapılmış çalışmalara ulaşılmaya çalışılarak geçmişten günümüze hutbe konularında yaşanan değişim ve gelişim üzerinde durularak hutbenin konusu/meviza kısmıyla ilgili olarak bir farkındalık oluşturulmak istenmiştir.