Metrologia

Dr hab. in. Pawe Majda

Konsultacje p. 139, pitek od 14 do 16 godz.

Informacje dla studentw: www.pmajda.zut.edu.pl

 Oglna koncepcja specyfikacji geometrii wyrobw - GPS

Wymagania dotyczce geometrii wyrobw specyfikuje si na

rysunku osobno dla kadej z 3 grup:
1.struktura geometryczna powierzchni (chropowato i falisto powierzchni),
2.odchyki geometryczne,
3.wymiary.

Pawe Majda
Klasyfikacja tolerancji geometrycznych

Pawe Majda
 Klasyfikacja nieregularnoci zarysu rzeczywistego na odchyki ksztatu, falisto
powierzchni i chropowato powierzchni na podstawie propozycji midzy
gbokoci a okresem nierwnoci (wg VDI/VDA 2601)

Odchyka ksztatu jest miar odchylenia rzeczywistego zarysu przedmiotu od

zarysu przedmiotu jego ksztatu nominalnego (projektowanego)
SGP

Pawe Majda
 OZNACZANIE CHROPOWATOCI POWIERZCHNI

1 oznaczenia grnej U lub/oraz dolnej L granicy wymagania,

2 typu filtra obecnie podstawowym filtrem jest filtr Gaussa, mona spotka si rwnie z filtrem 2RC,
3 pasmo przenoszenia filtru krtko- i dugofalowego,
4 oznaczenie parametru chropowatoci (R), falistoci (W) lub profilu P,
4 cecha charakterystyczna/parametr,
5 odcinek pomiarowy w postaci liczby odcinkw elementarnych (jeli stosowano parametry motyww odcinek pomiarowy
jest podawany miedzy dwiema ukonymi kreskami z przodu symboli struktury geometrycznej powierzchni),
6 interpretacja granicy wymagania zasada 16 % lub zasada maksimum,
7 warto graniczna parametru w mikrometrach,
8 sposb uzyskania odpowiednich waciwoci powierzchni (w przykadzie: wymagane usunicie materiau),
9 symbol graficzny kierunkowoci struktury geometrycznej powierzchni,
10 sposb obrbki.

Pawe Majda
Symbole i oznaczenia tolerancji geometrycznych PN-EN ISO 1101:2012

Pawe Majda
 Geometria skojarzona, elementy skojarzone, pomocnicze

Rekonstrukcja paszczyzny
skojarzonej na podstawie
pomiaru punktu

Zastpcze (przylegajce)
elementy geometryczne
Rekonstrukcja paszczyzny
skojarzonej na podstawie
pomiaru prostej

Walec skojarzony na
podstawie pomiaru okrgu w
zdefiniowanej paszczynie
pomocniczej

Pawe Majda
 Zastpcze elementy geometryczne
(stanowi podgrup elementw skojarzonych)

MIC = Maximum Inscribed Circle MCC = Minimum Circumscribed Circles

Najwikszy przylegajcy okrg Najmniejszy przylegajcy okrg
wpisany w profil okrgoci opisany na profilu okrgoci

Rysunki obrazuj wpyw ograniczonej liczby punktw pomiarowych na dokadno dopasowania elementu skojarzonego.

Pawe Majda
 Zastpcze elementy geometryczne

LSC = Least Square Circle MZC = Minimum Zone Circles

Suma kwadratw odchyek Dwa wsprodkowe okrgi:
promieniowych jest najmniejsza wpisany i opisany, dla ktrych
rnica ich promieni jest
minimalna
Rysunki obrazuj wpyw ograniczonej liczby punktw pomiarowych na
dokadno dopasowania elementw skojarzonych. (wg Czybyszewa)
Pawe Majda
 Macierzowy zapis metody najmniejszych kwadratw

X Xb X y
T T

f1 x11 , , xm1 f k x11 , , xm1 b1 y1

X
b y
f1 x1n , , xmn f k x1n , , xmn nk bk k 1 yn n1

Przykad: Charakter zalenoci midzy czynnikiem wynikowym y a czynnikami badanymi x1 i x2 opisuje funkcja:

