Book 1
Book 1
Book 1
002
Yasmiṁ ṭhite sāsanamaṭṭhitassa
patiṭṭhitaṁ hoti susaṇṭhitassa
taṁ vaṇṇayissaṁ vinayaṁ amissaṁ
nissāya pubbācariyānubhāvaṁ.
Kāmañca pubbācariyāsabhehi
ñāṇambuniddhotamalāsavehi
visuddhavijjāpaṭisambhidehi
saddhammasaṁvaṇṇanakovidehi
sallakkhiye no sulabhūpamehi
mahāvihārassa dhajūpamehi
saṁvaṇṇitoyaṁ vinayo nayehi
cittehi sambuddhavaranvayehi.
Saṁvaṇṇanā sīhaladīpakena
vākyena esā pana saṅkhatattā
na kiñci atthaṁ abhisambhuṇāti
dīpantare bhikkhujanassa yasmā
tasmā imaṁ pālinayānurūpaṁ
saṁvaṇṇanaṁdāni samārabhissaṁ
ajjhesanaṁ buddhasirivhayassa
therassa sammāsamanussaranto.
Saṁvaṇṇanaṁ tañca samārabhanto
003
Tassā mahāaṭṭhakathaṁ sarīraṁ
katvā mahāpaccariyaṁ tatheva
kurundināmādisu vissutāsu
vinicchayo aṭṭhakathāsu vutto
yo yuttamatthaṁ apariccajanto
tatopi antogadhatheravādaṁ
saṁvaṇṇanaṁ sammasamārabhissaṁ.
Tamme nisāmentu pasannacittā
therā ca bhikkhū navamajjhimā ca
dhammappadīpassa tathāgatassa
sakkacca dhammaṁ paṭimānayantā.
Buddhena dhammo vinayo ca vutto
yo tassa puttehi tatheva ñāto
so yehi tesaṁ matimaccajantā
yasmā pure aṭṭhakathā akaṁsu
tasmā hi yaṁ aṭṭhakathāsu vuttaṁ
taṁ vajjayitvāna pamādalekhaṁ
sabbampi sikkhāsu sagāravānaṁ
yasmā pamāṇaṁ idha paṇḍitānaṁ
tato ca bhāsantarameva hitvā
vitthāramaggañca samāsayitvā
004
Vinicchayaṁ sabbamasesayitvā
tantikkamaṁ kiñci avokkamitvā
suttantikānaṁ vacanānamatthaṁ
suttānurūpaṁ paridīpayantī
yasmā ayaṁ hessati vaṇṇanāpi
sakkacca tasmā anusikkhitabbāti.
Tattha taṁ vaṇṇayissaṁ vinayanti vuttattā vinayo tāva
vavaṭṭhapetabbo ko so vinayoti. Tenetaṁ vuccati vinayo nāma
idha sakalaṁ vinayapiṭakaṁ adhippetanti. Saṁvaṇṇanatthaṁ panassa
ayaṁ mātikā
vuttaṁ yena yadā yasmā dhāritaṁ yena cābhaṭaṁ
yatthappatiṭṭhitañceta- metaṁ vatvā vidhintato
tenātiādipāṭhassa atthaṁ nānappakārato
dassayanto karissāmi vinayassatthavaṇṇananti.
Tattha vuttaṁ yena yadā yasmāti idantāva vacanaṁ tena
samayena buddho bhagavā verañjāyaṁ viharatīti evamādivacanaṁ sandhāya
vuttaṁ. Idaṁ hi buddhassa bhagavato attapaccakkhavacanaṁ na hoti.
Tasmā vattabbametaṁ idaṁ vacanaṁ kena vuttaṁ kadā kasmā ca
vuttanti. Āyasmatā upālittherena vuttaṁ. Tañca pana
paṭhamamahāsaṅgītikāle. Paṭhamamahāsaṅgīti nāma cesā kiñcāpi
005
Pañcasatikasaṅgītikkhandhake 1- vuttā nidānakosallatthaṁ pana idhāpi
iminā nayena veditabbā.
Bāhiranidānavaṇṇanā
dhammacakkappavattanaṁ hi ādiṁ katvā yāva subhaddaparibbājakavinayanā
katabuddhakicce kusinārāyaṁ upavattane mallānaṁ sālavane
yamakasālānamantare visākhapuṇṇamīdivase paccūsasamaye anupādisesāya
nibbānadhātuyā parinibbute bhagavati lokanāthe bhagavato parinibbāne
sannipatitānaṁ sattannaṁ bhikkhusatasahassānaṁ saṅghatthero āyasmā
mahākassapo sattāhaparinibbute bhagavati subhaddena vuḍḍhapabbajitena alaṁ
āvuso mā socittha mā paridevittha sumuttā mayaṁ tena
mahāsamaṇena upaddutā ca homa idaṁ vo kappati idaṁ vo na kappatīti
idāni pana mayaṁ yaṁ icchissāma taṁ karissāma yaṁ na icchissāma taṁ
na karissāmāti vuttavacanamanussaranto ṭhānaṁ kho panetaṁ vijjati yaṁ
pāpabhikkhū atītasatthukaṁ pāvacananti maññamānā pakkhaṁ labhitvā
nacirasseva saddhammaṁ antaradhāpeyyuṁ yāva ca dhammavinayo tiṭṭhati
tāva anatītasatthukameva pāvacanaṁ hoti vuttaṁ hetaṁ bhagavatā yo vo
ānanda mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto so vo
mamaccayena satthāti 2- yannūnāhaṁ dhammañca vinayañca saṅgāyeyyaṁ yathayidaṁ
sāsanaṁ addhaniyaṁ assa ciraṭṭhitikaṁ yañcāhaṁ bhagavatā dhāressasi pana
1. saṁ. ni. 16/260. 2. saṁ. ni. 16/248. 3-4. vi. cul. 7/379-380.
007
Puthujjanasotāpannasakadāgāmianāgāmisukkhavipassakakhīṇāsavabhikkhū anekasate
anekasahasse ca vajjetvā tipiṭakasabbapariyattippabhedadhare
paṭisambhidappatte mahānubhāve yebhuyyena bhagavatā etadaggaṁ āropite
tevijjādibhede khīṇāsavabhikkhūyeva ekūnapañcasate pariggahesi. Ye
sandhāya idaṁ vuttaṁ athakho āyasmā mahākassapo ekenūnapañca-
arahantasatāni uccinīti. Kissa pana thero ekenūnamakāsīti.
Āyasmato ānandattherassa okāsakaraṇatthaṁ. Tena hāyasmatā
sahāpi vināpi na sakkā dhammasaṅgīti kātuṁ. So hāyasmā
sekkho sakaraṇīyo tasmā saha na sakkā. Yasmā panassa kiñci
dasabaladesitaṁ suttageyyādikaṁ bhagavato asammukhāpaṭiggahitaṁ nāma natthi
tasmā vinā na sakkā. Yadi evaṁ sekkhopi samāno
dhammasaṅgītiyā bahukārattā therena uccinitabbo assa atha kasmā na
uccinitoti. Parūpavādaṁ vivajjanato. Thero hi āyasmante
ānande ativiya vissattho ahosi. Tathāhi naṁ sirasmiṁ palitesu
jātesupi na vāyaṁ kumārako mattamaññāsīti 1- kumārakavādena vadati.
Sakyakulappasūto cāyamāyasmā ānando tathāgatassa bhātā
cūḷapituputto tatra hi bhikkhū chandāgamanaṁ viya maññamānā bahū
asekkhapaṭisambhidappatte bhikkhū ṭhapetvā ānandaṁ sekkhapaṭisambhidappattaṁ
thero uccinīti upavadeyyuṁ taṁ parūpavādaṁ parivajjento ānandaṁ
vinā saṅgīti na sakkā kātuṁ bhikkhūnaṁyeva anumatiyā gahessāmīti taṁ
na uccini. Atha sayameva bhikkhū ānandassatthāya theraṁ yāciṁsu.
008
Yathāha. Bhikkhū āyasmantaṁ mahākassapaṁ etadavocuṁ ayaṁ bhante
āyasmā ānando kiñcāpi sekkho abhabbo chandā dosā mohā
bhayā agatiṁ gantuṁ bahu cānena bhagavato santike dhammo ca vinayo
ca pariyatto tenahi bhante thero āyasmantaṁpi ānandaṁ uccinatūti.
Athakho āyasmā mahākassapo āyasmantaṁpi ānandaṁ uccini.
Evaṁ bhikkhūnaṁ anumatiyā uccinitena tenāyasmatā saddhiṁ pañca
therasatāni ahesuṁ. Athakho therānaṁ bhikkhūnaṁ etadahosi kattha nukho
mayaṁ dhammañca vinayañca saṅgāyeyyāmāti. Athakho therānaṁ bhikkhūnaṁ
etadahosi rājagahaṁ kho mahāgocaraṁ pahutasenāsanaṁ yannūna mayaṁ
rājagahe vassaṁ vasantā dhammañca vinayañca saṅgāyeyyāma na aññe
bhikkhū rājagahe vassaṁ upagaccheyyunti. Kasmā pana nesaṁ etadahosi.
Idaṁ amhākaṁ thāvarakammaṁ koci visabhāgapuggalo saṅghamajjhaṁ pavisitvā
ukkoṭeyyāti. Athāyasmā mahākassapo ñattidutiyena kammena
sāvesi. Taṁ saṅgītikkhandhake 1- vuttanayeneva ñātabbaṁ.
Atha tathāgatassa parinibbānato sattasu sādhukīḷanadivasesu
sattasu ca dhātupūjādivasesu vītivattesu aḍḍhamāso atikkanto
idāni gimhānaṁ diyaḍḍho māso seso upakaṭṭhā vassūpanāyikāti
mantvā mahākassapatthero rājagahaṁ āvuso gacchāmāti upaḍḍhaṁ
bhikkhusaṅghaṁ gahetvā ekaṁ maggaṁ gato. Anuruddhatthero upaḍḍhaṁ
gahetvā ekaṁ maggaṁ gato. Ānandatthero bhagavato pattacīvaraṁ
009
Gahetvā bhikkhusaṅghaparivuto sāvatthiṁ gantvā rājagahaṁ gantukāmo yena
sāvatthī tena cārikaṁ pakkāmi. Ānandattherena gatagataṭṭhāne
mahāparidevo ahosi bhante ānanda kuhiṁ satthāraṁ ṭhapetvā
āgatosīti. Anupubbena pana sāvatthimanuppatte there bhagavato
parinibbānadivase viya mahāparidevo ahosi. Tatra sudaṁ āyasmā
ānando aniccatādipaṭisaṁyuttāya dhammiyā kathāya taṁ mahājanaṁ
saññāpetvā jetavanaṁ pavisitvā dasabalena vasitagandhakuṭiyā dvāraṁ
vivaritvā mañcapīṭhaṁ nīharitvā papphoṭetvā gandhakuṭiṁ sammajjitvā
milātamālākacavaraṁ chaḍḍetvā mañcapīṭhaṁ atiharitvā puna yathāṭṭhāne
ṭhapetvā bhagavato ṭhitakāle viya karaṇīyaṁ vattaṁ sabbamakāsi. Atha
thero bhagavato parinibbānato pabhūti ṭhānanisajjabahulattā ussannadhātukaṁ
kāyaṁ samassāsetuṁ dutiyadivase khīravirecanaṁ pivitvā vihāreyeva
nisīdi yaṁ sandhāya subhena māṇavena pahitaṁ māṇavakaṁ etadavoca
akālo kho māṇavaka atthi me ajja bhesajjamattā pītā
appevanāma svepi upasaṅkameyyāmāti. Dutiyadivase cetakattherena
pacchāsamaṇena gantvā subhena māṇavena puṭṭho dīghanikāye
subhasuttaṁ 1- nāma dasamaṁ suttamabhāsi. Atha thero jetavanavihāre
khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇaṁ kārāpetvā upakaṭṭhāya vassūpanāyikāya rājagahaṁ
gato. Tathā mahākassapatthero ca anuruddhatthero ca sabbaṁ bhikkhusaṅghaṁ
gahetvā rājahameva gato.
Tena kho pana samayena rājagahe aṭṭhārasa mahāvihārā
010
Honti. Te sabbepi chaḍḍitapatitauklāpā ahesuṁ. Bhagavato hi
parinibbāne sabbe bhikkhū attano attano pattacīvaraṁ gahetvā
vihāre ca pariveṇe ca chaḍḍetvā agamaṁsu. Tattha therā bhagavato
vacanapūjanatthaṁ titthiyavādaparimocanatthañca paṭhamaṁ māsaṁ
khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇaṁ
karomāti cintesuṁ. Titthiyā hi vadeyyuṁ samaṇassa gotamassa
sāvakā satthari ṭhiteyeva vihāre paṭijaggiṁsu parinibbute chaḍḍesunti.
Tesaṁ vādaparimocanatthañca cintesunti vuttaṁ hoti. Vuttampi cetaṁ
athakho therānaṁ bhikkhūnaṁ etadahosi bhagavatā kho āvuso
khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇaṁ vaṇṇitaṁ handa mayaṁ āvuso paṭhamaṁ māsaṁ
khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇaṁ karoma majjhimaṁ māsaṁ sannipatitvā dhammañca
vinayañca
saṅgāyissāmāti. Te dutiyadivase gantvā rājadvāre aṭṭhaṁsu.
Ajātasattu rājā āgantvā vanditvā kiṁ bhante āgatatthāti attanā
kattabbakiccaṁ paṭipucchi. Therā aṭṭhārasamahāvihārapaṭisaṅkharaṇatthāya
hatthakammaṁ paṭivedesuṁ. Sādhu bhanteti rājā hatthakammakārake manusse
adāsi. Therā paṭhamamāsaṁ sabbavihāre paṭisaṅkharāpetvā rañño
ārocesuṁ niṭṭhitaṁ mahārāja vihārapaṭisaṅkharaṇaṁ idāni dhammavinayasaṅgahaṁ
karomāti. Sādhu bhante vissatthā karotha mayhaṁ āṇācakkaṁ tumhākaṁ
dhammacakkaṁ hotu āṇāpetha maṁ bhante kiṁ karomīti. Saṅgahaṁ
karontānaṁ bhikkhūnaṁ sannisajjanaṭṭhānaṁ mahārājāti. Kattha karomi
bhanteti. Vebhārapabbatapasse sattapaṇṇaguhādvāre kātuṁ yuttaṁ
mahārājāti. Sādhu bhanteti kho rājā ajātasattu vissakammunā
011
Nimmitasadisaṁ suvibhattabhittitthambhasopānaṁ nānāvidhamālākamma-
latākammavicittaṁ abhibhavantamiva rājabhavanavibhūtiṁ avahasantamiva
devavimānasiriṁ
siriyā niketamiva ekanipātatitthamiva ca devamanussanayanavihaṅgānaṁ
lokarāmaṇeyyakamiva sampiṇḍitaṁ daṭṭhabbasāramaṇḍaṁ maṇḍapaṁ kārāpetvā
vividhakusumadāmaolambakaviniggalantacāruvitānaṁ ratanavicittamaṇikoṭimatalamiva
ca naṁ nānāpupphūpahāravicittaṁ supariniṭṭhitabhūmikammaṁ brahmavimānasadisaṁ
alaṅkaritvā tasmiṁ mahāmaṇḍape pañcasatānaṁ bhikkhūnaṁ
anagghāni pañcakappiyapaccattharaṇasatāni paññāpetvā dakkhiṇabhāgaṁ
nissāya uttarābhimukhaṁ therāsanaṁ maṇḍapamajjhe puratthābhimukhaṁ buddhassa
bhagavato āsanārahaṁ dhammāsanaṁ paññāpetvā dantakhacittaṁ 1- vījaniṁ cettha
ṭhapetvā bhikkhusaṅghassa ārocāpesi niṭṭhitaṁ bhante mama kiccanti.
Bhikkhū āyasmantaṁ ānandaṁ āhaṁsu sve āvuso sannipāto
tvañca sekkho sakaraṇīyo tena te na yuttaṁ sannipātaṁ gantuṁ
appamatto hohīti. Athakho āyasmā ānando sve sannipāto
na kho pana me taṁ paṭirūpaṁ yvāhaṁ sekkho samāno sannipātaṁ
gaccheyyanti bahumeva rattiṁ kāyagatāsatiyā vītināmetvā rattiyā
paccūsasamayaṁ caṅkamā orohitvā vihāraṁ pavisitvā nipajjissāmīti
kāyaṁ āvaṭṭesi. Dve pādā bhūmito muttā asampattañca sīsaṁ
bimbohanaṁ 2- etasmiṁ antare anupādāya āsavehi cittaṁ vimucci. Ayaṁ
hi āyasmā caṅkamena bahi vītināmetvā visesaṁ nibbattetumasakkonto
012
Cintesi nanu maṁ bhagavā etadavoca katapuññosi tvaṁ
ānanda padhānamanuyuñja khippaṁ hohisi anāsavoti buddhānañca
kathādoso nāma natthi mama accāraddhaṁ viriyaṁ tena me cittaṁ
uddhaccāya saṁvattati handāhaṁ viriyasamattaṁ yojemīti caṅkamā
orohitvā pādadhovanaṭṭhāne ṭhatvā pāde dhovitvā vihāraṁ
pavisitvā mañcake nisīditvā thokaṁ vissamissāmīti kāyaṁ mañcake
upanāmesi. Dve pādā bhūmito muttā sīsaṁ bibbohanamasampattaṁ
etasmiṁ antare anupādāya āsavehi cittaṁ vimuttaṁ.
Catuiriyāpathavirahitaṁ therassa arahattaṁ. Tena imasmiṁ sāsane
anipanno anisinno aṭṭhito acaṅkamanto ko bhikkhu arahattaṁ
pattoti vutte ānandattheroti vattuṁ vaṭṭati.
Atha therā bhikkhū dutiyadivase katabhattakiccā pattacīvaraṁ
paṭisāmetvā dhammasabhāyaṁ sannipatitā. Ānandatthero pana
attano arahattappattiṁ ñāpetukāmo bhikkhūhi saddhiṁ na gato.
Bhikkhū yathāvuḍḍhaṁ attano attano āsane nisīdantā ānandat-
therassāsanaṁ ṭhapetvā nisinnā. Tattha kehici etamāsanaṁ kassāti
vutte ānandassāti. Ānando pana kuhiṁ gatoti. Tasmiṁ
samaye thero cintesi idāni mayhaṁ gamanakāloti tato attano
ānubhāvaṁ dassento paṭhaviyaṁ nimujjitvā attano āsaneyeva
attānaṁ dassesi. Ākāsenāgantvā nisīdītipi eke.
Evaṁ nisinne tasmiṁ āyasmante mahākassapatthero bhikkhū
013
Āmantesi āvuso kiṁ paṭhamaṁ saṅgāyāma dhammaṁ vā vinayaṁ vāti.
Bhikkhū āhaṁsu bhante mahākassapa vinayo nāma buddhasāsanassa
āyu vinaye ṭhite buddhasāsanaṁ ṭhitaṁ hoti tasmā paṭhamaṁ vinayaṁ
saṅgāyāmāti. Kaṁ dhuraṁ katvāti. Āyasmantaṁ upālinti. Kiṁ
ānando nappahotīti. No nappahoti apica kho pana
sammāsambuddho dharamānoyeva vinayapariyattiṁ nissāya āyasmantaṁ
upāliṁ etadagge ṭhapesi etadaggaṁ bhikkhave mama sāvakānaṁ
bhikkhūnaṁ vinayadharānaṁ yadidaṁ upālīti 1- tasmā upālittheraṁ pucchitvā
vinayaṁ saṅgāyāmāti. Tato thero vinayaṁ pucchanatthāya attanāva
attānaṁ sammanni. Upālittheropi visajjanatthāya sammanni.
Tatrāyaṁ pāli athakho āyasmā mahākassapo saṅghaṁ ñāpesi suṇātu
me āvuso saṅgho yadi saṅghassa pattakallaṁ ahaṁ upāliṁ vinayaṁ
puccheyyanti. Āyasmāpi upāli saṅghaṁ ñāpesi suṇātu me
bhante saṅgho yadi saṅghassa pattakallaṁ ahaṁ āyasmatā mahākassapena
vinayaṁ puṭṭho visajjeyyanti. Evaṁ attānaṁ sammannitvā
āyasmā upāli uṭṭhāyāsanā ekaṁsaṁ cīvaraṁ katvā there bhikkhū
vanditvā dhammāsane nisīdi dantakhacittaṁ vījaniṁ gahetvā. Tato
mahākassapo therāsane nisīditvā āyasmantaṁ upāliṁ vinayaṁ pucchi
paṭhamaṁ āvuso upāli pārājikaṁ kattha paññattanti. Vesāliyaṁ
bhanteti. Kaṁ ārabbhāti. Sudinnaṁ kalandaputtaṁ ārabbhāti.
014
Kismiṁ vatthusminti. Methunadhammeti. Athakho āyasmā
mahākassapo āyasmantaṁ upāliṁ paṭhamassa pārājikassa vatthumpi pucchi
nidānampi pucchi puggalampi pucchi paññattimpi pucchi
anuppaññattimpi pucchi āpattimpi pucchi anāpattimpi pucchi.
Yathā ca paṭhamassa tathā dutiyassa yathā tatiyassa tathā catutthassa
pārājikassa vatthumpi pucchi .pe. Anāpattimpi pucchi.
Puṭṭho puṭṭho upālitthero visajjesi. Tato imāni cattāri
pārājikāni pārājikakaṇḍaṁ nāma idanti saṅgahaṁ āropetvā
terasa saṅghādisesāni terasakaṇḍanti ṭhapesuṁ dve sikkhāpadāni
aniyatānīti ṭhapesuṁ tiṁsa sikkhāpadāni nissaggiyapācittiyānīti
ṭhapesuṁ dvenavuti sikkhāpadāni pācittiyānīti ṭhapesuṁ cattāri
sikkhāpadāni pāṭidesanīyānīti ṭhapesuṁ pañcasattati sikkhāpadāni
sekkhiyānīti ṭhapesuṁ satta dhamme adhikaraṇasamathāti ṭhapesuṁ.
Evaṁ mahāvibhaṅgaṁ saṅgahaṁ āropetvā bhikkhunīvibhaṅge aṭṭha
sikkhāpadāni pārājikakaṇḍaṁ nāma idanti ṭhapesuṁ sattarasa
sikkhāpadāni sattarasakaṇḍanti ṭhapesuṁ tiṁsa sikkhāpadāni nissaggiya-
pācittiyānīti ṭhapesuṁ chasaṭṭhisatasikkhāpadāni 1- pācittiyānīti ṭhapesuṁ
aṭaṭha sikkhāpadāni pāṭidesanīyānīti ṭhapesuṁ pañcasattati sikkhāpadāni
sekkhiyānīti ṭhapesuṁ satta dhamme adhikaraṇasamathāti ṭhapesuṁ. Evaṁ
bhikkhunīvibhaṅgaṁ saṅgahaṁ āropetvā eteneva upāyena khandhakaparivārepi
āropesuṁ. Evametaṁ saubhatovibhaṅgakkhandhaparivāraṁ vinayapiṭakaṁ
015
Saṅgahamāruḷhaṁ. Sabbaṁ mahākassapatthero pucchi. Upālitthero
visajjesi. Pucchāvisajjanapariyosāne pañca arahantasatāni saṅgahaṁ
āropitanayeneva gaṇasajjhāyamakaṁsu. Vinayasaṅgahāvasāne upālitthero
dantakhacittaṁ vījaniṁ nikkhipitvā dhammāsanā orohitvā vuḍḍhe bhikkhū
vanditvā attano pattāsane nisīdi.
Vinayaṁ saṅgāyitvā dhammaṁ saṅgāyitukāmo āyasmā mahākassapo
bhikkhū pucchi dhammaṁ saṅgāyantehi kaṁ puggalaṁ dhuraṁ katvā dhammo
saṅgāyitabboti. Bhikkhū ānandattheraṁ katvāti āhaṁsu. Athakho
āyasmā mahākassapo saṅghaṁ ñāpesi suṇātu me āvuso saṅgho
yadi saṅghassa pattakallaṁ ahaṁ ānandaṁ dhammaṁ puccheyyanti. Athakho
āyasmā ānando saṅghaṁ ñāpesi suṇātu me bhante saṅgho yadi
saṅghassa pattakallaṁ ahaṁ āyasmatā mahākassapena dhammaṁ puṭṭho
visajjeyyanti. Athakho āyasmā ānando uṭṭhāyāsanā
ekaṁsaṁ cīvaraṁ katvā there bhikkhū vanditvā dhammāsane nisīdi
dantakhacittaṁ vījaniṁ gahetvā. Mahākassapatthero ānandattheraṁ
dhammaṁ pucchi brahmajālaṁ āvuso ānanda kattha bhāsitanti.
Antarā ca bhante rājagahaṁ antarā ca nāḷandaṁ rājāgārake
ambalaṭṭhikāyanti. Kaṁ ārabbhāti. Suppiyañca paribbājakaṁ
brahmadattañca māṇavakanti. Athakho āyasmā mahākassapo
āyasmantaṁ ānandaṁ brahmajālassa nidānampi pucchi puggalampi
pucchi. Sāmaññaphalaṁ panāvuso ānanda kattha bhāsitanti.
016
Rājagahe bhante jīvakambavaneti. Kena saddhinti. Ajātasattunā
vedehīputtena saddhinti. Athakho āyasmā mahākassapo
āyasmantaṁ ānandaṁ sāmaññaphalassa nidānampi pucchi puggalampi
pucchi. Eteneva upāyena pañca nikāye pucchi.
Pañcanikāyā nāma dīghanikāyo majjhimanikāyo saṁyuttanikāyo
aṅguttaranikāyo khuddakanikāyoti. Tattha khuddakanikāyo nāma
cattāro nikāye ṭhapetvā avasesaṁ buddhavacanaṁ. Tattha vinayo
āyasmatā upālittherena visajjito. Seso khuddakanikāyo cattāro
ca nikāyā ānandattherena.
Tadetaṁ sabbampi buddhavacanaṁ rasavasena ekavidhaṁ dhammavinayavasena
duvidhaṁ hoti paṭhamamajjhimapacchimavasena tividhaṁ tathā piṭakavasena
nikāyavasena pañcavidhaṁ aṅgavasena navavidhaṁ dhammakkhandhavasena
caturāsītisahassavidhanti veditabbaṁ.
Kathaṁ rasavasena ekavidhaṁ. Yaṁ hi bhagavatā anuttaraṁ sammāsambodhiṁ
abhisambujjhitvā yāva anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyantena
etthantare cattāḷīsavassāni devamanussanāgayakkhādayo anusāsantena
paccavekkhantena vā vuttaṁ sabbantaṁ ekarasaṁ vimuttirasameva
hoti. Evaṁ rasavasena ekavidhaṁ.
Kathaṁ dhammavinayavasena duvidhaṁ. Sabbameva cetaṁ dhammo ceva
vinayo cāti saṅkhyaṁ gacchati. Tattha vinayapiṭakaṁ vinayo. Avasesaṁ
buddhavacanaṁ dhammo. Tenevāha yannūna mayaṁ āvuso dhammañca
017
Vinayañca saṅgāyeyyāma ahaṁ upāliṁ vinayaṁ puccheyyaṁ ānandaṁ
dhammaṁ puccheyyanti ca. Evaṁ dhammavinayavasena duvidhaṁ.
Kathaṁ paṭhamamajjhimapacchimavasena tividhaṁ. Sabbameva hīdaṁ
paṭhamabuddhavacanaṁ
majjhimabuddhavacanaṁ pacchimabuddhavacananti tippabhedaṁ hoti. Tattha
anekajātisaṁsāraṁ sandhāvissaṁ anibbisaṁ
gahakāraṁ gavesanto dukkhā jāti punappunaṁ
gahakāraka diṭṭhosi puna gehaṁ na kāhasi
sabbā te phāsukā bhaggā gahakūṭaṁ visaṅkhataṁ
visaṅkhāragataṁ cittaṁ taṇhānaṁ khayamajjhagāti 1-
idaṁ paṭhamabuddhavacanaṁ. Keci yadā have pātubhavanti dhammāti 2-
khandhake udānagāthaṁ āhu. Esā pana pāṭipadadivase
sabbaññubhāvappattassa somanassamayañāṇe paccayākāraṁ paccavekkhantassa
uppannā udānagāthāti veditabbā. Yaṁ pana parinibbānakāle
abhāsi handadāni bhikkhave āmantayāmi vo vayadhammā saṅkhārā
appamādena sampādethāti 3- idaṁ pacchimabuddhavacanaṁ. Ubhinnamantare yaṁ
vuttametaṁ majjhimabuddhavacanaṁ. Evaṁ paṭhamamajjhimapacchimavasena tividhaṁ.
Kathaṁ piṭakavasena tividhaṁ. Sabbampi hetaṁ vinayapiṭakaṁ suttantapiṭakaṁ
abhidhammapiṭakanti tippabhedameva hoti. Tattha paṭhamasaṅgītiyaṁ
saṅgītañca anusaṅgītañca sabbampi samodhānetvā ubhayāni pāṭimokkhāni
dve vibhaṅgāni dvāvīsatikkhandhakā soḷasa parivārāti idaṁ vinayapiṭakaṁ
019
Atthānaṁ sūcanato suvuttato savanatotha sūdanato
suttāṇā suttasabhāgato ca suttaṁ suttanti akkhātaṁ.
Taṁ hi attatthaparatthādibhede atthe sūceti. Suvuttā cettha atthā
veneyyajjhāsayānulomena vuttattā. Savati cetaṁ atthe sassamiva
phalaṁ savatīti vuttaṁ hoti. Sūdati ca te dhenu viya khīraṁ paggharatīti vuttaṁ
hoti. Suṭṭhu ca ne tāyati rakkhatīti vuttaṁ hoti. Suttasabhāgañcetaṁ.
Yathā hi tacchakānaṁ suttaṁ pamāṇaṁ hoti evametampi viññūnaṁ.
Yathā ca suttena saṅgahitāni pupphāni na vikīriyanti na viddhaṁsiyanti
evametena saṅgahitā atthā. Tenetametassa vacanatthakosallatthaṁ vuttaṁ
atthānaṁ sūcanato suvuttato savanatotha sūdanato
suttāṇā suttasabhāgato ca suttaṁ suttanti akkhātanti.
Itaro pana
yaṁ ettha vuḍḍhimanto salakkhaṇā 1- pūjitā paricchinnā
vuttādhikā ca dhammā abhidhammo tena akkhāto.
Ayaṁ hi abhisaddo vuḍḍhisalakkhaṇapūjitaparicchinnādhikesu dissati.
Tathā hesa bāḷhā me dukkhā vedanā abhikkamantītiādīsu 2- vuḍḍhiyaṁ
āgato. Yā tā rattiyo abhiññātā abhilakkhitātiādīsu 3-
salakkhaṇe 4-. Rājābhirājā manujindotiādīsu 5- pūjite. Paṭibalo vinetuṁ
abhidhamme abhivinayetiādīsu 6- paricchinne. Aññamaññasaṅkaravirahite
dhamme ca vinaye cāti vuttaṁ hoti. Abhikkantena vaṇṇenātiādīsu 7-
020
Adhike. Ettha ca rūpūpapattiyā maggaṁ bhāveti 1- mettāsahagatena
cetasā ekaṁ disaṁ pharitvā viharatītiādinā 2- nayena vuḍḍhimantopi
dhammā vuttā. Rūpārammaṇaṁ vā saddārammaṇaṁ vātiādinā 2- nayena
ārammaṇādīhi sallakkhaṇīyattā sallakkhaṇāpi. Sekkhā dhammā
asekkhā dhammā lokuttarā dhammātiādinā 3- nayena pūjitāpi.
Pūjārahāti adhippāyo. Phasso hoti vedanā hotītiādinā 4- nayena
sabhāvaparicchinnattā paricchinnāpi. Mahaggatā dhammā appamāṇā
dhammā 5- anuttarā dhammātiādinā 6- nayena adhikāpi dhammā vuttā.
Tenetametassa vacanatthakosallatthaṁ vuttaṁ
yaṁ ettha vuḍḍhimanto salakkhaṇā pūjitā paricchinnā
vuttādhikā ca dhammā abhidhammo tena akkhātoti.
Yaṁ panettha avisiṭṭhaṁ taṁ
piṭakaṁ piṭakatthavidū pariyattibhājanatthato āhu
tena samodhānetvā tayopi vinayādayo ñeyyā.
Pariyattipi hi mā piṭakasampadānenātiādīsu 7- piṭakanti vuccati. Atha
puriso āgaccheyya kuddālapiṭakamādāyātiādīsu 8- yaṅkiñci bhājanampi.
Tasmā piṭakaṁ piṭakatthavidū pariyattibhājanatthato āhu. Idāni tena
samodhānetvā tayopi vinayādayo ñeyyāti. Tena evaṁ duvidhatthena
piṭakasaddena saha samāsaṁ katvā vinayo ca so piṭakañca
021
Pariyattibhāvato tassa tassa atthassa bhājanato cāti vinayapiṭakaṁ yathāvutteneva
nayena suttañca taṁ piṭakañcāti suttapiṭakaṁ abhidhammo ca so
piṭakañcāti abhidhammapiṭakanti evamete tayopi vinayādayo ñeyyā.
Evaṁ ñatvā ca punapi tesveva piṭakesu nānappakārakosallatthaṁ
desanāsāsanakathā- bhedantesu yathārahaṁ
sikkhāpahānagambhīra- bhāvañca paridīpaye.
Pariyattibhedaṁ sampattiṁ vipattiñcāpi yaṁ yahiṁ
pāpuṇāti yathā bhikkhu tampi sabbaṁ vibhāvaye.
Tatrāyaṁ paridīpanā vibhāvanā ca. Etāni hi tīṇi piṭakāni
yathākkamaṁ āṇāvohāraparamatthadesanāyathāparādhayathānulomayathā-
dhammasāsanāni saṁvarāsaṁvaradiṭṭhiviniveṭhananāmarūpaparicchedakathā cāti
vuccanti. Ettha hi vinayapiṭakaṁ āṇārahena bhagavatā āṇābāhullato
desitattā āṇādesanā suttapiṭakaṁ vohārakusalena bhagavatā
vohārabāhullato desitattā vohāradesanā abhidhammapiṭakaṁ paramatthakusalena
bhagavatā paramatthabāhullato desitattā paramatthadesanāti vuccati. Tathā
paṭhamaṁ ye te pacurāparādhā sattā te yathāparādhaṁ ettha sāsitāti
yathāparādhasāsanaṁ dutiyaṁ anekajjhāsayānusayacariyādhimuttikā sattā
yathānulomaṁ ettha sāsitāti yathānulomasāsanaṁ tatiyaṁ dhammapuñjamatte
ahaṁ mamāti saññino sattā yathādhammaṁ ettha sāsitāti yathādhammasāsananti
vuccati. Tathā paṭhamaṁ ajjhācārapaṭipakkhabhūto saṁvarāsaṁvaro
ettha kathitoti saṁvarāsaṁvarakathā dutiyaṁ dvāsaṭṭhidiṭṭhipaṭipakkhabhūtā
022
Diṭṭhiviniveṭhanā ettha kathitāti diṭṭhiviniveṭhanakathā tatiyaṁ
rāgādipaṭipakkhabhūto
nāmarūpaparicchedo ettha kathitoti nāmarūpaparicchedakathāti
vuccati. Tīsupi ca etesu tisso sikkhā tīṇi pahānāni
catubbidho gambhīrabhāvo veditabbo. Tathāhi vinayapiṭake visesena
adhisīlasikkhā vuttā. Suttapiṭake adhicittasikkhā. Abhidhammapiṭake
adhipaññāsikkhā. Vinayapiṭake ca vītikkamappahānaṁ kilesānaṁ
vītikkamapaṭipakkhattā sīlassa. Suttapiṭake pariyuṭṭhānappahānaṁ
pariyuṭṭhānapaṭipakkhattā samādhissa. Abhidhammapiṭake anusayappahānaṁ
anusayapaṭipakkhattā paññāya. Paṭhame ca tadaṅgappahānaṁ kilesānaṁ.
Itaresu vikkhambhanasamucchedappahānāni. Paṭhame ca duccaritasaṅkilesassa
pahānaṁ. Itaresu taṇhādiṭṭhisaṅkilesānaṁ. Ekamekasmiṁ cettha
catubbidhopi dhammatthadesanāpaṭivedhagambhīrabhāvo veditabbo. Tattha
dhammoti pāli. Atthoti tassāyeva attho. Desanāti tassā
manasā vavaṭṭhāpitāya pāliyā desanā. Paṭivedhoti pāliyā
pāliatthassa ca yathābhūtāvabodho. Tīsupi cetesu ete dhammatthadesanā-
paṭivedhā yasmā sasādīhi viya mahāsamuddo mandabuddhīhi dukkhogāḷhā
alabbhaneyyapatiṭṭhā ca tasmā gambhīrā. Evamekekasmiñcettha
catubbidho gambhīrabhāvo veditabbo. Aparo nayo. Dhammoti
hetu. Vuttaṁ hetaṁ hetumhi ñāṇaṁ dhammapaṭisambhidāti 1-. Atthoti
hetuphalaṁ. Vuttaṁ hetaṁ hetuphale ñāṇaṁ atthapaṭisambhidāti 2-. Desanāti
023
Paññatti yathādhammaṁ dhammābhilāpoti adhippāyo. Paṭivedhoti
abhisamayo. So ca lokiyalokuttaro. Visayato asammohato ca
atthānurūpaṁ dhammesu dhammānurūpaṁ atthesu paññattipathānurūpaṁ paññattīsu
avabodho. Idāni yasmā etesu piṭakesu yaṁ yaṁ dhammajātamatthajātaṁ vā
yo cāyaṁ yathā yathā ñāpetabbo attho sotūnaṁ ñāṇassa abhimukho hoti
tathā tathā tadatthajotikā desanā yo cettha aviparītāvabodhasaṅkhāto
paṭivedho sabbampetaṁ anupacitakusalasambhārehi duppaññehi sasādīhi
mahāsamuddo viya dukkhogāḷhaṁ alabbhaneyyapatiṭṭhañca tasmā evampi
ekamekasmiṁ ettha catubbidhopi gambhīrabhāvo veditabbo. Ettāvatā ca
desanāsāsanakathā- bhedantesu yathārahaṁ
sikkhāpahānagambhīra- bhāvañca paridīpaye
iti ayaṁ gāthā vuttatthā hoti.
Pariyattibhedaṁ sampattiṁ vipattiñcāpi yaṁ yahiṁ
pāpuṇāti yathā bhikkhu tampi sabbaṁ vibhāvaye
iti ettha pana tīsu piṭakesu tidhā pariyattibhedo daṭṭhabbo. Tisso
hi pariyattiyo alagaddūpamā nissaraṇatthā bhaṇḍāgāriyapariyattīti.
Tattha duggahitā upārambhādihetupariyāputā alagaddūpamā yaṁ sandhāya
vuttaṁ seyyathāpi bhikkhave puriso alagaddatthiko .pe. So
passeyya mahantaṁ alagaddaṁ tamenaṁ bhoge vā naṅguṭṭhe vā
gaṇheyya tassa so alagaddo parivattitvā hatthe vā bāhāyaṁ vā
aññatarasmiṁ vā aṅgapaccaṅge ḍaṁseyya so tatonidānaṁ maraṇaṁ vā
024
Nigaccheyya maraṇamattaṁ vā dukkhaṁ taṁ kissahetu duggahitattā bhikkhave
alagaddassa evameva kho bhikkhave idhekacce moghapurisā dhammaṁ
pariyāpuṇanti suttaṁ .pe. Vedallaṁ te taṁ dhammaṁ pariyāpuṇitvā
tesaṁ dhammānaṁ paññāya atthaṁ na upaparikkhanti tesaṁ te dhammā
paññāya atthaṁ anupaparikkhataṁ na nijjhānaṁ khamanti te upārambhānisaṁsā
ceva dhammaṁ pariyāpuṇanti itivādappamokkhānisaṁsā ca yassa
catthāya dhammaṁ pariyāpuṇanti tañcassa atthaṁ nānubhonti tesaṁ te
dhammā duggahitā dīgharattaṁ ahitāya dukkhāya saṁvattanti taṁ kissahetu
duggahitattā bhikkhave dhammānanti 1-. Yā pana sugahitā
sīlakkhandhādipāripūriṁyeva ākaṅkhamānena pariyāputā na upārambhādihetu
ayaṁ nissaraṇatthā nāma. Yaṁ sandhāya vuttaṁ tesaṁ te dhammā sugahitā
dīgharattaṁ hitāya sukhāya saṁvattanti taṁ kissahetu sugahitattā bhikkhave
dhammānanti 2-. Yaṁ pana pariññātakkhandho pahīnakileso bhāvitamaggo
paṭividdhākuppo sacchikatanirodho khīṇāsavo kevalaṁ paveṇipālanatthāya
vaṁsānurakkhaṇatthāya pariyāpuṇāti ayaṁ bhaṇḍāgārikapariyattīti.
Vinaye pana supaṭipanno bhikkhu sīlasampattiṁ nissāya tisso vijjā
pāpuṇāti tāsaṁyeva ca tattha pabhedavacanato. Sutte supaṭipanno
samādhisampadaṁ nissāya chaḷabhiññā pāpuṇāti tāsaṁyeva ca tattha
pabhedavacanato. Abhidhamme supaṭipanno paññāsampadaṁ nissāya
catasso paṭisambhidā pāpuṇāti tāsañca tattheva pabhedavacanato.
025
Evametesu supaṭipanno yathākkamena imaṁ vijjāttayachaḷabhiññā-
catuppaṭisambhidābhedaṁ sampattiṁ pāpuṇāti. Vinaye pana duppaṭipanno
anuññātasukhasamphassāttharaṇapāpuraṇādisamaphassasāmaññato
paṭikkhittesu upādinnaphassādīsu anavajjasaññī hoti. Vuttampi hetaṁ
tathāhaṁ bhagavatā dhammaṁ desitaṁ ājānāmi yathā yeme antarāyikā
dhammā vuttā bhagavatā te paṭisevato nālaṁ antarāyāyāti 1-.
Tato dussīlabhāvaṁ pāpuṇāti. Sutte duppaṭipanno cattāro me
bhikkhave puggalā santo saṁvijjamānātiādīsu 2- adhippāyaṁ ajānanto
duggahitaṁ gaṇhāti. Yaṁ sandhāya vuttaṁ attanā duggahitena amhe
ceva abbhācikkhati attānañca khanati bahuñca apuññaṁ pasavatīti 3-.
Tato micchādiṭṭhitampāpuṇāti. Abhidhamme duppaṭipanno dhammacintaṁ
atidhāvanto acinteyyānipi cinteti tato cittakkhepaṁ pāpuṇāti.
Vuttaṁ hetaṁ cattārīmāni bhikkhave acinteyyāni na cintetabbāni
yāni cintento ummādassa vighātassa bhāgī assāti evametesu
duppaṭipanno yathākkamena imaṁ dussīlabhāva micchādiṭṭhitācittakkhepabhedaṁ
vipattiṁ pāpuṇāti. Ettāvatā
pariyattibhedaṁ sampattiṁ vipattiñcāpi yaṁ yahiṁ
pāpuṇāti yathā bhikkhu tampi sabbaṁ vibhāvaye
iti ayampi gāthā vuttatthā hoti. Evaṁ nānappakārato piṭakāni
ñatvā tesaṁ vasenetaṁ buddhavacanaṁ tividhanti ñātabbaṁ.
1. vi. mahā. 2/434 2. ṭīkānayena aṅ. catuk. 21/124. 3. Ma. mū. 12/266.
4. catuk. 21/104.
026
Kathaṁ nikāyavasena pañcavidhaṁ. Sabbameva cetaṁ dīghanikāyo
majjhimanikāyo saṁyuttanikāyo aṅguttaranikāyo khuddakanikāyoti
pañcappabhedaṁ hoti. Tattha katamo dīghanikāyo. Tivaggasaṅgahāni
brahmajālādīni catuttiṁsa suttāni.
Catuttiṁseva suttantā tivaggo yassa saṅgaho
esa dīghanikāyoti paṭhamo anulomiko.
Kasmā panesa dīghanikāyoti vuccati. Dīghappamāṇānaṁ suttānaṁ
samūhato nivāsato ca. Samūhanivāsā hi nikāyoti vuccanti. Nāhaṁ
bhikkhave aññaṁ ekanikāyampi samanupassāmi evañcittaṁ yathayidaṁ
bhikkhave tiracchānagatā pāṇā poṇikanikāyo cikkhallikanikāyoti
evamādīni cettha sādhakāni sāsanato ca lokato ca. Evaṁ
sesānampi nikāyabhāve vacanattho veditabbo. Katamo
majjhimanikāyo. Majjhimappamāṇāni pañcadasavaggasaṅgahāni
mūlapariyāyasuttādīni diyaḍḍhasataṁ dve ca suttāni.
Diyaḍḍhasatasuttantā dve ca suttāni yattha so
nikāyo majjhimo pañca dasavaggapariggaho.
Katamo saṁyuttanikāyo. Devatāsaṁyuttādivasena ṭhitāni
oghataraṇasuttādīni satta suttasahassāni satta ca suttasatāni dvāsaṭṭhi
ceva suttāni.
Satta suttasahassāni satta suttasatāni ca
dvāsaṭṭhi ceva suttantā eso saṁyuttasaṅgaho.
027
Katamo aṅguttaranikāyo. Ekekāṅgātirekavasena ṭhitā
cittapariyādānādīni nava suttasahassāni pañca suttasatāni sattapaṇṇāsa
ca suttāni.
Nava suttasahassāni pañcasuttasatāni ca
sattapaññāsa suttāni saṅkhā aṅguttare ayaṁ.
Katamo khuddakanikāyo. Sakalaṁ vinayapiṭakaṁ abhidhammapiṭakaṁ khuddakapāṭhādayo
ca pubbe nidassitā pañcadasabhedā ṭhapetvā cattāro
nikāye avasesaṁ buddhavacananti.
Ṭhapetvā caturopete nikāye dīghāadike
tadaññaṁ buddhavacanaṁ nikāyo khuddako matoti.
Evaṁ nikāyavasena pañcavidhaṁ.
Kathaṁ aṅgavasena navavidhaṁ. Sabbameva hīdaṁ suttaṁ geyyaṁ
veyyākaraṇaṁ gāthā udānaṁ itivuttakaṁ jātakaṁ abbhutadhammaṁ vedallanti
navappabhedaṁ hoti. Tattha ubhatovibhaṅganiddesakkhandhakaparivārā
suttanipāte maṅgalasuttaratanasuttanālakasuttatuvaṭakasuttādīni aññampi
ca suttantanāmakaṁ tathāgatavacanaṁ suttanti veditabbaṁ. Sabbampi
sagāthakaṁ suttaṁ geyyanti veditabbaṁ. Visesena saṁyuttake sakalopi
sagāthakavaggo. Sakalaṁ abhidhammapiṭakaṁ niggāthakasuttaṁ yañca aññampi
aṭṭhahi aṅgehi asaṅgahitaṁ buddhavacanaṁ taṁ veyyākaraṇanti veditabbaṁ.
Dhammapadatheragāthātherīgāthā suttanipāte nosuttanāmikā suddhikagāthā
ca gāthāti veditabbaṁ. Somanassañāṇamayikagāthāpaṭisaṁyuttā
028
Dveasītisuttantā udānanti veditabbaṁ. Vuttaṁ hetaṁ bhagavatāti ādinayap-
pavattā dasuttarasatasuttantā itivuttakanti veditabbaṁ. Apaṇṇakajātakādīni
paññāsādhikāni pañcajātakasatāni jātakanti veditabbaṁ. Cattārome
bhikkhave acchariyā abbhutadhammā ānandetiādinayappavattā sabbepi
acchariyabbhutadhammapaṭisaṁyuttantā suttantā abbhutadhammanti veditabbaṁ.
Cūḷavedallamahāvedallasammādiṭṭhisakkapañhasaṅkhārabhājanīyamahāpuṇṇamasuttādayo
sabbepi vedañca tuṭṭhiñca laddhā laddhā pucchitasuttantā
vedallanti veditabbaṁ. Evaṁ aṅgavasena navavidhaṁ.
Kathaṁ dhammakkhandhavasena caturāsītisahassavidhaṁ. Sabbameva cetaṁ
buddhavacanaṁ
dvāsīti buddhato gaṇhiṁ dve sahassāni bhikkhuto
caturāsītisahassāni ye me dhammā pavattinoti
evaṁ paridīpitadhammakkhandhavasena caturāsītisahassappabhedaṁ hoti. Tattha
ekānusandhikaṁ suttaṁ eko dhammakkhandho. Yaṁ anekānusandhikaṁ
tattha anusandhivasena dhammakkhandhagaṇanā. Gāthābandhesu pañhapucchanaṁ
eko dhammakkhandho visajjanaṁ eko. Abhidhamme ekamekaṁ
tikadukabhājanaṁ ekamekañca cittavārabhājanaṁ eko dhammakkhandho.
Vinaye atthi vatthu atthi mātikā atthi padabhājanīyaṁ atthi
antarāpatti atthi āpatti atthi anāpatti atthi tikacchedo.
Tattha ekameko koṭṭhāso ekameko dhammakkhandhoti veditabbo.
Evaṁ dhammakkhandhavasena caturāsītisahassavidhaṁ.
029
Evametaṁ abhedato rasavasena ekavidhaṁ bhedato dhammavinayādivasena
duvidhādibhedaṁ buddhavacanaṁ saṅgāyantena mahākassapappamukhena vasigaṇena
ayaṁ dhammo ayaṁ vinayo idaṁ paṭhamabuddhavacanaṁ idaṁ majjhimabuddhavacanaṁ
idaṁ pacchimabuddhavacanaṁ idaṁ vinayapiṭakaṁ idaṁ suttantapiṭakaṁ idaṁ
abhidhammapiṭakaṁ ayaṁ dīghanikāyo .pe. Ayaṁ khuddakanikāyo imāni
suttādīni navaṅgāni imāni caturāsītidhammakkhandhasahassānīti imaṁ
pabhedaṁ vavaṭṭhapetvāva saṅgītaṁ. Na kevalañca imameva aññampi
udānasaṅgahavaggasaṅgahapeyyālasaṅgahaekanipātadukanipātādinipātasaṅgaha-
saṁyuttasaṅgahapaṇṇāsakasaṅgahādimanekavidhaṁ tīsu piṭakesu sandissamānaṁ
saṅgahappabhedaṁ vavaṭṭhapetvā evaṁ sattahi māsehi saṅgītaṁ.
Saṅgītipariyosāne cassa idaṁ mahākassapattherena dasabalassa sāsanaṁ
pañcavassasahassappamāṇakālaṁ pavattanasamatthaṁ katanti sañjātappamodā
sādhukāraṁ viya dadamānā ayaṁ mahāpaṭhavī udakapariyantaṁ katvā
anekappakāraṁ saṅkampi sampakampi sampavedhi. Anekāni ca acchariyāni
pāturahesunti. Ayaṁ paṭhamamahāsaṅgīti nāma yā loke
satehi pañcahī katā tena pañcasatāti ca
thereheva katattā ca therikāti pavuccatīti.
Imissā paṭhamamahāsaṅgītiyā vattamānāya vinayaṁ pucchantena
āyasmatā mahākassapena paṭhamaṁ āvuso upāli pārājikaṁ kattha
paññattanti evamādivacanapariyosāne vatthumpi pucchi nidānampi pucchi
puggalampi pucchīti ettha nidāne pucchite taṁ nidānaṁ ādito pabhūti
030
Vitthāretvā yena ca paññattaṁ yasmā ca paññattaṁ sabbametaṁ
kathetukāmena āyasmatā upālittherena vuttaṁ. Tena samayena
buddho bhagavā verañjāyaṁ viharatīti sabbaṁ vattabbaṁ evamidaṁ āyasmatā
upālittherena vuttaṁ. Tañca pana paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttanti
veditabbaṁ. Ettāvatā ca idaṁ vacanaṁ kena vuttaṁ kadā ca vuttanti
etesaṁ padānaṁ attho pakāsito hoti. Idāni kasmā vuttanti
ettha vuccate. Yasmā ayamāyasmā mahākassapattherena nidānaṁ
puṭṭho tasmā tena taṁ nidānaṁ ādito pabhūti vitthāretuṁ vuttanti.
Evamidaṁ āyasmatā upālittherena paṭhamamahāsaṅgītikāle vadantenāpi
iminā kāraṇena vuttanti veditabbaṁ. Ettāvatā ca vuttaṁ yena
yadā yasmāti imesaṁ mātikāpadānaṁ attho pakāsito hoti.
Idāni dhāritaṁ yena cābhaṭaṁ yattha patiṭṭhitañcetametaṁ vatvā vidhinti
etesaṁ atthappakāsanatthaṁ idaṁ vuccati. Taṁ panetaṁ tena samayena
buddho bhagavā verañjāyaṁ viharatīti evamādivacanapaṭimaṇḍitanidānaṁ
vinayapiṭakaṁ kena dhāritaṁ kenābhaṭaṁ kattha patiṭṭhitanti. Vuccate.
Ādito tāva idaṁ bhagavato sammukhā āyasmatā upālittherena
dhāritaṁ. Tassa sammukhato aparinibbuteva tathāgate chaḷabhiññādibhedehi
anekehi bhikkhusahassehi parinibbute tathāgate mahākassapappamukhehi
dhammasaṅgāhakattherehi. Kenābhaṭanti. Jambudīpe tāva upālittheramādiṁ
katvā ācariyaparamparāya yāva tatiyasaṅgīti tāva ābhaṭaṁ.
Tatrāyaṁ ācariyaparamparā.
031
Upāli dāsako ceva soṇako siggavo tathā
tisso moggaliputto ca pañcete vijitāvino
paramparāya vinayaṁ dīpe jambusirivhaye
acchijjamānaṁ ānesuṁ tatiyo yāva saṅgaho.
Āyasmā hi upāli imaṁ vinayavaṁsaṁ vinayatantiṁ vinayappaveṇiṁ bhagavato
sammukhā uggahetvā bahūnaṁ hadaye patiṭṭhāpesi. Tassa hāyasmato
santike vinayavaṁsaṁ uggahetvā vinaye pakataññutaṁ pattesu puggalesu
puthujjanasotāpannasakadāgāmianāgāmino gaṇanapathaṁ vītivattā.
Khīṇāsavānaṁ sahassamekaṁ ahosi. Dāsakattheropi tasseva saddhivihāriko
ahosi. So upālittherassa sammukhā uggahetvā tatheva vinayaṁ
vācesi. Tassāpi āyasmato santike uggahetvā vinaye pakataññutaṁ
pattā puthujjanādayo gaṇanapathaṁ vītivattā. Khīṇāsavānaṁ sahassamekaṁ
ahosi. Soṇakatthero pana dāsakattherassa saddhivihāriko ahosi.
Sopi attano upajjhāyassa dāsakattherassa sammukhā uggahetvā
tatheva vinayaṁ vācesi. Tassāpi āyasmato santike uggahetvā
vinaye pakataññutaṁ pattā puthujjanādayo gaṇanapathaṁ vītivattā.
Khīṇāsavānaṁ sahassameva ahosi. Siggavattheropi soṇakattherassa
saddhivihāriko therassa santike vinayaṁ uggahetvā arahantasahassassa
dhuraggāho ahosi. Tassa panāyasmato santike uggahetvā vinaye
pakataññutaṁ pattā puthujjanasotāpannasakadāgāmianāgāminopi khīṇāsavāpi
ettakāni satānīti vā ettakāni sahassānīti vā aparicchinnā
032
Ahesuṁ. Tadā kira jambudīpe atimahābhikkhusamudayo ahosi.
Moggalīputtatissattherassa ānubhāvo tatiyasaṅgītiyaṁ pākaṭo bhavissati.
Evamidaṁ vinayapiṭakaṁ jambudīpe tāva imāya ācariyaparamparāya yāva
tatiyasaṅgīti tāva ābhaṭanti veditabbaṁ.
Dutiyasaṅgītivijānanatthaṁ pana ayamanukkamo veditabbo. Yadā hi
saṅgāyitvāna saddhammaṁ jotayitvā ca sabbadhi
yāvajīvitapariyantaṁ ṭhatvā pañcasatāpi te
khīṇāsavā jutimanto therā kassapāadayo
khīṇasnehā padīpāva nibbāyiṁsu anālayā.
Athānukkamena gacchantesu rattindivesu vassasataparinibbute bhagavati
vesālikā vajjiputtā bhikkhū vesāliyaṁ kappati siṅgiloṇakappo
kappati dvaṅgulakappo kappati gāmantarakappo kappati āvāsakappo
kappati anumatikappo kappati āciṇṇakappo kappati amathitakappo
kappati jalogiṁ pātuṁ kappati adasakaṁ nisīdanaṁ kappati jātarūparajatanti 1-
imāni dasa vatthūni dīpesuṁ. Tesaṁ susūnāgaputto kāḷāsoko nāma
rājā pakkho ahosi. Tena kho pana samayena āyasmā yaso
kākaṇḍakaputto vajjīsu cārikañcaramāno vesālikā kira vajjiputtakā
bhikkhū vesāliyaṁ dasa vatthūni dīpentīti sutvā na kho pana me taṁ
paṭirūpaṁ yvāhaṁ dasabalassa sāsanavipattiṁ sutvā appossukko bhaveyyaṁ
handāhaṁ adhammavādino niggahetvā dhammaṁ dīpemīti cintento yena
033
Vesālī tadavasari. Tatra sudaṁ āyasmā yaso kākaṇḍakaputto
vesāliyaṁ viharati mahāvane kūṭāgārasālāyaṁ. Tena kho pana samayena
vesālikā vajjiputtakā bhikkhū tadahuposathe kaṁsapātiṁ udakena pūretvā
majjhe bhikkhusaṅghassa ṭhapetvā āgatāgate vesālike upāsake evaṁ
vadenti dethāvuso saṅghassa kahāpaṇampi aḍḍhampi pādampi
māsakarūpampi bhavissati saṅghassa parikkhārena karaṇīyanti. Sabbantāva
vattabbaṁ yāva imāya pana vinayasaṅgītiyā satta bhikkhusatāni
anūnāni anadhikāni ahesuṁ tasmāyaṁ vinayasaṅgīti sattasatikāti
vuccatīti. Etasmiñca sannipāte dvādasa bhikkhusatasahassāni sannipatiṁsu
āyasmatā yasena kākaṇḍakaputtena samussāhitāni. Tesaṁ majjhe
āyasmatā revatena puṭṭhena sabbakāmittherena vinayaṁ visajjentena
tāni dasavatthūni vinicchitāni adhikaraṇaṁ vūpasamitaṁ. Atha therā
puna dhammañca vinayañca saṅgāyissāmāti tipiṭakadhare pattapaṭisambhide
sattasate bhikkhū uccinitvā vesāliyaṁ vālikārāme sannisīditvā
mahākassapattherena saṅgāyitasadisameva sabbaṁ sāsanamalaṁ sodhetvā
puna piṭakavasena nikāyavasena aṅgavasena dhammakkhandhavasena ca sabbaṁ
dhammañca vinayañca saṅgāyiṁsu. Ayaṁ saṅgīti aṭṭhahi māsehi
niṭṭhitā yā loke
satehi sattahī katā tena sattasatāti ca
pubbe kataṁ upādāya dutiyāti ca vuccatīti.