y b1 b2 x1 b3 x2 b4 x2
2

1 x11 x21 x21

2
b1 y1
2 b y
X
1 x12 x22 x22
b 2 y 2
b3
2
1 x1n x2 n x2 n b4 yn

Pawe Majda
Tolerancje ksztatu - prostoliniowo

Pawe Majda
Tolerancje ksztatu - okrgo

Pawe Majda
Tolerancje ksztatu - pasko

Pawe Majda
Tolerancje ksztatu - walcowo

Pawe Majda
 Zasady oglne tolerowania ksztatu

tolerowa tylko te elementy geometryczne, ktre s istotne z funkcjonalnego punktu

widzenia, lub s pomocnicze ze wzgldu na obrbk, sprawdzenie lub monta,
pamita, e tolerancje ksztatu dotycz zawsze tylko pojedynczego elementu,
nie stosowa bez wyranej potrzeby tolerancji walcowoci, stosowa raczej tolerancj
okrgoci, prostoliniowoci osi, prostoliniowoci tworzcej (jeeli z funkcjonalnego
powodu jest dopuszczalne ich stosowanie),
pamita, e tolerancja walcowoci jest silniejszym wymaganiem dla elementu
tolerowanego, nawet silniejszym ni jednoczenie zastosowana tolerancja okrgoci i
prostoliniowoci o tej samej wartoci,
bra pod uwag moliwo stosowania tolerancji oglnych, w celu uzyskania szybkiej
informacji o tym, czy dany element moe by produkowany po normalnych kosztach
produkcji, co dopuszcza sprawdzenie ksztatu z minimalnym wysikiem,
pamita, e pewne elementy geometryczne, jak no. walec, mog by by produkowane ze
stosunkowo wikszymi odchykami ksztatu w swoich kocowych obszarach i korzysta z
moliwoci zdefiniowania z wikszych wartoci tolerancji ksztatu w tych obszarach,
bra pod uwag moliwo wykorzystania zasady maksimum materiau, jeeli tylko jest to
dopuszczalne z funkcjonalnego punktu widzenia,
pamita, e jeeli nie wykazano adnych zasad oceny, to w spornych przypadkach
sprawdzenia odchyek ksztatu stosuje si warunek minimalnej strefy (kryterium
Czybyszewa)

Pawe Majda
Tolerancje kierunku - rwnolego

Pawe Majda
Tolerancje kierunku - prostopado

Pawe Majda
Tolerancje pooenia - wsposiowo

Pawe Majda
Tolerancje bicia

Pawe Majda
 Tolerowanie stokw, gwintw i k zbatych

Istniej czci maszyn zawierajce specyficzne powierzchnie, jak stoki

(np. chwyty narzdzi skrawajcych czy gniazda narzdziowe
obrabiarek), gwinty (np. ruby i nakrtki czy otwory gwintowane w
innych czciach maszyn) i koa zbate (stanowice podstawowe czci
rnego rodzaju ukadw napdowych. Dokadnoci wykonania i
pomiarom takich elementw powicone s m.in. nastpujce normy:
tolerowanie stokw PN-EN ISO 3040:2012,
tolerowanie gwintw PN-ISO 965-2:2001,
tolerowanie k zbatych ISO 1328-1:2013 i PN-ISO 1328-2:2000.

03.11.2017 Szczecin; Pawe Majda 20

 Przykady wymiarowania elementw wymiarowalnych
a) rednica zewntrzna,
b) rednica wewntrzna,
c) grubo (wpustu),
d) szeroko (rowka)

Potrzeba jednoznacznoci zapisu wymaga nakazuje by na rysunku wymiary byy stosowane w miar
moliwoci jedynie w odniesieniu do tzw. elementw wymiarowalnych (ang. feature of size).
Elementy wymiarowalne stanowi jedynie pene waki i otwory (w rozumieniu ISO 286) .

03.11.2017 Szczecin; Pawe Majda 21

 Przykad elementu niewymiarowalnego
.

a) niezalecany (niejednoznaczny) sposb wymiarowania wymiaru zewntrznego,

b), c), d) przykadowe, moliwe, jednoznaczne sposoby specyfikacji z uyciem wymiaru
teoretycznie dokadnego (wymiar w ramce) i tolerancji pozycji,
e) pomiar zgodnie z b).

e)

03.11.2017 Szczecin; Pawe Majda 22

 Przykad elementu niewymiarowalnego
.

a) niezalecany (niejednoznaczny) sposb wymiarowania odlegoci osi,

b), c) przykadowe, moliwe, jednoznaczne sposoby specyfikacji z uyciem wymiaru teoretycznie
dokadnego (wymiar w ramce) i tolerancji pozycji.