Sā panāyaṁ
034
Yehi therehi saṅgītā saṅgīti te 1- suvissutā
sabbakāmī ca sāḷho ca revato khujjasobhito
yaso ca sāṇasambhūto ete saddhivihārikā
therā ānandatherassa diṭṭhapubbā tathāgataṁ.
Sumano vāsabhagāmī ca ñeyyā saddhivihārikā
dve ime anuruddhassa diṭṭhapubbā tathāgataṁ.
Dutiyo pana saṅgīto yehi therehi saṅgaho
sabbepi pannabhārā te katakiccā anāsavāti.
Ayaṁ dutiyasaṅgīti.
Evamimaṁ dutiyasaṅgītiṁ saṅgāyitvā te therā uppajjissati
nu kho anāgatepi sāsanassa evarūpaṁ abbudanti olokayamānā idaṁ
addasaṁsu ito vassasatassa upari aṭṭhārasame vasse pāṭaliputte
dhammāsoko nāma rājā uppajjitvā sakalajambudīpe rajjaṁ kāressati
so buddhasāsane pasīditvā mahantaṁ lābhasakkāraṁ pavattayissati tato
titthiyā lābhasakkāraṁ paṭṭhayamānā sāsane pabbajitvā sakaṁ sakaṁ
diṭṭhiṁ paridīpessanti evaṁ sāsane mahantaṁ abbudaṁ uppajjissatīti.
Atha tesaṁ etadahosi kinnukho mayaṁ etasmiṁ abbude uppanne
sammukhā bhavissāma na bhavissāmāti. Atha sabbeva tadā attano
asammukhībhāvaṁ ñatvā ko nu kho taṁ adhikaraṇaṁ vūpasametuṁ samattho
bhavissatīti sakalaṁ manussalokañca chakāmāvacaradevalokañca olokentā
na kañci disvā brahmaloke tissaṁ nāma mahābrahmānaṁ addasaṁsu
1. ṭīkāyañceva yojanāyañca tesūti dissati sukāro vibhattivasena kato na
upasaggavasena.
035
Parittāyukaṁ uparibrahmalokūpapattiyā bhāvitamaggaṁ. Disvāna nesaṁ
etadahosi sace mayaṁ etassa brahmuno manussaloke nibbattanatthāya
ussāhaṁ kareyyāma addhā esa moggalībrāhmaṇassa gehe
paṭisandhiṁ gahessati tato ca mantehi palobhito nikkhamitvā
pabbajissati so evaṁ pabbajitvā sakalaṁ buddhavacanaṁ uggahetvā
adhigatapaṭisambhido hutvā titthiye madditvā taṁ adhikaraṇaṁ vinicchinitvā
sāsanaṁ paggaṇhissatīti. Te brahmalokaṁ gantvā tissaṁ mahābrahmānaṁ
etadavocuṁ samma mārisa ito vassasatassa upari aṭṭhārasame
vasse sāsane mahantaṁ abbudaṁ uppajjissati mayañca sakalaṁ manussalokaṁ
chakāmāvacaradevalokañca olokayamānā kañci sāsanaṁ paggahetuṁ
samatthaṁ adisvā brahmalokaṁ vicinantā bhavantaṁ addasāma sādhu
sappurisa manussaloke nibbattitvā dasabalassa sāsanaṁ paggahetuṁ
paṭiññaṁ dehīti. Evaṁ vutte mahābrahmā ahaṁ kira sāsane uppannaṁ
abbudaṁ sodhetvā sāsanaṁ paggahetuṁ samattho bhavissāmīti haṭṭhappahaṭṭho
udaggudaggo hutvā sādhūti paṭissuṇitvā paṭiññaṁ adāsi. Therā
brahmaloke taṁ karaṇīyaṁ tīretvā puna paccāgamiṁsu. Tena kho pana
samayena siggavatthero ca caṇḍavajjitthero ca dvepi navakā
honti. Te therā daharabhikkhū tipiṭakadharā pattapaṭisambhidā khīṇāsavā
soṇakassa saddhivihārikā. Te taṁ adhikaraṇaṁ na sampāpuṇiṁsu. Therā
tumhe āvuso amhākaṁ imasmiṁ adhikaraṇe no sahāyakā ahuvattha
tena vo idaṁ daṇḍakammaṁ hotu tisso nāma mahābrahmā
036
Moggalībrāhmaṇassa gehe paṭisandhiṁ gaṇhissati taṁ tumhākaṁ
eko nīharitvā pabbājetu eko buddhavacanaṁ uggaṇhāpetūti
vatvā sabbepi yāvatāyukaṁ ṭhatvā
sabbakāmippabhūtayo tepi therā mahiddhikā
aggikkhandhāva lokamhi jalitvā parinibbutā.
Dutiyasaṅgahaṁ katvā visodhetvāna sāsanaṁ
anāgatepi katvāna hetuṁ saddhammavuḍḍhiyā
khīṇāsavā vasippattā pabhinnapaṭisambhidā
aniccatāvasaṁ therā tepi nāma upāgatā.
Evaṁ aniccataṁ jammiṁ ñatvā durabhisambhavaṁ
taṁ pattuṁ vāyame dhīro yaṁ niccaṁ amataṁ padanti.
Ettāvatā sabbākārena dutiyasaṅgītivaṇṇanā niṭṭhitā hoti.
Tissopi kho mahābrahmā brahmalokā cavitvā moggalībrāhmaṇassa
gehe paṭisandhiṁ aggahesi. Siggavattheropi tassa paṭisandhigahaṇato
pabhūti satta vassāni brāhmaṇassa gehaṁ piṇḍāya pāvisi.
Ekadivasampi uḷuṅkamattaṁ vā yāguṁ kaṭacchumattaṁ vā bhattaṁ nālattha.
Sattannaṁ pana vassānaṁ accayena ekadivasaṁ aticchatha bhanteti vacanamattaṁ
alattha. Taṁdivasameva brāhmaṇopi bahiddhā kiñci karaṇīyaṁ katvā
āgacchanto paṭipathe theraṁ disvā bho pabbajita amhākaṁ gehaṁ
āgamitthāti āha. Āma brāhmaṇa agamimhāti. Api kiñci
labhitthāti. Āma brāhmaṇa labhimhāti. So gehaṁ gantvā
037
Pucchi api tassa pabbajitassa kiñci adatthāti. Na kiñci
adamhāti. Brāhmaṇo dutiyadivase gharadvāreyeva nisīdi ajja
pabbajitaṁ musāvādena niggahessāmīti. Thero dutiyadivase brāhmaṇassa
gharadvāraṁ sampatto. Brāhmaṇo theraṁ disvāva evamāha tumhe
hiyyo amhākaṁ gehe kiñci aladdhāyeva labhimhāti avocuttha vaṭṭati
nukho tumhākaṁ musāvādoti. Thero āha mayaṁ brāhmaṇa
tumhākaṁ gehe satta vassāni aticchathāti vacanamattampi alabhitvā
hiyyo aticchathāti vacanamattaṁ labhimhā athetaṁ paṭisanthāraṁ 1- upādāya
evamavocumhāti. Brāhmaṇopi cintesi ime paṭisanthāramattampi
labhitvā labhimhāti pasaṁsanti aññaṁ kiñci khādanīyaṁ bhojanīyaṁ
labhitvā kasmā na pasaṁsantīti 2- evaṁ pasīditvā attano atthāya
paṭiyāditabhattato kaṭacchubhikkhaṁ tadupiyañca byañjanaṁ dāpetvā imaṁ
bhikkhaṁ sabbakālaṁ tumhe labhissathāti āha. So punadivasato pabhūti
upasaṅkamantassa therassa upasamaṁ disvā bhiyyoso mattāya pasīditvā
theraṁ niccakālaṁ attano ghare bhattavissaggakaraṇatthāya yāci. Thero
adhivāsetvā divase divase bhattakiccaṁ katvā gacchanto thokaṁ thokaṁ
buddhavacanaṁ kathetvā gacchati. Sopi kho māṇavako soḷasavassuddesikoyeva
tiṇṇaṁ vedānaṁ pāragū ahosi. Brahmalokato āgatassa
suddhasattassa āsane vā sayane vā añño koci nisajjitā vā
nipajjitā vā natthi. So yadā ācariyagharaṁ gacchati tadāssa mañcapīṭhaṁ
038
Setena vatthena paṭicchādetvā laggetvā ṭhapenti. Thero cintesi
samayodāni māṇavakaṁ pabbājetuṁ cirañca me idhāgacchantassa na
ca kāci māṇavakena saddhiṁ kathā uppajjati handadāni iminā
upāyena pallaṅkaṁ nissāya uppajjissatīti. Gehaṁ gantvā yathā
tasmiṁ gehe ṭhapetvā māṇavakassa pallaṅkaṁ aññaṁ na kiñci āsanaṁ
dissati tathā adhiṭṭhāsi. Brāhmaṇassa gehajano theraṁ disvā
aññaṁ kiñci āsanaṁ apassanto māṇavakassa pallaṅkaṁ attharitvā
therassa adāsi. Nisīdi thero pallaṅke. Māṇavakopi kho
taṁkhaṇaṁyeva ācariyagharā āgamma theraṁ attano pallaṅke nisinnaṁ disvā
kupito anattamano ko mama pallaṅkaṁ samaṇassa paññāpesīti āha.
Thero bhattakiccaṁ katvā vūpasante māṇavakassa caṇḍikabhāve evamāha
kiṁ pana tvaṁ māṇavaka kiñci mantaṁ jānāsīti. Māṇavo bho
pabbajita mayidāni mante ajānante aññe ke jānissantīti
vatvā theraṁ pucchi tumhe pana mantaṁ jānāthāti. Puccha māṇava
pucchitvā sakkā jānitunti. Athakho māṇavo tīsu vedesu
sanighaṇḍukeṭubhesu sākkharappabhedesu itihāsapañcamesu yāni
gaṇṭhiṭṭhānāni yesaṁ nayaṁ neva attanā passati nāpissa ācariyo
addasa tesu theraṁ pucchi. Thero pakatiyāpi tiṇṇaṁ vedānaṁ pāragū
idāni pana paṭisambhidappatto tenassa natthi tesaṁ pañhānaṁ visajjane
bhāroti tāvadeva te pañhe visajjetvā māṇavaṁ āha māṇava
ahaṁ tayā bahū pucchito ahampidāni taṁ ekaṁ pañahaṁ pacchāni
039
Byākarissasi meti. Āma bho pabbajita puccha byākarissāmīti.
Thero cittayamake imaṁ pañhaṁ pucchi yassa cittaṁ uppajjati na
nirujjhati tassa cittaṁ nirujjhissati nuppajjissati yassa vā pana
cittaṁ nirujjhissati nuppajjissati tassa cittaṁ uppajjati na
nirujjhatīti. Māṇavo uddhaṁ vā adho vā harituṁ asakkonto kinnāma
bho pabbajita idanti āha. Buddhamanto nāmāyaṁ māṇavāti.
Sakkā panāyaṁ bho mayhampi dātunti. Sakkā māṇava amhehi
gahitapabbajjaṁ gaṇhantassa dātunti. Tato māṇavo mātāpitaro
upasaṅkamitvā āha ayaṁ pabbajito buddhamante nāma jānāti
na ca attano santike apabbajitassa deti ahaṁ etassa santike
pabbajitvā mantaṁ uggaṇhissāmīti. Athassa mātāpitaro
pabbajitvāpi no putto mante gaṇhātu gahetvā punāgamissatīti
maññamānā gaṇha puttāti anujāniṁsu. Thero dārakaṁ pabbājetvā
dvattiṁsākārakammaṭṭhānaṁ tāva ācikkhi. So tattha parikammaṁ
karonto nacirasseva sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Tato thero cintesi
sāmaṇero sotāpattiphale patiṭṭhito abhabbodāni sāsanato
nivattituṁ sace panassāhaṁ kammaṭṭhānaṁ vaḍḍhetvā katheyyaṁ
arahattaṁ pāpuṇeyya appossukko bhaveyya buddhavacanaṁ gahetuṁ 1-
samayodāni naṁ caṇḍavajjittherassa santikaṁ pesetunti. Tato naṁ
āha ehi tvaṁ sāmaṇera therassa santikaṁ gantvā buddhavacanaṁ
1. uggahituṁ.
040
Uggaṇha mama vacanena ārogyaṁ puccha evañca vadehi upajjhāyo
maṁ bhante tumhākaṁ santikaṁ pahiṇīti ko nāma te upajjhāyoti ca
vutte siggavatthero nāma bhanteti vadeyyāsi ahaṁ ko nāmāti
vutte evaṁ vadeyyāsi mama upajjhāyo bhante tumhākaṁ nāmaṁ
jānātīti. Evaṁ bhanteti kho tisso sāmaṇero theraṁ abhivādetvā
padakkhiṇaṁ katvā anupubbena caṇḍavajjittherassa santikaṁ gantvā
vanditvā ekamantaṁ aṭṭhāsi. Thero sāmaṇera kuto āgatosīti
āha. Upajjhāyo maṁ bhante tumhākaṁ santikaṁ pahiṇīti. Ko
nāma te upajjhāyoti. Siggavatthero nāma bhanteti. Ahaṁ
ko nāmāti. Mama upajjhāyo bhante tumhākaṁ nāmaṁ jānātīti.
Pattacīvaraṁdāni paṭisāmehīti. Sādhu bhanteti. Sāmaṇero
pattacīvaraṁ paṭisāmetvā punadivase pariveṇaṁ sammajjitvā
udakadantapoṇaṁ upaṭṭhāpesi. Thero sammajjanaṭṭhānaṁ puna sammajji taṁ
udakaṁ chaḍḍetvā aññaṁ udakaṁ āhari tañca dantakaṭṭhaṁ apanetvā
aññaṁ dantakaṭṭhaṁ gaṇhi. Evaṁ satta divasāni katvā sattame
divase puna pucchi. Sāmaṇero punapi pubbe kathitasadisameva
kathesi. Thero suvaco vatāyaṁ brāhmaṇoti sañjānitvā kimatthaṁ
āgatosīti āha. Buddhavacanaṁ uggaṇhaṇatthāya bhanteti. Thero
uggaṇhadāni sāmaṇerāti vatvā punadivasato pabhūti buddhavacanaṁ
paṭṭhapesi. Tisso sāmaṇerova hutvā ṭhapetvā vinayapiṭakaṁ sabbaṁ
buddhavacanaṁ uggaṇhi saddhiṁ aṭṭhakathāya. Upasampannakāle pana
041
Avassikova samāno tipiṭakadharo ahosi. Ācariyūpajjhāyā moggalī-
puttatissattherassa hatthe sakalaṁ buddhavacanaṁ patiṭṭhāpetvā yāvatāyukaṁ
ṭhatvā parinibbāyiṁsu. Moggalīputtatissattheropi aparena samayena
kammaṭṭhānaṁ vaḍḍhetvā arahattaṁ patto bahūnaṁ dhammavinayaṁ vācesi.
Tena kho pana samayena bindusārassa ekasataṁ puttā
ahesuṁ. Te sabbe asoko attanā saddhiṁ ekamātikaṁ tissakumāraṁ
ṭhapetvā ghātesi. Ghātento cattāri vassāni anabhisittova
rajjaṁ kāretvā catunnaṁ vassānaṁ accayena tathāgatassa parinibbānato
dvinnaṁ vassasatānaṁ upari aṭṭhārasame vasse sakalajambudīpe
ekarajjābhisekaṁ pāpuṇi. Abhisekānubhāvena cassa imā rājiddhiyo
āgatā. Mahāpaṭhaviyā heṭṭhā yojanappamāṇe āṇā pavattati
tathā upari ākāse. Anottattadahato aṭṭhahi kājehi soḷasa
pānīyaghaṭe divase divase devatā āharanti yato sāsane
uppannasaddho hutvā aṭṭha ghaṭe bhikkhusaṅghassa adāsi. Dve
ghaṭe saṭṭhimattānaṁ tipiṭakadharānaṁ bhikkhūnaṁ. Dve ghaṭe aggamahesiyā
asandhimittāya. Dve ghaṭe soḷasannaṁ nāṭakitthīsahassānaṁ. Dve
ghaṭe attanā paribhuñji. Devatāeva himavante nāgalatādantakaṭṭhannāma
atthi siniddhaṁ mudukaṁ rasavantaṁ taṁ divase divase āharanti
yena rañño ca mahesiyā ca soḷasannañca nāṭakitthīsahassānaṁ
saṭṭhimattānañca bhikkhusahassānaṁ devasikaṁ dantapoṇakiccaṁ nippajjati.
Devasikameva cassa devatā agadāmalakaṁ agadaharītakaṁ suvaṇṇavaṇṇañca
042
Gandharasasampannaṁ ambapakkaṁ āharanti. Tathā chandantadahato
pañcavaṇṇaṁ nivāsanapārupanaṁ pītakavaṇṇaṁ hatthapuñchanapaṭakaṁ dibbañca
pānakaṁ āharanti. Devasikameva panassa sīsanahānagandhaṁ anulepanagandhaṁ
pārupanatthāya asuttamayikaṁ sumanapupphapaṭaṁ mahārahañca añjanaṁ
nāgabhavanato nāgarājāno āharanti. Chaddantadaheva uṭṭhitassa
sālino nava vāhasahassāni divase divase suvakā āharanti.
Mūsikā nitthusakaṇe karonti. Ekopi khaṇḍataṇḍulo na hoti.
Rañño sabbaṭṭhānesu ayameva taṇḍulo paribhogaṁ gacchati.
Madhumakkhikā madhuṁ karonti. Kammārasālāsu acchā kaṭṭhaṁ
paharanti. Karavikasakuṇā āgantvā madhurassaraṁ vikūjantā rañño
balikammaṁ karonti.
Imāhi iddhīhi samannāgato rājā ekadivasaṁ suvaṇṇasaṅkhalikabandhanaṁ
pesetvā catunnaṁ buddhānaṁ adhigatarūpadassanaṁ kappāyukaṁ
kāḷanāgarājānaṁ ānayitvā setacchattassa heṭṭhā mahārahe pallaṅke
nisīdāpetvā anekasatavaṇṇehi jalajathalajapupphehi ca suvaṇṇapupphehi
ca pūjaṁ katvā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitehi ca soḷasanāṭakitthīsahassehi
samantato parikkhipitvā anantañāṇassa tāva me saddhammavaracakkappavattino
sammāsambuddhassa rūpaṁ imesaṁ akkhīnaṁ āpāthaṁ karohīti
vatvā tena nimmitaṁ sakalasarīravippakiṇṇapuññappabhāvanibbattāsītyānubyañjana-
paṭimaṇḍitadvattiṁsamahāpurisalakkhaṇasassirikatāya
vikasitakamaluppalapuṇḍarīkapaṭimaṇḍitamiva
salilatalaṁ
043
Tārāgaṇaraṁsijālavisaravipphuritasobhāsamujjalitamiva gagaṇatalaṁ
nīlapītalohitādibheda-
vicitravaṇṇaraṁsivinaddhabyāmappabhāparikkhepavilāsitāya sajjhappabhānurāga-
indadhanuvijjulatāparikkhittamiva kanakagirisikharaṁ nānāvirāgavimalaketumālā-
samujjalitacārumatthakasobhaṁ nayanarasāyanamiva
brahmadevamanujanāgayakkhagaṇānaṁ
buddharūpaṁ passanto satta divasāni akkhipūjaṁ nāma akāsi.
Rājā kira abhisekaṁ pāpuṇitvā tīṇiyeva saṁvaccharāni bāhirapāsaṇḍaṁ
pariggaṇhi. Catutthe saṁvacchare buddhasāsane pasīdi. Tassa kira
pitā bindusāro brāhmaṇabhatto ahosi. So brāhmaṇānañca
brāhmaṇajātiyapāsaṇḍānañca paṇḍaraṅgaparibbājakādīnaṁ saṭṭhisahassamattānaṁ
niccabhattaṁ paṭṭhapeti. Asokopi pitarā pavattitaṁ dānaṁ
attano antepure tatheva dadamāno ekadivasaṁ sīhapañjare
ṭhito te upasamaparibāhirena ācārena bhuñjamāne asaṁyatindriye
avinītairiyāpathe disvā cintesi īdisaṁ dānaṁ upaparikkhitvā
yuttaṭṭhāne dātuṁ vaṭṭatīti evaṁ cintetvā amacce āha
gacchatha bhaṇe attano attano sādhusammate samaṇabrāhmaṇe
antepuraṁ atiharatha dānaṁ dassāmāti. Amaccā sādhu devāti
rañño paṭissuṇitvā te te paṇḍaraṅgaparibbājakājīvakaniggaṇṭhādayo
ānetvā ime mahārāja amhākaṁ arahantoti āhaṁsu. Atha
rājā antepure uccāvacāni āsanāni paññāpetvā āgacchantūti
vatvā āgatāgate āha attano attano paṭirūpe āsane
nisīdathāti. Tesu ekacce bhaddapīṭhakesu ekacce phalakapīṭhakesu
044
Nisīdiṁsu. Taṁ disvā rājā natthi tesaṁ antosāroti ñatvā
tesaṁ anurūpaṁ khādanīyaṁ bhojanīyaṁ datvā uyyojesi. Evaṁ
gacchante kāle ekadivasaṁ sīhapañjare ṭhito addasa nigrodhasāmaṇeraṁ
rājaṅgaṇena gacchantaṁ dantaṁ guttaṁ santindriyaṁ iriyāpathasampannaṁ.
Ko panāyaṁ nigrodho nāma. Bindusārarañño jeṭṭhaputtassa
sumanarājakumārassa putto. Tatrāyaṁ anupubbīkathā.
Bindusārarañño kira dubbalakāleyeva asokakumāro attanā laddhaṁ
ujjenīrajjaṁ pahāya āgantvā sabbaṁ nagaraṁ attano hatthagataṁ
katvā sumanaṁ rājakumāraṁ aggahesi. Taṁ divasameva sumanassa
rājakumārassa sumanā nāma devī paripuṇṇagabbhā ahosi.
Sā aññātakavesena nikkhamitvā avidūre aññataraṁ caṇḍālagāmaṁ
sandhāya gacchantī jeṭṭhakacaṇḍālassa gehato avidūre aññatarasmiṁ
nigrodharukkhe adhivatthāya devatāya ito ehi sumaneti vadantiyā
saddaṁ sutvā tassā samīpaṁ gatā. Devatā attano ānubhāvena
ekaṁ sālaṁ nimminitvā ettha vasāhīti adāsi. Sā taṁ sālaṁ
pāvisi. Gatadivaseyeva puttaṁ vijāyi. Sā tassa nigrodhadevatāya
pariggahitattā nigrodhotveva nāmaṁ akāsi. Jeṭṭhacaṇḍālo
diṭṭhadivasato pabhūti taṁ attano sāmidhītaraṁ viya maññamāno
nibaddhavattaṁ paṭṭhapesi. Rājadhītā tattha satta vassāni vasi.
Nigrodhakumāropi sattavassiko jāto. Tadā mahāvaruṇatthero
nāma eko arahā dārakassa hetusampadaṁ disvā vicāramāno
045
Sattavassikodāni dārako kālo naṁ pabbājetunti cintetvā
rājadhītāya ārocāpetvā nigrodhakumāraṁ pabbājesi. Kumāro
khuraggeyeva arahattaṁ pāpuṇi. So ekadivasaṁ pātova sarīraṁ
paṭijaggitvā ācariyūpajjhāyavattaṁ katvā pattacīvaramādāya mātu
upāsikāya gehadvāraṁ gacchāmīti nikkhami. Mātu nivāsaṭṭhānañcassa
dakkhiṇadvārena nagaraṁ pavisitvā nagaramajjhena gantvā pācīnadvārena
nikkhamitvā gantabbaṁ hoti. Tena ca samayena asoko dhammarājā
pācīnadisābhimukho sīhapañjare caṅkamati. Taṁkhaṇaṁyeva nigrodho
rājaṅgaṇaṁ sampāpuṇi santindriyo santamānaso yuggamattaṁ 1-
pekkhamāno. Tena vuttaṁ ekadivasaṁ sīhapañjare ṭhito addasa
nigrodhasāmaṇeraṁ rājaṅgaṇena gacchantaṁ dantaṁ guttaṁ santindriyaṁ
iriyāpathasampannanti.
Disvānassa etadahosi ayaṁ jano sabbopi vikkhittacitto
bhantamigapaṭibhāgo ayaṁ pana dārako avikkhittacitto ativiyassa
ālokitaṁ vilokitaṁ sammiñjitaṁ pasāraṇañca 2- sobhati addhā
etassa abbhantare lokuttaradhammo bhavissatīti. Rañño saha
dassaneneva sāmaṇere cittaṁ pasīdi pemaṁ saṇṭhahi. Kasmā.
Pubbepi kira puññakaraṇakāle esa rañño jeṭṭhabhātā vāṇijako
ahosi. Vuttampi hetaṁ 3-
046
Pubbeva sannivāsena paccuppannahitena vā
evantaṁ jāyate pemaṁ uppalaṁva yathodaketi.
Atha rājā sañjātapemo sambahumāno etaṁ sāmaṇeraṁ
pakkosathāti amacce pesesi. Te aticirāyantīti puna dve tayo
pesesi turitaṁ āgacchatūti. Sāmaṇero attano pakatiyāeva agamāsi.
Rājā paṭirūpamāsanaṁ ñatvā nisīdathāti āha. So itocitoca
viloketvā natthidāni aññe bhikkhūti samussitasetacchattaṁ rājapallaṅkaṁ
upasaṅkamitvā pattaggahaṇatthāya rañño ākāraṁ dassesi.
Rājā taṁ pallaṅkasamīpaṁ upagacchantaṁyeva disvā cintesi ajjeva
dāni ayaṁ sāmaṇero imassa gehassa sāmiko bhavissatīti.
Sāmaṇero rañño hatthe pattaṁ datvā pallaṅkaṁ abhiruhitvā nisīdi.
Rājā attano atthāya sampāditaṁ sabbaṁ yāgukhajjakabhattavikatiṁ
upanāmesi. Sāmaṇero attano yāpanīyamattakameva sampaṭicchi.
Bhattakiccāvasāne rājā āha satthārā tumhākaṁ dinnaṁ ovādaṁ
jānāthāti. Jānāmi mahārāja ekadesenāti. Tāta mayhampi naṁ
kathehīti. Sādhu mahārājāti rañño anurūpaṁ dhammapade appamādavaggaṁ
anumodanatthāya abhāsi. Rājā
appamādo amataṁ padaṁ pamādo maccuno padanti
sutvāva aññātaṁ tāta pariyosāpehīti āha. Anumodanāvasāne
ca aṭṭha te tāta dhuvabhattāni dammīti āha. Sāmaṇero
āha etāni ahaṁ upajjhāyassa dammi mahārājāti. Ko ayaṁ
tāta upajjhāyo nāmāti. Vajjāvajjaṁ disvā codetā sāretā
047
Ca mahārājāti. Aññānipi te tāta aṭṭha dammīti. Etāni
ācariyassa dammi mahārājāti. Ko ayaṁ tāta ācariyo nāmāti.
Imasmiṁ sāsane sikkhitabbadhammesu patiṭṭhāpetā mahārājāti. Sādhu
tāta aññānipi te aṭṭha dammīti. Etāni bhikkhusaṅghassa dammi
mahārājāti. Ko ayaṁ tāta bhikkhusaṅgho nāmāti. Yaṁ nissāya
mahārāja amhākaṁ ācariyūpajjhāyānañca mamañca pabbajjā ca
upasampadā cāti. Rājā bhiyyoso mattāya tuṭṭhacitto āha
aññānipi te tāta aṭṭha dammīti. Sāmaṇero sādhūti
sampaṭicchitvā punadivase dvattiṁsa bhikkhū gahetvā rājantepuraṁ
pavisitvā bhattakiccaṁ akāsi. Rājā aññepi dvattiṁsa bhikkhū
tumhehi saddhiṁ sve bhikkhaṁ gaṇhantūti eteneva upāyena divase
divase vaḍḍhāpento saṭṭhisahassānaṁ brāhmaṇaparibbājakādīnaṁ bhattaṁ
upacchinditvā antonivesane saṭṭhisahassānaṁ bhikkhūnaṁ niccabhattaṁ
paṭṭhapesi nigrodhattheragateneva pasādena. Nigrodhattheropi
rājānaṁ saparisaṁ tīsu saraṇesu pañcasu ca sīlesu patiṭṭhāpetvā
buddhasāsane pothujjanikena pasādena acalappasādaṁ katvā patiṭṭhāpesi.
Puna rājā asokārāmaṁ nāma mahāvihāraṁ kārāpetvā saṭṭhisahassānaṁ
bhikkhūnaṁ bhattaṁ paṭṭhapesi. Sakalajambudīpe ca caturāsītiyā nagarasahassesu
caturāsīti vihārasahassāni kārāpesi caturāsītisahassacetiyapaṭimaṇḍitāni
dhammeneva no adhammena.
Ekadivasaṁ kira rājā asokārāme mahādānaṁ datvā
048
Saṭṭhisahassasaṅkhayassa bhikkhusaṅghassa majjhe nisajja saṅghaṁ catūhi paccayehi
pavāretvā imaṁ pañhaṁ pucchi bhante bhagavatā desitadhammo nāma
kittako hotīti. Aṅgato mahārāja navaṅgāni khandhato
caturāsītidhammakkhandhasahassānīti. Rājā dhamme pasīditvā ekekaṁ
dhammakkhandhaṁ ekekavihārena pūjessāmīti ekadivasameva channavutikoṭidhanaṁ
visajjetvā amacce āṇāpesi etha bhaṇe ekamekasmiṁ nagare
ekamekaṁ vihāraṁ kārāpentā caturāsītiyā nagarasahassesu caturāsīti-
vihārasahassāni kārāpethāti sayañca asokārāme asokamahāvihāratthāya
kammaṁ paṭṭhapesi. Saṅgho indaguttattherannāma mahiddhiyaṁ mahānubhāvaṁ
khīṇāsavaṁ navakammādhiṭṭhāyakaṁ adāsi. Thero yaṁyaṁ na niṭṭhāti
taṁ taṁ attano ānubhāvena niṭṭhāpesi. Evampi tīhi saṁvaccharehi
vihārakammaṁ niṭṭhāpesi.
Ekadivasameva sabbanagarehi paṇṇāni āgamiṁsu. Amaccā
rañño ārocesuṁ niṭṭhitāni deva caturāsītivihārasahassānīti.
Rājā nagare bheriñcārāpesi ito sattannaṁ divasānaṁ accayena
vihāramaho bhavissati sabbe aṭṭha sīlaṅgāni samādiyitvā antonagare
bahinagare ca vihāramahaṁ paṭiyādentūti. Tato sattannaṁ divasānaṁ
accayena sabbālaṅkāravibhūsitāya anekasatasahassasaṅkhāya caturaṅginiyā
senāya parivuto rājā devaloke amaravatiyā rājadhāniyā sirito
adhikatarasassirikaṁ viya nagaraṁ kātukāmena ussāhajātena mahājanena
alaṅkatapaṭiyattaṁ nagaraṁ anuvicaranto vihāraṁ gantvā bhikkhusaṅghassa majjhe
049
Aṭṭhāsi. Tasmiñca khaṇe sannipatitā asīti bhikkhukoṭiyo ahesuṁ.
Bhikkhunīnañca pana channavutisatasahassāni. Tattha khīṇāsavabhikkhūyeva
satasahassasaṅkhā ahesuṁ. Tesaṁ etadahosi sace rājā attano
adhikāraṁ anavasesaṁ passeyya ativiya buddhasāsane pasīdeyyāti tato
lokavivaraṇaṁ nāma pāṭihāriyaṁ akaṁsu. Rājā asokārāme ṭhitova
catuddisā anuvilokento samantato samuddapariyantaṁ jambudīpaṁ passati
caturāsītiñca vihārasahassāni uḷārāya vihāramahapūjāya virocamānāni.
So taṁ vibhūtiṁ passamāno uḷārena pītipāmujjena samannāgato atthi
pana aññassapi kassaci evarūpaṁ pītipāmujjaṁ uppannapubbanti cintento
bhikkhusaṅghaṁ pucchi bhante amhākaṁ lokanāthassa dasabalassa sāsane
ko mahāpariccāgaṁ pariccaji kassa pariccāgo mahantoti. Bhikkhusaṅgho
moggalīputtatissattherassa bhāraṁ akāsi. Thero āha
mahārāja dasabalassa sāsane paccayadāyako nāma tayā sadiso
dharamānepi tathāgate na koci ahosi taveva pariccāgo mahāti. Rājā
therassa vacanaṁ sutvā uḷārena pītipāmujjena nirantaraṁ phuṭṭhasarīro
hutvā cintesi natthi kira mayā sadiso paccayadāyako mayhaṁ kira
pariccāgo mahā ahaṁ kira deyyadhammena sāsanaṁ paggaṇhāmi
kiṁ panāhaṁ evaṁ sati sāsanassa dāyādo homi na homīti. Tato
bhikkhusaṅghaṁ pucchi bhavāmi nu kho ahaṁ bhante sāsanassa dāyādoti.
Tato moggalīputtatissatthero rañño idaṁ vacanaṁ sutvā rājaputtassa
mahindassa upanissayasampattiṁ sampassamāno sace ayaṁ rājakumāro
050
Pabbajissati sāsanassa ativiya vuḍḍhi bhavissatīti cintetvā rājānaṁ
etadavoca na kho mahārāja ettāvatā sāsanassa dāyādo hoti
apica kho paccayadāyakoti vā upaṭṭhākoti vā saṅkhyaṁ gacchati
yopi hi mahārāja paṭhavito yāvabrahmalokaparimāṇaṁ paccayarāsiṁ
dadeyya sopi sāsane dāyādoti saṅkhyaṁ na gacchatīti. Atha
kathañcarahi bhante sāsanassa dāyādo hotīti. Yo hi koci
mahārāja aḍḍho vā daliddo vā attano orasaṁ puttaṁ pabbājeti
ayaṁ vuccati mahārāja dāyādo sāsanassāti. Evaṁ vutte asoko
dhammarājā ahaṁ kira evarūpaṁ pariccāgaṁ katvāpi neva sāsanassa
dāyādabhāvaṁ pattoti sāsane dāyādabhāvaṁ paṭṭhayamāno itocitoca
viloketvā addasa mahindaṁ kumāraṁ avidūre ṭhitaṁ. Disvānassa
etadahosi kiñcāpi ahaṁ imaṁ kumāraṁ tissakumārassa pabbajitakālato
pabhūti uparajje ṭhapetukāmo athayo uparajjatopi pabbajjāva
uttamāti. Tato kumāraṁ āha sakkasi tvaṁ tāta pabbajitunti.
Kumāro pakatiyāpi tissakumārassa pabbajitakālato pabhūti pabbajitukāmova
rañño vacanaṁ sutvā ativiya pāmujjajāto hutvā āha
pabbajāmi deva maṁ pabbājetvā tumhe sāsane dāyādā hothāti.
Tena ca samayena rājadhītā saṅghamittāpi tasmiṁyeva ṭhāne ṭhitā
hoti. Tassāva sāmiko aggibrahmā nāma kumāro uparājena
tissakumārena saddhiṁ pabbajito hoti. Rājā taṁ disvā āha
tvampi amma pabbajituṁ sakkasīti. Sādhutāta sakkomīti. Rājā
051
Puttānaṁ manaṁ labhitvā pahaṭṭhacitto bhikkhusaṅghaṁ etadavoca bhante ime
dārake pabbājetvā maṁ sāsane dāyādaṁ karothāti. Saṅgho rañño
vacanaṁ sampaṭicchitvā kumāraṁ moggalīputtatissattherena upajjhāyena
mahādevattherena ca ācariyena pabbajāpesi 1- majjhantikattherena
ācariyena upasampādesi. Tadā kira kumāro paripuṇṇavīsativasso
hoti. So tasmiṁyeva upasampadamaṇḍale saha paṭisambhidāhi
arahattaṁ pāpuṇi. Saṅghamittāyapi rājadhītāya ācariyā āyupālittherī
nāma upajjhāyā pana dhammapālittherī nāma ahosi. Tadā
kira saṅghamittā aṭṭhārasavassā hoti. Taṁ pabbajitamattaṁ tasmiṁyeva
sīmāmaṇḍale sikkhāya patiṭṭhapesuṁ. Ubhinnaṁ pabbajitakāle rājā
chavassābhiseko hoti. Atha mahindatthero upasampannakālato pabhūti
attano upajjhāyasseva santike dhammañca vinayañca pariyāpuṇanto
dvepi saṅgītiyo āruḷhaṁ tipiṭakasaṅgahitaṁ sāṭṭhakathaṁ sabbaṁ theravādaṁ
tiṇṇaṁ vassānaṁ abbhantare uggahetvā attano upajjhāyassa
antevāsikānaṁ sahassamattānaṁ bhikkhūnaṁ pāmokkho ahosi. Tadā
asoko dhammarājā navavassābhiseko hoti.
Rañño pana aṭṭhavassābhisekakāleyeva kontaputtatissatthero
byādhipaṭikammatthaṁ bhikkhācāravattena āhiṇḍitvā pasatamattaṁ sappī
alabhitvā byādhibalena parikkhīṇāyusaṅkhāro bhikkhusaṅghaṁ appamādena
ovaditvā ākāse pallaṅkena nisīditvā tejodhātuṁ samāpajjitvā
1. pabbājesi.
052
Parinibbāyi. Rājā taṁ pavuttiṁ sutvā therassa sakkāraṁ katvā
mayi nāma rajjaṁ kārente evaṁ bhikkhūnaṁ paccayā dullabhāti nagarassa
catūsu dvāresu pokkharaṇiyo kāretvā bhesajjassa pūrāpetvā
dāpesi. Tena kira samayena pāṭaliputtassa catūsu dvāresu cattāri
satasahassāni sabhāyaṁ satasahassanti divase divase pañca satasahassāni
rañño uppajjanti. Tato rājā nigrodhattherassa devasikaṁ
satasahassaṁ visajjesi. Buddhassa cetiye gandhamālādīhi pūjanatthāya
satasahassaṁ dhammassa satasahassaṁ. Taṁ dhammadharānaṁ bahussutānaṁ
catuppaccayatthāya upanīyati. Saṅghassa satasahassaṁ. Catūsu dvāresu
bhesajjatthaṁ satasahassaṁ. Evaṁ sāsane uḷāro lābhasakkāro
nibbatti. Titthiyā parihīnalābhasakkārā antamaso ghāsacchādanamattampi
alabhantā lābhasakkāraṁ paṭṭhayamānā sāsane pabbajitvā sakāni
sakāni diṭṭhigatāni ayaṁ dhammo ayaṁ vinayoti dīpenti.
Pabbajjaṁ alabhamānāpi sayameva muṇḍetvā kāsāyāni acchādetvā
vihāresu vicarantā uposathampi pavāraṇampi saṅghakammampi gaṇakammampi
pavisanti. Bhikkhū tehi saddhiṁ uposathaṁ na karonti. Tadā
moggalīputtatissatthero uppannaṁdāni adhikaraṇaṁ taṁ nacirasseva kakkhaḷaṁ
bhavissati na kho panetaṁ sakkā imesaṁ majjhe vasantena vūpasametunti
mahindattherassa gaṇaṁ niyyādetvā attanā phāsukavihārena viharitukāmo
adhogaṅgaṁ pabbataṁ agamāsi. Tepi kho titthiyā bhikkhusaṅghena dhammena
vinayena satthu sāsanena niggayhamānāpi dhammavinayānulomāya
053
Paṭipattiyā asaṇṭhahantā anekarūpaṁ sāsanassa abbudañca malañca
kaṇṭakañca samuṭṭhāpesuṁ. Keci aggiṁ paricaranti. Keci
pañcātape tappanti. Keci ādiccaṁ anuparivattanti. Keci dhammañca
vinayañca vo bhindissāmāti 1- paggaṇhiṁsu. Tadā bhikkhusaṅgho na
tehi saddhiṁ uposathaṁ vā pavāraṇaṁ vā akāsi. Asokārāme
satta vassāni uposatho upacchijji. Raññopi etamatthaṁ ārocesuṁ.
Rājā ekaṁ amaccaṁ āṇāpeti vihāraṁ gantvā adhikaraṇaṁ
vūpasametvā uposathaṁ kārāpehīti. Amacco rājānaṁ paṭipucchituṁ
avisahanto aññe amacce upasaṅkamitvā āha rājā maṁ vihāraṁ
gantvā adhikaraṇaṁ vūpasametvā uposathaṁ karohīti pahiṇi kathannukho
adhikaraṇaṁ vūpasammatīti. Te āhaṁsu mayaṁ evaṁ sallakkhema yathā
nāma paccantaṁ vūpasamentā core ghātenti evameva ye uposathaṁ
na karonti te mārāpetukāmo rājā bhavissatīti. Atha so
amacco vihāraṁ gantvā bhikkhusaṅghaṁ sannipātetvā āha ahaṁ raññā
uposathaṁ kārāpehīti pesito karotha dāni bhante uposathakammanti.
Bhikkhū na mayaṁ titthiyehi saddhiṁ uposathaṁ karomāti āhaṁsu.
Amacco therāsanato paṭṭhāya asinā sīsāni pātetuṁ āraddho.
Addasā kho tissatthero taṁ amaccaṁ tathā vipaṭipannaṁ.
Tissatthero nāma na yo so rañño ekamātiko bhātā
tissakumāro nāma. Taṁ kira rājā pattābhiseko uparajje ṭhapesi.
So ekadivasaṁ vanacaraṁ gato addasa mahantaṁ migasaṅghaṁ cittāya kīḷikāya
1. vobhindissāma.
054
Kīḷantaṁ. Disvānassa etadahosi ime tāva tiṇabhakkhā migā evaṁ
kīḷanti ime pana samaṇā rājakule paṇītāni bhojanāni bhuñjitvā
mudukāsu seyyāsu sayamānā kiṁva manāpaṁ kīḷitaṁ na kiḷissantīti.
So tato āgantvā imaṁ attano vitakkaṁ rañño ārocesi.
Rājā aṭṭhāne kukkuccāyitaṁ kumārena handa naṁ evaṁ saññāpessāmīti
ekadivasaṁ kenaci kāraṇena kuddho viya ehi satta divase
rajjaṁ sampaṭiccha tato taṁ ghātessāmīti maraṇabhayena tajjetvā
tamatthaṁ saññāpesi. So kira kumāro sattame divase maṁ
mārāpessatīti na cittarūpaṁ nahāyi na bhuñji na supi ativiya lūkhasarīro
ahosi. Tato naṁ rājā pucchi kissa tvaṁ evarūpo jātoti.
Maraṇabhayena devāti. Are tvaṁ nāma paricchinnamaraṇaṁ sampassamāno
vissattho na kīḷasi bhikkhū assāsappassāsūpanibaddhaṁ maraṇaṁ pekkhamānā
kathaṁ kīḷissantīti. Tato pabhūti kumāro sāsane pasīdi.
So punekadivasaṁ migavaṁ nikkhamitvā araññe anuvicaramāno addasa
yonakamahādhammarakkhittattheraṁ aññatarena hatthināgena sālasākhaṁ gahetvā
vījiyamānaṁ nisinnaṁ. Disvāna pāmujjajāto cintesi kadā nukho
ahampi ayaṁ mahāthero viya pabbajeyyaṁ siyā nukho so divasoti.
Thero tassa ajjhāsayaṁ viditvā tassa passantasseva ākāse
uppatitvā asokārāme pokkharaṇiyā udakatale ṭhatvā cīvarañca
uttarāsaṅgañca ākāse laggetvā nahāyituṁ āraddho. Kumāro
therassānubhāvaṁ disvā ativiya pasanno ajjeva pabbajissāmīti
055
Nivattitvā rañño ārocesi pabbajissāmahaṁ devāti. Rājā
anekappakāraṁ yācitvā taṁ nivattetuṁ asakkonto asokārāmagamanīyaṁ
maggaṁ alaṅkārāpetvā kumāraṁ chaṇavesaṁ gāhāpetvā alaṅkatāya
senāya parivārāpetvā vihāraṁ nesi. Yuvarājā kira pabbajissatīti
sutvā bahū bhikkhū pattacīvarāni paṭiyādesuṁ. Kumāro padhānagharaṁ
gantvā mahādhammarakkhitattherasseva santike pabbaji saddhiṁ
purisasatasahassena. Kumārassa pana anupabbajitakānaṁ gaṇanaparicchedo
natthi. Kumāro rañño catuvassābhisekakāle pabbajito. Atha
añño rañño bhāgineyyo saṅghamittāya sāmiko aggibrahmā
nāma kumāro atthi. Saṅghamittā tassa ekameva puttaṁ vijāyi.
Sopi yuvarājā pabbajitoti sutvā rājānaṁ upasaṅkamitvā ahampi
deva pabbajissāmīti yāci. Pabbaja tātāti ca raññā anuññāto
taṁ divasameva pabbaji. Evaṁ anupabbajito uḷāravibhavena khattiyajanena
rañño kaniṭṭhabhātā tissattheroti viññeyyo.
So taṁ amaccaṁ tathā vipaṭipannaṁ disvā cintesi na rājā
there māretuṁ pahiṇeyya addhā imassevetaṁ amaccassa duggahitaṁ
bhavissatīti gantvā sayaṁ tassa āsanne āsane nisīdi. So
theraṁ sañjānitvā satthaṁ nipātetuṁ avisahanto gantvā rañño
ārocesi ahaṁ deva uposathaṁ kātuṁ anicchantānaṁ ettakānannāma
bhikkhūnaṁ sīsāni pātesiṁ atha ayyassa tissattherassa paṭipāṭi
sampattā kinti karomīti. Rājā sutvāva are kimpana tvaṁ
056
Mayā bhikkhū ghātetuṁ pesitoti tāvadeva sarīre uppannadāho hutvā
vihāraṁ gantvā there bhikkhū pucchi ayaṁ bhante amacco mayā
anāṇattova evaṁ akāsi kassa nukho iminā pāpena
bhavitabbanti. Ekacce therā ayaṁ tava vacanena akāsi tuyhametaṁ
pāpanti āhaṁsu. Ekacce ubhinnampi vo etaṁ pāpanti
āhaṁsu. Ekacce evamāhaṁsu kiṁ pana te mahārāja atthi cittaṁ
ayaṁ gantvā bhikkhū ghātetūti. Natthi bhante kusalādhippāyo
ahaṁ pesesiṁ samaggo bhikkhusaṅgho uposathaṁ karotūti. Sace tvaṁ
kusalādhippāyo natthi tuyhaṁ pāpaṁ amaccassevetaṁ pāpanti.
Rājā dveḷhakajāto āha atthi nukho bhante koci bhikkhu
mametaṁ dveḷhakaṁ chinditvā sāsanaṁ paggahetuṁ samatthoti. Atthi
mahārāja moggalīputtatissatthero nāma so te imaṁ dveḷhakaṁ
chinditvā sāsanaṁ paggaṇhituṁ samatthoti. Rājā tadaheva cattāro
dhammakathike ekekaṁ bhikkhusahassaparivāraṁ cattāro ca amacce
ekekapurisasahassaparivāraṁ 1- theraṁ gaṇhitvā āgacchathāti pesesi. Te
gantvā rājā tumhe pakkosatīti āhaṁsu. Thero na āgañchi.
Dutiyampikho rājā aṭṭha dhammakathike aṭṭha ca amacce
sahassasahassaparivāreyeva pesesi rājā bhante pakkosatīti vatvā
gaṇhitvāva āgacchathāti. Te tatheva āhaṁsu. Dutiyampikho thero
nāgañchi. Rājā there pucchi ahaṁ bhante dvikkhattuṁ pahiṇiṁ
kasmā thero nāgacchatīti. Rājā pakkosatīti vuttattā mahārāja
1. ekekaṁ purisasahassaparivāraṁ.
057
Nāgacchati evaṁ pana vutte āgaccheyya sāsanaṁ bhante osīdati
amhākaṁ sāsanaṁ paggaṇhaṇatthāya sahāyakā hothāti. Atha rājā
tathā vatvā soḷasa dhammakathike soḷasa ca amacce sahassasahassaparivāre
pesesi. Bhikkhū puna paṭipucchi mahallako nukho bhante thero
daharo nukhoti. Mahallako mahārājāti. Vayhaṁ vā sivikaṁ vā
abhiruhissati bhanteti. Nābhiruhissati mahārājāti. Kuhiṁ bhante
thero vasatīti. Upari gaṅgāya mahārājāti. Rājā āha tenahi
bhaṇe nāvāsaṅghāṭaṁ bandhitvā tattheva theraṁ nisīdāpetvā dvīsupi
tīresu ārakkhaṁ saṁvidhāya theraṁ ānethāti. Bhikkhū ca amaccā ca
therassa santikaṁ gantvā rañño sāsanaṁ ārocesuṁ. Thero sutvā
yaṁ kho ahaṁ mūlato paṭṭhāya sāsanaṁ paggaṇhissāmīti pabbajitomhi
ayaṁ dāni me so kālo anuppattoti cammakhaṇḍaṁ gahetvā
uṭṭhahi. Atha thero sve pāṭaliputtaṁ sampāpuṇissatīti rattibhāge
rājā supinaṁ addasa. Evarūpo supino ahosi sabbaseto
hatthināgo āgantvā rājānaṁ sīsato paṭṭhāya parāmasitvā
dakkhiṇahatthe aggahesi. Punadivase rājā supinajjhāyake pucchi
mayā evarūpo supino diṭṭho kiṁ me bhavissatīti. Eko
taṁ mahārāja samaṇanāgo dakkhiṇahatthe gaṇhissatīti. Atha
rājā tāvadeva thero āgatoti sutvā gaṅgātīraṁ gantvā nadiṁ
otaritvā abbhuggacchanto jānumatte udake theraṁ sampāpuṇitvā
therassa nāvāto otarantassa hatthaṁ adāsi. Thero rājānaṁ
058
Dakkhiṇahatthe aggahesi. Taṁ disvā asiggāhā therassa
sīsampātessāmāti kosato asiṁ abbāhiṁsu. Kasmā. Etaṁ
kira cārittaṁ rājakulesu yo rājānaṁ hatthe gaṇhāti tassa
asinā sīsampātetabbanti. Rājā chāyaṁyeva disvā āha pubbepi
ahaṁ bhikkhūsu viruddhakāraṇā assādaṁ na vindāmi mākho there
virujjhitthāti. Thero pana kasmā rājānaṁ hatthe aggahesīti.
Yasmā raññā pañhaṁ pucchanatthāya pakkosāpito tasmā antevāsiko
me ayanti aggahesi. Rājā theraṁ attano uyyānaṁ
netvā bāhirato tikkhattuṁ parivārāpetvā ārakkhaṁ ṭhapetvā sayameva
therassa pāde dhovitvā telena makkhetvā therassa santike nisīditvā
paṭibalo nukho thero mama kaṅkhaṁ chinditvā uppannaṁ adhikaraṇaṁ
vūpasametvā sāsanaṁ paggaṇhitunti vīmaṁsanatthāya ahaṁ bhante ekaṁ
pāṭihāriyaṁ daṭṭhukāmoti āha. Kataraṁ pāṭihāriyaṁ daṭṭhukāmosi
mahārājāti. Paṭhavīkampanaṁ daṭṭhukāmo bhanteti. Sakalaṁ paṭhavīkampanaṁ
daṭṭhukāmosi mahārāja padesapaṭhavīkampananti. Kataraṁ panettha bhante
dukkaranti. Kinnukho mahārāja kaṁsapātiyā udakapuṇṇāya sabbaṁ
udakaṁ kampetuṁ dukkaraṁ udāhu upaḍḍhanti. Upaḍḍhaṁ bhanteti.
Evameva kho mahārāja padesapaṭhavīkampanaṁ dukkaranti. Tenahi bhante
padesapaṭhavīkampanaṁ passissāmīti. Tenahi mahārāja samantato yojane
yojane puratthimāya disāya ekena cakkena sīmaṁ akkamitvā ratho
tiṭṭhatu dakkhiṇāya disāya dvīhi pādehi sīmaṁ akkamitvā asso
059
Tiṭṭhatu pacchimāya disāya ekena pādena sīmaṁ akkamitvā puriso
tiṭṭhatu uttarāya disāya upaḍḍhabhāgena akkamitvā ekā udakapātī
tiṭṭhatūti. Rājā tathā kārāpesi. Thero abhiññāpādakaṁ
catutthajjhānaṁ samāpajjitvā vuṭṭhāya rājā passatūti yojanappamāṇaṁ
paṭhavīcalanaṁ adhiṭṭhahi. Puratthimadisāya rathassa antosīmāya ṭhitova
pādo cali itaro na cali. Evaṁ dakkhiṇapacchimadisāsu assapurisānaṁ
antosīmāya ṭhitapādāyeva caliṁsu upaḍḍhūpaḍḍhaṁ sarīrañca.
Uttaradisāya udakapātiyāpi antosīmāya ṭhitaṁ upaḍḍhabhāgagatameva
udakaṁ cali avasesaṁ niccalamahosīti. Rājā taṁ pāṭihāriyaṁ disvā
sakkati dāni 1- thero sāsanaṁ paggahitunti niṭṭhaṁ gantvā attano
kukkuccaṁ pucchi ahaṁ bhante ekaṁ amaccaṁ vihāraṁ gantvā adhikaraṇaṁ
vūpasametvā uposathaṁ kārehīti pahiṇiṁ so vihāraṁ gantvā ettake
bhikkhū jīvitā voropesi etaṁ pāpaṁ kassa hotīti. Kiṁ pana te
mahārāja atthi cittaṁ ayaṁ vihāraṁ gantvā bhikkhū ghātetūti.
Natthi bhanteti. Sace te mahārāja natthi evarūpaṁ cittaṁ natthi
tuyhaṁ pāpanti. Atha thero rājānaṁ etamatthaṁ iminā suttena
saññāpesi cetanāhaṁ bhikkhave kammaṁ vadāmi cetayitvā kammaṁ
karoti kāyena vācāya manasāti 2-. Tamevatthaṁ paridīpetuṁ tittirajātakaṁ 3-
āhari atīte mahārāja dīpakatittiro tāpasaṁ pucchi
ñātako no nisinnoti bahu āgacchatī jano
060
Paṭicca kammaṁ phussati 1- tasmiṁ me saṅkatī manoti.
Tāpaso āha atthi pana te cittaṁ mama saddena ca rūpadassanena
ca āgantvā ete pakkhino bajjhantu vā haññantu vāti.
Natthi bhanteti tittiro āha. Tato naṁ tāpaso saññāpesi
sace te natthi cittaṁ natthi pāpaṁ cetayantameva hi kammaṁ
phussati nācetayanti
na paṭicca kammaṁ phussati mano ca nappadussati
appossukkassa bhadrassa na pāpamupalippatīti.
Evaṁ thero rājānaṁ saññāpetvā tattheva rājuyyāne satta divasāni
vasanto rājānaṁ samayaṁ uggaṇhāpesi. Rājā sattame divase
asokārāme bhikkhusaṅghaṁ santipātāpetvā sāṇipākāraṁ parikkhipāpetvā
sāṇipākārantare nisinno ekaladdhike ekaladdhike bhikkhū ekato
ekato kārāpetvā ekamekaṁ bhikkhusamūhaṁ pakkosāpetvā pucchi
kiṁvādī sammāsambuddhoti. Tato sassatavādino sassatavādīti
āhaṁsu. Ekaccasassatikā antānantikā amarāvikkhepikā
adhiccasamuppannikā saññivādā asaññivādā nevasaññināsaññivādā
ucchedavādā diṭṭhadhammanibbānavādā diṭṭhadhammanibbānavādīti āhaṁsu.
Rājā paṭhamameva samayassa uggahitattā na ime bhikkhū aññatitthiyā
imeti ñatvā tesaṁ setakāni vatthāni datvā uppabbājesi.
Te sabbepi saṭṭhisahassā ahesuṁ. Athaññe bhikkhū pakkosāpetvā
pucchi kiṁvādī bhante sammāsambuddhoti. Vibhajjavādī mahārājāti.
061
Evaṁ vutte rājā theraṁ pucchi vibhajjavādī bhante sammāsambuddhoti.
Āma mahārājāti. Tato rājā suddhaṁdāni bhante sāsanaṁ
karotu bhikkhusaṅgho uposathanti ārakkhaṁ datvā nagaraṁ pāvisi.
Samaggo saṅgho sannipatitvā uposathaṁ akāsi. Tasmiṁ sannipāte
saṭṭhibhikkhusatasahassāni ahesuṁ.