03.11.2017 Szczecin; Pawe Majda 23

 Tolerancje oglne ISO 2768
Jeeli na rysunku nie podano tolerancji wymiaru to obowizuj tzw. tolerancje oglne gdzie na rysunku
powinna znajdowa si odpowiednia uwaga, np.: Tolerancje oglne ISO 2768 mH.
Podana w przykadzie litera m jest jedn z czterech moliwych i oznacza tzw. klas tolerancji :
f dokadna,
m rednio dokadna,
c zgrubna i
v bardzo zgrubna.
Podana w przykadzie litera H dotyczy tolerancji geometrycznych i jest jedn z trzech moliwych klas
tolerancji :
H dokadna,
K rednio dokadna i
L zgrubna.

03.11.2017 Szczecin; Pawe Majda 24

 Zasada maksimum materiau (tolerancja zalena)
Wymiar zewntrzny (waek) Wymiar wewntrzny (otwr)

uatwia obrbk bez naruszania

zamiennoci,
uatwia kontrol (sprawdziany dziaania)
umoliwia obnienie kosztw produkcji
poprzez dopuszczenie do montau czci,
MMVL=MML+tG MMVL=MML-tG ktre bez zastosowania tej zasady byby
MMVL granica wirtualna maksimum materiau, uznane za niezgodne z wymaganiami,
MML granica maksimum materiau,
tG tolerancja geometryczna
naley pamita, e zastosowanie tej
zasady w przypadku elementw o
Tolerowany element nie moe
przekroczy stanu wirtualnego MMVL wymiarze bliskim LML nie obarczonych
odchykami geometrycznymi moe
prowadzi do powstawania nadmiernych
luzw,
moe by stosowana dla elementw
posiadajcych o lub paszczyzn symetrii,
elementw okrelonych przez wymiary
zewntrzne i wewntrzne,
jeeli wymiar zaobserwowany jest
mniejszy od MML to odchyki ksztatu i
pooenia mog w odpowiednim stopniu
przewyszy warto zadan tolerancj
(nieprzekraczajc warunku MMVL i przy
zachowaniu tolerancji wymiaru),
0 M

Pawe Majda
Warunek minimum materiau (tolerancja zalena)

Tolerowany element nie moe

przekroczy stanu wirtualnego LMVL

Pawe Majda
 WYKAZ NORM GPS

1. PN-EN ISO 1:2004 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Normalna temperatura odniesienia dla specyfikacji i sprawdzenia
geometrii wyrobw
2. PN-EN ISO 1119:2004 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Szeregi ktw i zbienoci stokw
3. PN-EN ISO 1302:2004 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Oznaczanie struktury geometrycznej powierzchni w dokumentacji
technicznej wyrobu
4. PN-EN ISO 2538:2005 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Szeregi ktw i pochyle pryzm
5. PN-ISO 3274:1997 Specyfikacje geometrii wyrobw. Struktura geometryczna powierzchni: metoda profilowa. Charakterystyki
nominalne przyrzdw stykowych (z ostrzem odwzorowujcym)
6. PN-ISO 3274:1997/Ap1:1999 Specyfikacje geometrii wyrobw. Struktura geometryczna powierzchni: metoda profilowa.
Charakterystyki nominalne przyrzdw stykowych (z ostrzem odwzorowujcym)
7. PN-EN ISO 3650:2000 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Wzorce dugoci. Pytki wzorcowe
8. PN-EN ISO 4287:1999 Specyfikacje geometrii wyrobw. Struktura geometryczna powierzchni: metoda profilowa. Terminy,
definicje i parametry struktury geometrycznej powierzchni
9. PN-ISO 4288:1997 Wymagania geometryczne wyrobw. Struktura geometryczna powierzchni. Zasady i procedury oceny struktury
geometrycznej powierzchni metod profilow
10. PN-ISO 4288:1997/Ap1:1999 Wymagania geometryczne wyrobw. Struktura geometryczna powierzchni. Zasady i procedury
oceny struktury geometrycznej powierzchni metod profilow
11. PN-EN ISO 5436-1:2002 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Struktura geometryczna powierzchni: metoda profilowa.
Wzorce. Cz 1: Wzorce materialne
12. PN-EN ISO 5436-2:2003 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Struktura geometryczna powierzchni. Metoda profilowa.
Wzorce. Cz 2: Wzorce programowane
13. PN-EN ISO 5458:2000 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Tolerowanie geometryczne. Tolerowanie pozycji
14. PN-EN ISO 10360-1:2003 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Badania odbiorcze i okresowe wsprzdnociowych maszyn
pomiarowych (CMM). Cz 1: Terminologia
15. PN-EN ISO 10360-2:2003 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Badania odbiorcze i okresowe wsprzdnociowych maszyn
pomiarowych (CMM). Cz 2: CMM stosowane do pomiaru wymiarw