Tasmiṁ samāgame moggalīputtatissatthero parappavādaṁ maddanto
kathāvatthuppakaraṇaṁ akāsi. Tato saṭṭhisatasahassasaṅkhyesu bhikkhūsu
uccinitvā tipiṭakapariyattidharānaṁ pabhinnapaṭisambhidānaṁ tevijjādibhedānaṁ
bhikkhūnaṁ sahassamekaṁ gahetvā yathā mahākassapatthero ca yasatthero
ca dhammañca vinayañca saṅgāyiṁsu evameva dhammañca vinayañca
saṅgāyanto sabbaṁ sāsane malaṁ visodhetvā tatiyasaṅgītiṁ akāsi.
Saṅgītipariyosāne anekappakāraṁ paṭhavī akampittha. Ayaṁ saṅgīti
navahi māsehi niṭṭhitā yā loke
katā bhikkhusahassena tasmā sahassikāti ca
purimā dve upādāya tatiyāti ca vuccatīti.
Ayaṁ tatiyasaṅgīti.
Ettāvatā ca kenābhaṭanti etassa pañhassa visajjanatthaṁ
yamavocumhā jambudīpe tāva upālittheraṁ ādiṁ katvā ācariyaparamparāya
yāva tatiyasaṅgīti tāva ābhaṭaṁ tatrāyaṁ ācariyaparamparā
upāli dāsako ceva soṇako siggavo tathā
tisso moggaliputto ca pañcete vijitāvino
062
Paramparāya vinayaṁ dīpe jambusirivhaye
acchijjamānaṁ ānesuṁ tatiyo yāva saṅgahoti
tassattho pakāsito hoti.
Tatiyasaṅgahato pana uddhaṁ imaṁ dīpaṁ mahindādīhi ābhaṭaṁ
mahindato uggahetvā kañci kālaṁ ariṭṭhattherādīhi ābhaṭaṁ tato
yāva ajjatanā tesaṁyeva antevāsikaparamparabhūtāya ācariyaparamparāya
ābhaṭanti veditabbaṁ. Yathāhu porāṇā.
Tato mahindo iṭṭiyo uttiyo sambalo tathā
.............. 1- Bhaddanāmo ca paṇḍito
ete nāgā mahāpaññā jambudīpā idhāgatā
vinayaṁ te vācayiṁsu piṭakaṁ tambapaṇṇiyā
nikāye pañca vācesuṁ satta ceva pakāraṇe.
Tato ariṭṭho medhāvī tissadatto ca paṇḍito
visārado kāḷasumano thero ca dīghanāmako
............ 1- Dīghasumano ca paṇḍito
punareva kāḷasumano nāgatthero buddharakkhito
tissatthero ca medhāvī devatthero ca paṇḍiro
punareva sumano medhāvī vinaye ca visārado
bahussuto cūḷanāgo gajova duppadhaṁsiyo
dhammapālitanāmo ca rohaṇe sādhupūjito
063
Tassa sisso mahāpañño khemanāmo tipeṭako
dīpe tārakarājāva paññāya atirocatha
upatisso ca medhāvī pussadevo mahākavi
punareva sumano medhāvī pupphanāmo bahussuto
mahākavi mahāsīvo piṭake sabbattha kovido
punareva upāli medhāvī vinaye ca visārado
mahānāgo mahāpañño saddhammavaṁsakovido
punareva abhayo medhāvī piṭake sabbattha kovido
tissatthero ca medhāvī vinaye ca visārado
tassa sisso mahāpañño pupphanāmo bahussuto
sāsanaṁ anurakkhanto jambudīpe patiṭṭhito
cūḷābhayo ca medhāvī vinaye ca visārado
tissatthero ca medhāvī saddhammavaṁsakovido
cūḷadevo ca medhāvī vinaye ca visārado
sīvatthero ca medhāvī vinaye sabbattha kovido
ete nāgā mahāpaññā vinayaññū maggakovidā
vinayaṁ dīpe pakāsesuṁ piṭakaṁ tambapaṇṇiyāti.
Tatrāyaṁ anupubbīkathā. Moggalīputtatissatthero kira imaṁ
tatiyasaṅgītiṁ katvā evaṁ cintesi tattha nukho anāgate sāsanaṁ
suppatiṭṭhitaṁ bhaveyyāti. Athassa upaparikkhato etadahosi
paccantimesu janapadesu suppatiṭṭhitaṁ bhavissatīti. So tesaṁ bhikkhūnaṁ
064
Bhāraṁ katvā te te bhikkhū tattha tattha pesesi. Majjhantikattheraṁ
kasmīragandhāraraṭṭhaṁ pesesi tvaṁ etaṁ raṭṭhaṁ gantvā ettha sāsanaṁ
patiṭṭhāpehīti. Mahādevattheraṁ tatheva vatvā mahisakamaṇḍalaṁ pesesi.
Rakkhitattheraṁ vanavāsiṁ. Yonakadhammarakkhitattheraṁ aparantakaṁ.
Mahādhammarakkhitattheraṁ mahāraṭṭhaṁ. Mahārakkhitattheraṁ yonakalokaṁ.
Majjhimattheraṁ himavantappadesabhāgaṁ. Soṇakattherañca uttarattherañca
suvaṇṇabhūmiṁ. Attano saddhivihārikaṁ mahindattheraṁ iṭṭiyattherena
uttiyattherena sambalattherena bhaddasālattherena saddhiṁ tambapaṇṇidīpaṁ
pesesi tumhe tambapaṇṇidīpaṁ gantvā ettha sāsanaṁ patiṭṭhāpethāti.
Sabbepi taṁ taṁ disābhāgaṁ gacchantā attapañcamā agamaṁsu paccantimesu
janapadesu pañcavaggo gaṇo alaṁ upasampadakammāyāti maññamānā.
Tena kho pana samayena kasmīragandhāraraṭṭhe sassapākasamaye
āravāḷo nāma nāgarājā karakavassaṁ nāma vassaṁ vassāpetvā
sassaṁ harāpetvā mahāsamuddaṁ pāpeti. Majjhantikatthero
pāṭaliputtato vehāsaṁ abbhuggantvā hamavati āravāḷadahassa
upari otaritvā āravāḷadahapiṭṭhiyaṁ caṅkamatipi tiṭṭhatipi nisīdatipi
seyyampi kappeti. Nāgamāṇavikā taṁ disvā āravāḷassa
nāgarājassa ārocesuṁ mahārāja eko chinnabhinnapaṭadharo bhaṇḍu
kāsāvavasano amhākaṁ udakaṁ dūsetīti. Nāgarājā taṁ sutvā
tāvadeva kodhābhibhūto nikkhamitvā theraṁ disvā makkhaṁ asahamāno
antalikkhe anekāni bhiṁsanakāni nimmini. Tato tato bhusā vātā
065
Vāyanti. Rukkhā bhijjanti. Pabbatakūṭāni patanti. Meghā
gajjanti. Vijjulatā niccharanti. Asaniyo phalanti. Bhinnaṁ viya
gagaṇaṁ udakaṁ paggharati. Bhayānakarūpā nāgakumārā sannipatanti.
Sayampi dhūmāyati pajjalati paharaṇavuṭṭhiyo visajjeti ko ayaṁ
muṇḍako chinnabhinnapaṭadharotiādīhi pharusavacanehi theraṁ santajjeti.
Etha gaṇhatha hanatha niddamathaṁ 1- imaṁ samaṇanti nāgabalaṁ āṇāpesi.
Thero sabbantaṁ bhiṁsanakaṁ nāgabalaṁ attano iddhibalena paṭibāhitvā
nāgarājānaṁ āha
sadevakopi ce loko āgantvā tāsayeyya maṁ
na me paṭibalo assa janetuṁ bhayabheravaṁ.
Sacepi tvaṁ mahiṁ sabbaṁ sasamuddaṁ sapabbataṁ
ukkhipitvā mahānāga khipeyyāsi mamūpari
neva me sakkuṇeyyāsi janetuṁ bhayabheravaṁ.
Aññadatthuṁ tavevassa vighāto uragādhipāti.
Evaṁ vutte nāgarājā vihatānubhāvo nipphalavāyāmo dukkhī
dummano pajjhāyanto ahosi. Taṁ thero taṁkhaṇānurūpāya dhammiyā
kathāya sandassetvā samādapetvā samuttejetvā sampahaṁsetvā
tīsu saraṇesu pañcasu sīlesu ca patiṭṭhāpesi saddhiṁ caturāsītiyā
nāgasahassehi. Aññepi bahū himavantavāsino yakkhā ca
gandhabbā ca kumbhaṇḍā ca therassa dhammakathaṁ sutvā saraṇesu ca
1. niddhamathātipi dissati.
066
Sīlesu ca patiṭṭhahiṁsu. Pañcakopi yakkho saddhiṁ hāritiyā
yakkhiniyā pañcahi ca puttasatehi paṭhame phale patiṭṭhito.
Athāyasmā majjhantikatthero sabbepi nāgayakkharakkhase āmantetvā
evamāha
mā dāni kodhaṁ janayittha ito uddhaṁ yathā pure
sassaghātañca mākattha sukhakāmā hi pāṇino
karotha mettaṁ sattesu vasantu manujā sukhanti.
Te sabbe sādhu bhanteti therassa paṭissuṇitvā yathānusiṭṭhaṁ
paṭipajjiṁsu. Taṁdivasameva ca nāgarājassa pūjāsamayo hoti.
Atha nāgarājā attano ratanamayaṁ pallaṅkaṁ āharāpetvā therassa
paññāpesi. Nisīdi thero pallaṅke. Nāgarājāpi theraṁ
vījayamāno samīpe aṭṭhāsi. Tasmiṁ khaṇe kasmīragandhāraraṭṭhavāsino
manussā āgatā theraṁ disvā amhākaṁ nāgarājatopi thero
mahiddhikataroti therameva vanditvā nisinnā. Thero tesaṁ
āsivisopamasuttantaṁ 1- kathesi. Suttapariyosāne asītiyā pāṇasahassānaṁ
dhammābhisamayo ahosi. Kulasatasahassaṁ pabbaji. Tato pabhūti ca
kasmīragandhārā yāvajjatanā kāsāvappajjotā isivātapaṭivātāeva.
Gantvā kasmīragandhāraṁ isi majjhantiko tadā
duṭṭhaṁ nāgaṁ pasādetvā mocesi bandhanā bahūti.
Mahādevattheropi mahisakamaṇḍalaṁ gantvā devadūtasuttaṁ kathesi.
Suttapariyosāne cattāḷīsapāṇasahassāni dhammacakkhuṁ paṭilabhiṁsu.
1. alagaddūpamasuttaṁ bhavitabbaṁ.
067
Cattāḷīsaṁyeva pāṇasahassāni pabbajiṁsu.
Gantvāna raṭṭhaṁ mahisaṁ mahādevo mahiddhiko
codetvā devadūtehi mocesi bandhanā bahūti.
Rakkhitatthero pana vanavāsiṁ gantvā ākāse ṭhatvā
anamataggapariyāyakathāya vanavāsike pasādesi. Kathāpariyosāne
panassa saṭṭhisahassānaṁ dhammābhisamayo ahosi. Sattattiṁsasahassamattā
pabbajiṁsu. Pañca vihārasatāni patiṭṭhahiṁsu. Evaṁ so
tattha sāsanaṁ patiṭṭhāpesi.
Gantvāna rakkhitatthero vanavāsiṁ mahiddhiko
antalikkhe ṭhito tattha desesi anamataggiyanti.
Yonakadhammarakkhitattheropi aparantakaṁ gantvā
aggikkhandhūpamasuttantakathāya aparantake pasādetvā sattattiṁsapāṇasahassāni
dhammāmataṁ pāyesi. Khattiyakulatoyeva purisasahassaṁ pabbaji.
Samadhikāni ca cha itthīsahassāni. Evaṁ so tattha sāsanaṁ
patiṭṭhāpesi.
Aparantakaṁ vigāhitvā yonako dhammarakkhito
aggikkhandhūpamenettha pasādesi jane bahūti.
Mahādhammarakkhitatthero pana mahāraṭṭhaṁ gantvā mahānārada-
kassapajātakakathāya mahāraṭṭhake pasādetvā caturāsītipāṇasahassāni
maggaphalesu patiṭṭhāpesi. Terasa sahassāni pabbajiṁsu. Evaṁ so
tattha sāsanaṁ patiṭṭhāpesi.
068
Mahāraṭṭhaṁ isi gantvā so mahādhammarakkhito
jātakaṁ kathayitvāna pasādesi mahājananti.
Mahārakkhitattheropi yonakaraṭṭhaṁ gantvā kāḷakārāmasuttantakathāya
yonakalokaṁ pasādetvā sattattiṁsasahassādhikassa pāṇasatasahassassa
maggaphalālaṅkāraṁ adāsi. Santike cassa dasa sahassāni pabbajiṁsu.
Evaṁ sopi tattha sāsanaṁ patiṭṭhāpesi.
Yonakaraṭṭhaṁ tadā gantvā so mahārakkhito isi
kāḷakārāmasuttena te pasādesi yonaketi.
Majjhimatthero pana kassapagottattherena aḷakadevattherena
dundubhissarattherena sahassadevattherena ca saddhiṁ himavantappadesabhāgaṁ
gantvā dhammacakkappavattanasuttantakathāya taṁ padesaṁ pasādetvā
asītipāṇakoṭiyo maggaphalaratanāni paṭilābhesi. Pañcapi cete
therā pañca raṭṭhāni pasādesuṁ. Ekamekassa santike
satasahassamattā pabbajiṁsu. Evaṁ te tattha sāsanaṁ patiṭṭhāpesuṁ.
Gantvāna majjhimatthero himavantaṁ pasādayi
yakkhasenaṁ pakāsento dhammacakkappavattanti.
Soṇakattheropi saddhiṁ uttarattherena suvaṇṇabhūmiṁ agamāsi.
Tena ca samayena tattha ekā rakkhasī samuddato nikkhamitvā
rājakule jāte jāte dārake khādati. Taṁdivasameva rājakule
eko dārako jāto hoti. Manussā theraṁ disvā rakkhasānaṁ
sahāyako esoti maññamānā āvudhāni gahetvā theraṁ paharitukāmā
069
Gacchanti. Thero kiṁ tumhe āvudhahatthā āgacchathāti āha.
Te āhaṁsu rājakule jāte jāte dārake rakkhasā khādanti
tesaṁ tumhe sahāyakāti. Thero na mayaṁ rakkhasasahāyakā
samaṇā nāma mayaṁ viratā pāṇātipātā .pe. Viratā majjapānā
ekabhattikā sīlavanto brahmacārino kalyāṇadhammāti āha.
Tasmiṁyeva ca khaṇe sā rakkhasī saparivārā samuddato nikkhami
rājakule dārako jāto taṁ khādissāmāti. Manussā taṁ
disvā esā bhante rakkhasī āgacchatīti bhītā viraviṁsu. Thero
rakkhasehi dviguṇe attabhāve nimminitvā tehi attabhāvehi
taṁ rakkhasiṁ saparisaṁ majjhe katvā ubhosu passesu parikkhipi.
Tassā saparisāya etadahosi addhā imehi idaṁ ṭhānaṁ laddhaṁ
bhavissati mayaṁ pana imesaṁ bhakkhā bhavissāmāti. Sabbe rakkhasā
vegasā palāyiṁsu. Theropi te yāva adassanaṁ tāva palāpetvā
dīpassa samantato ārakkhaṁ ṭhapesi. Tasmiṁ pana samaye sannipatitaṁ
mahājanakāyaṁ brahmajālasuttantakathāya pasādetvā saraṇesu ca
sīlesu ca patiṭṭhāpesi. Saṭṭhisahassānaṁ panettha dhammābhisamayo
ahosi. Kuladārakānaṁ aḍḍhuḍḍhāni sahassāni pabbajiṁsu.
Kuladhītānaṁ diyaḍḍhasahassaṁ. Evaṁ so tattha sāsanaṁ patiṭṭhāpesi.
Tato pabhūti rājakule jātadārakānaṁ soṇuttaranāmameva karonti.
Suvaṇṇabhūmiṁ gantvāna soṇuttarā mahiddhikā
pisāce niddhamitvāna brahmajālaṁ adesisunti.
070
Mahindatthero pana tambapaṇṇidīpaṁ gantvā sāsanaṁ patiṭṭhāpehīti
upajjhāyena ca bhikkhusaṅghena ca ajjhiṭṭho cintesi kālo nukho me
tambapaṇṇidīpaṁ gantuṁ hoti. Athassa vīmaṁsato na tāva kāloti
ahosi. Kiṁ panassa disvā etadahosi. Muṭasīvarañño
mahallakabhāvaṁ. Tato cintesi ayaṁ rājā mahallako na sakkā imaṁ
gaṇhitvā sāsanaṁ paggahetuṁ idāni panassa putto devānaṁpiyatisso
rajjaṁ kāressati taṁ gaṇhitvā sakkā bhavissati sāsanaṁ paggahetuṁ
handa yāva so samayo āgacchati tāva ñātake olokema puna
dāni mayaṁ imaṁ janapadaṁ āgaccheyyāma vā na vāti. So evaṁ
cintetvā upajjhāyañca bhikkhusaṅghañca vanditvā asokārāmato
nikkhamma tehi iṭṭiyādīhi catūhi therehi saṅghamittāya puttena
sumanasāmaṇerena bhaṇḍakena ca upāsakena saddhiṁ rājagahanagaraparivattakena
dakkhiṇāgirijanapadena cārikañcaramāno ñātake olokento cha māse
atikkāmesi. Athānupubbena mātu nivāsanaṭṭhānaṁ vedisanagarannāma 1-
sampatto. Asoko kira kumārakāle janapadaṁ labhitvā ujjeniṁ
gacchanto vedisanagaraṁ patvā vedisaseṭṭhissa dhītaraṁ aggahesi.
Sā taṁdivasameva gabbhaṁ gahetvā ujjeniyaṁ mahindakumāraṁ vijāyi.
Kumārassa cuddasavassakāle rājā abhisekaṁ pāpuṇi. Sā tassa
mātā tena samayena ñātighare vasati. Tena vuttaṁ anupubbena
mātu nivāsanaṭṭhānaṁ vedisanagarannāma sampattoti. Sampattañca
1. veṭisanagarannāmātipi dissati.
071
Pana theraṁ disvā theramātā devī pāde sirasā vanditvā bhikkhaṁ
datvā theraṁ attanā kataṁ vedisagirimahāvihāraṁ nāma āropesi.
Thero tasmiṁ vihāre nisinno cintesi amhākaṁ idha kattabbakiccaṁ
niṭṭhitaṁ samayo nukho idāni laṅkādīpaṁ gantunti. Tato cintesi
anubhavatu tāva me pitarā pesitaṁ abhisekaṁ devānaṁpiyatisso
ratanattayaguṇañca suṇātu chaṇatthañca nagarato nikkhamitvā missakapabbataṁ
abhiruhatu tadā taṁ tattha dakkhissāmāti. Athāparaṁ ekamāsaṁ
tattheva vāsaṁ kappesi. Māsātikkamena ca jeṭṭhamūlamāsapuṇṇamāyaṁ
uposathadivase sannipatitā sabbepi kālo nukho amhākaṁ tambapaṇṇidīpaṁ
gamanāya udāhu noti mantayiṁsu. Tenāhu porāṇā
mahindo nāma nāmena saṅghatthero tadā ahu
iṭṭiyo uttiyo thero bhaddasālo ca sambalo
sāmaṇero ca sumano chaḷabhiñño mahiddhiko
bhaṇḍako sattamo tesaṁ diṭṭhasacco upāsako
iti hete mahānāgā mantayiṁsu rahogatāti.
Tadā sakko devānamindo mahindattheraṁ upasaṅkamitvā etadavoca
kālakato bhante muṭasīvarājā idāni devānaṁpiyatissamahārājā rajjaṁ
kāresi sammāsambuddhena ca tumhe byākatā anāgate mahindo nāma
bhikkhu tambapaṇṇidīpaṁ pasādessatīti tasmātiha vo bhante kālo
dīpavaraṁ gamanāya ahampi vo sahāyo bhavissāmīti. Kasmā pana
sakko evamāha. Bhagavā kirassa bodhimūleeva buddhacakkhunā lokaṁ
072
Voloketvā anāgate imassa dīpassa sampattiṁ disvā etamatthaṁ
ārocesi tadā tvaṁpi sahāyo bhaveyyāsīti ca āṇāpesi.
Tasmā evamāha. Thero tassa vacanaṁ sampaṭicchitvā attasattamo
vedisapabbatā vehāsaṁ uppatitvā anurādhapurassa puratthimadisāya
missakapabbate patiṭṭhahi yaṁ etarahi cetiyapabbatotipi sañjānanti.
Tenāhu porāṇā
vedisagirimhi rājagahe vasitvā tiṁsarattiyo
kālova gamanassāti gacchāma dīpamuttamaṁ
paḷīnā jambudīpāto haṁsarājāva ambare
evamuppatitā therā nipatiṁsu naguttame
purato puraseṭṭhassa pabbate meghasannibhe
patiṭṭhahiṁsu piḷakūṭamhi haṁsāva nagamuddhanīti.
Evaṁ iṭṭiyādīhi saddhiṁ āgantvā patiṭṭhahanto ca āyasmā
mahindatthero sammāsambuddhassa parinibbānato dvinnaṁ vassasatānaṁ
upari chattiṁsatime vasse imasmiṁ dīpe patiṭṭhahīti veditabbo.
Ajātasattussa hi aṭṭhame vasse sammāsambuddho parinibbāyi.
Tasmiṁyeva vasse sīhakumārassa putto tambapaṇṇidīpassa ādirājā
vijayakumāro imaṁ dīpamāgantvā manussāvāsaṁ akāsi. Jambudīpe
udayabhaddassa cuddasame vasse idha vijayo kālamakāsi. Udayabhaddassa
pañcadasame vasse paṇḍuvāsudevo nāma imasmiṁ dīpe rajjaṁ pāpuṇi.
Tattha nāgadassakarañño vīsatime vasse idha paṇḍuvāsudevo
073
Kālamakāsi. Tasmiṁyeva vasse abhayo nāma rājakumāro imasmiṁ
dīpe rajjaṁ pāpuṇi. Tattha susūnāgarañño sattarasame vasse idha
abhayarañño vīsativassāni paripūriṁsu. Atha abhayassa vīsatime vasse
pakuṇḍakābhayo nāma dāmariko rajjaṁ aggahesi. Tattha kāḷāsokassa
soḷasame vasse idha pakuṇḍakassa sattarasa vassāni paripūriṁsu. Tāni
heṭṭhā ekena vassena saha aṭṭhārasa honti. Tattha candaguttassa
cuddasame vasse idha pakuṇḍakābhayo kālamakāsi. Muṭasīvarājā
rajjaṁ pāpuṇi. Tattha asokadhammarājassa sattarasame vasse idha
muṭasīvarājā kālamakāsi. Devānaṁpiyatisso rajjaṁ pāpuṇi.
Parinibbute ca sammāsambuddhe ajātasattu catuvīsati vassāni rajjaṁ
kāresi. Udayabhaddo ca soḷasa. Anuruddho ca muṇḍo ca
aṭṭha. Nāgadassako catuvīsati. Susūnāgo aṭṭhārasa. Tasseva
putto asoko aṭṭhavīsati. Asokassa puttā dasabhātukarājāno
dvevīsativassāni rajjaṁ kāresuṁ. Tesaṁ pacchato nava nandā
dvevīsatimeva. Candagutto catuvīsati. Vindusāro 1- aṭṭhavīsati.
Tassāvasāne asoko rajjaṁ pāpuṇi. Tassa pure abhisekā cattāri.
Abhisekato aṭṭhārasame vasse imasmiṁ dīpe mahindatthero patiṭṭhito.
Evametena rājavaṁsānusārena veditabbametaṁ sammāsambuddhassa
parinibbānato dvinnaṁ vassasatānaṁ upari chattiṁsatime vasse imasmiṁ
dīpe patiṭṭhahīti.
Tasmiñca divase tambapaṇṇidīpe jeṭṭhamūlanakkhattannāma hoti.
1. bindusārotipi.
074
Rājā nakkhattaṁ ghosāpetvā chaṇaṁ karothāti amacce āṇāpetvā
cattāḷīsapurisasahassaparivāro nagaramhā nikkhamitvā yena
missakapabbato tena pāyāsi migavaṁ kīḷitukāmo. Atha tasmiṁ pabbate
adhivatthā ekā devatā rañño there dassessāmīti rohitamigarūpaṁ
gahetvā avidūre tiṇapaṇṇāni khādamānā viya carati. Rājā taṁ
disvā ayuttandāni pamattaṁ vijjhitunti jiyaṁ pothesi. Migo
ambatthalamaggaṁ gahetvā palāyituṁ ārabhi. Rājā piṭṭhito piṭṭhito
anubandhanto ambatthalameva abhiruhi. Migopi therānaṁ avidūre
antaradhāyi. Mahindatthero rājānaṁ avidūre āgacchantaṁ disvā
mamaṁyeva rājā passatu mā itareti adhiṭṭhahitvā tissa tissa
ito ehīti āha. Rājā sutvā cintesi imasmiṁ dīpe jāto
maṁ tissoti nāmaṁ gahetvā ālapituṁ samattho nāma natthi ayaṁ
pana chinnabhindapaṭadharo bhaṇḍu kāsāvavasano maṁ nāmena ālapati
ko nukho ayaṁ bhavissati manusso vā amanusso vāti. Thero āha
samaṇā mayaṁ mahārāja dhammarājassa sāvakā
taveva anukampāya jambudīpā idhāgatāti.
Tena samayena devānaṁpiyatissamahārājā ca asokadhammarājā ca
adiṭṭhasahāyakā honti. Devānaṁpiyatissamahārājassa ca puññānubhāvena
chātakapabbatapāde ekamhi veḷugumbe tisso veḷuyaṭṭhiyo
rathayaṭṭhippamāṇā uppajjiṁsu. Ekā latāyaṭṭhināma ekā pupphayaṭṭhi
nāma ekā sakuṇayaṭṭhināma. Tāsu latāyaṭṭhi sayaṁ rajatavaṇṇā
075
Hoti. Taṁ alaṅkaritvā uppannalatā kañcanavaṇṇā khāyati.
Pupphayaṭṭhiyaṁ pana nīlapītalohitodātakāchavaṇṇāni pupphāni
suvibhattavaṇṭapattakiñjakkhāni hutvā khāyanti. Sakuṇayaṭṭhiyaṁ pana
haṁsakukkuṭajīvañjīvakādayo sakuṇā nānappakārāni ca catuppadāni 1-
sajīvāni viya khāyanti. Vuttampi cetaṁ dīpavaṁse
chātapabbatapādamhi veḷuyaṭṭhī tayo ahu
setā rajatayaṭṭhī ca latā kañcanasannibhā
nīlādi yādisaṁ pupphaṁ pupphayaṭṭhimhi tādisaṁ
sakuṇā sakuṇayaṭṭhimhi sarūpeneva saṇṭhitāti.
Samuddatopissa muttāmaṇiveḍuriyādi anekavihitaṁ ratanaṁ uppajji.
Tambapaṇṇiyaṁ pana aṭṭha muttā uppajjiṁsu hayamuttā gajamuttā
rathamuttā āmalakamuttā valayamuttā aṅguliveṭhakamuttā kakudhaphalamuttā
pākatikamuttāti. So tā ca yaṭṭhiyo tā ca muttā aññañca
bahuṁ ratanaṁ asokassa dhammarañño paṇṇākāratthāya pesesi.
Asoko pasīditvā tassa pañcarājakakudhabhaṇḍāni pahiṇi chattaṁ cāmaraṁ
khaggaṁ moliratanaṁ pādukaṁ aññañca abhisekatthāya bahuvidhaṁ
paṇṇākāraṁ. Seyyathīdaṁ. Saṅkhaṁ gaṅgodakaṁ 2- vaḍḍhamānaṁ vaṭaṁsakaṁ
bhiṅgāraṁ nandiyāvaṭaṁ sivikaṁ kaññaṁ adhovimaṁ dussayugaṁ hatthapuñchanaṁ
haricandanaṁ aruṇavaṇṇamattikaṁ añjanaṁ harītakaṁ āmalakanti. Vuttampi
076
Cetaṁ dīpavaṁse
vālavījaniṁ uṇhissaṁ chattaṁ khaggañca pādukaṁ
veṭhanaṁ sārapāmaṅgaṁ bhiṅgāraṁ nandivaṭṭakaṁ
sivikaṁ saṅkhaṁ vaṭaṁsakañca adhovimaṁ vatthakoṭikaṁ
sovaṇṇapātiṁ kaṭacchuṁ mahagghaṁ hatthapuñchanaṁ
anotattodakaṁ kājaṁ uttamaṁ haricandanaṁ
aruṇavaṇṇamattikaṁ añjanaṁ nāgamāhaṭaṁ
harītakaṁ āmalakaṁ mahagghaṁ amatosadhaṁ
saṭṭhivāhasataṁ sāliṁ sugandhaṁ suvakāhaṭaṁ
puññakammābhinibbattaṁ pāheti 1- asokavhayoti.
Na kevalañca etaṁ āmisapaṇṇākāraṁ imaṁ kira dhammapaṇṇākārampi
pesesi
ahaṁ buddhañca dhammañca saṅghañca saraṇaṁ gato
upāsakattaṁ desesiṁ sakyaputtassa sāsane
imesu tīsu vatthūsu uttamesu naruttama
tvampi cittaṁ pasādehi saddhā saraṇamupehīti.
Svāyaṁ rājā taṁ divasaṁ asokaraññā pesitena abhisekena
ekamāsābhisitto hoti. Visākhapuṇṇamāyaṁ hissa abhisekamakaṁsu.
So acirassutaṁ taṁ sāsanappavuttiṁ anussaramāno taṁ therassa
samaṇā mayaṁ mahārāja dhammarājassa sāvakāti vacanaṁ sutvā
ayyā nukho āgatāti tāvadeva āvudhaṁ nikkhipitvā ekamantaṁ nisīdi
1. pāhesītipi dissati.
077
Sammodanīyaṁ kathaṁ kathayamāno. Yathāha.
Āvudhaṁ nikkhipitvāna ekamantaṁ upāvisi
nisajja rājā sammodi bahuṁ atthūpasaṁhitanti.
Sammodanīyaṁ kathañca kurumāneyeva tasmiṁ tānipi cattāḷīsapurisasahassāni
āgantvā taṁ parivāresuṁ. Tadā thero itarepi cha jane
dassesi. Rājā disvā ime kadā āgatāti āha. Mayā
saddhiṁyeva mahārājāti. Idāni pana jambudīpe aññepi evarūpā
samaṇā santīti. Santi mahārāja etarahi jambudīpo kāsāvappajjoto
isivātapaṭivāto tasmiṁ
tevijjā iddhipattā ca cetopariyāyakovidā
khīṇāsavā arahanto bahū buddhassa sāvakāti.
Bhante kena āgatatthāti. Neva mahārāja udakena na thalenāti.
Rājā ākāsena āgatāti aññāsi. Thero atthi nukho rañño
paññāveyyattikanti vīmaṁsanatthāya āsannaṁ ambarukkhaṁ ārabbha
pañhaṁ pucchi kiṁnāmo ayaṁ mahārāja rukkhoti. Ambarukkho
nāma bhanteti. Imaṁ pana mahārāja ambaṁ muñcitvā añño ambo
atthi natthīti. Atthi bhante aññepi bahū ambarukkhāti.
Imañca ambaṁ te ca ambe muñcitvā atthi nukho mahārāja
aññe rukkhāti. Atthi bhante te pana na ambarukkhāti.
Aññe ambe ca anambe ca muñcitvā atthi pana añño
rukkhoti. Ayameva bhante ambarukkhoti. Sādhu mahārāja
078
Paṇḍitosi atthi pana te mahārāja ñātakāti. Atthi me bhante
bahū janāti. Te muñcitvā aññe keci aññātakāpi atthi
mahārājāti. Aññātakā bhante ñātakehi bahutarāti. Tava ñātake
ca aññātake ca muñcitvā atthi añño koci mahārājāti.
Ahaṁ bhanteti. Sādhu mahārāja attā nāma attano neva ñātako
na aññātakoti. Atha thero paṇḍito rājā sakkissati 1- dhammaṁ
aññātunti cūḷahatthipadopamasuttantaṁ kathesi. Kathāpariyosāne
rājā tīsu saraṇesu patiṭṭhahi saddhiṁ cattāḷīsāya pāṇasahassehi.
Taṁ khaṇaṁyeva ca rañño bhattaṁ āhariyittha. Rājā ca suttantaṁ
suṇanto evaṁ aññāsi na imesaṁ imasmiṁ kāle bhojanaṁ
kappatīti. Apucchitvā pana bhuñjituṁ ayuttanti cintetvā
bhuñjissatha bhanteti pucchi. Na mahārāja amhākaṁ imasmiṁ kāle
bhojanaṁ kappatīti. Kasmiṁ kāle bhante kappatīti. Aruṇuggamanato
paṭṭhāya yāva majjhantikasamayā mahārājāti. Gacchāma bhante
nagaranti. Alaṁ mahārāja idheva vasissāmāti. Sace bhante
tumhe vasatha ayaṁ dārako āgacchatūti. Mahārāja ayaṁ dārako
āgataphalo viññātasāsano pabbajjāpekkho idāni pabbajissatīti.
Rājā tenahi bhante sve rathaṁ pesissāmi taṁ abhiruhitvā
āgaccheyyāthāti vatvā vanditvā pakkāmi. Thero acirapakkantassa
rañño sumanasāmaṇeraṁ āmantesi ehi tvaṁ sumana dhammassavanakālaṁ
ghosehīti. Bhante kittakaṁ ṭhānaṁ sāvento ghosemīti.
1. sakkhissatītipi.
079
Sakalatambapaṇṇidīpanti. Sādhu bhanteti sāmaṇero abhiññāpādakaṁ
catutthajjhānaṁ samāpajjitvā vuṭṭhāya adhiṭṭhahitvā samāhitena cittena
sakalatambapaṇṇidīpaṁ sāvento tikkhattuṁ dhammassavanakālaṁ ghosesi.
Rājā taṁ saddaṁ sutvā therānaṁ santikaṁ pesesi kiṁ bhante atthi
koci upaddavoti. Natthamhākaṁ koci upaddavo dhammassavanakālaṁ
ghosāpayimhā buddhavacanaṁ kathetukāmamhāti. Tañca pana sāmaṇerassa
saddaṁ sutvā bhummā devā saddamanussāvesuṁ. Etenūpāyena
yāva brahmalokā saddo abbhuggañchi. Tena saddena
mahādevatāsannipāto ahosi. Thero mahantaṁ devatāsannipātaṁ
disvā samacittasuttantaṁ kathesi. Kathāpariyosāne asaṅkheyyānaṁ
devānaṁ dhammābhisamayo ahosi. Bahū nāgā ca supaṇṇā ca
saraṇesu patiṭṭhahiṁsu. Yādiso ca sārīputtattherassa imaṁ suttantaṁ
kathayato devatānaṁ sannipāto ahosi tādiso mahindattherassāpi
jāto. Atha tassā rattiyā accayena rājā therānaṁ rathaṁ
pesesi. Sārathi rathaṁ ekamante ṭhapetvā therānaṁ ārocesi
āgato bhante ratho abhiruhatha gacchissāmāti. Therā na mayaṁ
rathaṁ abhiruhāma gaccha tvaṁ pacchā mayaṁ gacchissāmāti vatvā
vehāsaṁ abbhuggantvā anurādhapurassa puratthimadisāya paṭhamacetiyaṭṭhāne
otariṁsu. Taṁ hi cetiyaṁ therehi paṭhamaṁ otiṇṇaṭṭhāne katattāyeva
paṭhamacetiyanti vuccati. Rājāpi sārathiṁ pesetvā antonivesane
maṇḍapaṁ paṭiyādethāti amacce āṇāpesi. Tāvadeva sabbe
080
Haṭṭhatuṭṭhā ativiya pāsādikaṁ maṇḍapaṁ paṭiyādesuṁ. Puna rājā cintesi
hīyo thero sīlakkhandhaṁ kathayamāno uccāsayanamahāsayanaṁ na kappatīti
āha nisīdissanti nukho ayyā āsanesu na nisīdissantīti. Tassevaṁ
cintayantasseva so sārathi nagaradvāraṁ sampatto. Tato addasa
there paṭhamataraṁ āgantvā kāyabandhanaṁ bandhitvā cīvaraṁ pārupante.
Disvā ativiya pasannacitto hutvā āgantvā rañño ārocesi
āgatā deva therāti. Rājā rathaṁ āruḷhāti pucchi.
Na āruḷhā deva apica mama pacchato nikkhamitvā paṭhamataraṁ
āgantvā pācīnadvāre ṭhitāti. Rājā rathampi nābhiruhiṁsūti
sutvā na dāni ayyā uccāsayanaṁ sādiyissantīti cintetvā
tenahi bhaṇe therānaṁ bhummattharaṇasaṅkhepena āsanāni paññāpethāti
vatvā paṭipathaṁ agamāsi. Amaccā paṭhaviyaṁ taṭṭikaṁ paññāpetvā
upari kojavakādīni citrattharaṇāni paññāpesuṁ. Uppādapāṭhakā
disvā gahitādāni imehi ayaṁ paṭhavī ime tambapaṇṇidīpassa
sāmikā bhavissantīti byākariṁsu. Rājāpi gantvā there vanditvā
mahindattherassa hatthato pattaṁ gahetvā mahatiyā pūjāya ca
sakkārena ca there nagaraṁ pavesetvā antonivesanaṁ pavesesi. Thero
āsanappaññattaṁ disvā amhākaṁ sāsanaṁ sakalalaṅkādīpe paṭhavī viya
patthaṭaṁ niccalañca hutvā patiṭṭhahissatīti cintento nisīdi. Rājā there
paṇītena khādanīyena bhojanīyena sahatthā santappetvā sampavāretvā
anuḷādevīpamukhāni pañcaitthīsatāni therānaṁ abhivādanaṁ pūjāsakkārañca
081
Karontūti pakkosāpetvā ekamantaṁ nisīdi. Thero bhattakiccāvasāne
rañño saparijanassa dhammaratanavassaṁ vassanto petavatthuṁ vimānavatthuṁ
saccasaṁyuttañca kathesi. Taṁ therassa dhammadesanaṁ sutvā tāni
pañcapi itthīsatāni sotāpattiphalaṁ sacchākaṁsu. Yepi te
manussā purimadivase missakapabbate there addasaṁsu te tesu tesu
ṭhānesu therānaṁ guṇe kathenti. Tesaṁ sutvā mahājanakāyo rājaṅgaṇe
sannipatitvā mahāsaddamakāsi. Rājā kiṁ eso saddoti pucchi.
Nāgarā deva there daṭṭhuṁ na labhāmāti viravantīti. Rājā sace
idha pavisissanti okāso na bhavissatīti cintetvā gacchatha bhaṇe
hatthisālaṁ paṭijaggitvā vālukaṁ ākīritvā pañcavaṇṇāni pupphāni
vikīritvā celavitānaṁ bandhitvā maṅgalahatthiṭṭhāne therānaṁ āsanāni
paññāpethāti āha. Rājāmaccā tathā akaṁsu. Thero tattha
gantvā nisīditvā devadūtasuttantaṁ kathesi. Kathāpariyosāne pāṇasahassaṁ
sotāpattiphale patiṭṭhahi. Tato hatthisālā atisambādhāti
dakkhiṇadvāre nandanavanuyyāne āsanaṁ paññāpesuṁ. Thero tattha
nisīditvā āsivisopamasuttantaṁ kathesi. Tampi sutvā pāṇasahassaṁ
sotāpattiphalaṁ paṭilabhi. Evaṁ āgatadivasato dutiyadivase aḍḍhateyyānaṁ
pāṇasahassānaṁ dhammābhisamayo ahosi. Therassa nandanavanuyyāne
āgatāgatāhi kulitthīhi kulasuṇhāhi kulakumārīhi saddhiṁ sammodamānasseva
sāyaṇhasamayo jāto. Thero kālaṁ sallakkhetvā gacchāmadāni
missakapabbatanti uṭṭhahi. Amaccā kattha bhante gacchathāti.
082
Amhākaṁ nivāsanaṭṭhānanti. Te rañño saṁviditaṁ katvā rājānumatena
āhaṁsu akālo bhante idāni tattha gantuṁ idameva nandanavanuyyānaṁ
ayyānaṁ āvāsanaṭṭhānaṁ hotūti. Alaṁ gacchāmāti. Puna rañño
vacanenāhaṁsu rājā bhante āha etaṁ meghavanaṁ nāma uyyānaṁ mama
pitu santakaṁ nagarato nātidūraṁ nāccāsannaṁ gamanāgamanasampannaṁ
ettha therā vāsaṁ kappentūti. Vasiṁsu therā meghavanuyyāne. Rājāpi
kho tassā rattiyā accayena therassa samīpaṁ gantvā sukhasayitabhāvaṁ
pucchitvā kappati bhante bhikkhusaṅghassa ārāmoti pucchi. Thero
kappati mahārājāti vatvā imaṁ suttaṁ āhari anujānāmi bhikkhave
ārāmanti. Rājā tuṭṭho suvaṇṇabhiṅgāraṁ gahetvā therassa hatthe
udakaṁ pātetvā mahāmeghavanaṁ uyyānaṁ adāsi. Saha udakapātena
paṭhavī kampi. Ayaṁ mahāvihāre paṭhamo paṭhavīkampo ahosi.
Rājā bhīto theraṁ pucchi kasmā bhante paṭhavī kampatīti.
Mā bhāyi mahārāja imasmiṁ dīpe dasabalassa sāsanaṁ patiṭṭhahissati
idañca paṭhamaṁ mahāvihāraṭṭhānaṁ bhavissati tassetaṁ pubbanimittanti.
Rājā bhiyyoso mattāya pasīdi. Thero punadivasepi rājageheyeva
bhuñjitvā nandanavane anamataggiyāni kathesi. Punadivase
aggikkhandhopamasuttaṁ kathesi. Eteneva upāyena sattadivasāni
kathesi. Aḍḍhanavamānaṁ pāṇasahassānaṁ dhammābhisamayo ahosi.
Tato paṭṭhāya nandanavanaṁ sāsanassa jotipātubhāvaṭṭhānanti katvā
jotivananti nāmaṁ labhi. Sattame pana divase therā antepure
083
Rañño appamādasuttaṁ kathayitvā cetiyagirimeva agamaṁsu. Athakho
rājā amacce pucchi thero amhe gāḷhena ovādena ovadi
gaccheyya nukhoti. Amaccā tumhehi deva thero ayācito sayameva
āgato tasmā tassa anāpucchāva gamanampi bhaveyyāti āhaṁsu.
Tato rājā rathaṁ abhiruhitvā dve ca deviyo āropetvā
cetiyagiriṁ agamāsi mahaccarājānubhāvena. Gantvā deviyo
ekamantaṁ apakkamāpetvā sayaṁ therānaṁ samīpaṁ upasaṅkanto ativiya
kilantarūpo hutvā upasaṅkami. Tato naṁ thero āha kasmā
tvaṁ mahārāja evaṁ kilamamānova āgatoti. Tumhe mama gāḷhaṁ
ovādaṁ datvā idāni gantukāmā nukhoti jānanatthaṁ bhanteti.
Na mayaṁ mahārāja gantukāmā apica vassūpanāyikakālonāmāyaṁ
mahārāja tatra samaṇena vassūpanāyikaṁ ṭhānaṁ ñātuṁ vaṭṭatīti.
Taṁ divasameva ariṭṭho nāma amacco pañcapaññāsāya
jeṭṭhakaniṭṭhabhātukehi saddhiṁ rañño samīpe ṭhito āha acchāmahaṁ deva
therānaṁ santike pabbajitunti. Sādhu bhaṇe pabbajassūti.
Rājā anujānitvā theraṁ sampaṭicchāpesi. Thero tadaheva pabbājesi.
Sabbe khuraggeyeva arahattaṁ pāpuṇiṁsu. Rājāpi kho taṁ khaṇaṁyeva
kaṇṭakehi cetiyaṅgaṇaṁ parikkhipitvā aṭṭhasaṭṭhiyā leṇesu kammaṁ
paṭṭhapetvā nagarameva agamāsi. Tepi therā dasabhātikasamākulaṁ
rājakulaṁ pasādetvā mahājanaṁ ovadamānā cetiyagirimhi vassaṁ
vasiṁsu. Tadāpi cetiyagirimhi paṭhamavassaṁ upagatā dvāsaṭṭhī
084
Arahanto ahesuṁ.
Athāyasmā mahāmahindo vuṭṭhavasso pavāretvā kattikapuṇṇamāyaṁ
uposathadivase rājānaṁ etadavoca mahārāja amhehi ciraṁ
diṭṭho sammāsambuddho anāthavāsaṁ vasimhā icchāma jambudīpaṁ
gantunti. Rājā āha bhante tumhe catūhi paccayehi
upaṭṭhahāmi ayañca mahājano tumhe nissāya tīsu saraṇesu
patiṭṭhito kasmā tumhe ukkaṇṭhathāti. Ciraṁ diṭṭho no mahārāja
sammāsambuddho abhivādanapaccuṭṭhānañjalikammasāmīkammakaraṇaṭṭhānaṁ
natthi tenamhā ukkaṇṭhitāti. Nanu bhante tumhe avocuttha
parinibbuto sammāsambuddhoti. Kiñcāpi mahārāja parinibbuto
athakhvassa sarīradhātuyo tiṭṭhantīti. Aññātaṁ bhante thūpapatiṭṭhānaṁ
tumhe ākaṅkhathāti karomi bhante thūpaṁ bhūmibhāgaṁdāni vicinātha
apica bhante dhātuyo kuto lacchāmāti. Sumanena saddhiṁ mantehi
mahārājāti. Sādhu bhanteti rājā sumanaṁ upasaṅkamitvā pucchi
kutodāni bhante dhātuyo lacchāmāti. Sumano āha appossukko
tvaṁ mahārāja vīthiyo sodhāpetvā dhajapaṭākapuṇṇaghaṭādīhi
alaṅkārāpetvā saparijano uposathaṅgāni samādiyitvā sabbatālāvacare
upaṭṭhapetvā maṅgalahatthiṁ sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṁ kārāpetvā
upari cassa setacchattaṁ ussāpetvā sāyaṇhasamaye mahānāgavanuyyānābhimukho
yāhi addhā tasmiṁ ṭhāne dhātuyo lacchasīti. Rājā
sādhūti sampaṭicchi. Therā cetiyagirimeva agamaṁsu. Tatrāyasmā
085
Mahindatthero sumanaṁ sāmaṇeramāha gaccha tvaṁ sāmaṇera jambudīpe
tava ayyakaṁ asokaṁ dhammarājānaṁ upasaṅkamitvā mama vacanena evaṁ
vadehi sahāyo te mahārāja devānaṁ piyatisso buddhasāsane pasanno
thūpaṁ patiṭṭhāpetukāmo tumhākaṁ kira hatthe dhātu atthi taṁ
me dethāti taṁ gahetvā sakkaṁ devarājānaṁ upasaṅkamitvā evaṁ
vadehi tumhākaṁ kira mahārāja hatthe dve dhātuyo atthi
dakkhiṇadāḍhañca dakkhiṇakkhakañca tato tumhe dakkhiṇadāḍhaṁ pūjetha
dakkhiṇakkhakaṁ pana mayhaṁ dethāti evañca naṁ vadehi kasmā
tvaṁ mahārāja amhe tambapaṇṇidīpaṁ pahiṇitvā pamajjasīti. Sādhu
bhanteti kho sumano therassa vacanaṁ samapaṭicchitvā tāvadeva
pattacīvaramādāya vehāsaṁ abbhuggantvā pāṭaliputtadvāre oruyha rañño
santikaṁ gantvā etamatthaṁ ārocesi. Mahārājā tuṭṭho sāmaṇerassa
hatthato pattaṁ gahetvā gandhehi ubbaṭṭetvā varamuttasadisānaṁ
dhātūnaṁ pūretvā adāsi. So taṁ gahetvā sakkaṁ devarājānaṁ
upasaṅkami. Sakko devarājā sāmaṇeraṁ disvā kiṁ bhante sumana
āhiṇḍasīti āha. Tvaṁ mahārāja amhe tambapaṇṇidīpaṁ pesetvā
kasmā pamajjasīti. Nappamajjāmi bhante vadehi kiṁ karomīti.
Tumhākaṁ kira hatthe dve dhātuyo atthi dakkhiṇadāḍhañca
dakkhiṇakkhakañca tato tumhe dakkhiṇadāḍhaṁ pūjetha dakkhiṇakkhakampana
mayhaṁ dethāti. Sādhu bhanteti kho sakko devānamindo
yojanappamāṇaṁ maṇithūpaṁ ugghāṭetvā dakkhiṇakkhakaṁ dhātuṁ nīharitvā
086
Sumanassa adāsi. So taṁ gahetvā cetiyagirimhiyeva patiṭṭhāsi. Athakho
mahindappamukhā sabbepi te mahānāgā asokadhammarājena dinnadhātuyo
cetiyagirimhiyeva patiṭṭhapetvā dakkhiṇakkhakaṁ ādāya vaḍḍhamānakacchāyāya
mahānāgavanuyyānaṁ agamaṁsu. Rājāpi kho sumanena vuttappakāraṁ
pūjāsakkāraṁ katvā hatthikkhandhavaragato sayaṁ maṅgalahatthimatthake
setacchattaṁ dhārayamāno mahānāgavanuyyānaṁ sampāpuṇi. Athassa
etadahosi sace ayaṁ sammāsambuddhassa dhātu chattaṁ apanamatu
maṅgalahatthī jannukehi bhūmiyaṁ patiṭṭhahatu dhātucaṅkoṭakaṁ mayhaṁ matthake
patiṭṭhātūti. Saha rañño cittuppādena chattaṁ apanami hatthī
jannukehi bhūmiyaṁ patiṭṭhahi dhātucaṅkoṭakaṁ rañño matthake patiṭṭhahi.
Rājā amateneva abhisittagatto viya paramena pītipāmujjena samannāgato
pucchi dhātuṁ bhante kiṁ karomāti. Hatthikumbhamhiyeva tāva mahārāja
ṭhapehīti. Rājā dhātucaṅkoṭakaṁ gahetvā hatthikumbhe ṭhapesi.
Pamudito nāgo koñcanādaṁ nadi. Mahāmegho uṭṭhahitvā
pokkharavassaṁ vassi. Udakapariyantaṁ katvā mahābhūmicālo ahosi
paccantepi nāma sammāsambuddhassa dhātu patiṭṭhahissatīti. Devamanussā
pamodiṁsu. Evaṁ iddhānubhāvasiriyā devamanussānaṁ pītiṁ janayanto
puṇṇamāyaṁ mahāvīro cātummāsiniyā idha
āgantvā devalokamhā hatthikumbhe patiṭṭhitoti.
Atha so hatthināgo anekatālāvacaraparivārito ativiya uḷārena
pūjāsakkārena sakkariyamāno pacchimadisābhimukho hutvā apasakkanto
087
Yāva nagarassa puratthimadvāraṁ tāva gantvā puratthimadvārena nagaraṁ
pavisitvā sakalanāgarehi uḷārāya pūjāya kariyamānāya dakkhiṇadvārena
nikkhamitvā thūpārāmassa pacchimadisābhāge mahejavatthu nāma kira
atthi tattha gantvā puna thūpārāmābhimukhoyeva paṭinivatti. Tena
ca samayena thūpārāme purimakānaṁ tiṇṇaṁ sammāsambuddhānaṁ paribhogacetiyaṭṭhānaṁ
hoti.
Atīte kira ayaṁ dīpo ojadīpo nāma ahosi. Rājā abhayo
nāma. Nagaraṁ abhayapurannāma. Cetiyapabbato devakūṭapabbato
nāma. Thūpārāmo paṭiyārāmo nāma. Tena kho pana samayena
kakusandho bhagavā loke uppanno hoti. Tassa sāvako mahādevo
nāma bhikkhusahassena saddhiṁ devakūṭe patiṭṭhāsi mahindatthero viya
cetiyapabbate. Tena samayena ojadīpe sattā pajjarakena
anayabyasanaṁ āpajjanti. Addasā kho kakusandho bhagavā buddhacakkhunā
lokaṁ volokento te satte anayabyasanamāpajjante. Disvā
cattāḷīsāya bhikkhusahassena parivuto agamāsi. Tassānubhāvena
tāvadeva pajjarako vūpasanto. Roge vūpasante bhagavā dhammaṁ
desesi. Caturāsītiyā pāṇasahassānaṁ dhammābhisamayo ahosi.
Bhagavā dhammakarakaṁ datvā pakkāmi. Taṁ anto pakkhipitvā
paṭiyārāme cetiyaṁ akaṁsu. Mahādevo dīpaṁ anusāsanto vihāsi.
Konāgamanassa pana bhagavato kāle ayaṁ dīpo varadīpo nāma ahosi.
Rājā samiddhi nāma. Nagaraṁ vaḍḍhamānaṁ nāma. Pabbato
088
Suvaṇṇakūṭo nāma. Tena kho pana samayena varadīpe dubbuṭṭhikā hoti
dubbhikkhaṁ dussassaṁ. Sattā chātakarogena anayabyasanaṁ āpajjanti.
Addasā kho konāgamano bhagavā buddhacakkhunā lokaṁ volokento
te satte anayabyasanaṁ āpajjante. Disvā tiṁsabhikkhusahassaparivuto
agamāsi. Buddhānubhāvena devo sammādhāraṁ anuppavecchi. Subhikkhaṁ
ahosi. Bhagavā dhammaṁ desesi. Caturāsītiyā pāṇasahassānaṁ
dhammābhisamayo ahosi. Bhagavā bhikkhusahassaparivāraṁ mahāsumanaṁ nāma
theraṁ dīpe ṭhapetvā kāyabandhanaṁ datvā pakkāmi. Taṁ anto
pakkhipitvā cetiyamakaṁsu. Kassapassa pana bhagavato kāle ayaṁ
dīpo maṇḍadīpo nāma ahosi. Rājā jayanto nāma. Nagaraṁ
visālaṁ nāma. Pabbato subhakūṭo nāma. Tena kho pana samayena
maṇḍadīpe mahāvivādo hoti. Bahū sattā kalahaviggahajātā
anayabyasanaṁ āpajjanti. Addasā kho kassapo bhagavā buddhacakkhunā
lokaṁ volokento te satte anayabyasanaṁ āpajjante. Disvā
vīsatibhikkhusahassaparivuto āgantvā vivādaṁ vūpasametvā dhammaṁ desesi.
Caturāsītiyā pāṇasahassānaṁ dhammābhisamayo ahosi. Bhagavā
bhikkhusahassaparivāraṁ sabbanandiṁ nāma theraṁ dīpe patiṭṭhāpetvā udakasāṭikaṁ
datvā pakkāmi. Taṁ anto pakkhipitvā cetiyamakaṁsu. Evaṁ
thūpārāme purimakānaṁ tiṇṇaṁ sammāsambuddhānaṁ paribhogacetiyāni
patiṭṭhahiṁsu. Tāni sāsanantaradhānena nassanti. Ṭhānamattaṁ
avasissati. Tasmā vuttaṁ tena ca samayena thūpārāme purimakānaṁ
089
Tiṇṇaṁ sammāsambuddhānaṁ paribhogacetiyaṭṭhānaṁ hotīti.
Tadetaṁ vinaṭṭhesu cetiyesu devatānubhāvena kaṇṭakasamākiṇṇasākhehi
nānāgacchehi parivutaṁ tiṭṭhati mā naṁ koci ucchiṭṭhāsucimalakacavarehi
sandūsesīti. Atha tassa hatthino purato gantvā rājapurisā
sabbagacche chinditvā bhūmiṁ sodhetvā taṁ hatthatalasadisamakaṁsu. Hatthināgo
gantvā taṁ ṭhānaṁ purato katvā tassa pacchimadisābhāge bodhirukkhaṭṭhāne
aṭṭhāsi. Athassa matthakato dhātuṁ oropetuṁ ārabhiṁsu. Nāgo oropetuṁ
na deti. Rājā theraṁ pucchi kasmā bhante nāgo dhātuṁ oropetuṁ
na detīti. Āruḷhaṁ mahārāja oropetuṁ na vaṭṭatīti. Tasmiñca
kāle abhayavāpiyā udakaṁ chinnaṁ hoti. Samantā bhūmi phalitā hoti.
Sūddharā mattikāpiṇḍā. Tato mahājano sīghaṁ sīghaṁ mattikaṁ
āharitvā hatthikumbhappamāṇaṁ vatthumakāsi. Tāvadeva thūpakaraṇatthaṁ
iṭṭhakā kātuṁ ārabhiṁsu. Yāva iṭṭhakā pariniṭṭhanti tāva hatthināgo
katipāhaṁ divā bodhirukkhaṭṭhāne hatthisālāyaṁ tiṭṭhati rattiṁ
thūpapatiṭṭhānabhūmiṁ pariyāyati. Atha vatthuṁ cināpetvā rājā theraṁ
pucchi kīdiso bhante thūpo kātabboti. Vīhirāsisadiso
mahārājāti. Sādhu bhanteti rājā jaṅghappamāṇaṁ thūpaṁ cināpetvā
dhātuṁ oropanatthāya mahāsakkāraṁ kāresi. Sakalanagarañca janapado
ca dhātumahadassanatthaṁ sannipati. Sannipatite ca tasmiṁ mahājanakāye
dasabalassa dhātu hatthikumbhato sattatālappamāṇaṁ vehāsaṁ abbhuggantvā
yamakapāṭihāriyaṁ dassesi. Tehi tehi dhātuppadesehi channaṁ vaṇṇānaṁ
090
Udakadhārā ca aggikkhandhā ca pavattanti. Sāvatthiyaṁ gaṇḍāmbamūle
bhagavato 1- dassitapāṭihāriyasadisameva pāṭihāriyaṁ ahosi. Tañca kho neva
therānubhāvena na devatānubhāvena apica kho buddhānubhāveneva.
Bhagavā kira dharamānova adhiṭṭhāsi mayi parinibbute tambapaṇṇidīpe
anurādhapurassa dakkhiṇabhāge purimakānaṁ tiṇṇaṁ buddhānaṁ paribhogacetiyaṭṭhāne
mama dakkhiṇakkhakadhātupatiṭṭhānadivase yamakapāṭihāriyaṁ
hotūti.
Evaṁ acintiyā buddhā buddhadhammā acintiyā
acintiye pasannānaṁ vipāko hotyacintiyoti.
Sammāsambuddho kira imaṁ dīpaṁ dharamānakālepi tikkhattuṁ
agamāsi. Paṭhamaṁ yakkhadamanatthaṁ ekakova āgantvā yakkhe dametvā
mayi parinibbute imasmiṁ dīpe mama sāsanaṁ patiṭṭhahissatīti tambapaṇṇidīpe
rakkhaṁ karonto tikkhattuṁ dīpaṁ āvijjhi. Dutiyaṁ mātulabhāgineyyānaṁ
nāgarājūnaṁ damanatthāya ekakova āgantvā te dametvā
agamāsi. Tatiyaṁ pañcasatabhikkhuparivāro āgantvā mahācetiyaṭṭhāne
ca thūpārāmacetiyaṭṭhāne ca mahābodhippatiṭṭhāne ca mutiṅgaṇacetiyaṭṭhāne
ca dīghavāpīcetiyaṭṭhāne ca kalyāṇiyacetiyaṭṭhāne ca
nirodhasamāpattiṁ samāpajjitvā nisīdi. Idamassa catutthaṁ dhātusarīrena
āgamanaṁ. Dhātusarīrato ca panassa nikkhantaudakaphusitehi sakale
tambapaṇṇitthale na koci phuṭṭhokāso 2- nāma ahosi. Evamassa taṁ
dhātusarīraṁ udakaphusitehi tambapaṇṇitthalassa pariḷāhaṁ vūpasametvā
1. bhagavatātipi dissati. 2. aphuṭṭhokāsoti yojanāpāṭho.
091
Mahājanassa pāṭihāriyaṁ dassetvā otaritvā rañño matthake
patiṭṭhāsi. Rājā saphalaṁ manussapaṭilābhaṁ maññamāno mahantaṁ sakkāraṁ
karitvā dhātuṁ patiṭṭhāpesi. Saha dhātupatiṭṭhānena mahābhūmicālo
ahosi. Tasmiñca pana dhātupāṭihāriye cittaṁ pasādetvā rañño
bhātā abhayo nāma rājakumāro purisasahassena saddhiṁ pabbaji.
Vetāligāmato pañca dārakasatāni pabbajiṁsu. Tathā dvāramaṇḍalādīhi
gāmakehi nikkhamitvā pañca pañca dārakasatāni. Sabbānipi antonagarato
ca bahinagarato ca pabbajitāni tiṁsa bhikkhusahassāni ahesuṁ.
Niṭṭhite pana thūpasmiṁ rājā ca rājabhattikā ca deviyo ca
devanāgayakkhānampi vimhayakaraṁ paccekaṁ paccekaṁ pūjamakaṁsu. Niṭṭhitāya
pana dhātupūjāya patiṭṭhite dhātuvare mahindatthero meghavanuyyānameva
gantvā vāsaṁ kappesi.
Tasmiṁ kho pana samaye anuḷā devī pabbajitukāmā hutvā
rañño ārocesi. Rājā tassā vacanaṁ sutvā therametadavoca
anuḷā bhante devī pabbajitukāmā pabbājetha nanti. Na mahārāja
amhākaṁ mātugāmaṁ pabbājetuṁ kappati pāṭaliputte pana mayhaṁ
bhaginī saṅghamittattherī nāma atthi taṁ pakkosāpehi imasmiṁ ca
pana mahārāja dīpe purimakānaṁ tiṇṇaṁ sammāsambuddhānaṁ bodhi
patiṭṭhāsi amhākaṁpi bhagavato sarasaraṁsijālavisajjanakena bodhinā idha
patiṭṭhātabbaṁ tasmā tathā sāsanaṁ pahiṇeyyāsi yathā saṅghamittā
bodhiṁ gahetvā āgaccheyyāti. Sādhu bhanteti rājā therassa
092
Vacanaṁ sampaṭicchitvā amaccehi saddhiṁ mantetvā ariṭṭhaṁ nāma attano
bhāgineyyaṁ āha sakkissasi tvaṁ pāṭaliputtaṁ gantvā mahābodhinā
saddhiṁ ayyaṁ saṅghamittattheriṁ ānetunti. Sakkissāmi deva sace me
pabbajjaṁ anujānissasīti. Gaccha tāta theriṁ ānetvā pabbajāhīti.
So rañño ca therassa ca sāsanaṁ gahetvā therassa adhiṭṭhānabalena
ekadivaseneva jambukolapaṭṭanaṁ gantvā nāvaṁ abhiruhitvā samuddaṁ
atikkamitvā pāṭaliputtameva agamāsi. Anuḷāpi kho devī pañcahi
kaññāsatehi pañcahi ca antepurikāsatehi saddhiṁ dasa sīlāni samādayitvā
kāsāyāni vatthāni acchādetvā nagarassa ekadese upassayaṁ kārāpetvā
nivāsaṁ kappesi. Ariṭṭhopi taṁdivasameva gantvā rañño sāsanaṁ appesi
evañca avoca putto te deva mahindatthero evamāha sahāyakassa
kira te devānaṁpiyatissassa bhātu jāyā anuḷā nāma devī
pabbajitukāmā taṁ pabbājetuṁ ayyaṁ saṅghamittattheriṁ pahiṇatha ayyāyeva
ca saddhiṁ mahābodhinti. Therassa sāsanaṁ ārocetvā saṅghamittattheriṁ
upasaṅkamitvā evamāha ayye tumhākaṁ bhātā mahindatthero maṁ
tumhākaṁ santike pesesi devānaṁpiyatissarañño bhātu jāyā anuḷā
devī pañcahi kaññāsatehi pañcahi ca antepurikāsatehi saddhiṁ
pabbajitukāmā taṁ kira āgantvā pabbājethāti. Sā tāvadeva
turitaturitā rañño santikaṁ gantvā evamāha mahārāja mayhaṁ bhātā
mahindatthero evaṁ pahiṇi rañño kira bhātu jāyā anuḷā nāma
devī pañcahi kaññāsatehi pañcahi ca antepurikāsatehi saddhiṁ
093
Pabbajitukāmā mayhaṁ āgamanaṁ udikkhati icchāmahaṁ mahārāja
tambapaṇṇidīpaṁ gantunti. Rājā āha amma puttopi me
mahindatthero nattā ca sumanasāmaṇero maṁ chinnahatthaṁ viya karontā
tambapaṇṇidīpaṁ gatā tassa mayhaṁ tepi apassantassa uppanno
soko tava mukhaṁ passantassa vūpasamati alaṁ amma mā agamāsīti.
Bhāriyaṁ me mahārāja bhātuno vacanaṁ anuḷāpi khattiyā
itthīsahassaparivutā pabbajjāpurekkhārā maṁ paṭimāneti gacchāmahaṁ
mahārājāti. Tenahi amma mahābodhiṁ gahetvā gacchāhīti.
Kuto raññā laddho mahābodhīti. Rājā kira tato pubbe eva
dhātuggahaṇatthāya anāgate sumane laṅkādīpaṁ mahābodhiṁ pesetukāmo
kathannukho asatthaghātārahaṁ mahābodhiṁ pesessāmīti upāyaṁ apassanto
mahādevaṁ nāma amaccaṁ pucchi. So āha santi deva bahū
paṇḍitā bhikkhūti. Taṁ sutvā rājā bhikkhusaṅghassa bhattaṁ
paṭiyādetvā bhattakiccāvasāne saṅghaṁ pucchi gantabbaṁ nu kho bhante
bhagavato mahābodhinā laṅkādīpannoti. Saṅgho moggalīputtatissattherassa
bhāraṁ akāsi. Thero gantabbaṁ mahārāja mahābodhinā
laṅkādīpanti vatvā bhagavato pañca mahāadhiṭṭhānāti kathesi.
Katamāni pañca. Bhagavā kira parinibbānamañce nipanno laṅkādīpe
mahābodhippatiṭṭhāpanatthāya asokamahārājā mahābodhiṁ gahaṇatthaṁ
gamissati tadā mahābodhissa dakkhiṇasākhā sayameva chijjitvā
suvaṇṇakaṭāhe patiṭṭhātūti adhiṭṭhāsi. Idamekamadhiṭṭhānaṁ. Tattha
094
Patiṭṭhānakāle ca mahābodhi himavalāhakagabbhaṁ pavisitvā tiṭṭhatūti
adhiṭṭhāsi. Idaṁ dutiyamadhiṭṭhānaṁ. Sattame divase himavalāhakagabbhato
oruyha suvaṇṇakaṭāhe patiṭṭhahanto pattehi ca phalehi ca chabbaṇṇaraṁsiyo
muñcatūti adhiṭṭhāsi. Idaṁ tatiyamadhiṭṭhānaṁ. Thūpārāme
dakkhiṇakkhakadhātu cetiyamhi patiṭṭhānadivase yamakapāṭihāriyaṁ karotūti
adhiṭṭhāsi. Idaṁ catutthamadhiṭṭhānaṁ. Laṅkādīpamhiyeva me
doṇamattā dhātuyo mahācetiyamhi patiṭṭhānakāle buddhavesaṁ gahetvā
ākāsaṁ abbhuggantvā yamakapāṭihāriyaṁ karontūti adhiṭṭhāsi. Idaṁ
pañcamamadhiṭṭhānaṁ. Rājā imāni pañca mahāadhiṭṭhānāni sutvā
pasannacitto pāṭaliputtato yāva mahābodhi tāva maggaṁ
paṭijaggāpetvā suvaṇṇakaṭāhatthāya bahuṁ suvaṇṇaṁ nīharāpesi. Tāvadeva
rañño cittaṁ ñatvā vissukammadevaputto kammāravaṇṇaṁ nimminitvā
purato aṭṭhāsi. Rājā taṁ disvā tāta imaṁ suvaṇṇaṁ gahetvā
kaṭāhaṁ karohīti āha. Pamāṇaṁ deva jānāthāti. Tvameva tāta
ñatvā pamāṇaṁ karohīti. Sādhu deva karissāmīti suvaṇṇaṁ gahetvā
attano ānubhāvena hatthena parimajjitvā suvaṇṇakaṭāhaṁ nimmini
navahatthaparikkhepaṁ pañcahatthubbedhaṁ tihatthavikkhambhaṁ aṭṭhaṅgulabahalaṁ
hatthisoṇḍamūlappamāṇamukhavaṭṭiṁ. Atha rājā sattayojanāyāmāya
tiyojanavitthārāya mahatiyā senāya pāṭaliputtato nikkhamitvā
ariyasaṅghaṁ ādāya mahābodhisamīpaṁ agamāsi. Senā samussitaddhajapaṭākaṁ
nānāratanavicittaṁ anekālaṅkārapaṭimaṇḍitaṁ nānāvidhakusumasamākiṇṇaṁ
095
Anekaturiyasaṅghuṭṭhaṁ mahābodhiṁ parikkhipi. Rājā sahassamatte
gaṇapāmokkhe mahāthere gahetvā sakalajambudīpe pattābhisekānaṁ rājūnaṁ
sahassena attānañca mahābodhiñca parivārāpetvā mahābodhimūle ṭhatvā
mahābodhiṁ olokesi. Mahābodhissa khandhañca dakkhiṇamahāsākhāya
catuhatthappamāṇaṁ padesañca ṭhapetvā avasesaṁ adassanaṁ agamāsi.
Rājā taṁ pāṭihāriyaṁ disvā uppannapītipāmujjo ahaṁ bhante
imaṁ pāṭihāriyaṁ disvā tuṭṭho mahābodhiṁ dīparajjena pūjemīti
bhikkhusaṅghassa vatvā abhisekaṁ adāsi. Tato pupphagandhādīhi pūjetvā
tikkhattuṁ padakkhiṇaṁ katvā aṭṭhasu ṭhānesu vanditvā uṭṭhāya
añjaliṁ paggayha ṭhatvā saccavacanakiriyāya mahābodhiṁ gaṇhitukāmo
bhūmito yāva mahābodhissa dakkhiṇasākhā tāva uccaṁ katvā
ṭhapitassa sabbaratanamayapīṭhassa upari suvaṇṇakaṭāhaṁ ṭhapāpetvā ratanapīṭhaṁ
āruyha suvaṇṇatulikaṁ gahetvā manosilāya lekhaṁ katvā yadi
mahābodhinā laṅkādīpe patiṭṭhātabbaṁ yadi cāhaṁ buddhasāsane
nibbematiko bhaveyyaṁ mahābodhi sayameva imasmiṁ suvaṇṇakaṭāhe
patiṭṭhātūti saccavacanakiriyamakāsi. Saha saccavacanakiriyāya bodhisākhā
manosilāya paricchinnaṭṭhāne chijjitvā gandhakalalapūrassa suvaṇṇakaṭāhassa
upari aṭṭhāsi. Tassa ubbedhena dasahattho khandho hoti.
Catuhatthā pañcamahāsākhā pañcahiyeva phalehi paṭimaṇḍitā.
Khuddakasākhānaṁ pana sahassaṁ. Atha rājā mūlalekhāya upari tivaṅgule
padese aññaṁ lekhaṁ paricchindi. Tato tāvadeva bubbuḷakā hutvā
096
Dasa mahāmūlāni nikkhamiṁsu. Puna uparupari tivaṅgule tivaṅgule aññā
nava lekhā paricchindi. Tāhipi dasa dasa bubbuḷakā hutvā navutimūlāni
nikkhamiṁsu. Paṭhamakā dasa mahāmūlā caturaṅgulamattaṁ nikkhantā.
Itarepi gavakkhajālasadisaṁ anusibbantā nikkhantā. Ettakaṁ
pāṭihāriyaṁ rājā ratanapīṭhamatthake ṭhitoyeva disvā añjaliṁ paggayha
mahānādaṁ nadi. Anekāni bhikkhusahassāni sādhukāramakaṁsu.
Sakalarājasenā unnādinī ahosi. Celukkhepasatasahassāni pavattiṁsu.
Bhummaṭṭhakadeve ādiṁ katvā yāva brahmakāyikā devā tāva
sādhukāraṁ pavattayiṁsu. Rañño imaṁ pāṭihāriyaṁ passantassa pītiyā
nirantaraṁ phuṭṭhasarīrassa añjaliṁ paggahetvā ṭhitasseva mahābodhi mūlasatena
suvaṇṇakaṭāhe patiṭṭhāsi. Dasa mahāmūlā suvaṇṇakaṭāhatalaṁ
āhacca aṭṭhaṁsu. Avasesā navuti anupubbena vaḍḍhanakā hutvā
gandhakalale oruyha ṭhitā. Evaṁ suvaṇṇakaṭāhe patiṭṭhitamatte
mahābodhimhi mahāpaṭhavī cali. Ākāse devadundubhiyo 1- phaliṁsu.
Pabbatānaṁ naccehi devatānaṁ sādhukārehi yakkhānaṁ hiṅkārehi
asurānaṁ thutijappehi brahmānaṁ apphoṭanehi meghānaṁ gajjitehi
catuppadānaṁ ravehi pakkhīnaṁ virutehi sabbatālāvacarānaṁ sakasakapaṭibhāṇehi
paṭhavītalato yāva brahmalokā tāva ekakolāhalamekaninnādaṁ
ahosi. Pañcasu sākhāsu phalato phalato chabbaṇṇaraṁsiyo nikkhamitvā
sakalacakkavāḷaṁ ratanagopānasīvinaddhaṁ viya kurumānā yāva brahmalokā
abbhuggacchiṁsu. Taṁ khaṇato ca pana pabhūti satta divasāni mahābodhi
1. devadundubhiyotipi.
097
Himavalāhakagabbhaṁ pavisitvā aṭṭhāsi. Na koci mahābodhiṁ passati.
Rājā ratanapīṭhato oruyha satta divasāni mahābodhipūjaṁ kāresi.
Sattame divase sabbadisāhi himañca raṁsiyo ca āvattitvā
mahābodhimeva pavisiṁsu. Vigatahimavalāhake vippasanne cakkavāḷagabbhe
mahābodhi paripuṇṇakhandhasākhāpasākho pañcaphalapaṭimaṇḍito
suvaṇṇakaṭāhe patiṭṭhitova paññāyittha. Rājā mahābodhiṁ disvā tehi
pāṭihāriyehi sañjanitapītipāmujjo sakalajambudīparajjena taruṇamahābodhiṁ
pūjessāmīti abhisekaṁ datvā satta divasāni mahābodhiṭṭhāneyeva
aṭṭhāsi. Mahābodhi pubbakattikapavāraṇadivase sāyaṇhasamaye paṭhamaṁ
suvaṇṇakaṭāhe patiṭṭhahi. Tato himagabbhasattāhaṁ abhisekasattāhañca
vītināmetvā kāḷapakkhassa uposathadivase rājā ekadivaseneva
pāṭaliputtaṁ pavisitvā kattikajuṇhapakkhassa pāṭipadadivase mahābodhiṁ
pācīnamahāsālamūle ṭhapesi. Suvaṇṇakaṭāhe patiṭṭhitadivasato
sattarasame divase mahābodhissa abhinavaṅkurā pāturahesuṁ. Te disvāpi
pasanno rājā puna mahābodhiṁ rajjena pūjento
sakalajambudīpābhisekamadāsi. Sumanasāmaṇero kattikapuṇṇamīdivase
dhātuggahaṇatthaṁ
gato mahābodhissa kattikacchaṇabhūtaṁ pūjaṁ addasa.
Evaṁ mahābodhimaṇḍato ānetvā pāṭaliputte ṭhapitaṁ
mahābodhiṁ sandhāya āha tenahi amma mahābodhiṁ gahetvā yāhīti.
Sā sādhūti sampaṭicchi. Rājā mahābodhirakkhaṇatthāya aṭṭhārasa
devatākulāni aṭṭha amaccakulāni aṭṭha brāhmaṇakulāni aṭṭha
098
Kuṭumbiyakulāni aṭṭha gopakakulāni aṭṭha taracchakulāni aṭṭha ca
kāliṅgakulāni datvā udakāsiñcanatthāya aṭṭha suvaṇṇaghaṭe aṭṭha
ca rajataghaṭe datvā iminā parivārena mahābodhiṁ gaṅgāya nāvaṁ
āropetvā sayaṁpi nagarato nikkhamitvā vijjhāṭaviṁ samatikkamma
anupubbena sattahi divasehi tāmbalittiṁ anuppatto. Antarāmagge
devanāgamanussā uḷāraṁ mahābodhipūjaṁ akaṁsu. Rājāpi samuddatīre
satta divasāni mahābodhiṁ ṭhapetvā sakalajambudīpe mahārajjaṁ adāsi.
Idamassa tatiyaṁ jambudīparajjasampadānaṁ hoti. Evaṁ mahārajjena
pūjetvā migasirassa paṭhamapāṭipadadivase asoko dhammarājā mahābodhiṁ
ukkhipitvā galappamāṇaṁ udakaṁ oruyha nāvāyaṁ patiṭṭhapetvā
saṅghamittatherimpi saparivāraṁ nāvaṁ āropetvā ariṭṭhaṁ amaccaṁ etadavoca
ahaṁ tāta mahābodhiṁ tikkhattuṁ sakalajambudīparajjena pūjetvā
galappamāṇaṁ udakaṁ oruyha mama sahāyassa pesesiṁ sopi evameva
mahābodhiṁ pūjetūti. Evaṁ sahāyassa sāsanaṁ datvā gacchati vata re
dasabalassa sarasaraṁsijālaṁ vimuñcamāno mahābodhirukkhoti kanditvā
añjaliṁ paggahetvā assūni pavattayamāno aṭṭhāsi. Sāpi kho
mahābodhisamāruḷhā nāvā passato passato mahājanassa mahāsamuddatalaṁ
pakkhantā. Mahāsamudde samantā yojanaṁ vīciyo vūpasantā.
Pañcavaṇṇāni padumāni pupphitāni. Antalikkhe dibbāni turiyāni
pavajjiṁsu. Ākāsajalathalarukkhādisannissitāhi devatāhi pavattitā
ativiya uḷārā pūjā ahosi. Saṅghamittattherī supaṇṇarūpena
099
Mahāsamudde nāgakulāni santāsesi. Te cutrastarūpā nāgā
āgantvā taṁ vibhūtiṁ passitvā theriṁ yācitvā mahābodhiṁ nāgabhavanaṁ
atiharitvā satta divasāni nāgarajjena pūjetvā puna nāvāya
patiṭṭhāpesuṁ. Taṁdivasameva nāvā jambukoḷapaṭṭanaṁ agamāsi.
Asokamahārājāpi mahābodhiviyogadukkhito kanditvā roditvā yāva
dassanavisayaṁ oloketvā paṭinivatti. Devānaṁpiyatisso mahārājāpi kho
sumanasāmaṇerassa vacanena migasiramāsassa paṭhamapāṭipadadivasato pabhūti
uttaradvārato paṭṭhāya yāva jambukoḷapaṭṭanaṁ tāva maggaṁ sodhāpetvā
alaṅkārāpetvā nagarato nikkhamanadivase uttaradvārasamīpe
samuddasālavatthusmiṁ ṭhitoyeva tāya vibhūtiyā mahāsamudde
āgacchantaṁyeva mahābodhiṁ therassa ānubhāvena disvā tuṭṭhamānaso
hutvā nikkhamitvā sabbaṁ maggaṁ pañcavaṇṇehi pupphehi okīrāpento
antarantarā pupphāgghiyāni ṭhapento ekāheneva jambukoḷapaṭṭanaṁ
gantvā sabbatālāvacaraparivuto pupphadhūpagandhādīhi pūjayamāno
galappamāṇaṁ udakaṁ oruyha āgato vata re dasabalassa
sarasaraṁsijālavisajjanako mahābodhirukkhoti pasannacitto mahābodhiṁ ukkhipitvā
uttamaṅge sirasmiṁ patiṭṭhapetvā mahābodhiṁ parivāretvā āgatehi
soḷasahi jātisampannakulehi saddhiṁ samuddato paccuttaritvā samuddatīre
mahābodhiṁ ṭhapetvā tīṇi divasāni sakalatambapaṇṇidīparajjena pūjesi.
Soḷasannaṁ jātisampannakulānaṁ rajjaṁ vicāresi. Atha catutthe divase
mahābodhiṁ ādāya uḷāraṁ pūjaṁ kurumāno anupubbena anurādhapuraṁ
100
Sampatto. Anurādhapurepi mahāsakkāraṁ katvā cātuddasīdivaseyeva
vaḍḍhamānakacchāyāya mahābodhiṁ uttaradvāre pavesetvā nagaramajjhena
atiharanto dakkhiṇadvārena nikkhamitvā dakkhiṇadvārato pañcadhanusatike
ṭhāne yattha amhākaṁ sammāsambuddho nirodhasamāpattiṁ samāpajjitvā
nisīdi purimakā ca tayo sammāsambuddhā samāpattiṁ appetvā nisīdiṁsu
yattha kakusandhassa bhagavato mahāsirisabodhi konāgamanassa bhagavato
udumbarabodhi kassapasammāsambuddhassa ca nigrodhabodhi patiṭṭhāsi tasmiṁ
mahāmeghavanuyyānassa tilakabhūte sumanasāmaṇerassa vacanena paṭhamameva
katabhūmiparikamme rājavatthudvārakoṭṭhakaṭṭhāne mahābodhiṁ patiṭṭhāpesi.
Kathaṁ. Katāni kira bodhiṁ parivāretvā āgatāni soḷasa jātisampannakulāni
rājavesaṁ gaṇhiṁsu. Rājā dovārikavesaṁ gaṇhi. Soḷasa
kulāni mahābodhiṁ gahetvā oropayiṁsu. Mahābodhi tesaṁ hatthato
muttasamanantarameva asītihatthappamāṇaṁ vehāsaṁ abbhuggantvā
chabbaṇṇaraṁsiyo muñci. Raṁsiyo sakaladīpaṁ pattharitvā upari brahmalokaṁ
āhacca aṭṭhaṁsu. Mahābodhipāṭihāriyaṁ disvā sañjātappasādāni dasa
purisasahassāni anupubbavipassanaṁ paṭṭhapetvā arahattaṁ patvā pabbajiṁsu.
Yāva suriyassatthaṅgamā mahābodhi antalikkhe aṭṭhāsi. Atthamite 1- pana
suriye rohiṇīnakkhattena paṭhaviyaṁ patiṭṭhahi. Saha mahābodhipatiṭṭhānā
udakapariyantaṁ katvā mahāpaṭhavī akampi. Patiṭṭhahitvā ca pana
mahābodhi satta divasāni himagabbhe sannisīdi. Lokassa adassanaṁ
agamāsi. Sattame divase vigatavalāhakaṁ nabhaṁ ahosi. Chabbaṇṇaraṁsiyo
1. atthaṅgamitetipi dissati.
101
Jalantā vippharantā nicchariṁsu. Mahābodhissa khandho ca sākhāyo ca
pattāni ca pañca phalāni ca dassiṁsu. Mahindatthero ca saṅghamittattherī
ca rājā ca saparivārā mahābodhiṭṭhānameva agamaṁsu.
Yebhuyyena ca sabbe dīpavāsino sannipatiṁsu. Tesaṁ passantānaṁyeva
uttarasākhato ekaṁ phalaṁ pacitvā sākhato mucci. Thero hatthaṁ
upanāmesi. Phalaṁ therassa hatthe patiṭṭhāsi. Taṁ thero ropaya
mahārājāti rañño adāsi. Rājā gahetvā suvaṇṇakaṭāhe
madhurapaṁsuṁ ākīritvā gandhakalalaṁ pūretvā ropetvā mahābodhiāsannaṭṭhāne
ṭhapesi. Sabbesaṁ passantānaṁyeva catuhatthappamāṇā
aṭṭha taruṇabodhirukkhā uṭṭhahiṁsu. Rājā taṁ acchariyaṁ disvā
aṭṭha taruṇabodhirukkhe setacchattena pūjetvā abhisekaṁ adāsi.
Tato ekaṁ bodhirukkhaṁ āgamanakāle mahābodhinā paṭhamapatiṭṭhitokāse
jambukoḷapaṭṭane ropayiṁsu. Ekaṁ gavakkabrāhmaṇassa gāmadvāre
ekaṁ thūpārāme ekaṁ issaranimmānavihāre ekaṁ paṭhamacetiyaṭṭhāne
rohaṇajanapadamhiyeva candanagāme. Itaresaṁ catunnaṁ phalānaṁ bījehi
jāte dvattiṁsa bodhitaruṇe yojaniyāarāmesu patiṭṭhapesuṁ.
Evaṁ puttanattaparamparāya samantā dīpavāsīnaṁ hitāya sukhāya
patiṭṭhite dasabalassa saddhammaddhajabhūte mahābodhimhi anuḷā devī
pañcahi kaññāsatehi pañcahi ca antepurikāsatehīti mātugāmasahassena
saddhiṁ saṅghamittattheriyā santike pabbajitvā nacirasseva
102
Saparivārā arahatte patiṭṭhāsi. Ariṭṭhopi kho rañño bhāgineyyo
pañcahi purisasatehi saddhiṁ therassa santike pabbajitvā nacirasseva
saparivāro arahatte patiṭṭhāsi.
Athekadivasaṁ rājā mahābodhiṁ vanditvā therena saddhiṁ thūpārāmaṁ
gacchati. Tassa lohapāsādaṭṭhānaṁ sampattassa purisā pupphāni
abhihariṁsu. Rājā therassa pupphāni adāsi. Thero pupphehi
lohapāsādaṭṭhānaṁ pūjesi. Pupphesu bhūmiyaṁ patitamattesu
mahābhūmicālo ahosi. Rājā kasmā bhante bhūmi calitthāti pucchi.
Imasmiṁ mahārāja okāse saṅghassa anāgate uposathāgāraṁ bhavissati
tassetaṁ pubbanimittanti. Rājā puna therena saddhiṁ gacchanto
ambaṅgaṇaṭṭhānaṁ sampatto. Tatthassa vaṇṇagandhasampannaṁ
atimadhurarasamekaṁ ambapakkaṁ āharīyittha. Rājā taṁ therassa paribhogatthāya
adāsi. Thero tattheva paribhuñjitvā idaṁ ettheva ropethāti
āha. Rājā taṁ ambaṭṭhiṁ gahetvā tattheva ropetvā udakaṁ
āsiñci. Saha ambabījaropanena paṭhavī saṅkampi. Rājā kasmā
bhante paṭhavī kampitthāti pucchi. Imasmiṁ mahārāja okāse
saṅghassa anāgate ambaṅgaṇannāma sannipātaṭṭhānaṁ bhavissati tassetaṁ
pubbanimittanti. Rājā tattha aṭṭha pupphamuṭṭhiyo okīritvā
vanditvā puna therena saddhiṁ gacchanto mahācetiyaṭṭhānaṁ patto.
Tatthassa campakapupphāni abhihariṁsu. Tāni rājā therassa adāsi.
Thero mahācetiyaṭṭhānaṁ pupphehi pūjetvā vandi. Tāvadeva
103
Mahāpaṭhavī saṅkampi. Rājā kasmā bhante paṭhavī kampitthāti
pucchi. Imasmiṁ mahārāja okāse anāgate buddhassa bhagavato
asadiso mahāthūpo bhavissati tassetaṁ pubbanimittanti. Rājā
ahameva karomi bhanteti. Alaṁ mahārāja tumhākaṁ aññaṁ bahu
kammaṁ atthi tumhākaṁ pana nattā duṭṭhagāmaṇī abhayo nāma
kāressatīti. Atha rājā sace bhante mayhaṁ nattā karissati
kataṁyeva mayāti dvādasahatthaṁ pāsāṇatthambhaṁ āharāpetvā
devānaṁpiyatissarañño nattā duṭṭhagāmaṇī abhayo nāma imasmiṁ padese
thūpaṁ karotūti akkharāni likhāpetvā patiṭṭhāpetvā theraṁ pucchi
patiṭṭhitaṁ nu kho bhante tambapaṇṇidīpe sāsananti. Patiṭṭhitaṁ
mahārāja sāsanaṁ mūlāni panassa na tāva otarantīti. Kadā pana
bhante mūlāni otiṇṇāni nāma bhavissantīti. Yadā mahārāja
tambapaṇṇidīpakānaṁ mātāpitūnaṁ tambapaṇṇidīpe jāto dārako
tambapaṇṇidīpe pabbajitvā tambapaṇṇidīpamhiyeva vinayaṁ uggahetvā
tambapaṇṇidīpe vācessati tadā sāsanassa mūlāni otiṇṇāni
nāma bhavissantīti. Atthi pana bhante īdiso bhikkhūti. Atthi
mahārāja mahāariṭṭho bhikkhu paṭibalo etasmiṁ kammeti. Mayā ettha
bhante kiṁ kattabbanti. Maṇḍapaṁ mahārāja kātuṁ vaṭṭatīti.
Sādhu bhanteti rājā meghavaṇṇābhayassa amaccassa pariveṇaṭṭhāne
mahāsaṅgītikāle ajātasattumahārājena katamaṇḍapappakāraṁ
rājānubhāvena maṇḍapaṁ kāretvā sabbatālāvacare sakasakasippesu
104
Payojetvā sāsanassa mūlāni otarantāni passissāmīti
anekapurisasahassaparivuto thūpārāmaṁ anuppatto. Tena kho pana samayena
thūpārāme aṭṭhasaṭṭhi bhikkhusahassāni sannipatiṁsu. Mahāmahindattherassa
āsanaṁ dakkhiṇābhimukhaṁ paññattaṁ hoti. Mahāariṭṭhattherassa
dhammāsanaṁ uttarābhimukhaṁ paññattaṁ hoti. Athakho mahāariṭṭhatthero
mahindattherena ajjhiṭṭho attano anurūpena pattānukkamena
dhammāsane nisīdi. Mahindattherappamukhā aṭṭhasaṭṭhi mahātherā
dhammāsanaṁ parivāretvā nisīdiṁsu. Raññopi kaniṭṭhabhātā mattābhayatthero
nāma dhuraggāho hutvā vinayaṁ uggaṇhissāmīti pañcahi bhikkhusatehi
saddhiṁ mahāariṭṭhattherassa dhammāsanameva parivāretvā nisīdi.
Avasesāpi bhikkhū sarājikā ca parisā attano attano pattāsane
nisīdiṁsu. Athāyasmā mahāariṭṭhatthero tena samayena buddho
bhagavā verañjāyaṁ viharati naḷerupucimandamūleti vinayanidānaṁ abhāsi.
Bhāsite ca panāyasmatā ariṭṭhattherena vinayanidāne ākāsaṁ
mahāviravaṁ viravi. Akālavijjulatā nicchariṁsu. Devatā sādhukāraṁ
adaṁsu. Mahāpaṭhavī udakapariyantaṁ katvā saṅkampi. Evaṁ anekesu
pāṭihāriyesu vattamānesu āyasmā ariṭṭhatthero mahāmahindappamukhehi
aṭaṭhasaṭṭhiyā paccekagaṇīhi khīṇāsavamahātherehi tadaññehi ca
saṭṭhisahassehi bhikkhūhi parivuto paṭhamakattikapavāraṇādivase
thūpārāmamahāvihāramajjhe satthukaruṇādiguṇaparidīpakaṁ bhagavato
anusaṭṭhikarānaṁ
kāyakammavacīkammavipphanditavinayanaṁ vinayapiṭakaṁ pakāsesi. Pakāsetvā
105
Ca yāvatāyukaṁ tiṭṭhamāno bahūnaṁ vācetvā bahūnaṁ hadaye patiṭṭhāpetvā
anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi. Tepi kho mahāmahindappamukhā
tasmiṁ samāgame
aṭṭhasaṭṭhi mahātherā dhuraggāhā samāgatā
paccekagaṇino sabbe dhammarājassa sāvakā
khīṇāsavā vasippattā tevijjā iddhikovidā
uttamatthamabhiññāya anusāsiṁsu rājino.
Ālokaṁ dassayitvāna obhāsetvā mahiṁ imaṁ
jalitvā aggikhandhāva parinibbiṁsu mahesayo.
Tesaṁ parinibbānato aparabhāge aññepi tesaṁ therānaṁ antevāsikā
tissadattakāḷasumanadīghasumanādayo ca mahāariṭṭhattherassa antevāsikānaṁ
antevāsikā cāti evaṁ pubbe vuttappakārā ācariyaparamparā imaṁ
vinayapiṭakaṁ yāva ajjatanā ānesuṁ. Tena vuttaṁ tatiyasaṅgahato
pana uddhaṁ imaṁ dīpaṁ mahindādīhi ābhaṭaṁ mahindato uggahetvā
kañci kālaṁ ariṭṭhattherādīhi ābhaṭaṁ tato yāva ajjatanā tesaṁyeva
antevāsikaparamparabhūtāya ācariyaparamparāya ābhaṭanti.
Kattha patiṭṭhitanti. Yesaṁ pālito ca atthato ca anūnaṁ
vattati maṇighaṭe pakkhittatelamiva īsakampi na paggharati evarūpesu
adhimattasatigatidhitimantesu lajjīsu kukkuccakesu sikkhākāmesa puggalesu
patiṭṭhitanti veditabbaṁ.
Tasmā vinayapatiṭṭhāpanatthaṁ vinayapariyattiyā ānisaṁsaṁ sallakkhetvā
106
Sikkhākāmena bhikkhunā vinayo pariyāpuṇitabbo. Tatrāyaṁ
vinayapariyattiyā ānisaṁso. Vinayapariyattikusalo hi puggalo sāsane
paṭiladdhasaddhānaṁ kulaputtānaṁ mātāpituṭṭhāniyo hoti. Tadāyattā
hi nesaṁ pabbajā upasampadā vattānuvattapaṭipatti ācāragocarakusalatā.
Apicassa vinayapariyattiṁ nissāya attano sīlakkhandho
sugutto hoti surakkhito kukkuccappakatānaṁ paṭissaraṇaṁ hoti
visārado saṅghamajjhe voharati paccatthike sahadhammena suniggahitaṁ
niggaṇhāti saddhammaṭṭhitiyā paṭipanno hoti. Tenāha bhagavā
pañcime bhikkhave ānisaṁsā vinayadhare puggale attano sīlakkhandho
sugutto hoti surakkhito .pe. Saddhammaṭṭhitiyā paṭipanno
hotīti 1-. Ye cāpi saṁvaramūlakā kusalā dhammā vuttā bhagavatā vinayadharo
puggalovesaṁ dāyādo vinayamūlakattā tesaṁ dhammānaṁ. Vuttampi
hetaṁ bhagavatā vinayo saṁvaratthāya saṁvaro avipaṭisāratthāya
avipaṭisāro pāmujjatthāya pāmujjaṁ pītatthāya pīti passaddhatthāya
passaddhi sukhatthāya sukhaṁ samādhatthāya samādhi yathābhūtañāṇadassanatthāya
yathābhūtañāṇadassanaṁ nibbidatthāya nibbidā virāgatthāya
virāgo vimuttatthāya vimatti vimuttiñāṇadassanatthāya vimuttiñāṇadassanaṁ
anupādāparinibbānatthāya etadatthā kathā etadatthā
mantanā etadatthā upanisā etadatthaṁ sotāvadhānaṁ yadidaṁ
anupādā cittassa vimokkhoti 2-. Tasmā vinayapariyattiyā āyogo
107
Karaṇīyoti.
Ettāvatā yā sā vinayasaṁvaṇṇanatthaṁ mātikā ṭhapitā tattha
vuttaṁ yena yadā yasmā dhāritaṁ yena cābhaṭaṁ
yattha patiṭṭhitañceta- metaṁ vatvā vidhintatoti
imissā tāva gāthāya attho pakāsito. Vinayassa ca
bāhiranidānasaṁvaṇṇanā yathādhippāyaṁ saṁvaṇṇitā hotīti.
-------------
108
Verañjakaṇḍavaṇṇanā
idāni tenātiādipāṭhassa atthaṁ nānappakārato
dassayanto karissāmi vinayassatthavaṇṇananti
vuttattā tena samayena buddho bhagavātiādīnaṁ atthavaṇṇanaṁ
karissāmi. Seyyathīdaṁ.
Tenāti aniyamaniddesavacanaṁ. Tassa sarūpena avuttenāpi
aparabhāge atthato siddhena yenāti iminā vacanena paṭiniddeso
veditabbo. Aparabhāge hi vinayappaññattiyācanahetubhūto āyasmato
sārīputtassa parivitakko siddho. Tasmā yena samayena so
parivitakko udapādi tena samayena buddho bhagavā verañjāyaṁ viharatīti
evamettha sambandho veditabbo. Ayaṁ hi sabbasmiṁpi vinaye yutti
yadidaṁ yattha yattha tenāti vuccati tattha tattha pubbe vā
pacchā vā atthato siddhena yenāti iminā vacanena paṭiniddeso
kātabboti. Tatrīdaṁ mukhamattanidassanaṁ. Tena hi bhikkhave bhikkhūnaṁ
sikkhāpadaṁ paññāpessāmi yena sudinno methunaṁ dhammaṁ paṭisevi
yasmā paṭisevi tasmā paññāpessāmīti vuttaṁ hoti. Evantāva
pubbe atthato siddhena yenāti iminā vacanena paṭiniddeso
yujjati. Tena samayena buddho bhagavā rājagahe viharati yena
samayena dhaniyo kumbhakāraputto rañño dārūni 1- adinnaṁ ādiyīti
evaṁ pacchā atthato siddhena yenāti iminā vacanena paṭiniddeso
109
Yujjatīti. Vutto tenāti vacanassa attho.
Samayenāti ettha pana samayasaddo tāva
samavāye khaṇe kāle samūhe hetudiṭṭhisu
paṭilābhe pahāne ca paṭivedhe ca dissati.
Tathāhissa appeva nāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca
upādāyāti 1- evamādīsu samavāyo attho. Eko ca kho bhikkhave
khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyāti 2- evamādīsu khaṇo
attho. Uṇhasamayo pariḷāhasamayoti 3- evamādīsu kālo.
Mahāsamayo pavanasminti 4- evamādīsu samūho. Samayopi kho te
bhaddāli apaṭividdho ahosi bhagavāpi kho sāvatthiyaṁ viharati sopi
maṁ jānissati bhaddāli nāma bhikkhu satthu sāsane sikkhāya
aparipūrīkārīti ayampi kho te bhaddāli samayo apaṭividdho ahosīti 5-
evamādīsu hetu. Tena kho pana samayena uggāhamāno paribbājako
samaṇamuṇḍikāputto samayappavādake tiṇḍukācire ekasālake mallikāya
ārāme paṭivasatīti 6- evamādīsu diṭṭhi.
Diṭṭhe dhammeva yo cattho yo cattho samparāyiko
atthābhisamayā dhīro paṇḍitoti pavuccatīti 7-
evamādīsu paṭilābho. Sammāmānābhisamayā antamakāsi dukkhassāti 8-
1. dī. Sī. 9/251. 2. aṅ. aṭṭhaka. 23/230. 3. vi. mahāvibhaṅga. 2/399. 4. dī.
mahā. 10/287. 5. Ma. Ma. 13/165. 6. Ma. Ma. 13/342. 7. saṁ. sa. 15/126
diṭṭhe dhamme ca yo atthoti pāliyaṁ dissati. 8. aṅ. catukka. 21/223.
110
Evamādīsu pahānaṁ. Dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho
vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭhoti 1- evamādīsu paṭivedho attho. Idha
panassa kālo attho. Tasmā yena kālena āyasmato
sārīputtassa vinayappaññattiyācanahetubhūto parivitakko udapādi
tena kālenāti evamettha attho daṭṭhabbo. Etthāha atha
kasmā yathā suttante ekaṁ samayanti upayogavacanena niddeso kato
abhidhamme ca yasmiṁ samaye kāmāvacaranti bhummavacanena tathā
akatvā idha tena samayenāti karaṇavacanena niddeso katoti.
Tattha tathā idha ca aññathā atthasambhavato. Kathaṁ. Suttante
tāva accantasayogattho sambhavati. Yaṁ hi samayaṁ bhagavā brahmajālādīsu
suttantāni desesi accantameva taṁ samayaṁ karuṇāvihārena
vihāsi. Tasmā tadatthajotanatthaṁ tattha upayoganiddeso kato.
Abhidhamme ca adhikaraṇattho bhāvena bhāvalakkhaṇattho ca sambhavati.
Adhikaraṇaṁ hi kālattho samūhattho ca samayo tattha vuttānaṁ
phassādidhammānaṁ khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa samayassa bhāvena tesaṁ
bhāvo lakkhiyati. Tasmā tadatthajotanatthaṁ tattha bhummavacanena
niddeso kato. Idha pana hetuattho karaṇattho ca sambhavati.
Yo hi so sikkhāpadappaññattisamayo sārīputtādīhi dūviññeyyo
tena samayena hetubhūtena karaṇabhūtena ca sikkhāpadāni paññāpayanto
sikkhāpadappaññattihetuñca avekkhamāno bhagavā tattha
1. khu. paṭi. 31/454.
111
Tattha vihāsi. Tasmā tadatthajotanatthaṁ idha karaṇavacanena niddeso
katoti veditabbo. Hoti cettha
upayogena bhummena taṁ taṁ atthamavekkhiya
aññattha samayo vutto karaṇeneva so idhāti.
Porāṇā pana vaṇṇayanti taṁ samayanti vā tasmiṁ samayeti vā
tena samayenāti vā abhilāpamattabhedo esa sabbattha bhummameva
atthoti. Tasmā tesaṁ laddhiyā tena samayenāti vuttepi tasmiṁ
samayeti attho veditabbo.
Buddho bhagavāti imesaṁ padānaṁ parato atthaṁ vaṇṇayissāmi.
Verañjāyaṁ viharatīti ettha pana verañjāti aññatarassa
nagarassetaṁ adhivacanaṁ. Tassaṁ verañjāyaṁ. Samīpatthe bhummavacanaṁ.
Viharatīti avisesena iriyāpathadibbabrahmāriyavihāresu
aññataravihārasamaṅgiparidīpanametaṁ. Idha pana ṭhānagamanāsanasayanappabhedesu
iriyāpathesu aññatarairiyāpathasamāyogaparidīpanaṁ. Tena ṭhitopi
gacchantopi nisinnopi sayānopi bhagavā viharaticceva veditabbo. So hi
ekaṁ iriyāpathabādhanaṁ aññena iriyāpathena vicchinditvā aparipatantaṁ
attabhāvaṁ harati pavatteti tasmā viharatīti vuccati.
Naḷerupucimandamūleti ettha naḷeru nāma yakkho.
Pucimandoti nimbarukkho. Mūlanti samīpaṁ. Ayaṁ hi mūlasaddo mūlāni
uddhareyya antamaso usīranāḷamattānipītiādīsu mūlamūle dissati.
Lobho akusalamūlantiādīsu asādhāraṇahetumhi. Yāva majjhantike
112
Kāle chāyā pharati nivāte paṇṇāni patanti ettāvatā
rukkhamūlantiādīsu samīpe. Idha pana samīpe adhippeto. Tasmā
naḷeruyakkhena adhigahitassa pucimandassa samīpeti evamettha attho
daṭṭhabbo. So kira pucimando rammaṇīyo pāsādiko anekesaṁ
rukkhānaṁ adhipaccaṁ viya kurumāno tassa nagarassa avidūre gamanāgamanasampanne
ṭhāne ahosi. Athakho bhagavā verañjaṁ gantvā paṭirūpe
ṭhāne viharanto tassa rukkhassa samīpe heṭṭhābhāge vihāsi. Tena
vuttaṁ verañjāyaṁ viharati naḷerupucimandamūleti. Tattha siyā yadi
tāva bhagavā verañjāyaṁ viharati naḷerupucimandamūleti na vattabbaṁ
atha tattha viharati verañjāyanti na vattabbaṁ na hi sakkā
ubhayattha teneva samayena apubbaṁ acarimaṁ viharitunti. Nakhopanetaṁ
evaṁ daṭṭhabbaṁ nanu avocumhā samīpatthe bhummavacananti tasmā
yathā gaṅgāyamunādīnaṁ samīpe goyūthāni carantāni gaṅgāya caranti
yamunāya carantīti vuccanti evamidhāpi yadidaṁ verañjāya samīpe
naḷerupucimandamūlaṁ tattha viharanto vuccati verañjāyaṁ viharati
naḷerupucimandamūleti. Gocaragāmanidassanatthaṁ hissa verañjāvacanaṁ.
Pabbajitānurūpanivāsanaṭṭhānanidassanatthaṁ naḷerupucimandamūlavacanaṁ. Tattha
verañjākittanena āyasmā upālitthero bhagavatā 1- gahaṭṭhānuggahakaraṇaṁ
dasseti. Naḷerupucimandamūlakittanena pabbajitānuggahakaraṇaṁ.
Tathā purimena paccayaggahaṇato attakilamathānuyogavivajjanaṁ pacchimena
vatthukāmappahānato kāmasukhallikānuyogavivajjanupāyanidassanaṁ. Purimena
1. bhagavatotipi dissati.
113
Ca dhammadesanābhiyogaṁ pacchimena vivekādhimuttiṁ. Purimena karuṇāya
upagamanaṁ pacchimena paññāya apagamanaṁ. Purimena sattānaṁ
hitasukhanipphādanādhimuttataṁ pacchimena parahitasukhakaraṇe nirupalepanaṁ.
Purimena dhammikasukhāpariccāganimittaṁ phāsuvihāraṁ pacchimena
uttarimanussadhammānuyoganimittaṁ. Purimena manussānaṁ upakārabahulataṁ
pacchimena
devatānaṁ. Purimena loke jātassa loke saṁvaḍḍhabhāvaṁ pacchimena loke
anupalittataṁ. Purimena ekapuggalo bhikkhave loke uppajjamāno
uppajjati bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāya atthāya
hitāya sukhāya devamanussānaṁ katamo ekapuggalo tathāgato arahaṁ
sammāsambuddhoti 1- vacanato yadatthaṁ bhagavā uppanno tadatthaparinipphādanaṁ
pacchimena yattha uppanno tadanurūpaṁ vihāraṁ. Bhagavā hi paṭhamaṁ
lumbinīvane dutiyaṁ bodhimaṇḍeti lokiyalokuttarāya uppattiyā vaneyeva
uppanno tenassa vaneyeva vihāraṁ dassetītievamādinā nayenettha
atthayojanā veditabbā.
Mahatā bhikkhusaṅghena saddhinti ettha mahatāti guṇamahattenapi
mahatā saṅkhyāmahattenapi mahatā. So hi bhikkhusaṅgho guṇehipi
mahā ahosi yasmā yo tattha pacchimako so sotāpanno.
Saṅkhyāyapi mahā pañcasatasaṅkhyattā. Bhikkhūnaṁ saṅgho bhikkhusaṅgho.
Tena bhikkhusaṅghena. Diṭṭhisīlasāmaññasaṅkhātasaṅghāṭena samaṇagaṇenāti
attho. Saddhinti ekato. Pañcamattehi bhikkhusatehīti pañca
114
Mattā etesanti pañcamattā. Mattāti pamāṇaṁ vuccati.
Tasmā yathā bhojane mañtaññūti vutte bhojane mattaṁ jānāti
pamāṇaṁ jānātīti attho hoti evamidhāpi tesaṁ bhikkhusatānaṁ
pañca mattā pañca pamāṇanti evamattho daṭṭhabbo. Bhikkhūnaṁ
satāni bhikkhusatāni. Tehi pañcamattehi bhikkhusatehi. Etena yaṁ
vuttaṁ mahatā bhikkhusaṅghena saddhinti ettha tassa mahato bhikkhusaṅghassa
saṅkhyāmahattaṁ dassitaṁ hoti. Parato panassa nirabbudo hi
sārīputta bhikkhusaṅgho nirādīnavo apagatakāḷako suddho sāre
patiṭṭhito imesaṁ hi sārīputta pañcannaṁ bhikkhusatānaṁ yo
pacchimako so sotāpannoti vacanena guṇamahattaṁ āvibhavissati.
Assosi kho verañjo brāhmaṇoti assosīti suṇi upalabhi
sotadvārasampattavacananigghosānusārena aññāsi. Khoti
padapūraṇamatte avadhāraṇatthe vā nipāto. Tattha avadhāraṇatthena
assosieva nāssa koci savanantarāyo ahosīti ayamattho veditabbo.
Padapūraṇena padabyañjanasiliṭṭhatāmattameva. Verañjāyaṁ jāto
verañjo. Verañjāyaṁ bhavo verañjo. Verañjā vā assa nivāsoti
verañjo. Mātāpitūhi katanāmavasena panāyaṁ udayoti vuccati.
Brahmaṁ aṇatīti brāhmaṇo. Mante sajjhāyatīti attho. Idameva
hi jātibrāhmaṇānaṁ niruttivacanaṁ. Ariyā pana bāhitapāpattā
brāhmaṇāti vuccanti.
Idāni yamatthaṁ verañjo brāhmaṇo assosi taṁ pakāsento
115
Samaṇo khalu bho gotamotiādimāha. Tattha samitapāpattā samaṇoti
veditabbo. Vuttaṁ hetaṁ bāhitapāpoti brāhmaṇo samitattā
samaṇoti vuccatīti. Bhagavā ca anuttarena ariyamaggena samitapāpo.
Tenassa yathābhuccaguṇādhigatametaṁ nāmaṁ yadidaṁ samaṇoti. Khalūti
anussavatthe nipāto. Bhoti brāhmaṇajātikānaṁ jātisamudāgataṁ
ālapanamattaṁ. Vuttampi hetaṁ bhovādī nāma so hoti save hoti
sakiñcanoti. Gotamoti bhagavantaṁ gottavasena parikitteti. Tasmā
samaṇo khalu bho gotamoti ettha samaṇo kira bho gotamagottoti
evamattho daṭṭhabbo. Sakyaputtoti idaṁ pana bhagavato
uccākulaparidīpanaṁ. Sakyakulā pabbajitoti saddhāpabbajitabhāvaparidīpanaṁ.
Kenaci pārijuññena anabhibhūto aparikkhīṇaṁyeva taṁ kulaṁ pahāya saddhāya
pabbajitoti vuttaṁ hoti. Tato paraṁ vuttatthameva.
Taṁkho panāti itthambhūtākhyānatthe upayogavacanaṁ. Tassa
kho pana bhoto gotamassāti attho. Kalyāṇoti
kalyāṇaguṇasamannāgato. Seṭṭhoti vuttaṁ hoti. Kittisaddoti kittiyeva
thutighoso vā.
Itipi so bhagavātiādīsu pana ayaṁ tāva yojanā so bhagavā
itipi arahaṁ itipi sammāsambuddho .pe. Itipi bhagavāti.
Iminā ca iminā ca kāraṇenāti vuttaṁ hoti. Idāni vinayadharānaṁ
suttantanayakosallatthaṁ vinayasaṁvaṇṇanārambhe buddhaguṇapaṭisaṁyuttāya
dhammiyā kathāya cittasampahaṁsanatthañca etesaṁ padānaṁ vitthāranayena
116
Vaṇṇanaṁ karissāmi. Tasmā yaṁ vuttaṁ so bhagavā itipi arahantiādi
tattha ārakattā arīnaṁ arānañca hatattā paccayādīnaṁ
arahattā pāpakaraṇe rahābhāvāti imehi tāva kāraṇehi so
bhagavā arahanti veditabbo. Ārakā hi so sabbakilesehi
suvidūravidūre ṭhito maggena savāsanānaṁ kilesānaṁ viddhaṁsitattāti
ārakattā arahaṁ. Te cānena kilesārayo maggena hatāti
arīnaṁ hatattāpi arahaṁ. Yaṁ cetaṁ avijjābhavataṇhāmayanābhi
puññādiabhisaṅkhārāraṁ jarāmaraṇanemi āsavasamudayamayena akkhena vijjhitvā
tibhavarathe samāyojitaṁ anādikālappavattaṁ saṁsāracakkaṁ tassānena
bodhimaṇḍe viriyapādehi sīlapaṭhaviyaṁ patiṭṭhāya saddhāhatthena kammakkhayakaraṁ
ñāṇapharasuṁ gahetvā sabbe arā hatāti arānaṁ hatattāpi arahaṁ.
Athavā saṁsāracakkanti anamataggasaṁsāravaṭṭaṁ vuccati. Tassa ca avijjā
nābhi mūlakattā jarāmaraṇaṁ nemi pariyosānattā sesā dasa dhammā
arā avijjāmūlakattā jarāmaraṇapariyantattā ca. Tattha dukkhādīsu
aññāṇaṁ avijjā. Kāmabhave ca avijjā kāmabhave saṅkhārānaṁ
paccayo hoti. Rūpabhave avijjā rūpabhave saṅkhārānaṁ paccayo
hoti. Arūpabhave avijjā arūpabhave saṅkhārānaṁ paccayo hoti.
Kāmabhave saṅkhārā kāmabhave paṭisandhiviññāṇassa paccayā honti.
Esa nayo itaresu. Kāmabhave paṭisanadhiviññāṇaṁ kāmabhave nāmarūpassa
paccayo hoti. Tathā rūpabhave. Arūpabhave nāmasseva paccayo
hoti. Kāmabhave nāmarūpaṁ kāmabhave saḷāyatanassa paccayo hoti.
117
Rūpabhave nāmarūpaṁ rūpabhave tiṇṇaṁ āyatanānaṁ paccayo hoti.
Arūpabhave nāmaṁ arūpabhave ekassāyatanassa paccayo hoti. Kāmabhave
saḷāyatanaṁ kāmabhave chabbidhassa phassassa paccayo hoti. Rūpabhave
tīṇi āyatanāni rūpabhave tiṇṇaṁ phassānaṁ. Arūpabhave ekamāyatanaṁ
arūpabhave ekassa phassassa paccayo hoti. Kāmabhave cha phassā
kāmabhave channaṁ vedanānaṁ paccayā honti. Rūpabhave tayo tattheva
tissannaṁ. Arūpabhave eko phasso tattheva ekissā vedanāya
paccayo hoti. Kāmabhave cha vedanā kāmabhave channaṁ taṇhākāyānaṁ
paccayā honti. Rūpabhave tisso tattheva tiṇṇaṁ. Arūpabhave ekā
vedanā arūpabhave ekassa taṇhākāyassa paccayo hoti. Tattha tattha
sā sā taṇhā tassa tassa upādānassa. Upādānādayo bhavādīnaṁ.
Kathaṁ. Idhekacco kāme paribhuñjissāmīti kāmūpādānapaccayā kāyena
duccaritaṁ carati vācāya duccaritaṁ carati manasā duccaritaṁ carati
duccaritapāripūriyā apāye uppajjati. Tatthassa upapattihetubhūtaṁ kammaṁ
kammabhavo khandhānaṁ nibbatti jāti paripāko jarā bhedo
maraṇaṁ. Aparo saggasampattiṁ anubhavissāmīti tatheva sucaritañcarati
sucaritapāripūriyā sagge uppajjati. Tatthassa upapattihetubhūtaṁ
kammaṁ kammabhavoti soeva nayo. Aparo pana brahmaloke
sampattiṁ anubhavissāmīti kāmūpādānapaccayā mettaṁ bhāveti karuṇaṁ
muditaṁ upekkhaṁ bhāveti bhāvanāpāripūriyā brahmaloke nibbattati.
Tatthassa nibbattihetubhūtaṁ kammaṁ kammabhavoti soyeva nayo. Aparo
118
Arūpabhave sampattiṁ anubhavissāmīti tatheva ākāsānañcāyatanādisamāpattiyo
bhāveti bhāvanāpāripūriyā tattha tattha nibbattati.
Tatthassa nibbattihetubhūtaṁ kammaṁ kammabhavo kammanibbattā khandhā
upapattibhavo khandhānaṁ nibbatti jāti paripāko jarā bhedo
maraṇanti. Esa nayo sesūpādānamūlikāsupi yojanāsu. Evamayaṁ
avijjā hetu saṅkhārā hetusamuppannā ubhopete hetusamuppannāti
paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiññāṇaṁ. Atītampi addhānaṁ
anāgatampi addhānaṁ avijjā hetu saṅkhārā hetusamuppannā ubhopete
hetusamuppannāti paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiññāṇanti.