Pawe Majda
 WYKAZ NORM GPS

16. PN-EN ISO 10360-3:2002 Specyfikacja geometrii wyrobw (GPS). Badania odbiorcze i okresowe wsprzdnociowych maszyn
pomiarowych (CMM). Cz 3: CMM z osi stou obrotowego jako czwart osi
17. PN-EN ISO 10360-4:2002 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Badania odbiorcze i okresowe wsprzdnociowych maszyn
pomiarowych (CMM). Cz 4: CMM stosowane w trybie pomiaru skaningowego
18. PN-EN ISO 10360-4:2002/AC:2005 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Badania odbiorcze i okresowe wsprzdnociowych
maszyn pomiarowych (CMM). Cz 4: CMM stosowane w trybie pomiaru skaningowego
19. PN-EN ISO 10360-5:2003 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Badania odbiorcze i okresowe wsprzdnociowych maszyn
pomiarowych (CMM). Cz 5: CMM z zespoem gowic pomiarowych wielotrzpieniowych
20. PN-EN ISO 10360-6:2003 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Badania odbiorcze i okresowe wsprzdnociowych maszyn
pomiarowych (CMM). Cz 6: Szacowanie bdw przy wyznaczaniu elementw skojarzonych metod najmniejszych kwadratw
(Gaussa)
21. PN-EN ISO 11562:1998 Specyfikacje geometrii wyrobw. Struktura geometryczna powierzchni: metoda profilowa. Charakterystyki
metrologiczne filtrw z korekcj fazy
22. PN-EN ISO 12085:1999 Specyfikacja geometrii wyrobw. Struktura geometryczna powierzchni: metoda profilowa. Parametry
metody motyww
23. PN-EN ISO 12179:2002 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Struktura geometryczna powierzchni: metoda profilowa.
Wzorcowanie przyrzdw stykowych (z ostrzem odwzorowujcym)
24. PN-EN ISO 13565-1:1999 Specyfikacje geometrii wyrobw. Struktura geometryczna powierzchni. Metoda profilowa. Powierzchnie
o warstwowych waciwociach funkcjonalnych. Filtrowanie i oglne warunki pomiaru
25. PN-EN ISO 13565-2:1999 Specyfikacje geometrii wyrobw. Struktura geometryczna powierzchni. Metoda profilowa. Powierzchnie
o warstwowych waciwociach funkcjonalnych. Opis wysokoci za pomoc linearyzacji krzywej udziau materiaowego
26. PN-EN ISO 13565-3:2002 Specyfikacje geometrii wyrobw. Struktura geometryczna powierzchni. Metoda profilowa. Powierzchnie
o warstwowych waciwociach funkcjonalnych. Cz 3: Opis wysokoci za pomoc dystrybuanty udziau materiaowego
27. PN-EN ISO 14253-1:2000 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Kontrola wyrobw i sprztu pomiarowego za pomoc
pomiarw. Reguy orzekania zgodnoci lub niezgodnoci ze specyfikacj

Pawe Majda
 WYKAZ NORM GPS

28. PN-EN ISO 14660-1:2001 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Elementy geometryczne. Cz 1: Podstawowe terminy i
definicje
29. PN-EN ISO 14660-2:2001 Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Elementy geometryczne. Cz 2: Linia rodkowa
zaobserwowana walca i stoka, powierzchnia rodkowa zaobserwowana, wymiar lokalny elementu zaobserwowanego
30. PN-ENV ISO 14253-2:2003 (U) Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS). Kontrola wyrobw i sprztu pomiarowego za pomoc
pomiarw. Cz 2: Przewodnik do szacowania niepewnoci w pomiarach GPS, podczas wzorcowania sprztu pomiarowego i kontroli
wyrobw
31. PN-87/M-04251 Struktura geometryczna powierzchni. Chropowato powierzchni. Wartoci liczbowe parametrw
32. PN-85/M-04254 Struktura geometryczna powierzchni. Porwnawcze wzorce chropowatoci powierzchni obrabianych
33. PN-74/M-04255 Struktura geometryczna powierzchni. Falisto powierzchni. Okrelenia podstawowe i parametry
34. PN-89/M-04256.04 Struktura geometryczna powierzchni. Falisto powierzchni. Terminologia

Pawe Majda
Dzikuj za uwag

Pawe Majda