Etena nayena sabbapadāni vitthāretabbāni. Tattha avijjāsaṅkhārā
eko saṅkhepo. Viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanā eko.
Taṇhūpādānabhavā eko. Jātijarāmaraṇaṁ eko. Purimasaṅkhepo cettha
atīto addhā. Dve majjhimā paccuppanno. Jātijarāmaraṇaṁ
anāgato. Avijjāsaṅkhāraggahaṇena cettha taṇhūpādānabhavā gahitāva
hontīti ime pañca dhammā atīte kammavaṭṭaṁ. Viññāṇādayo pañca
etarahi vipākavaṭṭaṁ. Taṇhūpādānabhavaggahaṇena avijjāsaṅkhārā
gahitāva hontīti ime pañca dhammā etarahi kammavaṭṭaṁ.
Jātijarāmaraṇāpadesena viññāṇādīnaṁ niddiṭṭhattā ime pañca dhammā
āyatiṁ vipākavaṭṭaṁ. Te ākārato vīsatividhā honti.
Saṅkhāraviññāṇānañcettha antarā eko sandhi. Vedanātaṇhānamantarā
eko. Bhavajātīnamantarā ekoti. Iti bhagavā etaṁ catasaṅkhepaṁ
119
Tiyaddhaṁ vīsatākāraṁ tisandhiṁ paṭiccasamuppādaṁ sabbākārato jānāti
passati aññāti paṭivijjhati. Taṁ ñātaṭṭhena ñāṇaṁ pajānanaṭṭhena
paññā. Tena vuccati paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiññāṇanti.
Iminā dhammaṭṭhitiññāṇena bhagavā te dhamme yathābhūtaṁ ñatvā
tesu nibbindanto virajjanto vimuccanto vuttappakārassa imassa
saṁsāracakkassa are hani vihani viddhaṁsesi. Evampi arānaṁ
hatattāpi arahaṁ. Aggadakkhiṇeyyattā ca cīvarādipaccaye arahati
pūjāvisese ca. Teneva uppanne tathāgate yekeci mahesakkhā
devamanussā na te aññattha pūjaṁ karonti. Tathāhi brahmā
sahampati sinerumattena ratanadāmena tathāgataṁ pūjesi. Yathābalañca
aññe devā manussā ca bimbisārakosalarājādayo. Parinibbutampi
ca bhagavantaṁ uddissa channavutikoṭidhanaṁ vissajjetvā asokamahārājā
sakalajambudīpe caturāsītivihārasahassāni patiṭṭhāpesi. Ko pana
vādo aññesaṁ pūjāvisesānanti paccayādīnaṁ arahattāpi arahaṁ.
Yathā ca loke keci paṇḍitamānino bālā asilokabhayena raho
pāpaṁ karonti evamesa na kadāci karotīti pāpakaraṇe rahābhāvatopi
arahaṁ. Hoti cettha
ārakattā ca hatattā kilesārīna so muni
hatasaṁsāracakkāro paccayādīnamāraho 1-
na raho karoti pāpāni arahantena vuccatīti.
Sammā sāmañca sabbadhammānaṁ buddhattā pana
1. paccayādīna cāraho.
120
Sammāsambuddho. Tathāhesa sabbadhamme sammāsambuddho abhiññeyye
dhamme abhiññeyyato buddho pariññeyye dhamme pariññeyyato
buddho pahātabbe dhamme pahātabbato buddho sacchikātabbe
dhamme sacchikātabbato buddho bhāvetabbe dhamme bhāvetabbato
buddho. Tenevāha
abhiññeyyaṁ abhiññātaṁ bhāvetabbañca bhāvitaṁ
pahātabbaṁ pahīnamme tasmā buddhosmi brāhmaṇāti 1-.
Apica cakkhuṁ dukkhasaccaṁ tassa mūlakāraṇabhāvena taṁsamuṭṭhāpikā
purimataṇhā samudayasaccaṁ ubhinnamappavatti nirodhasaccaṁ nirodhappajānanā
paṭipadā maggasaccanti evaṁ ekekapaduddhārenāpi sabbadhamme sammā
sāmañca buddho. Esa nayo sotaghānajivhākāyamanesu.
Eteneva nayena rūpādīni cha āyatanāni cakkhuviññāṇādayo cha
viññāṇakāyā cakkhusamphassādayo cha phassā cakkhusamphassajāvedanādayo
cha vedanā rūpasaññādayo cha saññā rūpasañcetanādayo cha
cetanā rūpataṇhādayo cha taṇhākāyā rūpavitakkādayo cha vitakkā
rūpavicārādayo cha vicārā rūpakkhandhādayo pañcakkhandhā dasa kasiṇāni
dasa asubhāni dasa anussatiyo uddhumātakasaññādivasena dasa
saññā kesādayo dvattiṁsākārā dvādasāyatāni aṭṭhārasa dhātuyo
kāmabhavādayo nava bhavā paṭhamādīni cattāri jhānāni mettābhāvanādayo
catasso appamaññāyo ākāsānañcāyatanādikā catasso
121
Arūpasamāpattiyo paṭilomato jarāmaraṇādīni anulomato avijjādīni
paṭiccasamuppādaṅgāni ca yojetabbāni. Tatrāyaṁ ekapadayojanā.
Jarāmaraṇaṁ dukkhasaccaṁ jāti samudayasaccaṁ ubhinnampi nissaraṇaṁ nirodhasaccaṁ
nirodhappajānanā paṭipadā maggasaccanti evaṁ ekekapaduddhārena
sabbadhamme sammā sāmañca buddho anubuddho paṭividdho. Tena
vuttaṁ sammā sāmañca sabbadhammānaṁ buddhattā pana sammāsambuddhoti.
Vijjāhi ca pana caraṇena ca sampannattā vijjācaraṇasampanno.
Tattha vijjāti tissopi vijjā aṭṭhapi vijjā. Tisso bhayabheravasutte
vuttanayeneva veditabbā. Aṭṭha ambaṭṭhasutte. Tatra hi
vipassanāñāṇena manomayiddhiyā ca saha cha abhiññā pariggahetvā
aṭṭha vijjā vuttā. Caraṇanti sīlasaṁvaro indriyesu guttadvāratā
bhojane mattaññutā jāgariyānuyogo satta saddhammā cattāri
jhānānīti ime paṇṇarasa dhammā veditabbā. Imeyeva hi
paṇṇarasa dhammā yasmā etehi carati ariyasāvako gacchati
amataṁ disaṁ tasmā caraṇanti vuttā. Yathāha. Idha mahānāma
ariyasāvako sīlavā hotīti 1-. Vitthāro. Bhagavā imāhi vijjāhi
iminā ca caraṇena samannāgato tena vuccati vijjācaraṇasampannoti.
Tattha vijjāsampadā bhagavato sabbaññutaṁ pūretvā ṭhitā.
Caraṇasampadā mahākāruṇikataṁ. So sabbaññutāya sabbasattānaṁ
122
Atthānatthaṁ ñatvā mahākāruṇikatāya anatthaṁ parivajjetvā atthe
niyojeti yathātaṁ vijjācaraṇasampanno. Tenassa sāvakā supaṭipannā
honti no duppaṭipannā vijjācaraṇavipannānaṁ sāvakā attantapādayo viya.
Sobhanagamanattā sundaraṁ ṭhānaṁ gatattā sammā gatattā sammā
ca gadattā sugato. Gamanampi hi gatanti vuccati. Tañca bhagavato
sobhaṇaṁ parisuddhamanavajjaṁ. Kiṁ pana tanti. Ariyamaggo. Tena
hesa gamanena khemaṁ disaṁ asajjamāno gatoti sobhanagamanattā sugato.
Sundarañcesa ṭhānaṁ gato amataṁ nibbānanti sundaraṁ ṭhānaṁ gatattāpi
sugato. Sammā ca gatoti sugato tena tena maggena pahīne kilese puna
apaccāgacchanto. Vuttañcetaṁ sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā
te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato .pe.
Arahattamaggena ye kilesā pahīnā te kilese na puneti na pacceti
na paccāgacchatīti sugatoti. Sammā vā gato dīpaṅkarapādamūlato
pabhūti yāva bodhimaṇḍā tāva samattiṁsapāramipūritāya sammāpaṭipattiyā
sabbalokassa hitasukhameva karonto sassataṁ ucchedaṁ kāmasukhaṁ
attakilamathanti ime ca ante anupagacchanto gatoti sammā gatattāpi
sugato. Sammā cesa gadati yuttaṭṭhāne yuttameva vācaṁ bhāsatīti
sammā gadattāpi sugato. Tatrīdaṁ sādhakasuttaṁ yaṁ tathāgato vācaṁ
jānāti abhūtaṁ atacchaṁ anatthasaṁhitaṁ sā ca paresaṁ appiyā amanāpā
na taṁ tathāgato vācaṁ bhāsati yampi tathāgato vācaṁ jānāti bhataṁ
123
Tacchaṁ anatthasaṁhitaṁ sā ca paresaṁ appiyā amanāpā tampi
tathāgato vācaṁ na bhāsati yañca kho tathāgato vācaṁ jānāti bhūtaṁ
tacchaṁ atthasaṁhitaṁ sā ca paresaṁ appiyā amanāpā tatra kālaññū
tathāgato hoti tassā vācāya veyyākaraṇāya yampi tathāgato
vācaṁ jānāti abhūtaṁ atacchaṁ anatthasaṁhitaṁ sā ca paresaṁ piyā
manāpā na taṁ tathāgato vācaṁ bhāsati yampi tathāgato vācaṁ
jānāti bhūtaṁ tacchaṁ anatthasaṁhitaṁ sā ca paresaṁ piyā manāpā tampi
tathāgato vācaṁ na bhāsati yañca kho tathāgato vācaṁ jānāti bhūtaṁ
tacchaṁ atthasaṁhitaṁ sā ca paresaṁ piyā manāpā tatra kālaññū
tathāgato hoti tassā vācāya veyyākaraṇāyāti 1-. Evaṁ sammā
gadattāpi sugato veditabbo.
Sabbathā viditalokattā pana lokavidū. So hi bhagavā
sabhāvato samudayato nirodhato nirodhūpāyatopi sabbathā lokaṁ avedi
aññāsi paṭivijjhi. Yathāha. Yattha kho āvuso na jāyati
na jiyyati na miyyati na cavati na uppajjati nāhantaṁ gamanena
lokassantaṁ ñāteyyaṁ diṭṭheyyaṁ patteyyanti vadāmi na cāhaṁ āvuso
appatvāva lokassantaṁ dukkhassa antakiriyaṁ vadāmi apicāhaṁ
āvuso imasmiṁyeva byāmamatte kalevare sasaññamhi samanake lokañca
paññāpemi lokasamudayañca lokanirodhañca lokanirodhagāminiñca
paṭipadaṁ
124
Gamanena na pattabbo lokassanto kudācanaṁ
na ca appatvā lokassantaṁ dukkhā atthi pamocanaṁ.
Tasmā have lokavidū sumedho
lokantagū vūsitabrahmacariyo
lokassa antaṁ samitā viñātā
nāsiṁsatī lokamimaṁ parañcāti 1-.
Apica tayo lokā saṅkhāraloko sattaloko okāsalokoti. Tatra
eko loko sabbe sattā āhāraṭṭhitikāti 2- āgataṭṭhāne
saṅkhāraloko veditabbo. Sassato lokoti vā asassato lokoti 3- vā
āgataṭṭhāne sattaloko.
Yāvatā candimasuriyā pariharanti disā bhanti virocanā
tāva sahassadhā loko ettha te vattate vasoti 4-.
Āgataṭṭhāne okāsaloko. Tampi bhagavā sabbathā avedi.
Tathāhissa eko loko sabbe sattā āhāraṭṭhitikā dve lokā
nāmañca rūpañca tayo lokā tisso vedanā cattāro lokā
cattāro āhārā pañca lokā pañcupādānakkhandhā cha lokā
cha ajjhattikāni āyatanāni satta lokā satta viññāṇaṭṭhitiyo
aṭṭha lokā aṭṭha lokadhammā nava lokā nava sattāvāsā dasa
lokā dasāyatanāni dvādasa lokā dvādasāyatanāni aṭṭhārasa
125
Lokā aṭṭhārasa dhātuyoti 1- ayaṁ saṅkhāralokopi sabbathā vidito.
Yasmā panesa sabbesampi sattānaṁ āsayaṁ jānāti anusayaṁ jānāti
caritaṁ jānāti adhimuttiṁ jānāti aparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye
mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye bhabbe
abhabbe satte jānāti tasmāssa sattalokopi sabbathā vidito.
Yathā ca sattaloko evaṁ okāsalokopi. Tathāhesa ekaṁ cakkavāḷaṁ
āyāmato ca vitthārato ca yojanānaṁ dvādasasatasahassāni tīṇi
sahassāni cattāri satāni paññāsañca yojanāni parikkhepato
sabbaṁ satasahassāni chattiṁsa parimaṇḍalaṁ
dasañceva sahassāni aḍḍhuḍḍhāni satāni ca
tattha duve satasahassāni cattāri nahutāni ca
ettakaṁ bahalattena saṅkhātāyaṁ vasundharā.
Tassāeva 2- sandhārakaṁ
cattāri satasahassāni aṭṭheva nahutāni ca
ettakaṁ bahalattena jalaṁ vāte patiṭṭhitaṁ.
Tassāpi sandhārako
nava satasahassāni māluto nabhamuggato
saṭṭhiñceva sahassāni esā lokassa saṇṭhiti.
Evaṁ saṇṭhite cettha yojanānaṁ
caturāsītisahassāni ajjhogāḷho mahaṇṇave
accuggato tāvadeva sineru pabbatuttamo.
126
Tato upaḍḍhupaḍḍhena pamāṇena yathākkamaṁ
ajjhogāḷhuggatā dibbā nānāratanacittitā 1-
yugandharo isindharo karaviko sudassano
nemindharo vinattako assakaṇṇo girībrahā
ete satta mahāselā sinerussa samantato
mahārājānamāvāsā devayakkhanisevitā
yojanānaṁ satānucco himavā pañca pabbato
yojanānaṁ sahassāni tīṇi āyatavitthato
caturāsītisahassehi kūṭehi paṭimaṇḍito.
Tipañcayojanakkhandha- parikkhepā nagavhayā
paññāsayojanakkhandha- sākhāyāmā samantato
satayojanavitthiṇṇā tāvadeva ca uggatā
jambū yassānubhāvena jambudīpo pakāsito.
Dve asītisahassāni ajjhogāḷho mahaṇṇave
accuggato tāvadeva cakkavāḷasiluccayo
parikkhipitvā taṁ sabbaṁ lokadhātumayaṁ ṭhito.
Tattha candamaṇḍalaṁ ekūnapaññāsayojanaṁ. Suriyamaṇḍalaṁ paññāsayojanaṁ.
Tāvatiṁsabhavanaṁ dasasahassayojanaṁ. Tathā asurabhavanaṁ avīcimahānirayo
jambudīpo ca. Aparagoyānaṁ sattasahassayojanaṁ. Tathā
pubbevidehaṁ. Uttarakuru aṭṭhasahassayojanaṁ. Ekameko cettha
127
Mahādīpo pañcasatapañcasataparittadīpaparivāro. Taṁ sabbampi ekaṁ
cakkavāḷaṁ ekā lokadhātu tadantaresu lokantarikanirayo 1- evaṁ
anantāni cakkavāḷāni anantā lokadhātuyo bhagavā anantena
buddhañāṇena avedi aññāsi paṭivijjhi. Evamassa okāsalokopi
sabbathā vidito. Evampi sabbathā viditalokattā lokavidū.
Anuttaroti attano pana guṇehi visiṭṭhatarassa kassaci abhāvā
natthi etassa uttaroti anuttaro. Tathāhesa sīlaguṇenāpi
sabbalokaṁ abhibhavati samādhipaññāvimuttivimuttiññāṇadassanaguṇenāpi.
Sīlaguṇenāpi asamo asamasamo apaṭimo apaṭibhāgo apaṭipuggalo
.pe. Vimuttiññāṇadassanaguṇenāpi. Yathāha. Nakho panāhaṁ
bhikkhave samanupassāmi sadevake loke .pe. Sadevamanussāya attanā
sīlasampannataranti 2-. Vitthāro. Evaṁ aggappasādasuttādīni na me
ācariyo atthīti 3- ādikā gāthāyo ca vitthāretabbā. Purisadamme
sāretīti purisadammasārathi dameti vinetīti vuttaṁ hoti. Tattha
purisadammāti adantā dametuṁ yuttā tiracchānapurisāpi manussapurisāpi
amanussapurisāpi. Tathāhi bhagavatā tiracchānapurisāpi apalālo
nāgarājā cūḷodaro mahodaro aggisikho dhūmasikho ālavāḷo
nāgarājā dhanapālako hatthītievamādayo damitā nibbisā katā saraṇesu
ca sīlesu ca patiṭṭhāpitā. Manussapurisāpi saccakaniggaṇṭhaputta-
ambaṭṭhamāṇavapokkharasātisoṇadaṇḍakūṭadantādayo.
128
Amanussāpurisāpi āḷavakasūcilomakharalomayakkhasakkadevarājādayo damitā vinītā
vicitrehi vinayanūpāyehi. Ahaṁkho kesi purisadamme saṇhenapi
vinemi pharusenapi vinemi saṇhapharusenapi vinemīti 1- idañcettha suttaṁ
vitthāretabbaṁ. Athavā anuttaro purisadammasārathīti ekamevidaṁ
atthapadaṁ. Bhagavā hi tathā purisadamme sāreti yathā ekapallaṅkeneva
nisinnā aṭṭha disā asajjamānā dhāvanti tasmā anuttaro
purisadammasārathīti vuccati. Hatthidamakena bhikkhave hatthidammo sārito
ekaṁyeva disaṁ dhāvatīti 2- idañcettha suttaṁ vitthāretabbaṁ.
Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṁ anusāsatīti satthā.
Apica satthāti bhagavā satthavāho. Yathā satthavāho satthe
kantāraṁ tāreti corakantāraṁ tāreti vāḷakantāraṁ tāreti
dubbhikkhakantāraṁ tāreti nirudakakantāraṁ tāreti uttāreti nittāreti
pattāreti khemantabhūmiṁ sampāpeti evameva bhagavā satthā
satthavāho satte kantāraṁ tāreti jātikantāraṁ tāretītiādinā 3-
niddesanayena cettha attho veditabbo. Devamanussānanti
devānañca manussānañca. Ukkaṭṭhaparicchedavasenetaṁ vuttaṁ
bhabbapuggalaparicchedavasena ca. Bhagavā pana tiracchānagatānampi
anusāsanappadānena satthāyeva. Tepi hi bhagavato dhammassavanena
upanissayasampattiṁ patvā tāyaeva upanissayasampattiyā dutiye vā
tatiye vā attabhāve maggaphalabhāgino honti. Maṇḍūkadevaputtādayo
129
Cettha nidassanaṁ. Bhagavati kira gaggarāya pokkharaṇiyā tīre
campānagaravāsīnaṁ dhammaṁ desayamāne eko maṇḍūko bhagavato sare
nimittaṁ aggahesi. Taṁ eko vacchapālako daṇḍamolubbha tiṭṭhanto
sīse sannirumhitvā 1- aṭṭhāsi. So tāvadeva kālaṁ katvā
tāvatiṁsabhavane dvādasayojanike kanakavimāne nibbatti suttappabuddho
viya. Tattha accharāsaṅghaparivutaṁ attānaṁ disvā are ahampi nāma
idha nibbatto kinnukho kammaṁ akāsinti āvajjento na aññaṁ
kiñci addasa aññatra bhagavato sare nimittaggāhā. So tāvadeva
saha vimānena āgantvā bhagavato pāde sirasā vandi. Bhagavā
jānantova pucchi
ko me vandati pādāni iddhiyā yasasā jalaṁ
abhikkantena vaṇṇena sabbā obhāsayaṁ disāti.
Maṇḍūkohaṁ pure āsiṁ udake vārigocaro
tava dhammaṁ suṇantassa avadhi vacchapālakoti.
Bhagavā tassa dhammaṁ desesi. Caturāsītiyā pāṇasahassānaṁ
dhammābhisamayo ahosi. Devaputtopi sotāpattiphale patiṭṭhāya sitaṁ
katvā pakkāmīti.
Yaṁ pana kiñci atthi ñeyyaṁ nāma sabbassa buddhattā
vimokkhantikaññāṇavasena buddho. Yasmā vā cattāri saccāni
attanāpi bujjhi aññepi satte bodhesi tasmā evamādīhipi
kāraṇehi buddho. Imassapitthassa viññāpanatthaṁ bujjhitā
1. sannirumbhitvātipi.
130
Saccānīti buddho bodhetā pajāyāti buddhoti 1- evaṁ pavatto
sabbopi niddesanayo paṭisambhidānayo vā vitthāretabbo.
Bhagavāti idaṁ panassa guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanaṁ.
Tenāhu porāṇā
bhagavāti vacanaṁ seṭṭhaṁ bhagavāti vacanamuttamaṁ
garugāravayutto so bhagavā tena vuccatīti.
Catubbidhaṁ hi nāma āvatthikaṁ liṅgikaṁ nemittakaṁ adhiccasamuppannanti.
Adhiccasamuppannaṁ nāma lokiyavohārena yādicchakanti vuttaṁ hoti. Tattha
vaccho damo balivaddoti evamādi āvatthikaṁ. Daṇḍī chattī sikhī
karīti evamādi liṅgikaṁ. Tevijjo chaḷabhiññoti evamādi nemittakaṁ.
Sirivaḍḍhako dhanavaḍḍhakoti evamādi vacanatthamanapekkhitvā pavattaṁ
adhiccasamuppannaṁ. Idaṁ pana bhagavāti nāmaṁ nemittakaṁ na mahāmāyāya
na suddhodanamahārājena na asītiññātisahassehi kataṁ na sakkasantusitādīhi
devatāvisesehi. Vuttaṁ cetaṁ dhammasenāpatinā bhagavāti netaṁ nāmaṁ
mātarā kataṁ .pe. Vimokkhantikametaṁ buddhānaṁ bhagavantānaṁ bodhiyā
mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṁ
bhagavāti 2-. Yaṁ guṇanemittakañcetaṁ nāmaṁ tesaṁ guṇānaṁ pakāsanatthaṁ
imaṁ gāthaṁ vadanti
bhagī bhajī bhāgī vibhattavā iti
akāsi bhagganti garūti bhāgyavā
131
Bahūni ñāyehi subhāvitattano
bhavantago so bhagavāti vuccatīti.
Niddese vuttanayeneva cettha tesaṁ tesaṁ padānamattho daṭṭhabbo.
Ayaṁ pana aparo nayo.
Bhāgyavā bhaggavā yutto bhaggehi ca vibhattavā
bhattavā vantagamano bhavesu bhagavā tatoti.
Tattha vaṇṇāgamo vaṇṇavipariyāyoti etaṁ niruttilakkhaṇaṁ gahetvā
saddanayena vā pisodarādipakkhepalakkhaṇaṁ gahetvā yasmā
lokiyalokuttarasukhābhinibbattakaṁ dānasīlādipārappattaṁ bhāgyamassa atthi
tasmā bhāgyavāti vattabbe bhagavāti vuccatīti ñātabbaṁ. Yasmā
pana lobhadosamohaviparītamanasikārāhirikānottappakodhūpanāhamakkha-
palāsaissāmacchariyamāyāsātheyyathambhasārambhamānātimānamadappamāda-
taṇhāvijjātividhākusalamūladuccaritasaṅkilesamalavisamasaññāvitakka-
papañcacatubbidhavipariyesāasavagaṇṭhaoghayogāgatitaṇhūpādānapañca-
cetokhīlavinibandhanīvaraṇābhinandanachavivādamūlachataṇhākāyasattānusaya-
aṭṭhamicchattanavataṇhāmūlakadasākusalakammapathadvāsaṭṭhidiṭṭhigatāṭṭhasata-
taṇhāviparītappabhedasabbadarathapariḷāhakilesasatasahassāni 1- saṅkhepato
vā pañcakilesakkhandhābhisaṅkhāramaccudevaputtamāre abhañji tasmā
bhaggattā etesaṁ parissayānaṁ bhaggavāti vattabbe bhagavāti vuccati.
Āha cettha
bhaggarāgo bhaggadoso bhaggamoho anāsavo
1. taṇhāvicarita...itipi dissati.
132
Bhaggassa pāpakā dhammā bhagavā tena vuccatīti.
Bhāgyavatāya cassa satapuññalakkhaṇadharassa rūpakāyasampatti dīpitā
hoti. Bhaggadosatāya dhammakāyasampatti. Tathā lokiyaparikkhakānaṁ
bahumatabhāvo gahaṭṭhapabbajitehi abhigamanīyatā abhigatānañca tesaṁ
kāyacittadukkhāpanayane paṭibalabhāvo āmisadānadhammadānehi upakāritā
lokiyalokuttarasukhehi ca saññojanasamatthatā dīpitā hoti. Yasmā
ca loke issariyadhammayasasirikāmappayattesu chasu dhammesu bhagasaddo
vattati. Paramañcassa sakacitte issariyaṁ aṇimālaṅghimādikaṁ vā
lokiyasammataṁ sabbākāraparipūraṁ atthi. Tathā lokuttaradhammo
lokattayabyāpako yathābhuccaguṇādhigato ativiya parisuddho yaso
rūpakāyadassanabyāvaṭajananayanamanappasādajananasamatthā sabbākāraparipūrā
sabbaṅgapaccaṅgasiri yaṁ yaṁ etena icchitaṁ paṭṭhitaṁ attahitaṁ
parihitaṁ vā tassa tassa tatheva abhinipphannattā icchitatthanipphattisaññito
kāmo sabbalokagarubhāvuppattihetubhūto sammāvāyāmasaṅkhāto payatto
vā atthi. Tasmā imehi bhagehi yuttattāpi bhagā assa
santīti iminā atthena bhagavāti vuccati. Yasmā pana kusalādīhi
bhedehi sabbadhamme khandhāyatanadhātusaccaindriyapaṭiccasamuppādādīhi
vā kusalādidhamme pīḷanasaṅkhatasantāpavipariṇāmaṭṭhena vā dukkhamariyasaccaṁ
āyuhananidānasaṁyogapalibodhaṭṭhena samudayaṁ nissaraṇavivekāsaṅkhatāmataṭṭhena
nirodhaṁ niyyānikahetudassanādhipateyyaṭṭhena maggaṁ
vibhattavā vibhajitvā vivaritvā desitavāti vuttaṁ hoti tasmā
133
Vibhattavāti vattabbe bhagavāti vuccati. Yasmā ca esa dibbabrahma-
ariyavihāre kāyacittaupadhiviveke suññatāppaṇihitānimittavimokkhe
aññe ca lokiyalokuttare uttarimanussadhamme bhaji sevi bahulamakāsi
tasmā bhattavāti vattabbe bhagavāti vuccati. Yasmā pana tīsu
bhavesu taṇhāsaṅkhātaṁ gamanamanena vantaṁ tasmā bhavesu vantagamanoti
vattabbe bhavasaddato bhakāraṁ gamanasaddato gakāraṁ vantasaddato
vakārañca dīghaṁ katvā ādāya bhagavāti vuccati. Yathā loke
mehanassa khassa mālāti vattabbe mekhalāti vuccati.
So imaṁ lokanti so bhagavā imaṁ lokaṁ. Idāni vattabbaṁ
nidasseti. Sadevakanti saha devehi sadevakaṁ. Evaṁ saha
mārena samārakaṁ saha brahmunā sabrahmakaṁ saha samaṇabrāhmaṇehi
sassamaṇabrāhmaṇiṁ. Pajātattā pajā. Taṁ pajaṁ. Saha
devamanussehi sadevamanussaṁ. Tattha sadevakavacanena pañcakāmāvacara-
devaggahaṇaṁ veditabbaṁ. Samārakavacanena chaṭṭhakāmāvacaradevaggahaṇaṁ
veditabbaṁ. Sabrahmakavacanena brahmakāyikādibrahmaggahaṇaṁ.
Sassamaṇabrāhmaṇīvacanena sāsanassa paccatthikapaccāmitta-
samaṇabrāhmaṇaggahaṇaṁ samitapāpavāhitapāpasamaṇabrāhmaṇaggahaṇañca.
Pajāvacanena sattalokaggahaṇaṁ. Sadevamanussavacanena
sammatidevāvasesamanussaggahaṇaṁ. Evamettha tīhi padehi okāsaloko
dvīhi pajāvasena sattaloko gahitoti veditabbo. Aparo nayo.
Sadevakaggahaṇena arūpāvacaraloko gahito. Samārakaggahaṇena
134
Chakāmāvacaradevaloko. Sabrahmakaggahaṇena rūpibrahmaloko
sassamaṇabrāhmaṇādiggahaṇena catupparisavasena sammatidevehi vā saha
manussaloko avasesasabbasattaloko vā gahito. Apicettha sadevakavacanena
ukkaṭṭhaparicchedato sabbassāpi lokassa sacchikatabhāvaṁ sāvento
tassa bhagavato kittisaddo abbhuggato. Tato yesaṁ siyā māro
mahānubhāvo chakāmāvacarissaro vasavattī kiṁ sopi etena sacchikatoti
tesaṁ vimatiṁ vidhamento samārakanti abbhuggato. Yesaṁ pana siyā
brahmā mahānubhāvo ekaṅguliyā ekasmiṁ cakkavāḷasahasse ālokaṁ pharati
dvīhi .pe. Dasahi aṅgulīhi dasasu cakkavāḷasahassesu ālokaṁ pharati
anuttarañca jhānasamāpattisukhaṁ paṭisaṁvedeti kiṁ sopi sacchikatoti
tesaṁ vimatiṁ vidhamento sassamaṇabrāhmaṇiṁ pajanti abbhuggato.
Evaṁ ukkaṭṭhānānaṁ sacchikatabhāvaṁ pakāsetvā atha sammatideve
avasesamanusse ca upādāya ukkaṭṭhaparicchedavasena sesasattalokassa
sacchikatabhāvaṁ pakāsento sadevamanussanti abbhuggato. Ayamettha
anusandhikkamo.
Sayaṁ abhiññā sacchikatvā pavedetīti ettha pana sayanti sāmaṁ
aparaneyyo hutvā. Abhiññāti abhiññāya adhikena ñāṇena
ñatvāti attho. Sacchikatvāti paccakkhaṁ katvā. Etena
anumānādipaṭikkhepo kato hoti. Pavedetīti bodheti ñāpeti
pakāseti.
So dhammaṁ deseti ādikalyāṇaṁ .pe. Pariyosānakalyāṇanti
135
So bhagavā sattesu kāruññataṁ paṭicca hitvāpi anuttaraṁ vivekasukhaṁ
dhammaṁ deseti. Tañcakho appaṁ vā bahuṁ vā desento
ādikalyāṇāditippakārameva deseti. Kathaṁ. Ekagāthāpi hi
samantabhadrakattā dhammassa paṭhamapādena ādikalyāṇā dutiyatatiyapādehi
majjhekalyāṇā pacchimapādena pariyosānakalyāṇā. Ekānusandhikaṁ
suttaṁ nidānena ādikalyāṇaṁ nigamanena pariyosānakalyāṇaṁ sesena
majjhekalyāṇaṁ. Nānānusandhikaṁ suttaṁ paṭhamānusandhinā ādikalyāṇaṁ
pacchimena pariyosānakalyāṇaṁ sesehi majjhekalyāṇaṁ. Sakalopi
sāsanadhammo attano atthabhūtena sīlena ādikalyāṇo
samathavipassanāmaggaphalehi majjhekalyāṇo nibbānenapi
pariyosānakalyāṇo. Sīlasamādhīhi vā ādikalyāṇo vipassanāmaggehi
majjhekalyāṇo phalanibbānehi pariyosānakalyāṇo. Buddhasubodhitāya
vā ādikalyāṇo dhammasudhammatāya majjhekalyāṇo saṅghasupaṭipattiyā
pariyosānakalyāṇo. Taṁ sutvā tathattāya paṭipannena adhigantabbāya
abhisambodhiyā vā ādikalyāṇo paccekabodhiyā majjhekalyāṇo
sāvakabodhiyā pariyosānakalyāṇo. Suyyamānopesa nīvaraṇavikkhambhanato
savanenapi kalyāṇameva āvahatīti ādikalyāṇo paṭipajjiyamāno
samathavipassanāsukhāvahanato paṭipattiyāpi kalyāṇameva āvahatīti
majjhekalyāṇo tathā paṭipanno ca paṭipattiphale niṭṭhite
tādibhāvāvahanato paṭipattiphalenapi kalyāṇameva āvahatīti
pariyosānakalyāṇo. Nāthappabhavattā ca pabhavasuddhiyā ādikalyāṇo
136
Atthasuddhiyā majjhekalyāṇo kiccasuddhiyā pariyosānakalyāṇo.
Tasmā eso bhagavā appaṁ vā bahuṁ vā desento
ādikalyāṇāditippakārameva desetīti veditabbo.
Sātthaṁ sabyañjananti evamādīsu pana yasmā imaṁ dhammaṁ desento
sāsanabrahmacariyaṁ maggabrahmacariyañca pakāseti nānānayehi dīpeti.
Tañca yathānurūpaṁ atthasampattiyā sātthaṁ byañjanasampattiyā sabyañjanaṁ.
Saṅkāsanappakāsana vivaraṇa vibhajana uttānīkaraṇappaññatti attha
padasamāyogato sātthaṁ akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesasampattiyā
sabyañjanaṁ. Atthagambhīratāpaṭivedhagambhīratāhi sātthaṁ
dhammagambhīratādesanāgambhīratāhi sabyañjanaṁ.
Atthapaṭibhāṇapaṭisambhidāvisayato
sātthaṁ dhammaniruttipaṭisambhidāvisayato sabyañjanaṁ. Paṇḍitavedanīyato
parikkhakajanappasādakanti sātthaṁ saddheyyato lokiyajanappasādakanti
sabyañjanaṁ.
Gambhīrādhippāyato sātthaṁ uttānapadato sabyañjanaṁ. Upanetabbassa
abhāvato sakalaparipuṇṇabhāvena kevalaparipuṇṇaṁ apanetabbassa abhāvato
niddosabhāvena parisuddhaṁ sikkhāttayapariggahitattā brahmabhūtehi seṭṭhehi
caritabbato tesañca cariyabhāvato brahmacariyaṁ tasmā sātthaṁ
sabyañjanaṁ .pe. Brahmacariyaṁ pakāsetīti vuccati.
Apica yasmā sanidānaṁ sauppattikañca desento ādikalyāṇaṁ
deseti veneyyānaṁ anurūpato atthassa aviparītatāya ca hetūdāharaṇayuttato
ca majjhekalyāṇaṁ sotūnaṁ saddhāpaṭilābhena nigamanena ca
pariyosānakalyāṇaṁ deseti. Evaṁ desento ca brahmacariyaṁ pakāseti.
137
Tañca paṭipattiyā adhigamabyattito sātthaṁ pariyattiyā āgamabyattito
sabyañjanaṁ sīlādipañcadhammakkhandhayuttato kevalaparipuṇṇaṁ nirupakkilesato
nittharaṇatthāya pavattito lokāmisanirapekkhato ca parisuddhaṁ seṭṭhaṭṭhena
brahmabhūtānaṁ buddhapaccekabuddhabuddhasāvakānaṁ cariyato brahmacariyanti
vuccati. Tasmāpi so dhammaṁ deseti ādikalyāṇaṁ .pe. Brahmacariyaṁ
pakāsetīti vuccati.
Sādhu kho panāti sundaraṁ kho pana. Atthāvahaṁ sukhāvahanti
vuttaṁ hoti. Tathārūpānaṁ arahatanti yathārūpo so bhavaṁ gotamo
evarūpānaṁ yathābhuccaguṇādhigamena loke arahantoti laddhasaddhānaṁ
arahataṁ. Dassanaṁ hotīti pasādasommāni akkhinī ummiletvā
dassanamattampi sādhu hotīti evaṁ ajjhāsayaṁ katvā.
Athakho verañjo brāhmaṇo yena bhagavā tenūpasaṅkamīti yenāti
bhummatthe karaṇavacanaṁ. Tasmā yattha bhagavā tattha upasaṅkamīti
evamettha attho daṭṭhabbo. Yena vā kāraṇena bhagavā
devamanussehi upasaṅkamitabbo tena kāraṇena upasaṅkamīti evamettha
attho daṭṭhabbo. Kena ca kāraṇena bhagavā upasaṅkamitabbo.
Nānappakāraguṇavisesādhigamādhippāyena sādhuphalūpabhogādhippāyena
dijagaṇehi niccaphalitamahārukkho viya. Upasaṅkamīti ca gatoti vuttaṁ
hoti. Upasaṅkamitvāti upasaṅkamanapariyosānaparidīpanaṁ. Athavā
evaṁ gato tato āsannataraṁ ṭhānaṁ bhagavato samīpasaṅkhātaṁ gantvātipi
vuttaṁ hoti.
138
Bhagavā saddhiṁ sammodīti yathā gamanīyādīni 1- pucchanto bhagavā
tena evaṁ sopi bhagavatā saddhiṁ samappavattamodo ahosi sītodakaṁ
viya uṇhodakena sammoditaṁ ekībhāvaṁ agamāsi. Yāya ca kacci bho
gotama khamanīyaṁ kacci yāpanīyaṁ kacci bhoto gotamassa sāvakānañca
appābādhaṁ appātaṅkaṁ lahuṭṭhānaṁ balaṁ phāsuvihārotiādikāya
kathāya sammodi. Taṁ pītipāmojjasaṅkhātasammodajananato sammodituṁ
yuttabhāvato ca sammodanīyaṁ atthabyañjanamadhuratāya sucirampi kālaṁ
sāretuṁ nirantaraṁ pavattetuṁ araharūpato saritabbabhāvato ca sārāṇīyaṁ.
Suyyamānasukhato ca sammodanīyaṁ anussariyamānasukhato sārāṇīyaṁ.
Tathā byañjanaparisuddhatāya sammodanīyaṁ atthaparisuddhatāya sārāṇīyanti.
Evaṁ anekehi pariyāyehi sammodanīyaṁ kathaṁ sārāṇīyaṁ
vītisāretvā pariyosāpetvā niṭṭhāpetvā yenatthena āgato taṁ
pucchitukāmo ekamantaṁ nisīdi. Ekamantanti bhāvanapuṁsakaniddeso
visamaṁ candimasuriyā anuparivattantītiādīsu viya. Tasmā yathā
nisinno ekamantaṁ nisinno hoti tathā nisīdīti evamettha attho
daṭṭhabbo. Bhummatthe vā etaṁ upayogavacanaṁ. Nisīdīti upāvisi.
Paṇḍitā hi purisā garuṭṭhāniyaṁ upasaṅkamitvā āsanakusalatāya ekamantaṁ
nisīdanti. Ayañca tesaṁ aññataro tasmā ekamantaṁ nisīdi.
Kathaṁ nisinno pana ekamantaṁ nisinno hotīti. Cha nisajjadose
vajjetvā. Seyyathīdaṁ. Atidūramaccāsannaṁ uparivātamunnatappadesaṁ
atisammukhā atipacchāti. Atidūre nisinno hi sace kathetukāmo
1. khamanīyādīnīti bhaveyya.
139
Hoti uccāsaddena kathetabbaṁ hoti. Accāsanne nisinno saṅghaṭṭanaṁ
karoti. Uparivāte nisinno sarīragandhena bādhati. Unnatappadese
nisinno agāravaṁ pakāseti. Atisammukhā nisinno sace daṭṭhukāmo
hoti cakkhunā cakkhuṁ āhacca daṭṭhabbaṁ hoti. Atipacchā nisinno
sace daṭṭhukāmo hoti gīvaṁ pasāretvā daṭṭhabbaṁ hoti. Tasmā
ayampi ete cha nisajjadose vajjetvā nisīdi. Tena vuttaṁ ekamantaṁ
nisīdīti.
Ekamantaṁ nisinno kho verañjo brāhmaṇo bhagavantaṁ
etadavoca. Etanti idāni vattabbamatthaṁ dasseti. Dakāro
padasandhikaro. Avocāti abhāsi. Sutammetanti sutaṁ me taṁ.
Etaṁ mayā sutanti idāni vattabbamatthaṁ dasseti. Bho gotamāti
bhagavantaṁ gottena ālapati. Idāni yaṁ tena sutaṁ taṁ
dassento na samaṇo gotamoti evamādimāha. Tatrāyaṁ
anuttānapadavaṇṇanā. Brāhmaṇeti jātibrāhmaṇe. Jiṇṇeti
jajjarībhūte jarāya khaṇḍiccādibhāvaṁ āpādite. Vuḍḍheti
aṅgapaccaṅgānaṁ vuḍḍhimariyādappatte. Mahallaketi jātimahallakatāya
samannāgate. Cirakālappasūteti vuttaṁ hoti. Addhagateti addhānaṁ
gate. Dve tayo rājaparivaṭṭe atīteti adhippāyo.
Vayoanuppatteti pacchimavayaṁ sampatte. Pacchimavayo nāma vassasatassa
pacchimo tatiyabhāgo. Apica jiṇṇeti porāṇe. Cirakālappavattakulanvayeti
vuttaṁ hoti. Vuḍḍheti sīlācārādiguṇavuḍḍhiyutte.
140
Mahallaketi vibhavamahantatāya samannāgate mahaddhane mahābhoge.
Addhagateti maggapaṭipanne brāhmaṇānaṁ vattacariyādimariyādaṁ
avītikkamma caramāne. Vayoanuppatteti jātivuḍḍhabhāvaṁ
antimavayaṁ anuppatteti evamettha yojanā veditabbā. Idāni
abhivādetīti evamādīni na samaṇo gotamoti ettha vuttanakārena
yojetvā evamatthato veditabbāni na vandati nāsanā vuṭṭhahati
nāpi idha bhonto nisīdantūti evaṁ āsanena upanimantetīti.
Ettha hi vāsaddo vibhāvane nāma atthe rūpaṁ niccaṁ vā aniccaṁ
vātiādīsu viya. Evaṁ vatvā atha attano abhivādanādīni
akarontaṁ bhagavantaṁ disvā āha tayidaṁ bho gotama tathevāti
yantaṁ mayā sutaṁ taṁ tatheva taṁ savanañca me dassanañca
saṁsandati sameti atthato ekībhāvaṁ gacchati. Na hi bhavaṁ gotamo
.pe. Āsanena vā nimantetīti evaṁ attanā sutaṁ diṭṭhena
nigametvā nindanto āha tayidaṁ bho gotama na sampannamevāti
taṁ abhivādanādīnaṁ akaraṇaṁ na yuttameva.
Athassa bhagavā attukkaṁsanaparavambhanadosaṁ anupagamma
karuṇāsītalahadayena taṁ aññāṇaṁ vidhamitvā yuttabhāvaṁ dassetukāmo āha
nāhantaṁ brāhmaṇa .pe. Muddhāpi tassa vipateyyāti. Tatrāyaṁ
saṅkhepattho. Ahaṁ brāhmaṇa apaṭihatena sabbaññutaññāṇacakkhunā
olokentopi taṁ puggalaṁ etasmiṁ sadevakādibhede loke na passāmi
yaṁ ahaṁ abhivādeyyaṁ vā paccuṭṭheyyaṁ vā āsanena vā nimanteyyaṁ.
141
Anacchariyaṁ vā etaṁ yvāhaṁ ajja sabbaññutappatto evarūpaṁ
nipaccakārārahaṁ puggalaṁ na passāmi. Apica kho yadāpāhaṁ
sampatijātova uttarenābhimukho sattapadavītihārena gantvā sakalaṁ
dasasahassalokadhātuṁ olokesiṁ tadāpi etasmiṁ sadevakādibhede loke taṁ
puggalaṁ na passāmi yamahaṁ abhivādeyyaṁ vā paccuṭṭheyyaṁ vā āsanena
vā nimanteyyaṁ. Athakho maṁ soḷasakappasahassāyuko
khīṇāsavamahābrahmāpi añjaliṁ paggahetvā tvaṁ loke mahāpuriso tvaṁ
sadevakassa lokassa aggo ca jeṭṭho ca seṭṭho ca natthi tayā
uttaritaroti sañjātasomanasso paṭimānesi. Tadāpicāhaṁ attanā
uttaritaraṁ apassanto āsabhiṁ vācaṁ nicchāresiṁ aggohamasmi
lokassa jeṭṭhohamasmi lokassa seṭṭhohamasmi lokassāti.
Evaṁ sampatijātassāpi mayhaṁ abhivādanādiraho puggalo natthi. Svāhaṁ
idāni sabbaññutappatto kaṁ abhivādeyyaṁ vā .pe. Āsanena vā
nimanteyyaṁ tasmā tvaṁ brāhmaṇa mā tathāgatā evarūpaṁ nipaccakāraṁ
paṭṭhayittha yaṁ hi brāhmaṇa tathāgato abhivādeyya vā .pe.
Āsanena vā nimanteyya muddhāpi tassa puggalassa rattipariyosāne
paripākasithilabandhanaṁ vaṇṭā pamuttaṁ tālaphalamiva gīvato pacchijjitvā
sahasāva bhūmiyaṁ vipateyya.
Evaṁ vuttepi brāhmaṇo duppaññatāya tathāgatassa lokajeṭṭhakabhāvaṁ
asallakkhento kevalaṁ taṁ vacanaṁ asahamāno āha arasarūpo
bhavaṁ gotamoti. Ayaṁ kirassa adhippāyo yaṁ loke
142
Abhivādanapaccuṭṭhānañjalikammasāmīcikammaṁ sāmaggīrasoti vuccati taṁ bhoto
gotamassa natthi tasmā arasarūpo bhavaṁ gotamo arasajātiko
arasasabhāvoti.
Athassa bhagavā cittamudubhāvajananatthaṁ ujuvipaccanīkabhāvaṁ pariharanto
aññathā tassa vacanassatthaṁ attani sandassento atthi khvesa
brāhmaṇa pariyāyotiādimāha.
Tattha pariyāyoti kāraṇaṁ. Ayaṁ hi pariyāyasaddo
desanāvārakāraṇesu vattati. Madhupiṇḍikapariyāyotveva naṁ dhārehītiādīsu
hi esa desanāyaṁ vattati. Kassa nukho ānanda ajja pariyāyo
bhikkhuniyo ovadituntiādīsu vāre. Sādhu bhante bhagavā aññaṁ
pariyāyaṁ ācikkhatu yathāyaṁ bhikkhusaṅgho aññāya saṇṭhaheyyātiādīsu
kāraṇe. Svāyaṁ idha kāraṇe vattati. Tasmā ettha evamattho
daṭṭhabbo atthi kho brāhmaṇa etaṁ kāraṇaṁ yena kāraṇena maṁ
arasarūpo bhavaṁ gotamoti vadamāno puggalo sammā vadeyya
avitathavādīti saṅkhaṁ gaccheyya. Katamo pana soti. Ye te brāhmaṇa
rūparasā .pe. Phoṭṭhabbarasā te tathāgatassa pahīnāti. Kiṁ
vuttaṁ hoti. Ye te jātivasena vā uppattivasena vā
seṭṭhasammatānampi puthujjanānaṁ rūpārammaṇādīni assādentānaṁ abhinandantānaṁ
rajjantānaṁ uppajjanti kāmasukhassādasaṅkhātā rūparasā saddarasā
gandharasā rasarasā phoṭṭhabbarasā ye imaṁ lokaṁ gīvāyaṁ bandhitvā
viya āviñchanti vatthārammaṇādisāmaggiyañca sati uppannattā
143
Sāmaggīrasāti vuccanti te sabbepi tathāgatassa pahīnā. Mayhaṁ
pahīnāti vattabbepi mamaṁkārena attānaṁ anukkhipanto dhammaṁ deseti.
Desanāvilāso vā esa bhagavato.
Tattha pahīnāti cittasantānato vigatā jahitā vā. Etasmiṁ
panatthe karaṇe sāmivacanaṁ daṭṭhabbaṁ. Ariyamaggasatthena ucchinnaṁ
taṇhāvijjāmayaṁ mūlametesanti ucchinnamūlā. Tālavatthu viya nesaṁ
vatthu katanti tālāvatthukatā. Yathā hi tālarukkhaṁ samūlaṁ uddharitvā
tassa vatthumatte tasmiṁ padese kate na puna tassa tālassa uppatti
paññāyati evaṁ ariyamaggasatthena samūle rūpādirase uddharitvā tesaṁ
pubbe uppannapubbabhāvena vatthumatte cittasantāne kate sabbepi
te tālāvatthukatāti vuccanti. Aviruḷhidhammatā vā matthakacchinnatālo
viya katāti tālāvatthukatā. Yasmā pana evaṁ tālāvatthukatā
anabhāvaṁ katā honti yathā nesaṁ pacchābhāvo na hoti tathā
katā honti tasmā āha anabhāvaṁ katāti. Ayaṁ hettha padacchedo
anuabhāvaṁ katā anabhāvaṁ katāti. Anabhāvaṁ gatātipi pāṭho. Tassa
anuabhāvaṁ gatāti attho. Tattha padacchedo anuabhāvaṁ gatā anabhāvaṁ
gatāti yathā anuacchariyā anacchariyāti. Āyatiṁ anuppādadhammāti
anāgate anuppajjanakasabhāvā. Ye hi abhāvaṁ gatā te kathaṁ
uppajjissanti. Tenāha anabhāvaṁ gatā āyatiṁ anuppādadhammāti.
Ayaṁ kho brāhmaṇa pariyāyoti idaṁ kho brāhmaṇa kāraṇaṁ yena maṁ
sammā vadamāno vadeyya arasarūpo samaṇo gotamoti. No ca
144
Kho yaṁ tvaṁ sandhāya vadesīti yañca kho maṁ sandhāya tvaṁ vadesi
so pariyāyo na hoti. Kasmā pana bhagavā evamāha nanu evaṁ
vutte yo brāhmaṇena vutto sāmaggīraso tassattani vijjamānatā
anuññātā hotīti. Vuccate. Na hoti. Yo hi taṁ sāmaggīrasaṁ kātuṁ
bhabbo hutvā na karoti so tadabhāvena arasarūpoti vattabbo
bhaveyya. Bhagavā pana abhabbova taṁ kātuṁ tenassa karaṇe abhabbataṁ
pakāsento āha no ca kho yaṁ tvaṁ sandhāya vadesīti yaṁ
pariyāyaṁ sandhāya tvaṁ maṁ arasarūpoti vadasi so amhesu neva
vattabboti.
Evaṁ brāhmaṇo attanā adhippetaṁ arasarūpataṁ āropetuṁ
asakkonto athāparaṁ nibbhogo bhavantiādimāha. Sabbapariyāyesu
cettha vuttanayeneva yojanākkamaṁ viditvā sandhāya bhāsitamatthaṁ evaṁ
veditabbaṁ. Brāhmaṇo tameva vayovuḍḍhānaṁ abhivādanakammādiṁ loke
sāmaggīparibhogoti maññamāno tadabhāvena bhagavantaṁ nibbhogoti
āha. Bhagavā yvāyaṁ rūpādīsu sattānaṁ chandarāgaparibhogo tadabhāvaṁ
attani sampassamāno aparaṁ pariyāyaṁ anujānāti. Puna brāhmaṇo yaṁ
loke vayovuḍḍhānaṁ abhivādanādikulasamudācārakammaṁ lokiyā karonti
tassa akiriyaṁ sampassamāno bhagavantaṁ akiriyavādoti āha. Bhagavā
pana yasmā kāyaduccaritādīnaṁ akiriyaṁ vadati tasmā taṁ akiriyavādaṁ
attani sampassamāno aparaṁ pariyāyaṁ anujānāti. Tattha ca
kāyaduccaritanti pāṇātipātādinnādānamicchācāracetanā veditabbā.
145
Vacīduccaritanti musāvādapisuṇāvācapharusavācasamphappalāpacetanā
veditabbā. Manoduccaritanti abhijjhābyāpādamicchādiṭṭhiyo veditabbā.
Ṭhapetvā te dhamme avasesā akusalā dhammā anekavihitā pāpakā
akusalā dhammāti veditabbā. Puna brāhmaṇo tameva abhivādanādikammaṁ
bhagavati apassanto imaṁ āgamma ayaṁ lokatanti lokappaveṇi
ucchijjatīti maññamāno bhagavantaṁ ucchedavādoti āha.
Bhagavā pana yasmā aṭṭha lobhasahagatacittuppādesu pañcakāmaguṇikarāgassa
dvīsu akusalacittesu uppajjamānakadosassa ca anāgāmimaggena
ucchedaṁ vadati sabbākusalasambhavassa pana niravasesassa mohassa
arahattamaggena ucchedaṁ vadati ṭhapetvā te tayo avasesānaṁ pāpakānaṁ
akusalānaṁ dhammānaṁ yathānurūpaṁ catūhi maggehi ucchedaṁ vadati tasmā
taṁ ucchedavādaṁ attani sampassamāno aparaṁ pariyāyaṁ anujānāti.
Puna brāhmaṇo jigucchati maññe samaṇo gotamo idaṁ vayovuḍḍhānaṁ
abhivādanādikulasamudācārakammantena na taṁ karotīti maññamāno
bhagavantaṁ jegucchīti āha. Bhagavā pana yasmā jigucchati
kāyaduccaritādīhi. Kiṁ vuttaṁ hoti. Yañca tividhaṁ kāyaduccaritaṁ yañca
catubbidhaṁ vacīduccaritaṁ yañca tividhaṁ manoduccaritaṁ yā ca ṭhapetvā
tāni duccaritāni avasesānaṁ lāmakaṭṭhena pāpakānaṁ akosallasambhūtaṭṭhena
akusalānaṁ dhammānaṁ samāpatti samāpajjanā samaṅgibhāvo
taṁ sabbampi gūthaṁ viya maṇḍanakajātiyo puriso jigucchati hiriyati.
Tasmā taṁ jegucchitaṁ attani sampassamāno aparaṁ pariyāyaṁ anujānāti
146
Tattha kāyaduccaritenāti upayogatthe karaṇavacanaṁ daṭṭhabbaṁ. Puna
brāhmaṇo tameva abhivādanādikammaṁ bhagavati apassanto ayaṁ imaṁ
lokajeṭṭhakakammaṁ vineti vināseti athavā yasmā etaṁ sāmīcikammaṁ
na karoti tasmā ayaṁ vinetabbo niggaṇhitabboti maññamāno
bhagavantaṁ venayikoti āha. Tatrāyaṁ padattho. Vinayatīti vinayo
vināsetīti vuttaṁ hoti. Vinayoeva venayiko. Vinayaṁ vā arahatīti
venayiko. Niggahaṁ arahatīti vuttaṁ hoti. Bhagavā pana yasmā
rāgādīnaṁ vinayāya vūpasamāya dhammaṁ deseti tasmā venayiko hoti.
Ayameva ettha padattho. Vinayāya dhammaṁ desetīti venayiko.
Vicitrā hi taddhitavutti. Svāyantaṁ venayikabhāvaṁ attani sampassamāno
aparaṁ pariyāyaṁ anujānāti. Puna brāhmaṇo yasmā abhivādanādīni
sāmīcikammāni karontā vayovuḍḍhe tosenti hāsenti akarontā
pana tāpenti vihesenti domanassaṁ nesaṁ uppādenti bhagavā
ca tāni na karoti tasmā ayaṁ vayovuḍḍhe tappatīti maññamāno
sappurisācāravirahitattā vā kapaṇapuriso ayanti maññamāno bhagavantaṁ
tapassīti āha. Tatrāyaṁ padattho. Tapatīti tapo roseti
vihesetīti vuttaṁ hoti. Sāmīcikammākaraṇassetaṁ nāmaṁ. Tapo
assa atthīti tapassī. Dutiye atthavikappe byañjanāni avicāretvā
loke kapaṇapuriso tapassīti vuccati. Bhagavā pana ye akusalā
dhammā lokaṁ tapanato tapanīyāti vuccanti tesaṁ pahīnattā yasmā
tapassīti saṅkhaṁ gato tasmā taṁ tapassitaṁ attani sampassamāno aparaṁ
147
Pariyāyaṁ anujānāti. Tatrāyaṁ padattho. Tapantīti tapā. Akusalānaṁ
dhammānametaṁ adhivacanaṁ. Vuttampi hetaṁ idha tappati pecca tappatīti
gāthāyaṁ. Te tape assi nirassi pahāsi viddhaṁsesīti tapassī.
Puna brāhmaṇo taṁ abhivādanādikammaṁ devalokagabbhasampattiyā
devalokapaṭisandhipaṭilābhāya saṁvattatīti maññamāno bhagavati cassa abhāvaṁ
disvā bhagavantaṁ apagabbhoti āha. Kodhavasena vā bhagavato mātu
kucchismiṁ paṭisandhiggahaṇe dosaṁ dassentopi evamāha. Tatrāyaṁ
padattho. Gabbhato apagatoti apagabbho. Abhabbo devalokūpapattiṁ
pāpuṇitunti adhippāyo. Hīno vā gabbho assāti
apagabbho. Devalokagabbhaparibāhirattā āyatiṁ hīnagabbhapaṭilābhabhāgīti
hīno vāssa mātu kucchismiṁ gabbhavāso ahosīti adhippāyo.
Bhagavato pana yasmā āyatiṁ gabbhaseyyā apagatā tasmā so taṁ
apagabbhataṁ attani sampassamāno aparaṁ pariyāyaṁ anujānāti. Tatra
ca yassa kho brāhmaṇa āyatiṁ gabbhaseyyā punabbhavābhinibbatti
pahīnāti etesaṁ padānaṁ evamattho daṭṭhabbo. Brāhmaṇa yassa
puggalassa anāgate gabbhaseyyā punabbhave ca abhinibbatti anuttarena
maggena vihatakāraṇattā pahīnā. Gabbhaseyyāgahaṇena cettha
jalābujāyoni gahitā. Punabbhavābhinibbattiggahaṇena itarā tissopi.
Apica gabbhassa seyyā gabbhaseyyā punabbhavoeva abhinibbatti
punabbhavābhinibbattīti evamettha attho daṭṭhabbo. Yathā ca
viññāṇaṭṭhitīti vuttepi na viññāṇato aññā ṭhiti atthi
148
Evamidhāpi na gabbhato aññā seyyā veditabbā. Abhinibbatti ca
nāma yasmā punabbhavabhūtāpi apunabbhavabhūtāpi atthi idha ca
punabbhavabhūtā adhippetā tasmā vuttaṁ punabbhavoeva abhinibbatti
punabbhavābhinibbattīti.
Evaṁ āgatakālato paṭṭhāya arasarūpatādīhi aṭṭhahi
akkosavatthūhi akkosantampi brāhmaṇaṁ bhagavā dhammissaro dhammarājā
dhammasāmī tathāgato anukampāya sītaleneva cakkhunā olokento
yaṁ dhammadhātuṁ paṭivijjhitvā desanāvilāsappatto hoti tassā
dhammadhātuyā supaṭividdhattā vigatabalāhake antalikkhe samabbhuggato
puṇṇacando viya saradakāle suriyo viya ca brāhmaṇassa hadayandhakāraṁ
vidhamanto tāniyeva akkosavatthūni tena tena pariyāyena aññathā
dassetvā punapi attano karuṇāvipphāraṁ aṭṭhahi lokadhammehi
akampiyabhāvena paṭiladdhaṁ tādiguṇalakkhaṇaṁ paṭhavīsamacittataṁ
akuppadhammatañca
pakāsento ayaṁ brāhmaṇo kevalaṁ palitasirakhaṇḍadantavalitatacatādīhi
attano vuḍḍhabhāvaṁ sañjānāti no ca kho jānāti attānaṁ
jātiyā anugataṁ jarāya anusaṭaṁ byādhinā abhibhūtaṁ maraṇena abbhāhataṁ
vaṭṭakhāṇubhūtaṁ ajja maritvā puna sveva uttānasayanadārakabhāvagamaniyaṁ
mahantena kho pana ussāhena mama santikaṁ āgato tadassa āgamanaṁ
sātthakaṁ hotūti cintetvā imasmiṁ loke attano apaṭisamaṁ purejātabhāvaṁ
dassento seyyathāpi brāhmaṇātiādinā nayena brāhmaṇassa
dhammadesanaṁ vaḍḍhesi. Tattha seyyathāti opammatthe nipāto.
149
Pīti sambhāvanatthe. Ubhayenāpi yathā nāma brāhmaṇāti dasseti.
Kukkuṭiyā aṇḍāni aṭṭha vā dasa vā dvādasa vāti ettha pana
kiñcāpi kukkuṭiyā vuttappakārato ūnādhikānipi aṇḍāni honti
athakho vacanasiliṭṭhatāya evaṁ vuttanti veditabbaṁ. Evaṁ hi loke
siliṭṭhavacanaṁ hoti. Tānissūti tāni assu. Bhaveyyunti vuttaṁ
hoti. Kukkuṭiyā sammā adhisayitānīti tāya janettiyā kukkuṭiyā
pakkhe pasāretvā tesaṁ upari sayantiyā sammā adhisayitāni. Sammā
pariseditānīti kālena kālaṁ utuṁ gaṇhāpentiyā suṭṭhu samantato
seditāni. Usmīkatānīti vuttaṁ hoti. Sammā paribhāvitānīti kālena
kālaṁ suṭṭhu samantato bhāvitāni. Kukkuṭīgandhaṁ gāhāpitānīti vuttaṁ
hoti. Idāni yasmā tāya kukkuṭiyā evaṁ tīhi pakārehi tāni
aṇḍāni paripāliyamānāni na pūtīni honti yopi nesaṁ allasineho
so pariyādānaṁ gacchati kapālaṁ tanukaṁ hoti pādanakhasikhā ca
mukhatuṇḍakañca kharaṁ hoti kukkuṭapotakā pariṇāmaṁ gacchanti
kapālassa tanuttā bahiddhā āloko anto paññāyati atha te
kukkuṭapotakā ciraṁvata mayaṁ saṅkuṭitahatthapādā sambādhe sayimhā
ayañca bahi āloko dissati ettha dāni no sukhavihāro
bhavissatīti nikkhamitukāmā hutvā kapālaṁ pādena paharanti gīvaṁ
pasārenti. Tato taṁ kapālaṁ dvedhā bhijjati. Kukkuṭapotakā pakkhe
vidhunantā taṁkhaṇānurūpaṁ viravantā nikkhamanti. Evaṁ nikkhamantānañca
nesaṁ yo paṭhamataraṁ nikkhamati so jeṭṭhoti vuccati tasmā bhagavā tāya
150
Upamāya attano jeṭṭhabhāvaṁ sādhetukāmo brāhmaṇaṁ pucchati yo
nukho tesaṁ kukkuṭacchāpakānaṁ .pe. Kinti svāssa vacanīyoti. Tattha
kukkuṭacchāpakānanti kukkuṭapotakānaṁ. Kinti svāssa vacanīyoti
so kinti vacanīyo assa kiṁ vattabbo bhaveyya jeṭṭho vā kaniṭṭho
vāti. Sesaṁ uttānatthameva. Tato brāhmaṇo āha jeṭṭhotissa
bho gotama vacanīyoti bho gotama so jeṭṭho iti assa
vacanīyoti. Kasmā iti ce. So hi nesaṁ jeṭṭhoti yasmā
so nesaṁ vuḍḍhataroti attho. Athassa bhagavā opammaṁ
paṭipādento āha evameva kho brāhmaṇa yathā so kukkuṭacchāpako
evaṁ ahampi avijjāgatāya pajāyāti. Avijjāgatāyāti avijjā
vuccati aññāṇaṁ tattha gatāya. Pajāyāti sattādhivacanametaṁ.
Tasmā ettha avijjaṇḍakosassa anto paviṭṭhesu sattesūti evaṁ
attho daṭṭhabbo. Aṇḍabhūtāyāti aṇḍe bhūtāya jātāya
sañjātāya. Yathā hi aṇḍe nibbattā ekacce sattā
aṇḍabhūtāti vuccanti evamayaṁ sabbāpi pajā avijjaṇḍakose
nibbattattā aṇḍabhūtāti vuccati. Pariyonaddhāyāti tena
avijjaṇḍakosena samantato onaddhāya baddhāya veṭhitāya.
Avijjaṇḍakosampadāletvāti taṁ avijjāmayaṁ aṇḍakosaṁ bhinditvā.
Ekova loketi sakalepi lokasannivāse ahameva eko adutiyo.
Anuttaraṁ sammāsambodhiṁ abhisambuddhoti anuttaranti uttaravirahitaṁ
sabbaseṭṭhaṁ. Sammāsambodhinti sammā sāmañca bodhiṁ. Athavā
151
Pasaṭṭhaṁ sundarañca bodhiṁ. Bodhīti rukkhopi maggopi sabbaññutaññāṇampi
nibbānampi vuccati. Bodhirukkhamūle paṭhamābhisambuddhoti ca antarā
ca bodhiṁ antarā ca gayanti ca āgataṭṭhānesu hi rukkho bodhīti
vuccati. Sattattiṁsabodhipakkhiyānaṁ dhammānaṁ catūsu maggesu ñāṇanti
āgataṭṭhāne maggo. Pappoti bodhiṁ varabhūrimedhasoti āgataṭṭhāne
sabbaññutaññāṇaṁ. Patvāna bodhiṁ amataṁ asaṅkhatanti āgataṭṭhāne
nibbānaṁ. Idha pana bhagavato arahattamaggaññāṇaṁ adhippetaṁ.
Sabbaññutaññāṇantipi vadanti. Aññesaṁ arahattamaggo anuttaro
bodhi hoti na hotīti. Na hoti. Kasmā. Asabbaguṇadāyakattā.
Tesaṁ hi kassaci arahattamaggo arahattaphalameva deti. Kassaci
tisso vijjā. Kassaci cha abhiññā. Kassaci catasso
paṭisambhidā. Kassaci sāvakapāramīñāṇaṁ. Paccekabuddhānampi
paccekabodhiññāṇameva deti. Buddhānaṁ pana arahattamaggo
sabbaguṇasampattiṁ deti abhiseko viya rañño sabbalokissariyabhāvaṁ.
Tasmā aññassa kassacipi anuttaro bodhi na hotīti. Abhisambuddhoti
abbhaññāsiṁ paṭivijjhiṁ pattomhi adhigatomhīti vuttaṁ hoti. Idāni
yadetaṁ bhagavatā evameva kho ahaṁ brāhmaṇātiādinā nayena vuttaṁ
opammasampaṭipādanaṁ taṁ evaṁ atthena saṁsandetvā veditabbaṁ. Yathā
hi tassā kukkuṭiyā attano aṇḍesu adhisayitāditividhakiriyākaraṇaṁ
evaṁ bodhipallaṅke nisinnassa bodhisattabhūtassa bhagavato attano
cittasantāne aniccaṁ dukkhamanattāti tividhānupassanākaraṇaṁ. Kukkuṭiyā
152
Tividhakiriyāsampādanena aṇḍānaṁ apūtibhāvo viya bodhisattabhūtassa
bhagavato tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇassa aparihāni.
Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena aṇḍānaṁ allasinehapariyādānaṁ viya
bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena bhavattayānugata-
nikantisinehapariyādānaṁ. Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena aṇḍakapālānaṁ
tanubhāvo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena
avijjaṇḍakosassa tanubhāvo. Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena
kukkuṭacchāpakassa pādanakhatuṇḍakānaṁ thaddhakharabhāvo viya bodhisattabhūtassa
bhagavato tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇassa
tikkhakharavippasannasūrabhāvo. Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena
kukkuṭacchāpakassa
pariṇāmakālo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena
vipassanāñāṇassa pariṇāmakālo vaḍḍhitakālo gabbhagahaṇakālo
veditabbo. Tato kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena kukkuṭacchāpakassa
pādanakhasikhāya vā mukhatuṇḍakena vā aṇḍakosampadāletvā pakkhe
papphoṭetvā sotthinā abhinibbidākālo 1- viya tassa bhagavato
tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇaṁ gabbhaṁ gaṇhāpetvā
anupubbādhigatena arahattamaggena avijjaṇḍakosampadāletvā abhiññāpakkhe
papphoṭetvā sotthinā sakalabuddhaguṇasacchikatakālo veditabbo.
Svāhaṁ brāhmaṇa jeṭṭho seṭṭho lokassāti so ahaṁ brāhmaṇa
yathā tesaṁ kukkuṭapotakānaṁ paṭhamataraṁ aṇḍakosampadāletvā abhinibbatto
kukkuṭapotako jeṭṭho hoti evaṁ avijjāgatāya pajāya taṁ
1. abhinibbidhā...itipi.
153
Avijjaṇḍakosampadāletvā paṭhamataraṁ ariyāya jātiyā jātattā
jeṭṭho vuḍḍhatamoti saṅkhaṁ gato sabbaguṇehi pana apaṭisamattā
seṭṭhoti.
Evaṁ bhagavā attano anuttaraṁ jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṁ brāhmaṇassa
pakāsetvā idāni yāya paṭipadāya taṁ adhigato taṁ paṭipadaṁ
pubbabhāgato pabhūti dassetuṁ āraddhaṁ kho pana me brāhmaṇātiādimāha.
Imaṁ vā bhagavato anuttaraṁ jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṁ sutvā
brāhmaṇassa cittamevaṁ uppannaṁ kāya nukho paṭipadāya imaṁ pattoti
tassa cittamaññāya imāyāhaṁ paṭipadāya imaṁ anuttaraṁ jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṁ
pattoti dassento evamāha. Tattha āraddhaṁ kho pana me
brāhmaṇa viriyaṁ ahosīti brāhmaṇa na mayā ayaṁ anuttaro
jeṭṭhaseṭṭhabhāvo kusītena muṭṭhassatinā sāraddhakāyena vikkhittacittena
adhigato apica kho tadadhigamāya āraddhaṁ kho pana me viriyaṁ ahosi
bodhimaṇḍe nisinnena mayā caturaṅgasamannāgataṁ viriyaṁ āraddhaṁ ahosi.
Paggahitaṁ asithilappavattitanti vuttaṁ hoti. Āraddhattāyeva ca
me taṁ asallīnaṁ ahosi. Na kevalañca viriyameva satipi me
ārammaṇābhimukhībhāvena upaṭṭhitā ahosi upaṭṭhitattāyeva ca
appamuṭṭhā. Passaddho kāyoti kāyacittappassaddhivasena kāyopi
me passaddho ahosi. Tattha yasmā nāmakāye passaddhe
rūpakāyopi passaddhoeva hoti tasmā nāmakāyo rūpakāyoti
avisesetvāva passaddho kāyoti vuttaṁ. Asāraddhoti so ca
154
Kho passaddhattāyeva asāraddho. Vigatadarathoti vuttaṁ hoti.
Samāhitaṁ cittaṁ ekagganti cittaṁpi me sammā āhitaṁ suṭṭhu ṭhapitaṁ
appitaṁ viya ahosi samāhitattāeva ca ekaggaṁ acalaṁ nipphandananti.
Ettāvatā jhānassa pubbabhāgapaṭipadā kathitā hoti.
Idāni imāya paṭipadāya adhigataṁ paṭhamajjhānaṁ ādiṁ katvā
vijjāttayapariyosānaṁ visesaṁ dassento sokho ahantiādimāha.
Tattha vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehītiādīnaṁ
kiñcāpi tattha katame kāmā chando kāmo rāgo kāmo
chandarāgo kāmo saṅkappo kāmo rāgo kāmo saṅkapparāgo
kāmo ime vuccanti kāmā tattha katame akusalā dhammā
kāmacchando .pe. Vicikicchā ime vuccanti akusalā dhammā
iti imehi ca kāmehi imehi ca akusalehi dhammehi vivitto
hoti pavivitto tena vuccati vivicceva kāmehi vivicca akusalehi
dhammehītiādinā nayena vibhaṅgeyeva attho vutto tathāpi
aṭṭhakathānayaṁ vinā na suṭṭhu pākaṭo hoti aṭṭhakathānayeneva naṁ
pakāsayissāmi. Seyyathīdaṁ. Vivicceva kāmehīti kāmehi viviccitvā
vinā hutvā apasakkitvā. Yo panāyamettha evakāro so
niyamatthoti veditabbo. Yasmā ca niyamattho tasmā tasmiṁ
paṭhamajjhānaṁ upasampajja viharaṇasamaye avijjamānānampi kāmānaṁ
tassa paṭhamajjhānassa paṭipakkhabhāvaṁ kāmapariccāgeneva cassa adhigamaṁ
dīpeti. Kathaṁ. Vivicceva kāmehīti evaṁ hi niyame kariyamāne
155
Idaṁ paññāyati nūnimassa jhānassa kāmā paṭipakkhabhūtā yesu
sati idaṁ nappavattati andhakāre sati padīpo viya tesaṁ
pariccāgeneva cassa adhigamo hoti orimatīrapariccāgena pārimatīrasseva
tasmā niyamaṁ karotīti. Tattha siyā kasmā panesa pubbapadeyeva
vutto na uttarapade kiṁ akusalehi dhammehi aviviccāpi jhānaṁ
upasampajja vihareyyāti. Na kho panetaṁ evaṁ daṭṭhabbaṁ.
Tannissaraṇato hi pubbapade esa vutto. Kāmadhātusamatikkamanato
hi kāmarāgapaṭipakkhato ca idaṁ jhānaṁ kāmānameva nissaraṇaṁ.
Yathāha. Kāmānametaṁ nissaraṇaṁ yadidaṁ nekkhammanti. Uttarapadepi
panesa yathā idheva bhikkhave paṭhamo samaṇo idha dutiyo
samaṇoti ettha evakāro ānetvā vuccati evaṁ vattabbo.
Na hi sakkā ito aññehipi nīvaraṇasaṅkhātehi akusaladhammehi avivicca
jhānaṁ upasampajja viharituṁ tasmā vivicceva kāmehi vivicceva
akusalehi dhammehīti evaṁ padadvayepi esa daṭṭhabbo. Padadvayepi
ca kiñcāpi viviccāti iminā sādhāraṇavacanena tadaṅgavivekādayo
kāyavivekādayo ca sabbepi vivekā saṅgahaṁ gacchanti tathāpi kāyaviveko
cittaviveko vikkhambhanavivekoti tayoeva idha daṭṭhabbā. Kāmehīti
iminā pana padena ye ca niddese katame vatthukāmā manāpiyā
rūpātiādinā nayena vatthukāmā vuttā ye ca tattheva vibhaṅge
ca chando kāmotiādinā nayena kilesakāmā vuttā te
sabbepi saṅgahitā icceva daṭṭhabbā. Evaṁ hi sati vivicceva
156
Kāmehīti vatthukāmehipi viviccevāti attho yujjati. Tena
kāyaviveko vutto hoti. Vivicca akusalehi dhammehīti kilesakāmehi
sabbākusalehi vā viviccāti attho yujjati. Tena cittaviveko
vutto hoti. Purimena cettha vatthukāmehi vivekavacanatoyeva
kāmasukhapariccāgo dutiyena kilesakāmehi vivekavacanato nekkhammasukhapariggaho
vibhāvito hoti. Evaṁ vatthukāmakilesakāmavivekavacanatoyeva
ca etesaṁ paṭhamena saṅkilesavatthuppahānaṁ dutiyena saṅkilesappahānaṁ
paṭhamena lolabhāvassa hetupariccāgo dutiyena bālabhāvassa paṭhamena
ca payogasuddhi dutiyena āsayaposanaṁ vibhāvitaṁ hotīti viññātabbaṁ.
Esa tāva nayo kāmehīti ettha vuttakāmesu vatthukāmapakkhe.
Kilesakāmapakkhe pana chandoti ca rāgoti ca evamādīhi anekabhedo
kāmacchandoyeva kāmoti adhippeto. So ca akusalapariyāpannopi
samāno tattha katamo kāmacchando kāmotiādinā nayena
vibhaṅge jhānapaṭipakkhato visuṁ vutto. Kilesakāmattā vā purimapade
vutto. Akusalapariyāpannattā dutiyapade. Anekabhedato cassa
kāmatoti avatvā kāmehīti vuttaṁ. Aññesampi ca dhammānaṁ
akusalabhāve vijjamāne tattha katame akusalā dhammā kāmacchandotiādinā
nayena vibhaṅge uparijhānaṅgānaṁ paccanīkapaṭipakkhabhāvadassanato
nīvaraṇāneva vuttāni. Nīvaraṇāni hi jhānaṅgapaccanīkāni. Tesaṁ
jhānaṅgānameva paṭipakkhāni viddhaṁsakānīti vuttaṁ hoti. Tathā hi
samādhi kāmacchandassa paṭipakkho pīti byāpādassa vitakko
157
Thīnamiddhassa sukhaṁ uddhaccakukkuccassa vicāro vicikicchāyāti peṭake
vuttaṁ. Evamettha vivicceva kāmehīti iminā kāmacchandassa
vikkhambhanaviveko vutto hoti. Vivicca akusalehi dhammehīti
iminā pañcannampi nīvaraṇānaṁ. Aggahitaggahaṇena pana paṭhamena
kāmacchandassa dutiyena sesanīvaraṇānaṁ. Tathā paṭhamena tīsu
akusalamūlesu pañcakāmaguṇabhedavisayassa lobhassa dutiyena
āghātavatthubhedādivisayānaṁ dosamohānaṁ. Oghādīsu vā dhammesu paṭhamena
kāmoghakāmayogakāmāsavakāmūpādānābhijjhākāyagaṇṭhakāmarāgasaṁyojanānaṁ
dutiyena avasesaoghayogāsavaupādānagaṇṭhasaṁyojanānaṁ. Paṭhamena ca
taṇhāya taṁsampayuttakānañca dutiyena avijjāya taṁsampayuttakānañca.
Apica paṭhamena lobhasampayuttāṭṭhacittuppādānaṁ dutiyena sesānaṁ catunnaṁ
akusalacittuppādānaṁ vikkhambhanaviveko vutto hotīti veditabbo.
Ayaṁ tāva vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehīti ettha
atthappakāsanā.
Ettāvatā ca paṭhamassa jhānassa pahānaṅgaṁ dassetvā
idāni sampayogaṅgaṁ dassento savitakkaṁ savicārantiādimāha.
Tattha vitakkanaṁ vitakko ohananti 1- vuttaṁ hoti. Svāyaṁ ārammaṇe
cittassa abhiniropanalakkhaṇo āhananapariyāhananaraso. Tathā hi
tena yogāvacaro ārammaṇaṁ vitakkāhataṁ vitakkapariyāhataṁ karotīti
vuccati. Ārammaṇe cittassa ānayanapaccupaṭṭhāno. Vicaraṇaṁ
vicāro anusañcaraṇanti vuttaṁ hoti. Svāyaṁ
1. ūhanantipi dissati.
158
Ārammaṇānumajjanalakkhaṇo tattha sahajātānuyojanaraso cittassa
anuppabandhanapaccupaṭṭhāno. Santepi ca nesaṁ katthaci aviyoge oḷārikatthena
pubbaṅgamatthena ca ghaṇḍābhighātasaddo 1- viya cetaso paṭhamābhinipāto vitakko
sukhumatthena anuravo viya anuppabandho vicāro. Vipphāravā cettha
vitakko paripphandabhāvo cittassa ākāse uppatitukāmassa pakkhino
pakkhavikkhepo viya padumābhimukhapāto viya ca gandhānubandhacetaso
bhamarassa santavutti vicāro nātiparipphandabhāvo cittassa ākāse
uppatitassa pakkhino pakkhappasāraṇaṁ viya paribbhamanaṁ viya ca
padumābhimukhapatitassa bhamarassa padumassa uparibhāge. So pana tesaṁ viseso
paṭhamadutiyajjhānesu pākaṭo hoti. Iti iminā ca vitakkena iminā
ca vicārena saha vattati rukkho viya pupphena ca phalena cāti idaṁ jhānaṁ
savitakkaṁ savicāranti vuccati. Vibhaṅge pana iminā ca vitakkena iminā
ca vicārena upeto hoti samupetotiādinā nayena puggalādhiṭṭhānā
desanā katā. Attho pana tatrāpi evameva daṭṭhabbo. Vivekajanti
ettha vivitti viveko nīvaraṇavigamoti attho. Vivittoti vā viveko
nīvaraṇavivitto jhānasampayuttadhammarāsīti attho. Tasmā vivekā
tasmiṁ vā viveke jātanti vivekajaṁ. Pītisukhanti ettha pīnayatīti
pīti. Sā sampiyāyanalakkhaṇā kāyacittapīnanarasā pharaṇarasā vā
odagyapaccupaṭṭhānā. Sukhanaṁ sukhaṁ. Suṭṭhu vā khādati khanati ca
kāyacittābādhanti sukhaṁ. Taṁ sātalakkhaṇaṁ taṁsampayuttānaṁ upabrūhanarasaṁ
anuggahapaccupaṭṭhānaṁ. Satipi ca nesaṁ katthaci aviyoge
1. ghaṇṭāvighāta...itipi.
159
Iṭṭhārammaṇapaṭilābhatuṭṭhi pīti paṭiladdharasānubhavanaṁ sukhaṁ. Yattha pīti
tattha
sukhaṁ. Yattha sukhaṁ tattha na niyamato pīti. Saṅkhārakkhandhasaṅgahitā
pīti vedanākkhandhasaṅgahitaṁ sukhaṁ. Kantārakhinnassa
vanantūdakantadassanassavanesu
viya pīti vanacchāyappavesanaudakaparibhogesu viya sukhaṁ.
Tasmiṁ tasmiṁ samaye pākaṭabhāvato cetaṁ vuttanti veditabbaṁ. Ayañca
pīti idañca sukhaṁ assa jhānassa asmiṁ vā jhāne atthīti idaṁ
jhānaṁ pītisukhanti vuccati. Athavā pīti ca sukhañca pītisukhaṁ
dhammavinayādayo viya. Vivekajaṁ pītisukhamassa jhānassa asmiṁ vā jhāne
atthīti evaṁpi vivekajaṁ pītisukhaṁ. Yatheva hi jhānaṁ evaṁ pītisukhaṁ
cettha vivekajameva hoti. Tañcassa atthīti tasmā ekapadeneva
vivekajapītisukhantipi vuttaṁ yujjati. Vibhaṅge pana idaṁ sukhaṁ imāya
pītiyā sahagatantiādinā nayenetaṁ vuttaṁ. Attho pana tatrāpi
evameva daṭṭhabbo. Paṭhamanti gaṇanānupubbato paṭhamaṁ. Idaṁ paṭhamaṁ
samāpajjatīti paṭhamaṁ. Paccanīkadhamme jhāpetīti jhānaṁ. Iminā
yogino jhāyantītipi jhānaṁ. Paccanīkadhamme dahanti gocaraṁ vā
cintentīti attho. Sayaṁ vā taṁ jhāyati upanijjhāyatīti jhānaṁ.
Teneva taṁ upanijjhāyanalakkhaṇanti vuccati. Tadetaṁ ārammaṇūpanijjhānaṁ
lakkhaṇūpanijjhānanti duvidhaṁ hoti. Tattha ārammaṇūpanijjhānanti
saha upacārena aṭṭhasamāpattiyo vuccanti. Kasmā.
Kasiṇārammaṇūpanijjhāyanato. Lakkhaṇūpanijjhānanti vipassanāmaggaphalāni
vuccanti. Kasmā. Lakkhaṇūpanijjhāyanato. Ettha hi
160
Vipassanā aniccalakkhaṇādīni upanijjhāyati. Vipassanāya upanijjhāyanakiccaṁ
pana maggena sijjhatīti maggo lakkhaṇūpanijjhānanti vuccati.
Phalaṁ pana nirodhassa tathalakkhaṇaṁ upanijjhāyatīti lakkhaṇūpanijjhānanti
vuccati. Imasmiṁ pana atthe ārammaṇūpanijjhānameva jhānanti
adhippetaṁ. Etthāha katamaṁ pana taṁ jhānaṁ nāma yaṁ savitakkaṁ
savicāraṁ .pe. Pītisukhanti evaṁ apadesaṁ arahatīti. Vuccate.
Yathā sadhano saparijanotiādīsu ṭhapetvā dhanañca parijanañca
añño apadesāraho na hoti evaṁ ṭhapetvā vitakkādidhamme
aññaṁ apadesārahaṁ natthi. Yathā pana sarathā sapattikā senāti
vuttesu senaṅgesueva senāsammati evamidha pañcasu aṅgesuyeva
jhānasammati veditabbā. Katamesu pañcasu. Vitakko vicāro
pīti sukhaṁ cittekaggatāti etesu. Etāneva hissa savitakkaṁ
savicārantiādinā nayena aṅgabhāvena vuttāni. Avuttattā
ekaggatā aṅgaṁ na hotīti ce. Tañca na. Kasmā.
Vuttattā eva. Sāpi hi vibhaṅge jhānanti vitakko vicāro pīti
sukhaṁ cittassekaggatāti evaṁ vuttāyeva tasmā yathā savitakkaṁ
savicāranti evaṁ sacittekaggatanti idha avuttepi iminā vibhaṅgavacanena
cittekaggatāpi aṅgamevāti veditabbā. Yena hi adhippāyena
bhagavatā uddeso kato soeva tena vibhaṅgepi pakāsitoti.
Upasampajjāti upagantvā pāpuṇitvāti vuttaṁ hoti.
Upasampādayitvā vā nipphādetvāti vuttaṁ hoti. Vibhaṅge pana
161
Upasampajjāti paṭhamassa jhānassa lābho paṭilābho patti sampatti
phusanā sacchikiriyā upasampadāti vuttaṁ. Tassāpi evamevattho
veditabbo. Vihāsinti bodhimaṇḍe nisajjāsaṅkhātena
iriyāpathavihārena itivuttappakārajjhānasamaṅgī hutvā attabhāvassa iriyanaṁ
vuttiṁ pālanaṁ yapanaṁ yāpanaṁ cāraṁ vihāraṁ abhinipphādesinti attho. Vuttaṁ
hetaṁ vibhaṅge viharatīti iriyati vattati pāleti yapeti yāpeti carati
viharati tena vuccati viharatīti. Kiṁ pana katvā bhagavā imaṁ jhānaṁ
upasampajja vihāsīti. Kammaṭṭhānaṁ bhāvetvā. Kataraṁ.
Ānāpānassatikammaṭṭhānaṁ. Aññena tadatthikena kiṁ kātabbanti. Aññenapi
etaṁ vā kammaṭṭhānaṁ paṭhavīkasiṇādīnaṁ vā aññataraṁ bhāvetabbaṁ.
Tesaṁ bhāvanānayo visuddhimagge vuttanayeneva veditabbo. Idha
pana vuccamāne atibhāriyaṁ vinayanidānaṁ hoti. Tasmā pāliyā
atthappakāsanamattameva karomāti.
Paṭhamajjhānakathā niṭṭhitā.
Vitakkavicārānaṁ vūpasamāti vitakkassa ca vicārassa cāti imesaṁ
dvinnaṁ vūpasamā samatikkamā. Dutiyajjhānakkhaṇe apātubhāvāti
vuttaṁ hoti. Tattha kiñcāpi dutiyajjhāne sabbepi paṭhamajjhānadhammā
na santi aññeva hi paṭhamajjhāne phassādayo aññe
idha oḷārikassa pana oḷārikassa aṅgassa samatikkamā paṭhamajjhānato
paresaṁ dutiyajjhānādīnaṁ adhigamo hotīti dīpanatthaṁ vitakkavicārānaṁ
vūpasamāti evaṁ vuttanti veditabbaṁ. Ajjhattanti idha niyakajjhattaṁ
162
Adhippetaṁ. Vibhaṅge pana ajjhattaṁ paccattanti 1- ettakameva vuttaṁ.
Yasmā pana niyakajjhattaṁ adhippetaṁ tasmā attani jātaṁ attano
santāne nibbattanti ayamettha attho. Sampasādananti sampasādanaṁ
vuccati saddhā sampasādanayogato jhānampi sampasādanaṁ
nīlavaṇṇayogato nīlaṁ vatthaṁ viya. Yasmā vā taṁ jhānaṁ
sampasādanasamannāgatattā vitakkavicārakkhobhavūpasamanena ceto sampasādayati
tasmāpi sampasādananti vuttaṁ. Imasmiñca atthavikappe sampasādanaṁ
cetasoti evaṁ padasambandho veditabbo. Purimasmiṁ pana atthavikappe
cetasoti etaṁ ekodibhāvena saddhiṁ yojetabbaṁ. Tatrāyaṁ
atthayojanā. Eko udetīti ekodi vitakkavicārehi anajjhārūḷhattā
aggo seṭṭho hutvā udetīti attho. Seṭṭhopi hi loke
ekoti vuccati. Vitakkavicāravirahito vā eko asahāyo hutvā
itipi vaṭṭati. Athavā sampayuttadhamme udayatīti udi uṭṭhāpetīti
attho. Seṭṭhaṭṭhena eko ca so udi cāti ekodi. Samādhissetaṁ
adhivacanaṁ. Iti imaṁ ekodiṁ bhāveti vaḍḍhayatīti idaṁ dutiyajjhānaṁ
ekodibhāvaṁ. So panāyaṁ ekodi yasmā cetaso na sattassa
na jīvassa tasmā etaṁ cetaso ekodibhāvanti vuttaṁ. Nanu
cāyaṁ saddhā paṭhamajjhānepi atthi ayañca ekodināmako samādhi atha
kasmā idameva sampasādanaṁ cetaso ekodibhāvañcāti vuttaṁ.
Vuccate. Aduṁ hi paṭhamajjhānaṁ vitakkavicārakkhobhena
163
Vīcitaraṅgasamākulamiva jalaṁ na suppasannaṁ hoti tasmā satiyāpi saddhāya
sampasādananti na vuttaṁ. Na suppasannattāyeva cettha samādhipi
na suṭṭhu pākaṭo tasmā ekodibhāvantipi na vuttaṁ. Imasmiṁ
pana jhāne vitakkavicārapalibodhābhāvena laddhokāsā balavatī saddhā
balavasaddhāsahāyapaṭilābheneva samādhipi pākaṭo tasmā idameva
evaṁ vuttanti veditabbaṁ. Vibhaṅge pana sampasādananti yā saddhā
saddahanā okappanā abhippasādo. Cetaso ekodibhāvanti yā
cittassa ṭhiti .pe. Samādhīti 1- ettakameva vuttaṁ. Evaṁ vuttena
panetena saddhiṁ ayaṁ atthavaṇṇanā yathā na virujjhati aññadatthuṁ
saṁsandati ceva sameti ca evaṁ veditabbā. Avitakkaṁ avicāranti
bhāvanāya pahīnattā etasmiṁ etassa vā vitakko natthīti avitakkaṁ.
Imināva nayena avicāraṁ. Vibhaṅgepi vuttaṁ iti ayañca vitakko
ayañca vicāro santā honti samitā vūpasantā atthaṅgatā
abbhatthaṅgatā appitā byappitā sositā visositā byantīkatā tena
vuccati avitakkaṁ avicāranti. Etthāha nanu ca vitakkavicārānaṁ
vūpasamāti imināpi ayaṁ attho siddho atha kasmā puna vuttaṁ
avitakkaṁ avicāranti. Vuccate. Evameva siddhovāyamattho na
panetaṁ tadatthadīpakaṁ. Nanu avocumha oḷārikassa pana oḷārikassa
aṅgassa samatikkamā paṭhamajjhānato paresaṁ dutiyajjhānādīnaṁ samādhigamo
hotīti dīpanatthaṁ vitakkavicārānaṁ vūpasamāti evaṁ vuttanti. Apica
164
Vitakkavicārānaṁ vūpasamā idaṁ sampasādanaṁ na kilesakālussiyassa
vitakkavicārānaṁ vūpasamā ca ekodibhāvaṁ na upacārajjhānamiva
nīvaraṇappahānā paṭhamajjhānamiva ca aṅgapātubhāvāti evaṁ
sampasādanaekodibhāvānaṁ hetuparidīpakamidaṁ vacanaṁ. Tathā vitakkavicārānaṁ
vūpasamā idaṁ avitakkaṁ avicāraṁ na tatiyacatutthajjhānāni viya cakkhuviññāṇādīni
viya ca abhāvāti evaṁ avitakkāvicārabhāvassa hetuparidīpakañca na
vitakkavicārābhāvamattaparidīpakaṁ. Vitakkavicārābhāvamattaparidīpakameva
pana avitakkaṁ avicāranti idaṁ vacanaṁ tasmā purimaṁ vatvāpi
vattabbamevāti. Samādhijanti paṭhamajjhānasamādhito vā sampayuttasamādhito
vā jātanti attho. Tattha kiñcāpi paṭhamampi sampayuttasamādhito
jātaṁ athakho ayameva samādhīti vattabbataṁ arahati vitakkavicārakkhobhavirahena
ativiya acalattā suppasannattā ca tasmā imassa
vaṇṇabhaṇanatthaṁ idameva samādhijanti vuttaṁ. Pītisukhanti idaṁ
vuttanayameva. Dutiyanti gaṇanānupubbato dutiyaṁ. Idaṁ dutiyaṁ
samāpajjatītipi dutiyaṁ. Jhānanti ettha pana yathā paṭhamajjhānaṁ
vitakkādīhi pañcaṅgikaṁ hoti evamidaṁ sampasādādīhi caturaṅgikanti
veditabbaṁ. Yathāha. Jhānanti sampasādo pīti sukhaṁ cittassa
ekaggatāti 1-. Pariyāyoyeva ceso. Sampasādanaṁ pana ṭhapetvā
nippariyāyena tivaṅgikamevetaṁ hoti. Yathāha. Katamaṁ tasmiṁ
samaye tivaṅgikaṁ jhānaṁ hoti pīti sukhaṁ cittassa ekaggatāti 2-.
165
Sesaṁ vuttanayamevāti.
Dutiyajjhānakathā niṭṭhitā.
Pītiyā ca virāgāti ettha vuttatthāyeva pīti. Virāgoti tassā
jigucchanaṁ vā samatikkamo vā. Ubhinnamantarā casaddo
sampiṇḍanattho. So vūpasamaṁ vā sampiṇḍeti vitakkavicāravūpasamaṁ vā.
Tattha yadā vūpasamameva sampiṇḍeti tadā pītiyā virāgā ca
kiñci bhiyyo vūpasamā cāti evaṁ yojanā veditabbā. Imissā ca
yojanāya virāgo jigucchanattho hoti tasmā pītiyā jigucchanā ca
vūpasamā cāti ayamattho daṭṭhabbo. Yadā pana vitakkavicāravūpasamaṁ
sampiṇḍeti tadā pītiyā ca virāgā kiñci bhiyyo
vitakkavicārānañca vūpasamāti evaṁ yojanā veditabbā. Imissā ca
yojanāya virāgo samatikkamanattho hoti tasmā pītiyā ca
samatikkamā vitakkavicārānañca vūpasamāti ayamattho daṭṭhabbo.
Kāmañcete vitakkavicārā dutiyajjhāneyeva vūpasantā imassa pana
jhānassa maggaparidīpanatthaṁ vaṇṇabhaṇanatthañcetaṁ vuttaṁ.
Vitakkavicārānañca vūpasamāti hi vutte idaṁ paññāyati nūna vitakkavicārānaṁ
vūpasamo maggo imassa jhānassāti. Yathā ca tatiye ariyamagge
appahīnānampi sakkāyadiṭṭhādīnaṁ pañcannaṁ orambhāgiyānaṁ saññojanānaṁ
pahānāti evaṁ pahānaṁ vuccamānaṁ vaṇṇabhaṇanaṁ hoti tadadhigamāya
ussukkānaṁ ussāhajananatthaṁ evameva idha avūpasantānampi
vitakkavicārānaṁ vapasamo vuccamāno vaṇṇabhaṇanaṁ hoti. Tenāyamattho
166
Vutto pītiyā ca samatikkamā vitakkavicārānañca vūpasamāti. Upekkhako
ca vihāsinti ettha upapattito ikkhatīti upekkhā samaṁ passati
apakkhapatitāva hutvā passatīti attho. Tāya visadāya vipulāya
thāmagatāya samannāgatattā tatiyajjhānasamaṅgī upekkhakoti vuccati.
Upekkhā pana dasavidhā hoti chaḷaṅgūpekkhā brahmavihārūpekkhā
bojjhaṅgūpekkhā viriyūpekkhā saṅkhārūpekkhā vedanūpekkhā
vipassanūpekkhā tatramajjhattūpekkhā jhānūpekkhā pārisuddhiupekkhāti.
Evamayaṁ dasavidhāpi tattha tattha āgatanayato bhūmipuggala-
cittārammaṇakkhandhasaṅgahaekakkhaṇakusalattikasaṅkhepavasena ca papañcasūdaniyā
majjhimaṭṭhakathāya bhayabheravasuttavaṇṇanāya atthasāliniyā vā
dhammasaṅgahaṭṭhakathāya vuttanayena veditabbā. Idha pana vuccamānā
vinayanidānaṁ atibhāriyaṁ karotīti na vuttā. Lakkhaṇādito pana idha
adhippetūpekkhā majjhattalakkhaṇā anābhogarasā abyāpārapaccupaṭṭhānā
pītivirāgapadaṭṭhānāti. Etthāha nanu cāyaṁ atthato tatramajjhattūpekkhāva
hoti sā ca paṭhamadutiyajjhānesupi atthi tasmā tatrāpi
upekkhako ca vihāsinti evamayaṁ vattabbā siyā sā kasmā na
vuttāti. Aparibyattakiccato. Aparibyattaṁ hi tassā tattha kiccaṁ
vitakkādīhi abhibhūtattā. Idha panāyaṁ vitakkavicārapītīhi anabhibhūtattā
ukkhittasirā viya hutvā paribyattakiccā jātā tasmā vuttāti.
Niṭṭhitā upekkhako ca vihāsinti etassa sabbaso attavaṇṇanā.
Idāni sato ca sampajānoti ettha saratīti sato. Sampajānātīti
167
Sampajāno. Puggalena sati ca sampajaññañca vuttaṁ. Tattha
saraṇalakkhaṇā sati appamusanarasā ārakkhapaccupaṭṭhānā. Asammohalakkhaṇaṁ
sampajaññaṁ tīraṇarasaṁ pavicayapaccupaṭṭhānaṁ. Vitthārato panetaṁ
majjhimaṭṭhakathāyaṁ satipaṭṭhānavaṇṇanāyaṁ vuttanayeneva veditabbaṁ.
Tattha kiñcāpi idaṁ satisampajaññaṁ purimajjhānesupi atthi.
Muṭṭhassatissa hi asampajānassa upacāramattaṁpi na sampajjati
pageva appanā. Oḷārikattā pana tesaṁ jhānānaṁ bhūmiyaṁ viya
purisassa cittassa gati sukhā hoti abyattaṁ tattha satisampajaññakiccaṁ.
Oḷārikaṅgappahānena pana sukhumattā imassa jhānassa
purisassa khuradhārāyaṁ viya satisampajaññakiccapariggahitāyeva cittassa
gati icchitabbāti idheva vuttaṁ. Kiñci bhiyyo yathāpi dhenupako
vaccho dhenuto apanīto arakkhiyamāno punareva dhenuṁ upagacchati
evamidaṁ tatiyajjhānasukhaṁ pītito apanītaṁ satisampajaññārakkhena
arakkhiyamānaṁ punareva pītiṁ upagaccheyya pītisampayuttameva siyā.
Sukhe cāpi sattā sārajjanti idañca atimadhuraṁ sukhaṁ tato paraṁ
sukhābhāvā satisampajaññānubhāvena panettha sukhe asārajjanā
hoti no aññathāti imampi atthavisesaṁ dassetuṁ idaṁ idheva vuttanti
veditabbaṁ. Idāni sukhañca kāyena paṭisaṁvedesinti ettha kiñcāpi
tatiyajjhānasamaṅgino sukhapaṭisaṁvedanābhogo natthi evaṁ santepi
yasmā tassa nāmakāyena sampayuttaṁ sukhaṁ yaṁ vā taṁ nāmakāyasampayuttaṁ
sukhaṁ taṁsamuṭṭhānenassa yasmā atipaṇītena rūpena rūpakāyo phuṭṭho
168
Yassa phuṭṭhattā jhānā vuṭṭhitopi sukhaṁ paṭisaṁvedeyya tasmā
etamatthaṁ dassento sukhañca kāyena paṭisaṁvedesinti āha. Idāni
yantaṁ ariyā ācikkhanti upekkhako satimā sukhavihārīti ettha
yaṁjhānahetu yaṁjhānakāraṇā taṁtatiyajjhānasamaṅgipuggalaṁ buddhādayo
ariyā ācikkhanti desenti paññāpenti paṭṭhapenti vivaranti vibhajanti
uttānīkaronti pakāsenti pasaṁsantīti adhippāyo. Kinti.
Upekkhako satimā sukhavihārīti. Taṁ tatiyajjhānaṁ upasampajja
vihāsinti evamettha yojanā veditabbā. Kasmā pana taṁ te
evaṁ pasaṁsantīti. Pasaṁsārahato. Ayaṁ hi yasmā atimadhurasukhe
sukhapāramippattepi tatiyajjhāne upekkhako na tattha sukhābhisaṅgena
ākaḍḍhiyati yathā ca pīti na uppajjati evaṁ upaṭṭhitassatitāya
satimā yasmā ca ariyakantaṁ ariyajanasevitameva ca asaṅkiliṭṭhaṁ sukhaṁ
nāmakāyena paṭisaṁvedeti tasmā pasaṁsāraho. Iti pasaṁsārahato naṁ
ariyā te evaṁ pasaṁsārahahetubhūte guṇe pakāsentā upekkhako
satimā sukhavihārīti evaṁ pasaṁsantīti veditabbaṁ. Tatiyanti
gaṇanānupubbato tatiyaṁ. Idaṁ tatiyaṁ samāpajjatītipi tatiyaṁ. Jhānanti
ettha yathā dutiyaṁ sampasādādīhi caturaṅgikaṁ evamidaṁ upekkhādīhi
pañcaṅgikaṁ. Yathāha. Jhānanti upekkhā sati sampajaññaṁ sukhaṁ cittassa
ekaggatāti. Pariyāyoyeva ceso. Upekkhāsatisampajaññāni
pana ṭhapetvā nippariyāyena duvaṅgikamevetaṁ hoti. Yathāha.
Katamaṁ tasmiṁ samaye duvaṅgikaṁ jhānaṁ hoti sukhaṁ cittassekaggatāti.
169
Sesaṁ vuttanayamevāti.
Tatiyajjhānakathā niṭṭhitā.
Sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānāti kāyikasukhassa ca
kāyikadukkhassa ca pahānā. Pubbevāti tañca kho pubbeva na
catutthajjhānakkhaṇe. Somanassadomanassānaṁ atthaṅgamāti
cetasikasukhassa cetasikadukkhassa cāti imesampi dvinnaṁ pubbeva atthaṅgamā
pahānā icceva vuttaṁ hoti. Kadā pana nesaṁ pahānaṁ hotīti.
Catunnaṁ jhānānaṁ upacārakkhaṇe. Somanassaṁ hi catutthassa jhānassa
upacārakkhaṇeyeva pahīyati. Dukkhadomanassasukhāni paṭhamadutiyatatiyānaṁ
upacārakkhaṇesu. Evametesaṁ pahānakkamena avuttānaṁ indriyavibhaṅge
pana indriyānaṁ uddesakkameneva idhāpi vuttānaṁ
sukhadukkhasomanassadomanassānaṁ pahānaṁ veditabbaṁ. Yadi panetāni tassa tassa
jhānassa upacārakkhaṇeyeva pahīyanti atha kasmā kattha cuppannaṁ
dukkhindriyaṁ aparisesaṁ nirujjhati idha bhikkhave bhikkhu vivicceva kāmehi
.pe. Paṭhamaṁ jhānaṁ upasampajja viharati etthuppannaṁ dukkhindriyaṁ
aparisesaṁ nirujjhati kattha cuppannaṁ domanassindriyaṁ sukhindriyaṁ
somanassindriyaṁ aparisesaṁ nirujjhati idha bhikkhave bhikkhu sukhassa ca
pahānā .pe. Catutthaṁ jhānaṁ upasampajja viharati etthuppannaṁ
somanassindriyaṁ aparisesaṁ nirujjhatīti 1- evaṁ jhānesveva nirodho
vuttoti. Atisayanirodhattā. Atisayanirodho hi nesaṁ paṭhamajjhānādīsu
170
Nirodho. Nirodhoyeva pana upacārakkhaṇe nātisayanirodhoti. Tathā
hi nānāvajjane paṭhamajjhānūpacāre niruddhassāpi dukkhindriyassa
ḍaṁsamakasādisamphassena vā visamāsanūpatāpena vā siyā uppatti na
tveva antoappanāyaṁ. Upacāre vā niruddhampetaṁ na suṭṭhu niruddhaṁ
hoti paṭipakkhena avihatattā. Antoappanāyaṁ pana pītipharaṇena
sabbo kāyo sukhokkanto hoti. Sukhokkantakāyassa ca suṭṭhu
niruddhaṁ hoti dukkhindriyaṁ paṭipakkhena vihatattā. Nānāvajjaneeva
ca dutiyajjhānūpacāre pahīnassa domanassindriyassa yasmā etaṁ
vitakkavicārapaccayepi kāyakilamathe cittūpaghāte ca sati uppajjati
vitakkavicārābhāve ca neva uppajjati yattha pana uppajjati tattha
vitakkavicārabhāve appahīnāeva dutiyajjhānūpacāre vitakkavicārāti
tatthassa siyā uppatti appahīnapaccayattā na tveva dutiyajjhāne
pahīnapaccayattā. Tathā tatiyajjhānūpacāre pahīnassāpi sukhindriyassa
pītisamuṭṭhānappaṇītarūpaphuṭṭhakāyassa siyā uppatti na tveva
tatiyajjhāne. Tatiyajjhāne hi sukhassa paccayabhūtā pīti sabbaso
niruddhāti. Tathā catutthajjhānūpacāre pahīnassāpi somanassindriyassa
pītiāsannattā appanāpattāya upekkhāya abhāvena sammā
anatikkantattā ca siyā uppatti na tveva catutthajhāne. Tasmā
evañca etthuppannaṁ dukkhindriyaṁ aparisesaṁ nirujjhatīti tattha tattha
aparisesaggahaṇaṁ katanti. Etthāha athevaṁ tassa tassa jhānassūpacāre
pahīnāpi etā vedanā idha kasmā samāharīti. Sukhaggahaṇatthaṁ.
171
Yā hi ayaṁ adukkhamasukhanti ettha adukkhamasukhā vedanā vuttā
sā sukhumā atidūviññeyyā na sakkā sukhena gahetuṁ tasmā
yathā nāma duṭṭhassa yathā vā tathā vā upasaṅkamitvā gahetuṁ
asakkuṇeyyassa goṇassa gahaṇatthaṁ gopo ekasmiṁ vaje sabbā
gāvo samāharati athekekaṁ nīharanto paṭipāṭiyā āgataṁ ayaṁ so
gaṇhātha nanti tampi gāhayati evameva bhagavā sukhaggahaṇatthaṁ
sabbā etā samāhari. Evaṁ hi samāhaṭā etā dassetvā yaṁ
neva sukhaṁ na dukkhaṁ na somanassaṁ na domanassaṁ ayaṁ adukkhamasukhā
vedanāti sakkā hoti esā gahayituṁ apica adukkhamasukhāya cetovimuttiyā
paccayadassanatthañcāpi etā vuttāti veditabbā. Sukhappahānādayo
hi tassā paccayā. Yathāha. Cattāro kho āvuso paccayā
adukkhamasukhāya cetovimuttiyā samāpattiyā idhāvuso bhikkhu sukhassa
ca pahānā .pe. Catutthaṁ jhānaṁ upasampajja viharati ime kho
āvuso cattāro paccayā adukkhamasukhāya cetovimuttiyā
samāpattiyāti 1-. Yathā vā aññattha pahīnāpi sakkāyadiṭṭhiādayo
tatiyamaggassa vaṇṇabhaṇanatthaṁ tattha pahīnāti vuttā evaṁ
vaṇṇabhaṇanatthampetassa jhānassetā idha vuttāti veditabbā.
Paccayaghātena vā ettha rāgadosānaṁ atidūrabhāvaṁ dassetumpetā vuttāti
veditabbā. Etāsu hi sukhaṁ somanassassa paccayo somanassaṁ
rāgassa dukkhaṁ domanassassa paccayo domanassaṁ dosassa
172
Sukhādighātena ca sapaccayā rāgadosā hatāti atidūre hontīti.
Adukkhamasukhanti dukkhābhāvena adukkhaṁ sukhābhāvena asukhaṁ. Etenettha
dukkhasukhapaṭipakkhabhūtaṁ tatiyavedanaṁ dīpeti. Na dukkhasukhābhāvamattaṁ.
Tatiyavedanā nāma adukkhāsukhā upekkhātipi vuccati. Sā
iṭṭhāniṭṭhaviparītānubhavanalakkhaṇā majjhattarasā avibhūtapaccupaṭṭhānā
sukhanirodhapadaṭṭhānāti veditabbā. Upekkhāsatipārisuddhinti upekkhāya
janitassatipārisuddhiṁ. Imasmiṁ hi jhāne suparisuddhā sati yā ca
tassā satiyā pārisuddhi sā upekkhāya katā na aññena
tasmā etaṁ upekkhāsatipārisuddhīti vuccati. Vibhaṅgepi vuttaṁ ayaṁ
sati imāya upekkhāya vivaṭā hoti parisuddhā pariyodātā tena
vuccati upekkhāsatipārisuddhīti 1-. Yāya ca upekkhāya ettha satiyā
pārisuddhi hoti sā atthato tatramajjhattatāti veditabbā. Na
kevalaṁ cettha tāya satiyeva parisuddhā apica kho sabbepi
sampayuttadhammā. Satisīsena pana desanā vuttā. Tattha kiñcāpi ayaṁ
upekkhā heṭṭhāpi tīsu jhānesu vijjati yathā pana divā
suriyappabhābhibhavā somabhāvena ca attano upakārakattena vā sabhāgāya
rattiyā alābhā divā vijjamānāpi candalekhā aparisuddhā hoti
apariyodātā evamayampi tatramajjhattūpekkhācandalekhā
vitakkādipaccanīkadhammatejābhibhavā sabhāgāya ca upekkhāvedanārattiyā
alābhā vijjamānāpi paṭhamādijjhānabhede aparisuddhā hoti. Tassā ca
173
Aparisuddhāya divā aparisuddhacandalekhāya pabhā viya sahajātāpi
satiādayo aparisuddhāva honti. Tasmā tesu ekampi
upekkhāsatipārisuddhīti na vuttaṁ. Idha pana vitakkādipaccanīkadhamma-
tejābhibhavābhāvā sabhāgāya ca upekkhāvedanārattiyā paṭilābhā ayaṁ
tatramajjhattūpekkhācandalekhā ativiya parisuddhā. Tassā parisuddhattā
parisuddhacandalekhāpabhā viya sahajātāpi satiādayo parisuddhā honti
pariyodātā. Tasmā idameva upekkhāsatipārisuddhīti vuttanti
veditabbaṁ. Catutthanti gaṇanānupubbato catutthaṁ. Idaṁ catutthaṁ
samāpajjatīti catutthaṁ. Jhānanti ettha yathā tatiyaṁ upekkhādīhi
pañcaṅgikaṁ evamidaṁ upekkhādīhi tivaṅgikaṁ. Yathāha. Jhānanti
upekkhā sati cittassekaggatāti. Pariyāyoeva ceso. Ṭhapetvā
pana satiṁ upekkhāvedanameva gahetvā nippariyāyena duvaṅgikametaṁ
hoti. Yathāha. Katamaṁ tasmiṁ samaye duvaṅgikaṁ jhānaṁ hoti
upekkhā cittassekaggatāti. Sesaṁ vuttanayamevāti.
Catutthajjhānakathā niṭṭhitā.
Iti imāni cattāri jhānāni kesañci cittekaggatatthāni
honti kesañci vipassanāpādakāni kesañci abhiññāpādakāni kesañci
nirodhapādakāni kesañci bhavokkamanatthāni. Tattha khīṇāsavānaṁ
cittekaggatatthāni honti. Te hi samāpajjitvā ekaggacittā sukhaṁ
divasaṁ viharissāmāti icceva kasiṇaparikammaṁ katvā aṭṭha samāpattiyo
nibbattenti. Sekkhaputhujjanānaṁ samāpattito vuṭṭhāya samāhitena
174
Cittena vipassissāmāti nibbattentānaṁ vipassanāpādakāni honti.
Ye pana aṭṭha samāpattiyo nibbattetvā abhiññāpādakaṁ jhānaṁ
samāpajjitvā samāpattito vuṭṭhāya ekopi hutvā bahudhā hotīti 1-
vuttanayā abhiññāyo paṭṭhentā nibbattenti tesaṁ abhiññāpādakāni
honti. Ye pana aṭṭha samāpattiyo nibbattetvā nirodhasamāpattiṁ
samāpajjitvā sattāhaṁ acittakā hutvā diṭṭheva dhamme nirodhaṁ nibbānaṁ
patvā sukhaṁ viharissāmāti nibbāttenti tesaṁ nirodhapādakāni honti.
Ye pana aṭṭha samāpattiyo nibbattetvā aparihīnajjhānā hutvā
brahmaloke uppajjissāmāti nibbattenti tesaṁ bhavokkamanatthāni
honti. Bhagavatā panidaṁ catutthajjhānaṁ bodhirukkhamūle nibbattitaṁ
taṁ tassa vipassanāpādakañceva ahosi abhiññāpādakañca
nirodhapādakañca sabbakiccasādhakañca sabbalokiyalokuttaraguṇadāyakanti
veditabbaṁ. Yesañca guṇānaṁ dāyakaṁ ahosi tesaṁ ekadesaṁ
dassento evaṁ samāhite cittetiādimāha.
Tattha soti so ahaṁ. Evanti catutthajjhānakkamanidassanametaṁ.
Iminā kamena catutthajjhānaṁ paṭilabhitvāti vuttaṁ hoti. Samāhiteti
iminā catutthajjhānasamādhinā samāhite. Parisuddhetiādīsu pana
upekkhāsatipārisuddhibhāvena parisuddhe. Parisuddhattāyeva pariyodāte
pabhassareti vuttaṁ hoti. Sukhādīnaṁ paccayānaṁ ghātena
vihatarāgādiaṅgaṇattā anaṅgaṇe. Anaṅgaṇattāyeva vigatūpakkilese.
175
Aṅgaṇena hi cittaṁ upakkilissati. Subhāvitattā mudubhūte
vasībhāvappatteti vuttaṁ hoti. Vase vattamānaṁ hi cittaṁ mudūti vuccati.
Muduttāeva ca kammaniye kammakkhame kammayoggeti vuttaṁ hoti.
Mudu hi cittaṁ kammaniyaṁ hoti sunidhantamiva suvaṇṇaṁ. Tadubhayampi
ca subhāvitattāeva. Yathāha. Nāhaṁ bhikkhave aññaṁ ekadhammampi
samanupassāmi yaṁ evaṁ bhāvitaṁ bahulīkataṁ mudu ca hoti kammaniyañca
yathayidaṁ bhikkhave cittanti 1-. Etesu parisuddhabhāvādīsu ṭhitattā ṭhite
ṭhitattāyeva āneñjappatte acale niriñjaneti vuttaṁ hoti.
Mudukammaññabhāvena vā attano vase ṭhitattā ṭhite. Saddhādīhi
pariggahitattā āneñjappatte. Saddhāpariggahitaṁ hi cittaṁ asaddhiyena
na iñjati viriyapariggahitaṁ kosajjena na iñjati satipariggahitaṁ
pamādena na iñjati samādhipariggahitaṁ uddhaccena na iñjati
paññāpariggahitaṁ avijjāya na iñjati obhāsagataṁ kilesandhakārena
na iñjati imehi chahi dhammehi pariggahitaṁ āneñjappattaṁ hoti.
Evaṁ aṭṭhaṅgasamannāgataṁ cittaṁ abhinīhārakkhamaṁ hoti
abhiññāsacchikaraṇīyānaṁ dhammānaṁ abhiññāsacchikiriyāya. Aparopi nayo.
Catutthajjhānasamādhinā samāhite nīvaraṇadūrībhāvena parisuddhe
vitakkādisamatikkamena pariyodāte jhānapaṭilābhapaccayānaṁ 2- pāpakānaṁ
icchāvacarānaṁ abhāvena anaṅgaṇe icchāya avacarānaṁ icchāvasena otiṇṇānaṁ
pavattānaṁ nānappakārānaṁ kāmarāgapaccayānanti attho. Abhijjhādīnaṁ
176
Cittūpakkilesānaṁ vigamena vigatūpakkilese. Ubhayampi cetaṁ
anaṅgaṇavatthusuttānusārena veditabbaṁ. Vasippattiyā mudubhūte
iddhipādabhāvūpagamanena kammaniye bhāvanāpāripūriyā paṇītabhāvūpagamanena ṭhite
āneñjappatte yathā āneñjappattaṁ hoti evaṁ ṭhiteti attho.
Evampi aṭṭhaṅgasamannāgataṁ cittaṁ abhinīhārakkhamaṁ hoti
abhiññāsacchikaraṇīyānaṁ dhammānaṁ abhiññāsacchikiriyāya pādakaṁ
padaṭṭhānabhūtanti. Pubbenivāsānussatiññāṇāyāti evaṁ abhiññāpādake
jāte etasmiṁ citte pubbenivāsānussatimhi yaṁ ñāṇaṁ tadatthāya. Tattha
pubbenivāsoti pubbe atītajātīsu nivuṭṭhakkhandhā. Nivuṭṭhāti
ajjhāvuṭṭhā anubhūtā attano santāne uppajjitvā niruddhā.
Nivuṭṭhadhammā vā. Nivuṭṭhāti gocaranivāsena nivuṭṭhā attano
viññāṇena viññātā paricchinnā paraviññāṇaviññātāpi vā
chinnavaṭṭumakānussaraṇādīsu. Pubbenivāsānussatīti yāya satiyā
pubbenivāsaṁ anussati pubbenivāsānussati. Ñāṇanti tāya
satiyā sampayuttaṁ ñāṇaṁ. Evamimassa pubbenivāsānussatiññāṇassa
atthāya pubbenivāsānussatiññāṇāya etassa ñāṇassa adhigamāya
pattiyāti vuttaṁ hoti. Abhininnāmesinti abhinīhariṁ. Soti so
ahaṁ. Anekavihitanti anekavidhaṁ anekehi vā pakārehi pavattitaṁ
saṁvaṇṇitanti attho. Pubbenivāsanti samanantarātītaṁ bhavaṁ ādiṁ
katvā tattha tattha nivuṭṭhasantānaṁ. Anussarāmīti ekaṁpi jātiṁ
dvepi jātiyo tissopi jātiyoti evaṁ jātipaṭipāṭiṁ anugantvā
177
Anugantvā sarāmi anueva 1- vā sarāmi citte abhininnāmitamatteeva
sarāmīti dasseti. Pūritapāramīnaṁ hi mahāpurisānaṁ parikammakaraṇaṁ
natthi tena te cittaṁ abhininnāmitvāva saranti. Ādikammikakulaputtā
pana parikammaṁ katvā saranti. Tasmā tesaṁ vasena
parikammaṁ vattabbaṁ siyā. Taṁ pana vuccamānaṁ atibhāriyaṁ vinayanidānaṁ
karoti. Tasmā taṁ na vadāma. Atthikehi pana visuddhimagge
vuttanayena gahetabbaṁ. Idha pana pālimeva vaṇṇayissāma.
Seyyathīdanti āraddhappakāradassanatthe nipāto. Teneva yvāyaṁ
pubbenivāso āraddho tassa pakārappabhedaṁ dassento ekampi
jātintiādimāha. Tattha ekampi jātinti ekampi paṭisandhimūlaṁ
cutipariyosānaṁ ekabhavapariyāpannaṁ khandhasantānaṁ. Esa nayo dvepi
jātiyotiādīsu. Anekepi saṁvaṭṭakappetiādīsu pana parihāyamāno
kappo saṁvaṭṭakappo vaḍḍhamāno vivaṭṭakappoti veditabbo. Tattha
saṁvaṭṭena saṁvaṭṭaṭṭhāyikappo gahito hoti taṁmūlakattā. Vivaṭṭena ca
vivaṭṭaṭṭhāyī. Evaṁ hi sati yāni tāni cattārīmāni bhikkhave kappassa
asaṅkheyyāni katamāni cattāri saṁvaṭṭo saṁvaṭṭaṭṭhāyī vivaṭṭo
vivaṭṭaṭṭhāyīti 2- vuttāni tāni sabbāni pariggahitāni honti. Tattha
tayo saṁvaṭṭā tejosaṁvaṭṭo āposaṁvaṭṭo vāyosaṁvaṭṭoti. Tisso
saṁvaṭṭasīmāyo ābhassarā subhakiṇhā vehapphalāti. Yadā kappo
tejena saṁvaṭṭati ābhassarato heṭṭhā agginā dayhati. Yadā
178
Udakena saṁvaṭṭati subhakiṇhato heṭṭhā udakena viliyati. Yadā
vātena saṁvaṭṭati vehapphalato heṭṭhā vātena viddhaṁsiyati.
Vitthārato pana sadāpi ekaṁ buddhakkhettaṁ vinassati. Buddhakkhettannāma
tividhaṁ hoti jātikkhettaṁ āṇakkhettaṁ visayakkhettañca. Tattha
jātikkhettaṁ dasasahassacakkavāḷapariyantaṁ hoti yaṁ tathāgatassa
paṭisandhiādīsu kampati. Āṇakkhettaṁ koṭisatasahassacakkavāḷapariyantaṁ
yattha ratanaparittaṁ mettaparittaṁ khandhaparittaṁ dhajaggaparittaṁ
āṭānāṭiyaparittaṁ
moraparittanti imesaṁ parittānaṁ ānubhāvo pavattati.
Visayakkhettaṁ anantamaparimāṇaṁ yaṁ yāvatā vā pana ākaṅkheyyāti
vuttaṁ yattha yaṁ yaṁ ākaṅkhati taṁ taṁ anussarati. Evametesu tīsu
buddhakkhettesu ekaṁ āṇakkhettaṁ vinassati. Tasmiṁ pana vinassante
jātikkhettaṁ vinaṭṭhameva hoti. Vinassantañca ekatova vinassati.
Saṇṭhahantampi ekato saṇṭhahati. Tassa vināso ca saṇṭhahanañca
visuddhimagge vuttaṁ. Atthikehi tato gahetabbaṁ. Ye pana te
saṁvaṭṭavivaṭṭā vuttā etesu bhagavā bodhimaṇḍe sammāsambodhiṁ
abhisambujjhanatthāya nisinno anekepi saṁvaṭṭakappe anekepi
vivaṭṭakappe anekepi saṁvaṭṭavivaṭṭakappe sari. Kathaṁ. Amutrāsintiādinā
nayena. Tattha amutrāsinti ahaṁ amumhi saṁvaṭṭakappe ahaṁ
amumhi bhave vā yoniyā vā gatiyā vā viññāṇaṭṭhitiyā vā
sattāvāse vā sattanikāye vā ahosiṁ. Evannāmoti vessantaro
vā jotipālo vā. Evaṁgottoti bhagavo vā gotamo vā.
179
Evaṁvaṇṇoti odāto vā sāmo vā. Evamāhāroti
sālimaṁsodanāhāro vā pavattaphalabhojano vā. Evaṁsukhadukkhapaṭisaṁvedīti
anekappakārena kāyikacetasikānaṁ sāmisanirāmisādippabhedānaṁ vā
sukhadukkhānaṁ paṭisaṁvedī. Evamāyupariyantoti evaṁvassasataparimāṇāyupariyanto
caturāsītikappasahassaparimāṇāyupariyanto vā. So tato
cuto amutra udapādinti so ahaṁ tato bhavato yonito gatito
viññāṇaṭṭhitito sattāvāsato sattanikāyato vā cuto puna
amukasmiṁ nāma bhave yoniyā gatiyā viññāṇaṭṭhitiyā sattāvāse
sattanikāye vā udapādiṁ. Tatrāpāsinti atha tatrāpi bhave vā
yoniyā vā gatiyā vā viññāṇaṭṭhitiyā vā sattāvāse vā
sattanikāye vā puna ahosiṁ. Evaṁnāmotiādi vuttanayameva.
Athavā yasmā amutrāsinti idaṁ anupubbena ārohantassa
yāvadicchakānussaraṇaṁ so tato cutoti paṭinivattantassa paccavekkhaṇaṁ
tasmā idhūpapannoti imissā idhūpapattiyā anantaraṁ amutra udapādinti
tusitabhavanaṁ sandhāyāhāti veditabbo. Tatrāpāsiṁ evannāmoti
tatrāpi tusitabhavane setuketu nāma devaputto ahosiṁ. Evaṁgottoti
tāhi devatāhi saddhiṁ ekagotto. Evaṁvaṇṇoti suvaṇṇavaṇṇo.
Evamāhāroti dibbasudhāhāro. Evaṁsukhadukkhapaṭisaṁvedīti evaṁ dibbasukhaṁ
paṭisaṁvedī. Dukkhaṁ pana saṅkhāradukkhamattameva. Evamāyupariyantoti
evaṁ sattapaññāsavassakoṭisaṭṭhivassasatasahassāyupariyanto. So tato
cutoti so ahaṁ tato tusitabhavanato cuto. Idhūpapannoti idha
180
Mahāmāyāya deviyā kucchismiṁ nibbatto. Itīti evaṁ. Sākāraṁ
sauddesanti nāmagottavasena sauddesaṁ vaṇṇādivasena sākāraṁ.
Nāmagottena hi satto naro tisso 1- gotamoti uddisiyati.
Vaṇṇādīhi odāto sāmoti nānattato paññāyati. Tasmā
nāmagottaṁ uddeso itare ākārā. Kiṁ pana buddhāyeva
pubbenivāsaṁ sarantīti. Vuccate. Na buddhāyeva
paccekabuddhasāvakatitthiyāpi no ca kho visesena. Titthiyā hi cattāḷīsaṁyeva
kappe saranti na tato paraṁ. Kasmā. Dubbalappaññattā.
Tesaṁ hi nāmarūpaparicchedavirahitā dubbalā paññā hoti. Sāvakesu
pana asītimahāsāvakā kappasatasahassaṁ saranti. Dve aggasāvakā
ekamasaṅkheyyaṁ kappasatasahassañca. Paccekabuddhā dve asaṅkheyyāni
kappasatasahassañca. Ettako hi tesaṁ abhinīhāro. Buddhānaṁ pana
paricchedo natthi yāva icchanti tāva saranti. Titthiyā ca
khandhapaṭipāṭimeva saranti paṭipāṭiṁ muñcitvā cutipaṭisandhivasena sarituṁ
na sakkonti. Tesaṁ hi andhānaṁ viya icchitappadesokkamanaṁ natthi.
Sāvakā ubhayathāpi saranti. Tathā paccekabuddhā. Buddhā pana
khandhapaṭipāṭiyāpi cutipaṭisandhivasenapi sīhokkantavasenapi anekāsu
kappakoṭīsu heṭṭhā vā upari vā yaṁ yaṁ ṭhānaṁ ākaṅkhanti taṁ taṁ
sabbaṁ sarantiyeva. Ayaṁ kho me brāhmaṇātiādīsu. Meti mayā.
Vijjāti viditakaraṇatthena vijjā. Kiṁ viditaṁ karoti. Pubbenivāsaṁ.
181
Avijjāti tasseva pubbenivāsassa aviditakaraṇatthena tappaṭicchādakamoho
vuccati. Tamoti sveva moho paṭicchādakatthena tamoti
vuccati. Ālokoti sāyeva vijjā obhāsakaraṇatthena ālokoti
vuccati. Ettha ca vijjā adhigatāti ayaṁ attho. Sesaṁ
pasaṁsāvacanaṁ. Yojanā panettha ayaṁ kho me vijjā adhigatā tassa me
adhigatavijjassa avijjā vihatā vinaṭṭhāti attho. Kasmā. Yasmā
vijjā uppannā. Esa nayo itarasmiṁpi padadvaye. Yathātanti
ettha yathāti opamme. Tanti nipāto. Satiyā avippavāsena
appamattassa viriyātāpena ātāpino kāye ca jīvite ca anapekkhatāya
pahitattassa pesitacittassāti attho. Idaṁ vuttaṁ hoti.
Yathā appamattassa ātāpino pahitattassa viharato avijjā
vihaññeyya vijjā uppajjeyya tamo vihaññeyya āloko
uppajjeyya evameva mama avijjā vihatā vijjā uppannā
tamo vihato āloko uppanno etassa me padhānānuyogassa
anurūpameva phalaṁ laddhanti. Ayaṁ kho me brāhmaṇa paṭhamā
abhinibbidā 1- ahosi kukkuṭacchāpakasseva aṇḍakosamhāti ayaṁ kho
mama brāhmaṇa pubbenivāsānussatiññāṇamukhatuṇḍakena
pubbenivuṭṭhakkhandhapaṭicchādakaṁ avijjaṇḍakosampadāletvā paṭhamā abhinibbidā
paṭhamā nikkhanti paṭhamā ariyā jāti ahosi kukkuṭacchāpakasseva
mukhatuṇḍakena vā pādanakhasikhāya vā aṇḍakosampadāletvā tamhā
aṇḍakosamhā abhinibbidā nikkhanti kukkuṭanikāye pacchājātīti 2-.
Pubbenivāsakathā niṭṭhitā.
182
So evaṁ .pe. Cutūpapātaññāṇāyāti cutiyā ca upapāte
ca ñāṇāya. Yena ñāṇena sattānaṁ cuti ca upapāto ca ñāyati
tadatthanti vuttaṁ hoti. Cittaṁ abhininnāmesinti parikammacittaṁ
nīhariṁ. So dibbena .pe. Passāmīti ettha pana pūritapāramīnaṁ
mahāsattānaṁ parikammakaraṇaṁ natthi te hi citte abhininnāmitamatte eva
dibbena cakkhunā .pe. Satte passanti. Ādikammikakulaputtā
parikammaṁ katvā. Tasmā tesaṁ vasena parikammaṁ vattabbaṁ siyā.
Taṁ pana vuccamānaṁ atibhāriyaṁ vinayanidānaṁ karoti tasmā taṁ na
vadāma. Atthikehi pana visuddhimagge vuttanayena gahetabbaṁ. Idha
pana pālimeva vaṇṇayissāma. Soti so ahaṁ. Dibbenātiādīsu
dibbasadisattā dibbaṁ. Devatānaṁ hi sucaritakammanibbattaṁ
pittasemharudhirādīhi apalibuddhaṁ upakkilesavimuttatāya dūrepi
ārammaṇasampaṭicchanasamatthaṁ dibbaṁ pasādacakkhu hoti. Idañcāpi
viriyabhāvanābalanibbattaṁ ñāṇacakkhu taṁsadisamevāti dibbasadisattā dibbaṁ.
Dibbavihāravasena paṭiladdhattā attanā ca dibbavihārasannissitattāpi
dibbaṁ. Ālokapariggahena mahājutikattāpi dibbaṁ. Tirokuḍḍādigatarūpadassanena
mahāgatikattāpi dibbaṁ. Taṁ sabbaṁ saddasatthānusārena
veditabbaṁ. Dassanaṭṭhena cakkhu cakkhukiccakaraṇena cakkhumivātipi
cakkhu. Cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetuttā visuddhaṁ. Yo hi
cutimattameva passati na upapātaṁ so ucchedadiṭṭhiṁ gaṇhāti.
Yo upapātamattameva passati na cutiṁ so navasattapātubhāvadiṭṭhiṁ
183
Gaṇhāti. Yo pana tadubhayaṁ passati so yasmā duvidhampi taṁ
diṭṭhigataṁ ativattati tasmāssa taṁ dassanaṁ diṭṭhivisuddhihetu hoti.
Tadubhayañca bhagavā addasa. Tenetaṁ vuttaṁ cutūpapātadassanena
diṭṭhivisuddhihetuttā visuddhanti. Ekādasaupakkilesavirahato vā visuddhaṁ.
Bhagavato hi ekādasaupakkilesavirahitaṁ dibbacakkhu. Yathāha. So kho ahaṁ
anuruddhā vicikicchā cittassa upakkilesoti iti viditvā vicikicchaṁ cittassa
upakkilesaṁ pajahiṁ amanasikāro cittassa thīnamiddhaṁ cittassa chambhitattaṁ
cittassa ubbillaṁ cittassa duṭṭhullaṁ cittassa accāraddhaviriyaṁ cittassa
atilīnaviriyaṁ cittassa abhijappā cittassa nānattasaññā cittassa
atinijjhāyitattaṁ rūpānaṁ cittassa upakkilesoti iti viditvā
atinijjhāyitattaṁ rūpānaṁ cittassa upakkilesaṁ pajahiṁ so kho ahaṁ
anuruddhā appamatto ātāpī pahitatto viharanto obhāsaṁ hi
kho sañjānāmi na ca rūpāni passāmi rūpāni hi kho passāmi
na ca obhāsaṁ sañjānāmīti 1- evamādiṁ. Tadevaṁ
ekādasaupakkilesavirahato visuddhaṁ. Manussūpacāraṁ atikkamitvā rūpadassanena
atikkantamānusakaṁ. Mānusakaṁ vā maṁsacakkhuṁ atikkantattā atikkantamānusakanti
veditabbaṁ. Tena dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena.
Satte passāmīti manusso maṁsacakkhunā viya satte passāmi dakkhāmi
olokemi. Cavamāne upapajjamāneti ettha cutikkhaṇe
upapattikkhaṇe vā dibbacakkhunā daṭṭhuṁ na sakkā ye pana āsannacutikā
idāni cavissantīti te cavamānā ye ca gahitapaṭisandhikā sampatinibbattā
1. Ma. upari. 14/306.
184
Vā te upapajjamānāti adhippetā. Te evarūpe cavamāne
upapajjamāne ca passāmīti dasseti. Hīneti mohanissandayuttattā
hīnānaṁ jātikulabhogādīnaṁ vasena hīḷite oñāte avaññāte.
Paṇīteti amohanissandayuttattā tabbiparīte. Suvaṇṇeti
adosanissandayuttattā iṭṭhakantamanāpavaṇṇayutte. Dubbaṇṇeti
dosanissandayuttattā aniṭṭhākantāmanāpavaṇṇayutte. Abhirūpavirūpetipi
attho. Sugateti sugatigate. Alobhanissandayuttattā vā aḍḍhe
mahaddhane. Duggateti duggatigate. Lobhanissandayuttattā vā
dalidde appannapāne. Yathākammūpageti yaṁ yaṁ kammaṁ upacitaṁ tena
tena upagate. Tattha purimehi cavamānetiādīhi dibbacakkhukiccaṁ
vuttaṁ. Iminā pana padena yathākammūpagaññāṇakiccaṁ. Tassa ca
ñāṇassa ayamuppattikkamo. Heṭṭhā nirayābhimukhaṁ ālokaṁ vaḍḍhetvā
nerayikasatte passati mahantaṁ dukkhamanubhavamāne. Taṁ dassanaṁ
dibbacakkhukiccameva. So evaṁ manasikaroti kinnukho kammaṁ katvā ime
sattā evaṁ dukkhamanubhavantīti. Athassa idannāma katvāti taṁkammārammaṇaṁ
ñāṇaṁ uppajjati. Tathā upari devalokābhimukhaṁ ālokaṁ vaḍḍhetvā
nandanavanamissakavanapārusakavanādīsu satte passati mahāsampattiṁ
anubhavamāne. Tampi dassanaṁ dibbacakkhukiccameva. So evaṁ manasikaroti
kinnukho kammaṁ katvā ime sattā evaṁ sampattimanubhavantīti.
Athassa idannāma katvāti taṁ kammārammaṇaṁ ñāṇaṁ uppajjati. Idaṁ
yathākammūpagaññāṇaṁ nāma. Imassapi visuṁ parikammannāma natthi.
185
Yathāpimassa evaṁ anāgataṁsaññāṇassāpi. Dibbacakkhupādakāneva hi
imāni dibbacakkhunā saheva ijjhanti. Kāyaduccaritenātiādīsu
duṭṭhu caritaṁ duṭṭhaṁ vā caritaṁ kilesapūtikattāti duccaritaṁ. Kāyena
duccaritaṁ kāyato vā uppannaṁ duccaritanti kāyaduccaritaṁ. Evaṁ
vacīmanoduccaritānipi daṭṭhabbāni. Samannāgatāti samaṅgibhūtā.
Ariyānaṁ upavādakāti buddhapaccekabuddhabuddhasāvakānaṁ ariyānaṁ antamaso
gihisotāpannānampi anatthakāmā hutvā antimavatthunā vā
guṇapariddhaṁsanena vā upavādakā akkosakā garahakāti vuttaṁ hoti.
Tattha natthi imesaṁ samaṇadhammo assamaṇā eteti vadanto
antimavatthunā upavadati natthi imesaṁ jhānaṁ vā vimokkhaṁ vā maggo
vā phalaṁ vāti vadanto guṇapariddhaṁsanena upavadatīti veditabbo.
So ca jānaṁ vā upavadeyya ajānaṁ vā ubhayathāpi ariyūpavādova
hoti. Bhāriyaṁ kammaṁ saggāvaraṇaṁ maggāvaraṇañca. Tassa ca
āvibhāvatthaṁ idaṁ vatthumudāharanti. Aññatarasmiṁ kira gāme eko
thero ca daharabhikkhu ca piṇḍāya caranti. Te paṭhamaghareyeva
uḷuṅkamattaṁ uṇhayāguṁ labhiṁsu. Therassa ca kucchivāto atthi. So
cintesi ayaṁ yāgu mayhaṁ sappāyā yāva na sītalā hoti
tāva naṁ pivāmīti. So manussehi ummāratthāya āhaṭe dārukhaṇḍe
nisīditvā taṁ pivi. Itaro taṁ jigucchi aticchāto vatāyaṁ mahallako
amhākaṁ lajjitabbataṁ akāsīti. Thero gāme caritvā vihāraṁ
gantvā daharabhikkhuṁ āha atthi te āvuso imasmiṁ sāsane
186
Patiṭṭhāti. Āma bhante sotāpanno ahanti. Tenahāvuso
uparimaggatthāya vāyāmaṁ mā akāsi khīṇāsavo tayā upavaditoti.
So taṁ khamāpesi. Tenassa taṁ pākatikaṁ ahosi. Tasmā yo
aññopi ariyaṁ upavadati tena gantvā sace attanā vuḍḍhataro
hoti ahaṁ āyasmantaṁ idañcīdañca avacaṁ taṁ me khamāhīti
khamāpetabbo. Sace navakataro hoti vanditvā ukkuṭikaṁ nisīditvā
añjaliṁ paggahetvā ahaṁ bhante tumhe idañcīdañca avacaṁ taṁ
me khamathāti khamāpetabbo. Sace so nakkhamati disāpakkanto vā
hoti ye tasmiṁ vihāre bhikkhū vasanti tesaṁ santikaṁ gantvā
sace attanā vuḍḍhataro hoti ṭhitakeneva sace navakataro
ukkuṭikaṁ nisīditvā añjaliṁ paggahetvā khamāpetabbaṁ. Ahaṁ bhante
asukannāma āyasmantaṁ idañcīdañca avacaṁ khamatu me so āyasmāti
evaṁ vadantena khamāpetabbaṁ. Sace so parinibbuto hoti
parinibbutamañcaṭṭhānaṁ gantvā yāva sīvathikaṁ gantvāpi khamāpetabbaṁ.
Evaṁ kate saggāvaraṇañca maggāvaraṇañca na hoti pākatikameva
hoti. Micchādiṭṭhikāti viparītadassanā. Micchādiṭṭhikammasamādānāti
micchādiṭṭhivasena samādinnanānāvidhakammā ye ca
micchādiṭṭhimūlakesu kāyakammādīsu aññepi samādapenti. Tattha ca
vacīduccaritaggahaṇeneva ariyūpavāde manoduccaritaggahaṇeneva ca
micchādiṭṭhiyā saṅgahitāyapi imesaṁ dvinnaṁ punavacanaṁ
mahāsāvajjabhāvadassanatthanti veditabbaṁ. Mahāsāvajjo hi ariyūpavādo
187
Anantariyasadiso. Yathāha. Seyyathāpi sārīputta bhikkhu sīlasampanno
samādhisampanno paññāsampanno diṭṭheva dhamme aññaṁ ārādheyya
evaṁ sampadamidaṁ sārīputta vadāmi taṁ vācaṁ appahāya taṁ cittaṁ
appahāya taṁ diṭṭhiṁ apaṭinissajjitvā yathābhaṭaṁ nikkhitto evaṁ
nirayeti. Micchādiṭṭhito ca mahāsāvajjatarannāma aññaṁ natthi.
Yathāha. Nāhaṁ bhikkhave aññaṁ ekadhammampi samanupassāmi evaṁ
mahāsāvajjataraṁ yathayidaṁ micchādiṭṭhi micchādiṭṭhiparamāni bhikkhave
vajjānīti 1-. Kāyassa bhedāti upādinnakkhandhapariccāgā.
Parammaraṇāti tadanantaraṁ abhinibbattakkhandhaggahaṇā. Athavā
kāyassa bhedāti jīvitindriyassūpacchedā. Parammaraṇāti cuticittato
uddhaṁ. Apāyantievamādi sabbaṁ nirayavevacanaṁ. Nirayo hi
saggamokkhahetubhūtā puññasammatā ayā apetattā sukhānaṁ vā
āyassa abhāvā apāyo. Dukkhassa gati paṭisaraṇanti duggati.
Dosabahulatāya vā duṭṭhena kammunā nibbattā gatīti duggati.
Vivasā nipatanti tattha dukkaṭakārinoti vinipāto. Vinassantā
vā ettha nipatanti sambhajjamānaṅgapaccaṅgāti 2- vinipāto. Natthi
ettha assādasaññito āyoti nirayo. Athavā apāyaggahaṇena
tiracchānayoniṁ dīpeti. Tiracchānayoni hi apāyo sugatito apetattā
na duggati mahesakkhānaṁ nāgarājādīnaṁ sambhavato. Duggatiggahaṇena
pittivisayaṁ dīpeti. So hi apāyo ceva duggati ca sugatito
188
Apetattā dukkhassa ca gatibhūtattā na tu vinipāto asurasadisaṁ
avinipātitattā. Petamahaddhikānaṁ hi vimānānipi nibbattanti.
Vinipātaggahaṇena asurakāyaṁ dīpeti. So hi yathāvuttenatthena
apāyo ceva duggati ca sabbasamussayehi ca vinipātitattā vinipātoti
vuccati. Nirayaggahaṇena avīciādimanekappakāraṁ nirayameva dīpeti.
Upapannāti upagatā tattha abhinibbattāti adhippāyo.
Vuttavipariyāyena sukkapakkho veditabbo. Ayaṁ pana viseso. Ettha
sugatiggahaṇena manussagatiṁpi 1- saṅgayhati. Saggaggahaṇena devagatiyeva.
Tattha sundarā gatīti sugati. Rūpādīhi visayehi suṭṭhu aggoti
saggo. So sabbopi lujjanappalujjanaṭṭhena lokoti ayaṁ vacanattho.
Vijjāti dibbacakkhuññāṇavijjā. Avijjāti sattānaṁ
cutipaṭisandhipaṭicchādikā avijjā. Sesaṁ vuttanayamevāti.
Dibbacakkhukathā niṭṭhitā.
Ayameva hettha viseso. Yathā pubbenivāsakathāyaṁ
pubbenivāsānussatiññāṇamukhatuṇḍakena pubbenivuṭṭhakkhandhapaṭicchādakaṁ
avijjaṇḍakosampadāletvāti vuttaṁ evamidha cutūpapātaññāṇamukhatuṇḍakena
cutūpapātapaṭicchādakaṁ avijjaṇḍakosampadāletvāti vattabbaṁ.
So evaṁ samāhite citteti idha vipassanāpādakaṁ catutthajjhānacittaṁ
veditabbaṁ. Āsavānaṁ khayaññāṇāyāti arahattamaggaññāṇatthāya.
Arahattamaggo hi āsavavināsanato āsavānaṁ khayoti
1. manussagatipi.
189
Vuccati. Tatra cetaṁ ñāṇaṁ tattha pariyāpannattāti. Cittaṁ
abhininnāmesinti vipassanācittaṁ abhinīhariṁ. So idaṁ
dukkhantievamādīsu ettakaṁ dukkhaṁ na ito bhiyyo dukkhanti sabbampi
dukkhasaccaṁ sarasalakkhaṇapaṭivedhena yathābhūtaṁ abbhaññāsiṁ jāniṁ paṭivijjhiṁ
tassa ca dukkhassa nibbattikaṁ taṇhaṁ ayaṁ dukkhasamudayoti tadubhayampiyaṁ
ṭhānaṁ patvā nirujjhati taṁ tesaṁ appavattiṁ nibbānaṁ ayaṁ
dukkhanirodhoti tassa ca sampāpakaṁ ariyamaggaṁ ayaṁ dukkhanirodhagāminī
paṭipadāti sarasalakkhaṇapaṭivedhena yathābhūtaṁ abbhaññāsiṁ jāniṁ paṭivijjhinti
evamattho veditabbo. Evaṁ sarūpato saccāni dassetvā idāni
kilesavasena pariyāyato dassento ime āsavātiādimāha.
Tassa me evaṁ jānato evaṁ passatoti tassa mayhaṁ evaṁ
jānantassa evaṁ passantassa. Saha vipassanāya koṭippattaṁ maggaṁ
kathesi. Kāmāsavāti kāmāsavato. Vimuccitthāti iminā
phalakkhaṇaṁ dasseti. Maggakkhaṇe hi cittaṁ vimuccati phalakkhaṇe
vimuttaṁ hoti. Vimuttasmiṁ vimuttamiti 1- ñāṇanti iminā
paccavekkhaṇaññāṇaṁ dasseti. Khīṇā jātītiādīhi tassa bhūmiṁ. Tena
hi ñāṇena bhagavā paccavekkhanto khīṇā jātītiādīni abbhaññāsi.
Katamā pana bhagavato jāti khīṇā kathañca naṁ abbhaññāsīti.
Vuccate. Na tāvassa atītā jāti khīṇā pubbeva khīṇattā na
anāgatā anāgate vāyāmābhāvato na paccuppannā vijjamānattā.
190
Yā pana maggassa abhāvitattā uppajjeyya ekacatuppañcavokārabhavesu
ekacatuppañcakkhandhappabhedā jāti sā maggassa bhāvitattā
anuppādadhammataṁ āpajjanena khīṇā. Taṁ so maggabhāvanāya pahīnakilese
paccavekkhitvā kilesābhāve vijjamānampi kammaṁ āyatiṁ apaṭisandhikaṁ
hotīti jānanto abbhaññāsi. Vusitanti vuṭṭhaṁ parivuṭṭhaṁ kataṁ
caritaṁ niṭṭhitanti attho. Brahmacariyanti maggabrahmacariyaṁ.
Puthujjanakalyāṇakena hi saddhiṁ satta sekkhā brahmacariyavāsaṁ vasanti
nāma. Khīṇāsavo vuṭṭhavāso. Tasmā bhagavā attano
brahmacariyavāsaṁ paccavekkhanto vusitaṁ brahmacariyanti abbhaññāsi. Kataṁ
karaṇīyanti catūsu saccesu catūhi maggehi pariññāpahānasacchikiriyābhāvanāvasena
soḷasavidhampi kiccaṁ niṭṭhāpitanti attho. Puthujjanakalyāṇakādayo
hi taṁ kiccaṁ karonti. Khīṇāsavo katakaraṇīyo.
Tasmā bhagavā attano karaṇīyaṁ paccavekkhanto kataṁ karaṇīyanti
abbhaññāsi. Nāparaṁ itthattāyāti idāni puna itthabhāvāya evaṁ
soḷasakiccabhāvāya kilesakkhayāya vā maggabhāvanākiccaṁ me natthīti
abbhaññāsi. Idāni evaṁ paccavekkhaṇaññāṇapariggahitaṁ taṁ
āsavānaṁ khayaññāṇādhigamaṁ brāhmaṇassa dassento ayaṁ kho me
brāhmaṇātiādimāha. Tattha vijjāti arahattamaggaññāṇavijjā.
Avijjāti catussaccapaṭicchādikā avijjā. Sesaṁ vuttanayameva 1-.
191
Ayaṁ pana viseso. Ayaṁ kho me brāhmaṇa tatiyā abhinibbidā
ahosīti ettha ayaṁ kho mama brāhmaṇa āsavānaṁ khayaññāṇamukhatuṇḍakena
catussaccapaṭicchādakaṁ avijjaṇḍakosaṁ padāletvā tatiyā
abhinibbidā tatiyā nikkhanti tatiyā ariyā jāti ahosi kukkuṭacchāpakasseva
mukhatuṇḍakena vā pādanakhasikhāya vā aṇḍakosaṁ padāletvā
tamhā aṇḍakosamhā abhinibbidā nikkhanti kukkuṭanikāye pacchājātīti. 1-
Ettāvatā kiṁ dassesīti. So hi brāhmaṇa kukkuṭacchāpako
aṇḍakosampadāletvā tato nikkhamanto sakideva jāyati ahaṁ pana
pubbenivuṭṭhakkhandhapaṭicchādakaṁ avijjaṇḍakosaṁ bhinditvā paṭhamantāva
pubbenivāsānussatiññāṇavijjāya jāto tato sattānaṁ
cutipaṭisandhipaṭicchādakaṁ avijjaṇḍakosampadāletvā dutiyaṁ
dibbacakkhuññāṇavijjāya
jāto puna catussaccapaṭicchādakaṁ avijjaṇḍakosampadāletvā tatiyaṁ
āsavānaṁ khayaññāṇavijjāya jāto evaṁ tīhi vijjāhi tikkhattuṁ
jātomhi sā ca me jāti arayā sundarā parisuddhāti idaṁ dassesi.
Evaṁ dassento ca pubbenivāsaññāṇena atītaṁsaññāṇaṁ dibbacakkhunā
paccuppannānāgataṁsaññāṇaṁ āsavakkhayena sakalalokiyalokuttaraguṇanti
evaṁ tīhi vijjāhi sabbepi sabbaññuguṇe pakāsetvā attano
ariyāya jātiyā jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṁ brāhmaṇassa dassesi.
Evaṁ vutte verañjo brāhmaṇoti evaṁ bhagavatā
lokānukampakena brāhmaṇaṁ anukampamānena vinigūhitabbepi attano ariyāya
jātiyā jeṭṭhaseṭṭhabhāve vijjāttayappakāsitāya dhammadesanāya vutte
1. paccājātīti bhaveyya.
192
Pītivipphāraparipuṇṇagattacitto verañjo brāhmaṇo taṁ bhagavato
ariyāya jātiyā jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṁ viditvā īdisaṁ nāmāhaṁ
sabbalokaseṭṭhaṁ sabbaguṇasamannāgataṁ sabbaññuṁ aññesaṁ abhivādanādikammaṁ na
karotīti avacaṁ dhiratthu vata re aññāṇanti attānaṁ garahitvā
ayaṁ dāni loke ariyāya jātiyā purejātaṭṭhena jeṭṭho sabbaguṇehi
apaṭisamaṭṭhena seṭṭhoti niṭṭhaṁ gantvā bhagavantaṁ etadavoca jeṭṭho
bhavaṁ gotamo seṭṭho bhavaṁ gotamoti. Evañca vatvā puna
taṁ bhagavato dhammadesanaṁ abbhanumodamāno abhikkantaṁ bho gotamātiādimāha.
Tatthāyaṁ abhikkantasaddo khayasundarābhirūpābbhanumodanesu
dissati. Abhikkantā bhante ratti nikkhanto paṭhamo yāmo
ciraṁ nisinno bhikkhusaṅghotiādīsu hi khaye dissati. Ayaṁ imesaṁ
catunnaṁ puggalānaṁ abhikkantataro ca paṇītataro cātiādīsu sundare.
Ko me vandati pādāni iddhiyā yasasā jalaṁ
abhikkantena vaṇṇena sabbā obhāsayaṁ disāti-
ādīsu abhirūpe. Abhikkantaṁ bhantetiādīsu abbhanumodane.
Idhāpi abbhanumodaneyeva. Yasmā ca abbhanumodane tasmā sādhu
sādhu bho gotamāti vuttaṁ hotīti veditabbaṁ.
Bhaye kodhe pasaṁsāyaṁ turite kotuhalacchare
hāse soke pasāde ca kare āmeḍitaṁ 1- budhoti
iminā ca lakkhaṇena idha pasādavasena pasaṁsāvasena cāyaṁ dvikkhattuṁ
1. āmeṇḍitantipi dissati.
193
Vuttoti veditabbo. Athavā abhikkantanti atikantaṁ atiiṭṭhaṁ
atimanāpaṁ atisundaranti vuttaṁ hoti. Tattha ekena abhikkantasaddena
desanaṁ thometi ekena attano pasādaṁ. Ayaṁ hi ettha adhippāyo
abhikkantaṁ bho gotama yadidaṁ bhoto gotamassa dhammadesanā abhikkantaṁ
yadidaṁ bhoto gotamassa dhammadesanaṁ āgamma mama pasādoti. Bhagavatoyeva
pāvacanaṁ dve dve atthe sandhāya thometi. Bhoto gotamassa
vacanaṁ abhikkantaṁ dosanāsanato abhikkantaṁ guṇādhigamanato tathā
saddhājananato paññājananato sātthato sabyañjanato uttānapadato
gambhīratthato kaṇṇasukhato hadayaṅgamato anattukkaṁsanato
aparavambhanato karuṇāsītalato paññāvadātato āpātharammaṇīyato
vimaddakkhamato suyyamānasukhato vīmaṁsiyamānahitatotievamādīhi
yojetabbaṁ.
Tato parampi catūhi upamāhi desanaṁyeva thometi. Tattha
nikujjitanti adhomukhaṭṭhapitaṁ heṭṭhāmukhajātaṁ vā. Ukkujjeyyāti
uparimukhaṁ kareyya. Paṭicchannanti tiṇapaṇṇādicchāditaṁ.
Vivareyyāti ugghāṭeyya. Muḷhassāti disāmuḷhassa. Maggaṁ
ācikkheyyāti hatthe gahetvā esa maggoti vadeyya.
Andhakāreti kāḷapakkhacātuddasīaḍḍharattaghanavanasaṇḍameghapaṭalehi
caturaṅge tamasi. Ayaṁ tāva anuttānapadattho. Ayaṁ pana
adhippāyayojanā. Yathā koci nikujjitaṁ ukkujjeyya evaṁ
saddhammavimukhaṁ asaddhammapatitaṁ maṁ asaddhammā vuṭṭhāpentena
194
Yathā paṭicchannaṁ vivareyya evaṁ kassapassa bhagavato sāsanantaradhānā
pabhūti micchādiṭṭhigahanapaṭicchannaṁ sāsanaṁ vivarantena yathā muḷhassa
maggaṁ ācikkheyya evaṁ kummaggamicchāmaggapaṭipannassa me saggamokkhamaggaṁ
ācikkhantena yathā andhakāre telappajjotaṁ dhāreyya evaṁ
mohandhakāranimuggassa me buddhādiratanarūpāni apassato tappaṭicchādaka-
mohandhakāraviddhaṁsakadesanāpajjotaṁ dhārentena mayhaṁ bhotā gotamena
etehi pariyāyehi pakāsitattā anekapariyāyena dhammo pakāsito.
Evaṁ dhammadesanaṁ thometvā imāya desanāya ratanattaye
pasannacitto pasannākāraṁ karonto esāhantiādimāha. Tattha
esāhanti eso ahaṁ. Bhavantaṁ gotamaṁ saraṇaṁ gacchāmīti bhavantaṁ
gotamaṁ saraṇanti gacchāmi bhavaṁ me gotamo saraṇaṁ parāyanaṁ aghassa
tātā 1- hitassa ca vidhātāti iminā adhippāyena bhavantaṁ gotamaṁ gacchāmi
bhajāmi sevāmi payirupāsāmi evaṁ jānāmi bujjhāmīti. Yesaṁ hi
dhātūnaṁ gati attho buddhipi tesaṁ attho. Tasmā gacchāmīti imassa
jānāmi bujjhāmīti ayaṁpi attho vutto. Dhammañca bhikkhusaṅghañcāti
ettha pana adhigatamagge sacchikatanirodhe yathānusiṭṭhaṁ paṭipajjamāne ca
apāyesu apatamāne dhāretīti dhammo. So atthato ariyamaggo
ceva nibbānañca. Vuttaṁ hetaṁ yāvatā bhikkhave dhammā saṅkhatā
vā asaṅkhatā vā ariyo aṭṭhaṅgiko maggo tesaṁ aggamakkhāyatīti.
Vitthāro. Na kevalaṁ ariyamaggo ceva nibbānañca apica kho
1. hatātipi dissati.
195
Ariyaphalehi saddhiṁ pariyattidhammopi. Vuttampi hetaṁ chattamāṇavakavimāne 1-
rāgavirāgamaneñjamasokaṁ
dhammamasaṅkhatamappaṭikūlaṁ
madhuramimaṁ paguṇaṁ suvibhattaṁ
dhammamimaṁ saraṇatthamupehīti.
Ettha hi rāgavirāgoti maggo kathito. Aneñjamasokanti phalaṁ.
Dhammamasaṅkhatanti nibbānaṁ. Appaṭikūlaṁ madhuramimaṁ paguṇaṁ suvibhattanti
piṭakattayena vibhattasabbadhammakkhandhāti. Diṭṭhisīlasaṅghāṭena saṁhatoti
saṅgho. So atthato aṭṭhāriyapuggalasamūho. Vuttaṁ hetaṁ tasmiṁyeva
vimāne
yattha ca dinnaṁ mahapphalamāhu
catūsu sucīsu purisayugesu
aṭṭha ca puggaladhammadasā 2- te
saṅghamimaṁ saraṇatthamupehīti
bhikkhūnaṁ saṅgho bhikkhusaṅgho. Ettāvatā ca brāhmaṇo tīṇi
saraṇagamanāni paṭivedesi.
Idāni tesveva tīsu saraṇagamanesu kosallatthaṁ saraṇaṁ
saraṇagamanaṁ yo saraṇaṁ gacchati saraṇagamanappabhedo saraṇagamanaphalaṁ
saṅkileso bhedoti ayaṁ vidhi veditabbo. So pana idha vuccamāno
atibhāriyaṁ vinayanidānaṁ karotīti na vutto. Atthikehi pana
papañcasūdaniyaṁ vā majjhimaṭṭhakathāyaṁ bhayabheravasuttavaṇṇanāto
paramatthajotikāyaṁ
1. ajjatanti bhaveyya.
197
Jānātu ahañhi sacepi me tikhiṇena asinā sīsaṁ chindeyyuṁ neva
buddhaṁ. Na buddhoti vā dhammaṁ na dhammoti vā saṅghaṁ na saṅghoti
vā vadeyyanti. Ettha ca brāhmaṇo pāṇupetaṁ saraṇaṁ gatanti
puna saraṇagamanaṁ vadanto attasanniyyātanaṁ pakāsetīti veditabbo.
Evaṁ attānaṁ niyyādetvā bhagavantaṁ saparisaṁ upaṭṭhātukāmo āha
adhivāsetu ca me bhavaṁ gotamo verañjāyaṁ vassāvāsaṁ saddhiṁ
bhikkhusaṅghenāti. Kiṁ vuttaṁ hoti. Upāsakañca maṁ bhavaṁ gotamo
dhāretu adhivāsetu ca me verañjāyaṁ vassāvāsaṁ tayo māse verañjaṁ
upanissāya mama anuggahatthaṁ vassāvāsaṁ sampaṭicchatūti. Adhivāsesi
bhagavā tuṇhībhāvenāti athassa vacanaṁ sutvā bhagavā kāyaṅgaṁ vā
vācaṅgaṁ vā acopetvā abbhantareyeva khantiṁ dhāretvā tuṇhībhāvena
adhivāsesi. Brāhmaṇassa anuggahatthaṁ manasāva sampaṭicchīti vuttaṁ
hoti. Athakho verañjo brāhmaṇo bhagavato adhivāsanaṁ
viditvāti athakho verañjo brāhmaṇo sace me samaṇo gotamo
nādhivāseyya kāyena vā vācāya vā paṭikkhipeyya yasmā pana
apaṭikkhipitvā abbhantare khantiṁ dhāresi tasmā me manasāva
adhivāsesīti evaṁ ākārasallakkhaṇakusalatāya bhagavato adhivāsanaṁ viditvā
attano nisinnāsanato uṭṭhāya catūsu disāsu bhagavantaṁ sakkaccaṁ
abhivādetvā tikkhattuṁ padakkhiṇaṁ katvā āgatakālato pabhūti
jātimahallakabrāhmaṇānaṁ abhivādanādīni na karotīti vigarahitvāpi idāni
viññātabuddhaguṇo kāyena vācāya manasā ca anekakkhattuṁ vandantopi
198
Atittoyeva hutvā dasanakhasamodhānasamujjalaṁ añjalimpaggayha sirasmiṁ
patiṭṭhāpetvā yāva dassanavisayo tāva paṭimukhoyeva apakkamitvā
dassanavisayaṁ vijahanaṭṭhāne vanditvā pakkāmi.
Tena kho pana samayena verañjā dubbhikkhā hotīti yasmiṁ
verañjena brāhmaṇena bhagavā verañjaṁ upanissāya vassāvāsaṁ
yācito tena samayena verañjā dubbhikkhā hoti. Dubbhikkhāti
dullabhabhikkhā. Sā pana dullabhabhikkhatā yattha manussā assaddhā
honti appasannā tattha susassakālepi atisamagghepi pubbaṇṇāparaṇṇe
hoti verañjāyaṁ pana yasmā na tathā ahosi apica kho
dussassatāya chātakadosena ahosi tasmā tamatthaṁ dassento
dvīhitikātiādimāha. Tattha dvīhitikāti dvidhā pavattaīhitikā.
Īhitannāma iriyā dvidhā pavattā cittairiyā cittaīhā. Ettha
lacchāma nukho kiñci bhikkhamānā na lacchāmāti jīvituṁ vā sakkhissāma
nukho noti ayamettha adhippāyo. Athavā dvīhitikāti dujjīvikā.
Īhitaṁ īhā iriyanaṁ pavattanaṁ jīvitantiādīni hi padāni ekatthāni.
Tasmā dukkhena īhitaṁ ettha pavattatīti dvīhitikāti ayamettha padattho.
Setaṭṭhikāti setakāni aṭṭhīni etthāti setaṭṭhikā. Divasaṁpi
yācitvā kiñci aladdhā matānaṁ kapaṇamānussakānaṁ ahicchattakavaṇṇehi
aṭṭhikehi tatra tatra parikiṇṇāti vuttaṁ hoti. Setaṭṭikātipi
pāṭho. Tassattho setā aṭṭi etthāti setaṭṭikā. Aṭṭīti
āturatā byādhirogo. Tattha ca sassānaṁ gabbhaggahaṇakāle
199
Setakarogena upahatameva pacchinnakhīraṁ aggahitataṇḍulaṁ paṇḍarapaṇḍaraṁ
sālisīsaṁ vā yavagodhumasīsaṁ vā nikkhamati tasmā setaṭṭikāti
vuccati. Vappakāle suṭṭhu abhisaṅkharitvāpi vuttasassaṁ tattha salākā eva
sampajjatīti salākāvuttā. Salākāya vā tattha jīvitaṁ pavattentīti
salākāvuttā. Kiṁ vuttaṁ hoti. Tattha kira dhaññavikkayakānaṁ
santikaṁ kayakesu gatesu dubbalamanusse abhibhavitvā balavamanussā dhaññaṁ
kīṇitvā gacchanti. Dubbalamanussā alabhamānā mahāsaddaṁ karonti.
Dhaññavikkayakā sabbesaṁ saṅgahaṁ karissāmāti dhaññakaraṇaṭṭhāne
dhaññamāpakaṁ nisīdāpetvā ekapasse vaṇṇajjhakkhaṁ 1- nisīdāpesuṁ.
Dhaññatthikā vaṇṇajjhakkhassa santikaṁ gacchanti. So āgatapaṭipāṭiyā
mūlaṁ gahetvā itthannāmassa ettakaṁ dātabbanti salākaṁ likhitvā
deti. Te taṁ gahetvā dhaññamāpakassa santikaṁ gantvā
dinnapaṭipāṭiyā dhaññaṁ gaṇhanti. Evaṁ salākāya tattha jīvitaṁ pavattentīti
salākāvuttā. Na sukarā uñchena paggahena yāpetunti paggahena
yo uñcho tena yāpetuṁ na sukarā. Pattaṁ paggahetvā yaṁ ariyā
uñchaṁ karonti bhikkhācariyaṁ caranti tena uñchena yāpetuṁ na sukarāti
vuttaṁ hoti. Tadā kira tattha sattaṭṭhagāme piṇḍāya caritvā
ekadivasampi yāpanamattaṁ na labhanti.
Tena kho pana samayena uttarāpathakā assabāṇijā .pe.
Assosi kho bhagavā udukkhalasaddanti. Tenāti yasmiṁ samaye
bhagavā verañjaṁ upanissāya vassāvāsaṁ upagato tena samayena
200
Uttarāpathavāsikā uttarāpathato vā āgatattā evaṁladdhavohārā
assabāṇijā uttarāpathe assānaṁ uṭṭhānaṭṭhāne pañca assasatāni
gahetvā diguṇatiguṇaṁ lābhaṁ paṭṭhayamānā desantaraṁ gacchantā tehi
attano vikkāyikabhaṇḍabhūtehi pañcamattehi assasatehi verañjāyaṁ
vassāvāsaṁ upagatā honti. Kasmā. Na hi sakkā tasmiṁ
dese vassike cattāro māse addhānaṁ paṭipajjituṁ. Upagacchantā
ca bahinagare udakena anajjhottharaṇīye ṭhāne attano ca vāsāgārāni
assānañca mandiraṁ kārāpetvā vatiyā parikkhipiṁsu. Tāni tesaṁ
vasanaṭṭhānāni assamaṇḍalikāyoti paññāyiṁsu. Tenāha tehi
assamaṇḍalikāsu bhikkhūnaṁ pattha pattha pulakaṁ paññattaṁ hotīti.
Patthapatthapulakanti ekamekassa 1- bhikkhuno patthapatthappamāṇaṁ pulakaṁ.
Pattho nāma nāḷīmattaṁ hoti ekassa purisassa alaṁ yāpanāya.
Vuttampi hetaṁ patthodano nālamayaṁ duvinnanti. Pulakannāma
nitthusaṁ katvā ussedetvā gahitayavataṇḍulā vuccanti. Yadi hi
sathusā honti pāṇakā vijjhanti addhānakkhamā na honti
tasmā te bāṇijā addhānakkhamaṁ katvā yavataṇḍulaṁ ādāya addhānaṁ
paṭipajjanti yattha assānaṁ khādanīyaṁ tiṇaṁ dullabhaṁ bhavissati tattheva
taṁ assabhattaṁ bhavissatīti. Kasmā pana tehi taṁ bhikkhūnaṁ paññattanti.
Vuccate. Na hi te dakkhiṇāpathamanussā viya assaddhā appasannā.
Te pana saddhā pasannā buddhamāmakā dhammamāmakā saṅghamāmakā.
1. ekekassa.
201
Te pubbaṇhasamayaṁ kenacideva karaṇīyena nagaraṁ pavisantā dve tayo
divase addasaṁsu sattaṭṭha bhikkhū sunivatthe supārute iriyāpathasampanne
sakalampi nagaraṁ piṇḍāya caritvā kiñci alabhamāne. Disvāna
tesaṁ etadahosi ayyā imaṁ nagaraṁ upanissāya vassaṁ upagatā
chātakañca vattati na ca kiñci labhanti ativiya kilamanti
mayañcamhā āgantukā na sakkoma nesaṁ devasikaṁ yāguñca bhattañca
paṭiyādetuṁ amhākaṁ pana assā sāyañca pāto ca dvikkhattuṁ
bhattaṁ labhanti yannūna mayaṁ ekamekassa assassa pātarāsabhattato
ekamekassa bhikkhuno patthapatthapulakaṁ dadeyyāma evaṁ ayyā
na ca kilamissanti assā ca yāpessantīti. Te bhikkhūnaṁ santikaṁ
gantvā etamatthaṁ ārocetvā bhante tumhe patthapatthapulakaṁ
paṭiggahetvā yaṁ vā taṁ vā katvā paribhuñjathāti yācitvā devasikaṁ
patthapatthapulakaṁ paññāpesuṁ. Tena vuttaṁ tehi assamaṇḍalikāsu
bhikkhūnaṁ patthapatthapulakaṁ paññattaṁ hotīti. Paññattanti
niccabhattasaṅkhepena
ṭhapitaṁ.
Idāni bhikkhū pubbaṇhasamayaṁ nivāsetvātiādīsu.
Pubbaṇhasamayanti divasassa pubbabhāgasamayaṁ. Pubbaṇhasamayeti
attho. Pubbaṇhe vā samayaṁ pubbaṇhasamayaṁ. Pubbaṇhe ekaṁ
khaṇanti vuttaṁ hoti. Evaṁ accantasaṁyoge upayogavacanaṁ labbhati.
Nivāsetvāti paridahitvā. Vihāranivāsanaparivattanavasenetaṁ veditabbaṁ.
Na hi te tato pubbe anivatthā ahesuṁ. Pattacīvaramādāyāti
202
Pattaṁ hatthehi cīvaraṁ kāyena ādiyitvā sampaṭicchitvā dhāretvāti
attho. Yena vā tena vā hi pakārena gaṇhantā ādāya
icceva vuccanti. Yathā samādāyeva pakkamatīti. Piṇḍaṁ
alabhamānāti sakalampi verañjaṁ caritvā tiṭṭhatu piṇḍo antamaso
aticchathāti vācampi alabhamānā. Patthapatthapulakaṁ ārāmaṁ
haritvāti gatagataṭṭhāne laddhaṁ ekamekaṁ pattha pattha pulakaṁ gahetvā
ārāmaṁ netvā. Udukkhale koṭṭetvā paribhuñjantīti therānaṁ
koci kappiyakārako natthi yo tesaṁ taṁ gahetvā yāguṁ vā bhattaṁ
vā paceyya. Sāmaṁpi pacanaṁ samaṇasāruppaṁ na hoti na ca
vaṭṭati. Te evaṁ no sallahukavuttitā ca bhavissati
sāmapākaparimocanañcāti aṭṭhaṭṭha janā vā dasa dasa janā vā ekato
hutvā udukkhale koṭṭetvā koṭṭetvā sakaṁ sakaṁ paṭivisaṁ 1- udakena
temetvā paribhuñjanti. Evaṁ paribhuñjitvā appossukkā
samaṇadhammaṁ karonti. Bhagavato pana te assavāṇijā patthapulakañca
denti tadupiyañca sappimadhusakkharaṁ. Taṁ āyasmā ānando āharitvā
silāyaṁ piṁsati. Puññavatā paṇḍitapurisena kataṁ manāpameva hoti.
Atha naṁ piṁsitvā sappiādīhi sammāyojetvā bhagavato upanāmeti.
Athettha devatā dibbojaṁ pakkhipanti. Taṁ bhagavā paribhuñji.
Paribhuñjitvā phalasamāpattiyā kālaṁ vītināmeti. Na tato paṭṭhāya
piṇḍāya carati. Kiṁ panānandatthero tadā bhagavato upaṭṭhāko
hotīti. Na hoti no ca kho upaṭṭhākaṭṭhānaṁ laddho. Bhagavato
1. paṭiviṁsantipi.
203
Hi paṭhamabodhiyaṁ vīsativassabbhantare nibaddhūpaṭṭhāko nāma natthi.
Kadāci nāgasamālatthero bhagavantaṁ upaṭṭhāpesi kadāci nāgitatthero
kadāci meghiyatthero kadāci upavāṇatthero kadāci sāgatatthero
kadāci sunakkhatto licchaviputto. Te attano ruciyā upaṭṭhahitvā
yadā icchanti tadā pakkamanti. Ānandatthero tesu upaṭṭhahantesa
appossukko hoti pakkantesu sayameva vattapaṭipattiṁ karoti.
Bhagavāpi kiñcāpi me ñātiseṭṭho upaṭṭhākaṭṭhānaṁ na tāva labhati
athakho evarūpesu ṭhānesu ayameva paṭirūpo [1]- adhivāsesi. Tena
vuttaṁ āyasmā ānando pattha pattha pulakaṁ silāyaṁ piṁsitvā bhagavato
upanāmeti taṁ bhagavā paribhuñjatīti. Nanu ca manussā dubbhikkhakāle
ativiya ussāhajātā puññāni karonti attanā abhuñjitvāpi
bhikkhūnaṁ dātabbaṁ maññanti te tadā kasmā kaṭacchubhikkhampi na adaṁsu
ayañca verañjo brāhmaṇo mahatā ussāhena bhagavantaṁ vassāvāsaṁ
yāci so kasmā bhagavato atthibhāvampi na jānātīti. Vuccate.
Mārāvaṭṭanāya. Verañjaṁ hi brāhmaṇaṁ bhagavato santikā pakkantamattameva
sakalañca nagaraṁ samantā [2]- yojanamattaṁ yattha sakkā purebhattaṁ
piṇḍāya caritvā paccāgantuṁ taṁ sabbaṁ māro āvaṭṭetvā
mohetvā sabbesaṁ asallakkhaṇabhāvaṁ katvā pakkāmi tasmā na
koci antamaso sāmīcikammampi kattabbaṁ maññittha. Kiṁ pana bhagavāpi
mārāvaṭṭanaṁ ajānitvā tattha vassaṁ upagatoti. No ajānitvā.
Atha kasmā campāsāvatthīrājagahādīnaṁ aññatarasmiṁ na upagatoti.
204
Tiṭṭhantu campāsāvatthīrājagahādīni sacepi bhagavā tasmiṁ saṁvacchare
uttarakuruṁ vā tidasapuraṁ vā gantvā vassaṁ upagaccheyya taṁpi māro
āvaṭṭeyya. So kira taṁ saṁvaccharaṁ ativiya āghātena pariyuṭṭhitacitto
ahosi. Idha pana bhagavā imaṁ atirekaṁ kāraṇaṁ addasa
assavāṇijā bhikkhūnaṁ saṅgahaṁ karissantīti tasmā verañjāyameva vassaṁ
upagañci. Kiṁ pana māro vāṇijake āvaṭṭetuṁ na sakkotīti.
No na sakkoti te pana āvaṭṭitapariyosāne āgamiṁsu.
Paṭinivattitvā kasmā na āvaṭṭesīti. Avisayhatāya. Na hi so
tathāgatassa abhihaṭabhikkhāya nibaddhadānassa appitavattassa antarāyaṁ
kātuṁ visahati. Catunnaṁ hi na sakkā antarāyo kātuṁ. Katamesaṁ
catunnaṁ. Tathāgatassa abhihaṭabhikkhāsaṅkhepena vā nibaddhadānassa
appitavattasaṅkhepena vā pariccattānaṁ catunnaṁ paccayānaṁ na sakkā
kenaci antarāyo kātuṁ buddhānaṁ jīvitassa na sakkā kenaci
antarāyo kātuṁ asītiyā anubyañjanānaṁ byāmappabhāya vā na
sakkā kenaci antarāyo kātuṁ candimasuriyadevabrahmānampi hi
pabhā tathāgatassa anubyañjanabyāmappabhāpadesaṁ patvā vihatānubhāvā
honti buddhānaṁ sabbaññutaññāṇassa na sakkā kenaci antarāyo
kātunti imesaṁ catunnaṁ na sakkā kenaci antarāyo kātuṁ. Tasmā
mārena akatantarāyabhikkhaṁ bhagavā sasāvakasaṅgho tadā paribhuñjīti
veditabbo. Evaṁ paribhuñjanto ca ekadivasaṁ. Assosi kho bhagavā
udukkhalasaddanti bhagavā pattha pattha pulakaṁ koṭṭentānaṁ bhikkhūnaṁ
205
Musalasaṅghaṭṭajanitaṁ udukkhalasaddaṁ suṇi. Tato paraṁ jānantāpi
tathāgatātievamādi yaṁ parato kinnukho so ānanda udukkhalasaddoti pucchi
tassa parihāradassanatthaṁ vuttaṁ. Tatrāyaṁ saṅkhepavaṇṇanā. Tathāgatā
nāma jānantāpi sace tādisaṁ pucchākāraṇaṁ hoti pucchanti sace
pana tādisaṁ pucchākāraṇaṁ natthi jānantāpi na pucchanti. Yasmā
pana buddhānaṁ ajānanaṁ nāma natthi tasmā ajānantāpīti na
vuttaṁ. Kālaṁ viditvā pucchantīti sace tassā pucchāya so
kālo hoti evaṁ taṁ kālaṁ viditvā pucchanti sace na hoti
evampi kālaṁ viditvā na pucchanti. Evaṁ pucchantāpi ca atthasaṁhitaṁ
tathāgatā pucchanti yaṁ atthanissitaṁ kāraṇanissitaṁ tadeva pucchanti
no anatthasaṁhitaṁ. Kasmā. Yasmā anatthasaṁhite setughāto
tathāgatānaṁ. Setu vuccati maggo. Maggeneva tādisassa vacanassa
ghāto samucchedoti vuttaṁ hoti. Idāni atthasaṁhitanti ettha
yaṁ atthanissitaṁ vacanaṁ tathāgatā pucchanti taṁ dassento dvīhi
ākārehītiādimāha. Tattha ākārehīti kāraṇehi. Dhammaṁ
vā desessāmāti atthuppattiyuttaṁ suttaṁ vā pubbacaritakāraṇayuttaṁ
jātakaṁ vā kathayissāma. Sāvakānaṁ vā sikkhāpadaṁ paññāpessāmāti
sāvakānaṁ vā tāya pucchāya vītikkamaṁ pākaṭaṁ katvā garukaṁ vā lahukaṁ
vā sikkhāpadaṁ paññāpessāma āṇaṁ ṭhapessāmāti. Athakho bhagavā
.pe. Etamatthaṁ ārocesīti ettha natthi kiñci vattabbaṁ. Pubbe
vuttameva hi bhikkhūnaṁ pattha pattha pulakaṁ paṭilābhaṁ 1- sallahukavuttitaṁ
1. patthapatthapulakapaṭilābhanti ekapadameva.
206
Sāmapākaparimocanañca ārocento etamatthaṁ ārocesīti vuccati.
Sādhu sādhu ānandāti idaṁ pana bhagavā āyasmantaṁ ānandaṁ
sampahaṁsento āha. Sādhukāraṁ pana datvā dvīsu ākāresu ekaṁ
gahetvā dhammaṁ desento āha tumhehi ānanda sappurisehi vijitaṁ
pacchimā janatā sālimaṁsodanaṁ atimaññissatīti. Tatrāyaṁ adhippāyo
tumhehi ānanda sappurisehi evaṁ dubbhikkhe dullabhapiṇḍe imāya
sallahukavuttitāya iminā ca sallekhena vijitaṁ. Kiṁ vijitanti. Dubbhikkhaṁ
vijitaṁ lobho vijito icchācāro vijito. Kathaṁ. Ayaṁ verañjā
dubbhikkhā samantato pana anantarā gāmanigamā phalabhāranamitasassā
subhikkhā sulabhapiṇḍā handa mayaṁ tattha gantvā paribhuñjissāma
evaṁ santepi bhagavā idheva amhe gaṇhitvā vasatīti ekabhikkhussāpi
cintā vā vighāto vā natthi evaṁ tāva dubbhikkhaṁ vijitaṁ abhibhūtaṁ
attano vase vattitaṁ. Kathaṁ lobho vijito. Ayaṁ verañjā
dubbhikkhā samantato pana anantarā gāmanigamā phalabhāranamitasassā
subhikkhā sulabhapiṇḍā handa mayaṁ tattha gantvā paribhuñjissāmāti
lobhavasena ekabhikkhunāpi ratticchedo vā pacchimikāya tattha vassaṁ
upagacchāmāti vassacchedo vā na kato evaṁ lobho vijito.
Kathaṁ icchācāro vijito. Ayaṁ verañjā dubbhikkhā ime ca
manussā amhe dve tayo māse vasantepi na kismiñci maññanti
yannūna mayaṁ guṇavaṇijjaṁ katvā asuko bhikkhu paṭhamassa jhānassa
lābhī .pe. Asuko chaḷabhiññoti evaṁ manussānaṁ aññamaññaṁ
207
Pakāsetvā kucchiṁ paṭijaggitvā pacchā sīlaṁ adhiṭṭhaheyyāmāti
ekabhikkhunāpi evarūpā icchā na uppāditā evaṁ icchācāro
vijito abhibhūto attano vase vattitoti. Anāgate pana pacchimā
janatā vihāre nisinnā appakasireneva labhitvāpi kiṁ idaṁ
uttaṇḍulaṁ atikilinnaṁ aloṇaṁ atiloṇaṁ anambilaṁ accambilaṁ ko
iminā atthotiādinā nayena sālimaṁsodanaṁ atimaññissati oñātaṁ
avaññātaṁ karissati. Athavā janapado nāma na sabbakālaṁ
dubbhikkho hoti ekadā dubbhikkho hoti ekadā subhikkho hoti
svāyaṁ yadā subhikkho bhavissati tadā tumhākaṁ sappurisānaṁ imāya
paṭipattiyā pasannā manussā bhikkhūnaṁ yāgukhajjakādippabhedena
anekappakāraṁ sālivikatiṁ maṁsodanañca dātabbaṁ maññissanti taṁ
tumhe nissāya uppannaṁ sakkāraṁ tumhākaṁ sabrahmacārisaṅkhātā
pacchimā janatā tumhākaṁ antare nisīditvā anubhavamānāva atimaññissati
tappaccayaṁ mānañca karissati. Kathaṁ. Kasmā ettakaṁ pakkaṁ kiṁ
tumhākaṁ bhājanāni natthi yattha attano santakaṁ pakkhipitvā
ṭhapeyyāthāti.
Athakho āyasmā mahāmoggallānotiādīsu. Āyasmāti
piyavacanametaṁ garugāravasappatissādhivacanametaṁ. Mahāmoggallānoti
mahā ca so guṇamahattena moggallāno ca gottenāti
mahāmoggallāno. Etadavocāti etaṁ avoca idāni vattabbaṁ
etarahi bhantetiādivacanaṁ dasseti. Kasmā avoca. Thero kira
208
Pabbajitvā sattame divase sāvakapāramīñāṇassa matthakaṁ patto
satthārāpi mahiddhikatāya etadagge ṭhapito. So taṁ attano
mahiddhikataṁ nissāya cintesi ayaṁ verañjā dubbhikkhā bhikkhū ca
kilamanti yannūnāhaṁ paṭhaviṁ parivattetvā bhikkhū pappaṭakojaṁ bhojeyyanti.
Athassa etadahosi sace panāhaṁ bhagavato santike viharanto bhagavantaṁ
ayācitvā evaṁ kareyyaṁ na me taṁ assa paṭirūpaṁ yugaggāho viya
bhagavatā saddhiṁ kato bhaveyyāti tasmā yācitukāmo āgantvā
bhagavantaṁ etadavoca. Heṭṭhimatalaṁ sampannanti paṭhaviyā kira
heṭṭhimatale paṭhavīmaṇaḍo paṭhavojo paṭhavīpappaṭako atthi taṁ sandhāya
vadati. Tattha sampannanti madhuraṁ sādhurasanti attho. Yatheva hi
tatrassa rukkho sampannaphalo ca uppannaphalo cāti ettha madhuraphaloti
attho evamidhāpi sampannanti madhuraṁ sādhurasanti veditabbaṁ.
Seyyathāpi khuddakamadhu anīlakanti idaṁ panassa madhuratāya
opammanidassanatthaṁ vuttaṁ. Khuddakamadhūti khuddakamakkhikāhi katamadhu.
Anīlakanti nimmakkhikaṁ nimmakkhikaṇḍakaṁ parisuddhaṁ. Etaṁ kira madhu
sabbamadhūhi aggañca seṭṭhañca surasañca ojavantañca. Tenāha
seyyathāpi khuddakamadhu anīlakaṁ evamassādanti. Sādhāhaṁ bhanteti sādhu
ahaṁ bhante. Ettha ca sādhūti āyācanavacanametaṁ. Paṭhavīparivattanaṁ
āyācanto hi thero bhagavantaṁ evamāha. Parivatteyyanti
ukkujjeyyaṁ heṭṭhimatalaṁ uparimaṁ kareyyaṁ. Kasmā. Evaṁ hi
kate sukhena bhikkhū pappaṭakojaṁ paṭhavīmaṇḍaṁ paribhuñjissantīti. Atha
209
Bhagavā ananuññātukāmopi theraṁ sīhanādaṁ nadāpetuṁ pucchi ye
pana te moggallāna paṭhavīnissitā pāṇā te kathaṁ karissasīti.
Ye paṭhavīnissitā gāmanigamādīsu pāṇā te paṭhaviyā parivattiyamānāya
ākāse saṇṭhātuṁ asakkonte kathaṁ karissasi kattha ṭhapessasīti.
Atha thero bhagavatā etadagge ṭhapitabhāvānurūpaṁ attano iddhānubhāvaṁ
pakāsento ekāhaṁ bhantetiādimāha. Tassattho ekaṁ ahaṁ
bhante hatthaṁ yathā ayaṁ mahāpaṭhavī evaṁ abhinimmissāmi
paṭhavīsadisaṁ karissāmi evaṁ katvā ye paṭhavīnissitā pāṇā te
ekasmiṁ hatthatale ṭhite pāṇe dutiyahatthatale saṅkāmento viya
tattha saṅkāmessāmīti. Athassa bhagavā āyācanaṁ paṭikkhipanto
alaṁ moggallānātiādimāha. Tattha alanti paṭikkhepavacanaṁ.
Vipallāsampi sattā paṭilabheyyunti viparītaggāhampi sattā
sampāpuṇeyyuṁ. Kathaṁ. Ayannu kho paṭhavī udāhu na ayanti. Athavā
amhākaṁ nukho ayaṁ gāmo udāhu aññesanti. Evaṁ
nigamajanapadakkhettārāmādīsu. Na vā esa vipallāso. Acinteyyo
hi iddhimato iddhivisayo. Evaṁ pana vipallāsaṁ paṭilabheyyuṁ idaṁ
dubbhikkhaṁ nāma na idāneva hoti anāgatepi bhavissati tadā
bhikkhū tādisaṁ iddhimantaṁ sabrahmacāriṁ kuto labhissanti te
sotāpannasakadāgāmianāgāmisukkhavipassakajjhānalābhī paṭisambhidappattā
khīṇāsavāpi samānā iddhibalābhāvā parakulāni piṇḍāya
upasaṅkamissanti tatra manussānaṁ evaṁ bhavissati buddhakāle bhikkhū
210
Sikkhāsu paripūrīkārino ahesuṁ te guṇe nibbattetvā dubbhikkhakāle
paṭhaviṁ parivattetvā pappaṭakojaṁ paribhuñjiṁsu idāni pana sikkhāya
paripūrīkārino natthi yadi siyuṁ tatheva kareyyuṁ na amhākaṁ
yaṅkiñci pakkaṁ vā āmaṁ vā khādituṁ dadeyyunti evaṁ te
santesuyeva ariyapuggalesu natthi ariyapuggalāti imaṁ vipallāsaṁ
paṭilabheyyuṁ. Vipallāsavasena ca ariye garahantā upavadantā
apāyūpagā bhaveyyuṁ tasmā mā te rucci paṭhaviṁ parivattetunti.
Atha thero imaṁ āyācanaṁ alabhamāno aññaṁ yācanto sādhu
bhantetiādimāha. Tampissa bhagavā paṭikkhipanto alaṁ
moggallānātiādimāha. Tattha kiñcāpi na vuttaṁ vipallāsampi sattā
paṭilabheyyunti atha kho pubbe vuttanayeneva gahetabbaṁ. Atthopi cassa
vuttasadisoyeva veditabbo. Yadi pana bhagavā anujāneyya thero
kiṁ kareyyāti. Mahāsamuddaṁ ekena padavītihārena atikkamitabbaṁ
mātikāmattaṁ adhiṭṭhahitvā naḷerupucimandato uttarakuruṁ abhimukhaṁ maggaṁ
nīharitvā uttarakuruṁ gamanāgamanasampanne ṭhāne katvā dasseyya yathā
bhikkhū gocaragāmaṁ viya yathāsukhaṁ piṇḍāya pavisitvā nikkhameyyunti.
Niṭṭhitā mahāmoggallānassa sīhanādakathā.
Idāni āyasmā upāli vinayappaññattiyā mūlato pabhūti nidānaṁ
dassetuṁ sārīputtattherassa sikkhāpadapaṭisaṁyuttaṁ vitakkuppādaṁ dassento
atha kho āyasmato sārīputtassātiādimāha. Tattha raho gatassāti
rahasi gatassa. Paṭisallīnassāti paṭisallīnassa ekībhāvaṁ gatassa.
211
Katamesānanti atītesu vipassiādīsu buddhesu katamesaṁ. Ciraṁ assa
ṭhiti cirā vā assa ṭhitīti ciraṭṭhitikaṁ. Sesamettha uttānapadatthameva.
Kiṁ pana thero imaṁ attaparivitakkaṁ sayaṁ vinicchinituṁ na sakkotīti.
Vuccate. Sakkoti ca na sakkoti ca. Ayaṁ hi imesaṁ nāma
buddhānaṁ sāsanaṁ na ciraṭṭhitikaṁ ahosi imesaṁ ciraṭṭhitikanti ettakaṁ
sakkoti vinicchinituṁ iminā pana kāraṇena na ciraṭṭhitikaṁ ahosi
iminā ciraṭṭhitikanti etaṁ na sakkoti. Mahāpadumatthero panāha
etampi soḷasavidhāya paññāya matthakappattassa aggasāvakassa na
bhāriyaṁ sammāsambuddhena pana saddhiṁ ekaṭṭhāne vasantassa sayaṁ
vinicchayakaraṇaṁ tulaṁ chaḍḍetvā hatthena tulanasadisaṁ hotīti bhagavantaṁyeva
upasaṅkamitvā pucchi. Athassa bhagavā pucchaṁ visajjento bhagavato
ca sārīputta vipassissātiādimāha. Taṁ uttānatthameva. Puna
thero kāraṇaṁ pucchanto ko nukho bhante hetūtiādimāha.
Tattha ko nukho bhanteti kāraṇapucchā. Tassa katamo nukho
bhanteti attho. Hetu paccayoti ubhayametaṁ kāraṇādhivacanaṁ.
Kāraṇaṁ hi yasmā tena tassa phalaṁ hinoti pavattati tasmā
hetūti vuccati. Yasmā taṁ paṭicca eti pavattati tasmā
paccayoti vuccati. Evaṁ atthato ekampi vohāravasena
vacanasiliṭṭhatāya ca tatra tatra etaṁ ubhayampi vuccati. Sesamettha
uttānatthameva. Idāni taṁ hetuñca paccayañca dassetuṁ bhagavā
ca sārīputta vipassītiādimāha. Tattha kilāsuno ahesunti
212
Na ālasiyakilāsuno. Na hi buddhānaṁ ālasiyaṁ vā osannaviriyatā
vā atthi. Buddhā hi ekassa vā dvinnaṁ vā sakalacakkavāḷassa
vā dhammaṁ desentā samakeneva ussāhena desenti na parisāya
appabhāvaṁ disvā osannaviriyā honti nāpi mahantabhāvaṁ disvā
ussannaviriyā. Yathā hi sīho migarājā sattannaṁ divasānaṁ accayena
gocarāya pakkamanto khuddake vā mahante vā pāṇe disvā
ekasadiseneva vegena patati taṁ kissa hetu mā me javo
parihāyīti evaṁ buddhā appakāya vā mahatiyā vā parisāya
samakeneva ussāhena dhammaṁ desenti taṁ kissa hetu mā no
dhammagarukā 1- parihāyīti. Dhammagaruno hi buddhā dhammagāravāti.
Yathā pana amhākaṁ bhagavā mahāsamuddaṁ pūrayamāno viya vitthārena
dhammaṁ desesi evaṁ te na desesuṁ. Kasmā. Sattānaṁ
apparajakkhatāya. Tesaṁ kira kāle dīghāyukā sattā apparajakkhā
ahesuṁ. Te catussaccapaṭisaṁyuttaṁ ekagāthampi sutvā dhammaṁ abhisamenti
tasmā na vitthārena dhammaṁ desesuṁ. Teneva kāraṇena appakañca
nesaṁ ahosi suttaṁ .pe. Vedallanti. Tattha suttādīnaṁ nānattaṁ
paṭhamasaṅgītivaṇṇanāyaṁ vuttameva. Appaññattaṁ sāvakānaṁ sikkhāpadanti
sāvakānaṁ niddosatāya dosānurūpatāya paññāpetabbaṁ sattāpattikkhandhavasena
āṇāsikkhāpadaṁ appaññattaṁ. Anuddiṭṭhaṁ pāṭimokkhanti 2-
1. dhammagarutāti bhaveyya. 2. ādimetaṁ mukhametaṁ pamukhametaṁ kusalānaṁ
dhammānanti
tassa padabhājane vuttattā pātimokkhantipi mati.
213
Anvaḍḍhamāsaṁ āṇāpāṭimokkhaṁ anuddiṭṭhaṁ ahosi.
Ovādapāṭimokkhameva te uddisiṁsu. Tampi ca no anvaḍḍhamāsaṁ.
Tathā hi vipassī bhagavā channaṁ channaṁ vassānaṁ sakiṁ sakiṁ
ovādapāṭimokkhaṁ uddisi. Tañcakho sāmaṁyeva. Sāvakā panassa attano
attano vasanaṭṭhānesu na uddisiṁsu. Sakalajambudīpe ekasmiṁyeva
ṭhāne bandhumatiyā rājadhāniyā kheme migadāye vipassissa bhagavato
vasanaṭṭhāne sabbopi bhikkhusaṅgho uposathaṁ akāsi. Tañcakho
saṅghūposathameva na gaṇūposathaṁ na puggalūposathaṁ na pārisuddhiuposathaṁ
na adhiṭṭhānūposathaṁ. Tadā kira jambudīpe caturāsītivihārasahassāni
honti. Ekamekasmiṁ 1- vihāre abbokiṇṇāni dasaṁpi vīsaṁpi tiṁsaṁpi
bhikkhusahassāni vasanti bhiyyopi vasanti. Uposathārocitakā devatā
tattha tattha gantvā ārocenti mārisā ekaṁ vassaṁ atikkantaṁ
dve tīṇi cattāri pañca vassāni atikkantāni idaṁ chaṭṭhaṁ vassaṁ
āgaminiyā puṇṇamāsiniyā buddhadassanatthaṁ uposathakaraṇatthañca
gantabbaṁ sampatto vo sannipātakāloti. Tato sānubhāvā
bhikkhū attano ānubhāvena gacchanti. Itare devatānubhāvena.
Kathaṁ. Te kira bhikkhū pācīnasamuddante pacchimauttaradakkhiṇasamuddante
vā ṭhitā gamiyavattaṁ pūretvā pattacīvaramādāya gacchāmāti cittaṁ
uppādenti. Saha cittuppādā uposathaggaṁ gatāva honti. Te
vipassisammāsambuddhaṁ abhivādetvā nisīdanti. Bhagavāpi sannisinnāya
1. ekekasmiṁ.
214
Parisāya imaṁ ovādapāṭimokkhaṁ uddisati
khantī paramaṁ tapo tītikkhā
nibbānaṁ paramaṁ vadanti buddhā
na hi pabbajito parūpaghātī
samaṇo hoti paraṁ viheṭhayanto
sabbapāpassa akaraṇaṁ kusalassūpasampadā
sacittapariyodapanaṁ etaṁ buddhāna sāsanaṁ
anupavādo anupaghāto pāṭimokkhe ca saṁvaro
mattaññutā ca bhattasmiṁ pantañca sayanāsanaṁ
adhicitte ca āyogo etaṁ buddhāna sāsananti 1-.
Eteneva upāyena itaresampi buddhānaṁ pāṭimokkhuddeso veditabbo.
Sabbabuddhānaṁ hi imā tissova ovādapāṭimokkhagāthāyo honti.
Tā dīghāyukabuddhānaṁ yāva sāsanapariyantā uddesamāgacchanti.
Appāyukabuddhānaṁ pana paṭhamabodhiyaṁyeva. Sikkhāpadappaññattikālato
pana pabhūti āṇāpāṭimokkhameva uddisiyati. Tañcakho bhikkhūyeva
uddisanti na buddhā. Tasmā amhākampi bhagavā paṭhamabodhiyaṁ
vīsativassamattameva idaṁ ovādapāṭimokkhaṁ uddisi. Athekadivasaṁ
pubbārāme migāramātupāsāde nisinno bhikkhū āmantesi na
dānāhaṁ bhikkhave ito paraṁ uposathaṁ karissāmi pāṭimokkhaṁ uddisissāmi
tumheva dāni bhikkhave ito paraṁ uposathaṁ kareyyātha pāṭimokkhaṁ
215
Uddiseyyātha aṭṭhānametaṁ bhikkhave anavakāso yaṁ tathāgato
aparisuddhāya parisāya uposathaṁ kareyya pāṭimokkhaṁ uddiseyyāti 1-.
Tato paṭṭhāya bhikkhū āṇāpāṭimokkhaṁ uddisanti. Idaṁ
āṇāpāṭimokkhaṁ tesaṁ anuddiṭṭhaṁ ahosi. Tena vuttaṁ anuddiṭṭhaṁ
pāṭimokkhanti. Tesaṁ buddhānanti tesaṁ vipassiādīnaṁ tiṇṇaṁ
buddhānaṁ. Antaradhānenāti khandhantaradhānena. Parinibbānenāti
vuttaṁ hoti. Buddhānubuddhānanti ye tesaṁ buddhānaṁ anubuddhā
sammukhasāvakā tesañca khandhantaradhānena. Ye te pacchimā
sāvakāti ye te sammukhasāvakānaṁ santike pabbajitā pacchimā
sāvakā. Nānānāmāti buddharakkhito dhammarakkhito saṅgharakkhitoti-
ādināmavasena vividhanāmā. Nānāgottāti gotamo moggallānoti-
ādigottavasena vividhagottā. Nānājaccāti khattiyo brāhmaṇoti-
ādijātivasena nānājaccā. Nānākulā pabbajitāti
khattiyakulādivasena vā uccanīcauḷārānuḷārabhogādikulavasena vā vividhakulā
nikkhamma pabbajitā. Te taṁ brahmacariyanti te pacchimā sāvakā
yasmā ekanāmā ekagottā ekajātiyā ekakulā pabbajitā amhākaṁ
sāsanaṁ tanti paveṇīti attano bhāraṁ katvā brahmacariyaṁ rakkhanti ciraṁ
pariyattidhammaṁ pariharanti ime ca tādisā na honti tasmā
aññamaññaṁ viheṭhentā vilomaṁ gaṇhantā asuko thero jānissati
asko thero jānissatīti sithilaṁ karontā taṁ brahmacariyaṁ khippaññeva
216
Antaradhāpesuṁ saṅgahaṁ āropetvā na rakkhiṁsu. Seyyathāpīti
tassatthassa opammanidassanaṁ. Vikīratīti vikkhipati. Vidhamatīti
ṭhānantaraṁ neti. Viddhaṁsetīti ṭhitaṭṭhānato apaneti. Yathātaṁ
suttena asaṅgahitattāti yathā suttena agaṇṭhitattā abaddhattā
evaṁ vikīrati. Yathā suttena asaṅgahitāni vikīriyanti evaṁ
vikīratīti vuttaṁ hoti. Evameva khoti opammasampaṭipādanaṁ.
Antaradhāpesunti vaggasaṅgahapaṇṇāsasaṅgahādīhi asaṅgaṇhantā yaṁ
yaṁ attano ruccati taṁ tadeva gahetvā sesaṁ vināsesuṁ adassanaṁ
nayiṁsu. Kilāsuno ca te bhagavanto ahesuṁ sāvakānaṁ cetasā
ceto paricca ovaditunti apica sārīputta te buddhā attano
cetasā sāvakānaṁ ceto paricca paricchinditvā ovadituṁ kilāsuno
ahesuṁ paracittaṁ ñatvā anusāsanaṁ na bhāriyato na papañcato
addasiṁsu. Bhūtapubbaṁ sārīputtātiādi tesaṁ kilāsubhāvappakāsanatthaṁ
vuttaṁ. Bhiṁsanaketi bhayānake bhayajanake. Evaṁ vitakkethāti
nekkhammavitakkādayo tayo kusalavitakke vitakketha. Mā evaṁ
vitakkayitthāti kāmavitakkādayo tayo akusalavitakke mā
vitakkayittha. Evaṁ manasi karothāti aniccaṁ dukkhamanattā asubhanti
manasi karotha. Mā evaṁ manasākatthāti niccaṁ sukhaṁ attā
subhanti mā manasi akattha. Idaṁ pajahathāti akusalaṁ pajahatha.
Idaṁ upasampajja viharathāti kusalaṁ upasampajja paṭilabhitvā
nipphādetvā viharatha. Anupādāya āsavehi cittāni vimucciṁsūti
217
Aggahetvā vimucciṁsu. Tesaṁ hi cittāni yehi āsavehi vimucciṁsu
na te tāni gahetvā vimucciṁsu. Anuppādanirodhena pana nirujjhamānā 1-
aggahetvā vimucciṁsu. Tena vuttaṁ anupādāya āsavehi cittāni
vimucciṁsūti. Sabbepi te arahattaṁ pattā suriyaraṁsisamphuṭṭhamiva
padumavanaṁ vikasitacittā ahesuṁ. Tatra sudaṁ sāriputta bhiṁsanakassa
vanasaṇḍassa bhiṁsanakatasmiṁ hotīti tatrāti purimavacanāpekkhanaṁ.
Sudanti padapūraṇamatte nipāto. Sārīputtāti ālapanaṁ. Ayaṁ
panettha atthayojanā. Tatrāti yaṁ vuttaṁ aññatarasmiṁ bhiṁsanake
vanasaṇḍeti tatra yo so bhiṁsanakoti vanasaṇḍo vutto tassa
bhiṁsanakassa vanasaṇḍassa bhiṁsanakabhāvo bhiṁsanakatā bhiṁsanakatasmiṁ
bhiṁsanakakiriyāya hotīti attho. Kiṁ hoti. Idaṁ hoti yokoci
avītarāgo .pe. Lomāni haṁsantīti. Athavā tatrāti sāmiatthe
bhummaṁ. Su iti nipāto kiṁsu nāma te bhonto samaṇabrāhmaṇātiādīsu
viya. Idanti adhippetamatthaṁ paccakkhaṁ viya katvā dassanavacanaṁ.
Su idanti sudaṁ. Sandhivasena ikāralopo veditabbo
cakkhundriyaṁ itthindrayaṁ anaññataññassāmītindriyaṁ kiṁsūdha vittantiādīsu
viya. Ayaṁ panettha atthayojanā. Tassa sārīputta
bhiṁsanakassa vanasaṇḍassa bhiṁsanakatasmiṁ idaṁ su hoti.
Bhiṁsanakatasmintibhiṁsanakabhāveti attho. Ekassa takārassa lopo daṭṭhabbo.
Bhiṁsanakattasmintiyeva vā pāṭho. Bhiṁsanakatāya iti vā vattabbe
liṅgavipallāso kato. Nimittatthe cettha bhummavacanaṁ. Tasmā
1. nirujjhamāneti yojanāpāṭho.
218
Evaṁ sambandho veditabbo bhiṁsanakabhāve idaṁ su hoti bhiṁsanakabhāvanimittaṁ
bhiṁsanakabhāvahetu bhiṁsanakabhāvapaccayā idaṁ su hoti yokoci
avītarāgo taṁ vanasaṇḍaṁ pavisati yebhuyyena lomāni haṁsantīti
bahutarāni lomāni haṁsanti uddhamukhāni sūcisadisāni kaṇṭakasadisāni
ca hutvā tiṭṭhanti appāni na haṁsanti bahutarānaṁ vā sattānaṁ
haṁsanti appakānaṁ atisūrapurisānaṁ na haṁsanti. Idāni ayaṁ kho
sārīputta hetūtiādi nigamanaṁ. Yañcettha antarantarā na vuttaṁ
taṁ uttānatthameva tasmā pālikkameneva veditabbaṁ. Yaṁ pana
vuttaṁ na ciraṭṭhitikaṁ ahosīti taṁ purisayugavasena vuttanti veditabbaṁ.
Vassagaṇanāya hi vipassissa bhagavato asītivassasahassāni āyu
sammukhasāvakānampissa tattakameva. Evaṁ yvāssa sabbapacchimako
sāvako tena saha ghaṭetvā satasahassaṁ saṭṭhimattāni ca vassasahassāni
brahmacariyaṁ aṭṭhāsi. Purisayugavasena pana yugaparamparāya āgantvā
dveyeva purisayugāni aṭṭhāsi. Tasmā na ciraṭṭhitikanti vuttaṁ.
Sikhissa pana bhagavato sattativassasahassāni āyu sammukhasāvakānampissa
tattakameva. Vessabhussa bhagavato saṭṭhivassasahasasāni āyu
sammukhasāvakānampissa tattakameva. Evaṁ tesampi ye sabbapacchimasāvakā
tehi saha ghaṭetvā satasahassato uddhaṁ cattāḷīsamattāni vīsatimattāni
ca vassasahassāni brahmacariyaṁ aṭṭhāsi. Purisayugavasena pana
yugaparamparāya āgantvā dve dveyeva purisayugāni aṭṭhāsi. Tasmā
na ciraṭṭhitikanti vuttaṁ. Evaṁ āyasmā sārīputto tiṇṇaṁ
219
Buddhānaṁ brahmacariyassa na ciraṭṭhitikāraṇaṁ sutvā itaresaṁ tiṇṇaṁ
brahmacariyassa ciraṭṭhitikāraṇaṁ sotukāmo puna bhagavantaṁ ko pana
bhante hetūtiādinā nayena pucchi. Bhagavāpissa byākāsi. Taṁ
sabbaṁ vuttapaṭipakkhavasena veditabbaṁ. Ciraṭṭhitikabhāvepi cettha tesaṁ
buddhānaṁ āyuparimāṇatopi purisayugatopi ubhayathā ciraṭṭhitikatā
veditabbā. Kakusandhassa hi bhagavato cattāḷīsavassasahassāni āyu
konāgamanassa bhagavato tiṁsavassasahassāni kassapassa bhagavato
vīsativassasahassāni sammukhasāvakānampi tesaṁ tattakameva. Bahūni ca
nesaṁ sāvakayugāni paramparāya brahmacariyaṁ pavattesuṁ. Evaṁ
tesaṁ āyuparimāṇatopi sāvakayugatopi ubhayathā brahmacariyaṁ ciraṭṭhitikaṁ
ahosi. Amhākaṁ pana bhagavato kassapassa bhagavato upaḍḍhāyuppamāṇe
dasavassasahassāyukakāle uppajjitabbaṁ siyā taṁ asambhuṇantena
pañcavassasahassāyukakāle ekavassasahassāyukakāle pañcavassasatāyukakālepi
vā uppajjitabbaṁ siyā yasmā panassa buddhattakārake
dhamme esantassa pariyesantassa ñāṇaṁ paripācentassa gabbhaṁ
gaṇhāpentassa vassasatāyukakāle ñāṇaṁ paripākamagamāsi tasmā
atiparittāyukakāle uppanno tenassa sāvakaparamparāvasena ciraṭṭhitikampi
brahmacariyaṁ āyuparimāṇavasena vassagaṇanāya aciraṭṭhitikamevāti vattaṁ
vaṭṭati.
Athakho āyasmā sārīputtoti ko anusandhi. Evaṁ tiṇṇaṁ
buddhānaṁ brahmacariyassa ciraṭṭhitikāraṇaṁ sutvā sikkhāpadappaññattiyeva
220
Ciraṭṭhitikabhāvahetūti niṭṭhaṁ gantvā bhagavatopi brahmacariyassa
ciraṭṭhitikabhāvaṁ icchanto āyasmā sārīputto bhagavantaṁ sikkhāpadappaññattiṁ
yāci. Tassā yācanavidhidassanatthametaṁ vuttaṁ athakho āyasmā
sārīputto uṭṭhāyāsanā .pe. Ciraṭṭhitikanti. Tattha addhaniyanti
addhānakkhamaṁ. Dīghakālikanti vuttaṁ hoti. Sesaṁ uttānatthameva.
Athassa bhagavā na tāvāyaṁ sikkhāpadappaññattikāloti pakāsento
āgamehi tvaṁ sārīputtātiādimāha. Tattha āgamehi tvanti
tiṭṭha tāva tvaṁ. Adhivāsehi tāva tvanti vuttaṁ hoti. Ādaravasena
cetaṁ dvikkhattuṁ vuttaṁ. Etena bhagavā sikkhāpadappaññattiyā
sāvakānaṁ visayabhāvaṁ paṭikkhipitvā buddhavisayo sikkhāpadappaññattīti
āvikaronto tathāgatovātiādimāha. Ettha ca tatthāti
sikkhāpadappaññattiyācanāpekkhaṁ bhummavacanaṁ. Tatrāyaṁ yojanā yaṁ
vuttaṁ tayā sikkhāpadaṁ paññāpeyyāti tattha tassā
sikkhāpadappaññattiyā tathāgatoyeva kālaṁ jānissatīti. Evaṁ vatvā akālaṁ
tāva dassetuṁ na tāva sārīputtātiādimāha. Tattha āsavā
tiṭṭhanti etesūti āsavehi ṭhātabbā na vokkamitabbāti vā
āsavaṭṭhāniyā. Yesu diṭṭhadhammikasamparāyikā dukkhāsavā ca kilesāsavā ca
parūpavādavippaṭisāravadhabandhanādayo ceva apāyadukkhavisesabhūtā ca āsavā
tiṭṭhantiyeva yasmā nesaṁ te kāraṇaṁ hontīti attho.
Te āsavaṭṭhāniyā vītikkamadhammā yāva na saṅghe pātubhavanti na
tāva satthā sāvakānaṁ sikkhāpadaṁ paññāpetīti ayamettha yojanā.
221
Yadi hi paññāpeyya parūpavādā parūpārambhā garahadosā na
parimucceyya. Kathaṁ. Paññāpentena hi yo pana bhikkhu methunaṁ
dhammaṁ paṭiseveyyātiādi sabbaṁ paññāpetabbaṁ bhaveyya. Adisvā
ca vītikkamadosaṁ imaṁ paññattiṁ ñatvā pare evaṁ upavādañca
upārambhañca garahañca pavatteyyuṁ kathaṁ hi nāma samaṇo gotamo
bhikkhusaṅgho me anvāyiko vacanakaroti ettāvatā sikkhāpadehi
paliveṭhessati pārājikaṁ paññāpessati nanu ime kulaputtā
mahantañca bhogakkhandhaṁ mahantañca ñātiparivaṭṭaṁ hatthagatāni ca
rajjānipi pahāya pabbajitā ghāsacchādanaparamatāya santuṭṭhā
sikkhāya tibbagāravā kāye ca jīvite ca nirapekkhā viharanti
tesu nāma ko lokāmisabhūtaṁ methunaṁ vā paṭisevissati parabhaṇḍaṁ vā
harissati parassa vā iṭṭhaṁ kantaṁ atimadhuraṁ jīvitaṁ upacchindissati
abhūtaguṇakathāya vā jīvitaṁ kappessati nanu pārājike appaññattepi
pabbajjāsaṅkhepenevetaṁ pākaṭaṁ katanti. Tathāgatassapi thāmañca
balañca sattā na jāneyyuṁ paññattampi sikkhāpadaṁ kuppeyya
na yathāṭhāne tiṭṭheyya. Seyyathāpi nāma akusalo vejjo kañci
anuppannagaṇḍaṁ purisaṁ pakkositvā ehambho purisa imasmiṁ te
sarīrappadese mahāgaṇḍo uppajjitvā anayabyasanaṁ pāpessati
paṭikacceva naṁ tikicchāpehīti vatvā sādhācariya tvaṁyeva naṁ
tikicchassūti vutto tassa arogaṁ sarīrappadesaṁ phāletvā lohitaṁ
nīharitvā ālepanabandhanadhovanādīhi taṁ padesaṁ sañchaviṁ katvā taṁ
222
Purisaṁ vadeyya mahārogo te mayā tikicchito dehi me
deyyadhammanti. So taṁ kimayaṁ bālavejjo vadati kataro kira me
iminā rogo tikicchito nanu me ayaṁ dukkhañca janesi lohitakkhayañca
maṁ pāpesīti evaṁ upavadeyya ceva upārambheyya ca garaheyya ca
na cāssa guṇaṁ jāneyya evameva yadi anuppanne vītikkamadose
satthā sāvakānaṁ sikkhāpadaṁ paññāpeyya parūpavādādīhi ca na
parimucceyya na cāssa thāmaṁ vā balaṁ vā sattā jāneyyuṁ
paññattampi sikkhāpadaṁ kuppeyya na yathāṭhāne tiṭṭheyya.
Tasmā vuttaṁ na tāva sārīputta satthā sāvakānaṁ .pe.
Pātubhavantīti. Evaṁ akālaṁ dassetvā puna kālaṁ dassetuṁ yato
ca kho sārīputtātiādimāha. Tattha yatoti yadā. Yasmiṁ kāleti
vuttaṁ hoti. Sesaṁ vuttānusāreneva veditabbaṁ. Ayaṁ vā ettha
saṅkhepattho. Yasmiṁ nāma kāle āsavaṭṭhāniyā dhammāti saṅkhaṁ
gatā vītikkamadosā saṅghe pātubhavanti tadā satthā sāvakānaṁ
sikkhāpadaṁ paññāpeti uddisati pāṭimokkhaṁ kasmā tesaṁyeva
āsavaṭṭhāniyā dhammāti saṅkhaṁ gatānaṁ vītikkamadosānaṁ paṭighātāya.
Evaṁ paññāpento yathā nāma kusalo vejjo uppannaṁ gaṇḍaṁ
phālanālepanabandhanadhovanādīhi tikicchanto ropetvā sañchaviṁ katvā
na tveva upavādādiraho hoti sake ca ācariyake viditānubhāvo
hutvā sakkāraṁ pāpuṇāti evaṁ na ca upavādādiraho hoti
sake ca sabbaññuvisaye viditānubhāvo hutvā sakkāraṁ pāpuṇāti
223
Tañcassa sikkhāpadaṁ akuppaṁ hoti yathāṭhāne tiṭṭhatīti. Evaṁ
āsavaṭṭhāniyānaṁ dhammānaṁ anuppattiṁ sikkhāpadappaññattiyā akālaṁ
uppattiñca kālanti vatvā idāni tesaṁ dhammānaṁ anuppattikālañca
dassetuṁ na tāva sārīputta idhekaccetiādimāha. Tattha
uttānatthāni padāni pālivaseneva veditabbāni. Ayaṁ pana
anuttānapadavaṇṇanā. Rattiyo jānantīti rattaññū. Attano
pabbajitadivasato paṭṭhāya pahutā rattiyo jānanti cirapabbajitāti
vuttaṁ hoti. Rattaññūbhi mahattaṁ rattaññumahattaṁ. Cirapabbajitehi
mahantabhāvanti attho. Tatra rattaññumahattaṁ patte saṅghe upasenaṁ
vaṅgantaputtaṁ ārabbha sikkhāpadaṁ paññattanti veditabbaṁ. So
hāyasmā ūnadasavasse bhikkhū upasampādente disvā ekavasso
saddhivihāriyaṁ upasampādesi. Athakho bhagavā sikkhāpadaṁ paññāpesi
na bhikkhave ūnadasavassena upasampādetabbo yo upasampādeyya
āpatti dukkaṭassāti 1-. Evaṁ paññatte sikkhāpade puna bhikkhū
dasavassamhā dasavassamhāti bālā abyattā upasampādenti. Atha
bhagavā aparampi sikkhāpadaṁ paññāpesi na bhikkhave bālena abyattena
dasavassena upasampādetabbo yo upasampādeyya āpatti
dukkaṭassa anujānāmi bhikkhave byattena bhikkhunā paṭibalena dasavassena
vā atirekadasavassena vā upasampādetunti 2-. Rattaññumahattaṁ
pattakāle dve sikkhāpadāni paññattāni. Vepullamahattanti
224
Vipulabhāvena mahattaṁ. Saṅgho hi yāva na theranavamajjhimānaṁ vasena
vepullamahattaṁ patto hoti tāva senāsanāni pahonti sāsane
ekacce āsavaṭṭhāniyā dhammā na uppajjanti vepullamahattaṁ
patte pana te uppajjanti. Atha satthā sikkhāpadaṁ paññāpeti.
Tattha vepullamahattaṁ patte saṅghe paññattasikkhāpadāni yo pana bhikkhu
anupasampannena uttaridvirattatirattaṁ sahaseyyaṁ kappeyya pācittiyaṁ
yā pana bhikkhunī anuvassaṁ vuṭṭhāpeyya pācittiyaṁ yā pana bhikkhunī
ekaṁ vassaṁ dve vuṭṭhāpeyya pācittiyanti iminā nayena veditabbāni.
Lābhaggamahattanti lābhassa aggamahattaṁ. Yo lābhassa aggo
uttamo mahantabhāvo taṁ patto hotīti attho. Lābhena vā
aggamahattampi lābhena seṭṭhattañca mahantattañca pattoti attho.
Saṅgho hi yāva na lābhaggamahattaṁ patto hoti tāva na lābhaṁ
paṭicca āsavaṭṭhāniyā dhammā uppajjanti patte pana uppajjanti.
Atha satthā sikkhāpadaṁ paññāpeti yo pana bhikkhu acelakassa vā
paribbājakassa vā paribbājikāya vā sahatthā khādanīyaṁ vā bhojanīyaṁ
vā dadeyya pācittiyanti. Idaṁ hi lābhaggamahattaṁ patte saṅghe
sikkhāpadaṁ paññattaṁ. Bāhusaccamahattanti bāhusaccassa
mahantabhāvaṁ. Saṅgho hi yāva na bāhusaccamahattaṁ patto hoti tāva
na āsavaṭṭhāniyā dhammā uppajjanti. Bāhusaccamahattaṁ patte
pana yasmā ekampi nikāyaṁ dvepi .pe. Pañcapi nikāye
uggahetvā ayoniso ummujjamānā puggalā rasena rasaṁ saṁsandetvā
225
Uddhammaṁ ubbinayaṁ satthusāsanaṁ dīpenti. Atha satthā yo pana
bhikkhu evaṁ vadeyya tathāhaṁ bhagavatā dhammaṁ desitaṁ ājānāmi
.pe. Samaṇuddesopi ce evaṁ vadeyyātiādinā nayena sikkhāpadaṁ
paññāpetīti. Evaṁ bhagavā āsavaṭṭhāniyānaṁ dhammānaṁ
anuppattikālañca uppattikālañca dassetvā tasmiṁ samaye sabbasopi tesaṁ
abhāvaṁ dassento nirabbudo hi sārīputtātiādimāha. Tattha
nirabbudoti abbudavirahito. Abbudāti vuccanti corā. Niccoroti
attho. Coroti ca imasmiṁ atthe dussīlā adhippetā. Te
hi assamaṇā hutvā samaṇapaṭiññatāya paresaṁ paccaye corenti
tasmā nirabbudo niccoro niddussīloti vuttaṁ hoti. Nirādīnavoti
nirupaddavo nirupasaggo. Dussīlādīnavavirahitoyevāti vuttaṁ hoti.
Apagatakāḷakoti kāḷakā vuccanti dussīlāyeva. Te hi suvaṇṇavaṇṇāpi
samānā kāḷakadhammasamāyogā kāḷakātveva veditabbā.
Tesaṁ abhāvā apagatakāḷako. Apahatakāḷakotipi pāṭho. Suddhoti
apagatakāḷakattāyeva suddho. Pariyodātoti pabhassaro. Sāre
patiṭṭhitoti sāroti vuccanti sīlasamādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanaguṇā.
Tasmiṁ sāre patiṭṭhitattā sāre patiṭṭhito. Evaṁ
sāre patiṭṭhitabhāvaṁ vatvā puna so cassa sāre patiṭṭhitabhāvo evaṁ
veditabboti dassento imesaṁ hi sārīputtātiādimāha. Tatrāyaṁ
saṅkhepavaṇṇanā yānīmāni verañjāyaṁ vassāvāsaṁ upagatāni pañca
bhikkhusatāni imesaṁ yo guṇavasena pacchimako sabbaparittaguṇo
226
Bhikkhu so sotāpannoti. Sotāpannoti sotaṁ āpanno.
Sototi ca maggassetaṁ adhivacanaṁ. Sotāpannoti tena samannāgatassa
puggalassa. Yathāha. Soto sototi hīdaṁ sārīputta vuccati
katamo nukho sārīputta sototi. Ayameva hi bhante ariyo
aṭṭhaṅgiko maggo seyyathīdaṁ sammādiṭṭhi .pe. Sammāsamādhīti.
Sotāpanno sotāpannoti hīdaṁ sārīputta vuccati katamo nukho
sārīputta sotāpannoti. Yo hi bhante iminā ariyena aṭṭhaṅgikena
maggena samannāgato ayaṁ vuccati sotāpanno soyamāyasmā
evannāmo evaṁgottoti. Idha pana maggena phalassa nāmaṁ dinnaṁ
tasmā phalaṭṭho sotāpannoti veditabbo. Avinipātadhammoti
vinipātetīti vinipāto. Nāssa vinipāto dhammoti avinipātadhammo.
Na attānaṁ apāyesu vinipātanasabhāvoti vuttaṁ hoti. Kasmā.
Ye dhammā apāyagamaniyā tesaṁ parikkhayā. Vinipātanaṁ vā vinipāto.
Nāssa vinipāto dhammoti avinipātadhammo. Apāyesu
vinipātanasabhāvo assa natthīti vuttaṁ hoti. Sammattaniyāmena maggena
niyatattā niyato. Sambodhi paraṁ ayanaṁ parā gati assāti
sambodhiparāyano. Uparimaggattayaṁ avassaṁ sampāpakoti attho.
Kasmā. Paṭiladdhapaṭhamamaggattāti.
Evaṁ dhammasenāpatiṁ saññāpetvā verañjāyaṁ taṁ vassāvāsaṁ
vītināmetvā vuṭṭhavasso mahāpavāraṇāya pavāretvā athakho bhagavā
āyasmantaṁ ānandaṁ āmantesi. Āmantesīti ālapi abhāsi
227
Sambodhesi. Kinti. Āciṇṇaṁ kho panetantievamādiṁ.
Āciṇṇanti caritaṁ vattamanudhammatā.
Taṁ kho panetaṁ āciṇṇaṁ duvidhaṁ hoti buddhāciṇṇaṁ
sāvakāciṇṇanti. Katamaṁ buddhāciṇṇaṁ. Idantāva ekaṁ yehi nimantitā
vassaṁ vasanti na te anapaloketvā anāpucchitvā janapadacārikaṁ
pakkamanti. Sāvakā pana apaloketvā vā anapaloketvā vā
yathāsukhaṁ pakkamanti. Aparampi buddhāciṇṇaṁ vuṭṭhavassā pavāretvā
janasaṅgahatthāya janapadacārikaṁ pakkamantiyeva. Janapadacārikaṁ carantā
ca mahāmaṇḍalaṁ majjhimamaṇḍalaṁ antimamaṇḍalanti imesaṁ tiṇṇaṁ
maṇḍalānaṁ aññatarasmiṁ maṇḍale caranti. Tattha mahāmaṇḍalaṁ
navayojanasatikaṁ. Majjhimamaṇḍalaṁ chayojanasatikaṁ. Antimamaṇḍalaṁ
tiyojanasatikaṁ. Yadā mahāmaṇḍale cārikaṁ caritukāmā honti
mahāpavāraṇāya pavāretvā pāṭipadadivase mahābhikkhusaṅghaparivārā
nikkhamitvā gāmanigamādīsu mahājanaṁ āmisapaṭiggahena anuggahantā
dhammadānena cassa vivaṭṭūpanissitaṁ kusalaṁ vaḍḍhentā navahi māsehi
janapadacārikaṁ pariyosāpenti. Sace pana antovasse bhikkhūnaṁ
samathavipassanā taruṇā honti mahāpavāraṇāya appavāretvā
pavāraṇāsaṅgahaṁ datvā kattikapuṇṇamāya pavāretvā migasirassa
paṭhamadivase mahābhikkhusaṅghaparivārā nikkhamitvā vuttanayeneva
majjhimamaṇḍale aṭṭhahi māsehi cārikaṁ pariyosāpenti. Sace pana
nesaṁ vuṭṭhavassānaṁ aparipakkindriyā veneyyasattā honti. Tesaṁ
228
Indriyaparipākaṁ āgamentā migasiramāsampi tattheva vasitvā
pussamāsassa paṭhamadivase mahābhikkhusaṅghaparivārā nikkhamitvā vuttanayeneva
antimamaṇḍale sattahi māsehi cārikaṁ pariyosāpenti. Tesu ca
maṇḍalesu yattha katthaci carantāpi te te satte kilesehi viyojentā
sotāpattiphalādīhi saṁyojentā veneyyavaseneva nānāvaṇṇāni pupphāni
ocinantā viya vicaranti. Aparampi buddhānaṁ āciṇṇaṁ devasikaṁ
paccūsasamaye santaṁ sukhaṁ nibbānaṁ ārammaṇaṁ katvā phalasamāpattisamāpajjanaṁ
phalasamāpattiyā vuṭṭhahitvā mahākaruṇāsamāpattiyā samāpajjanaṁ
tato dasasahassacakkavāḷe bodhaneyyasattasamolokanaṁ. Aparampi
buddhānaṁ āciṇṇaṁ āgantukehi saddhiṁ paṭhamataraṁ paṭisanthārakaraṇaṁ
atthuppattivasena dhammadesanā otiṇṇe dose
sikkhāpadappaññāpananti. Idaṁ buddhāciṇṇaṁ. Katamaṁ sāvakāciṇṇaṁ.
Buddhassa bhagavato kāle dvikkhattuṁ sannipāto pure vassūpanāyikāya
ca kammaṭṭhānagahaṇatthaṁ vuṭṭhavassānañca adhigataguṇārocanatthaṁ
uparikammaṭṭhānagahaṇatthañca. Idaṁ sāvakāciṇṇaṁ. Idha pana buddhāciṇṇaṁ
dassento āha āciṇṇaṁ kho panetaṁ ānanda tathāgatānanti.
Āyāmāti āgacchayāma. Apalokessāmāti cārikañcaraṇatthāya
āpucchissāma. Evanti sampaṭicchanatthe nipāto. Bhanteti
gāravādhivacanametaṁ. Satthuno paṭivacanadānantipi vaṭṭati. Bhagavato
paccassosīti bhagavato vacanaṁ paṭiassosi abhimukho hutvā suṇi
sampaṭicchi. Evanti iminā vacanena paṭiggahesīti vuttaṁ hoti.
229
Athakho bhagavā nivāsetvāti idha pubbaṇhasamayanti vā
sāyaṇhasamayanti vā na vuttaṁ. Evaṁ santepi bhagavā katabhattakicco
majjhantikaṁ vītināmetvā āyasmantaṁ ānandaṁ pacchāsamaṇaṁ katavā
nagaradvārato paṭṭhāya nagaravīthiyo suvaṇṇarasapiñjarāhi buddharaṁsīhi
samujjotayamāno yena verañjassa brāhmaṇassa nivesanaṁ
tenūpasaṅkami. Gharadvāre ṭhitamattameva cassa bhagavantaṁ disvā parijano
ārocesi. Brāhmaṇo satiṁ paṭilabhitvā saṁvegajāto sahasā vuṭṭhāya
mahārahaṁ āsanaṁ paññāpetvā bhagavantaṁ paccuggamma ito bhagavā
upasaṅkamatūti āha. Bhagavā upasaṅkamitvā paññatte āsane
nisīdi. Athakho verañjo brāhmaṇo bhagavantaṁ upanisīditukāmo
attanā ṭhitappadesato yena bhagavā tenūpasaṅkami. Ito paraṁ
uttānatthameva. Yaṁ pana brāhmaṇo āha apica yo deyyadhammo
so na dinnoti tatrāyamadhippāyo mayā nimantitānaṁ vassaṁ
vuṭṭhānaṁ tumhākaṁ temāsaṁ divase divase pāto yāgukhajjakaṁ majjhantike
khādanīyaṁ bhojanīyaṁ sāyaṇhakāle anekavidhapānavikatigandhapupphādīhi
pūjāsakkāroti evamādiko yo deyyadhammo dātabbo assa so na
dinnoti. Tañca kho no asantanti ettha pana liṅgavipallāso
veditabbo. So ca kho deyyadhammo amhākaṁ no asantoti ayaṁ
hettha attho. Athavā yaṁyaṁ mayaṁ tumhākaṁ dadeyyāma tañca
kho no asantanti evamettha attho veditabbo. Nopi
adātukamyatāti adātukāmatāpi no natthi yathā pahutavittūpakaraṇānaṁ
230
Maccharīnaṁ. Taṁ kutettha labbhā bahukiccā gharāvāsāti. Ttarāyaṁ
yojanā. Yasmā bahukiccā gharāvāsā tasmā ettha santepi
deyyadhamme dātukamyatāya ca taṁ kuto labbhā kuto taṁ sakkā
laddhuṁ yaṁ mayaṁ tumhākaṁ deyyadhammaṁ dadeyyāmāti gharāvāsaṁ garahanto
āha. So kira mārena āvaṭṭitabhāvaṁ na jānāti
gharāvāsapalibodhena me satisammoso jātoti maññi. Tasmā evamāha.
Apica taṁ kutettha labbhāti imasmiṁ temāsabbhantare yamahaṁ tumhākaṁ
dadeyyaṁ taṁ kuto labbhā bahukiccā hi gharāvāsāti evamettha
yojanā veditabbā. Atha brāhmaṇo yannūnāhaṁ yaṁ me tīhi
māsehi dātabbaṁ siyā taṁ sabbaṁ ekadivaseneva dadeyyanti cintetvā
adhivāsetu me bhavaṁ gotamotiādimāha. Tattha svātanāyāti
yaṁ me tumhesu sakkāre kate sve bhavissati puññañceva pītipāmujjañca
tadatthāya. Atha tathāgato sace ahaṁ nādhivāseyyaṁ ayaṁ temāsaṁ
kiñci aladdhā kupito maññe tena me yāciyamāno ekabhattampi
na paṭiggaṇhāti natthi imasmiṁ adhivāsanakkhanti asabbaññū
ayanti evaṁ brāhmaṇo ca verañjāvāsino ca garahitvā bahuṁ
apuññaṁ pasaveyyuṁ taṁ tesaṁ mā ahosīti tesaṁ anukampāya
adhivāsesi bhagavā 1- tuṇhībhāvena. Adhivāsetvā ca athakho bhagavā
verañjaṁ brāhmaṇaṁ alaṁ gharāvāsapalibodhacintāyāti saññāpetvā
taṁ khaṇānurūpāya dhammiyā kathāya diṭṭhadhammikasamparāyikaṁ atthaṁ
231
Sandassetvā kusale dhamme samādapetvā gaṇhāpetvā tattha ca
naṁ samuttejetvā saussāhaṁ katvā tāya saussāhatāya aññehi ca
vijjamānaguṇehi sampahaṁsetvā dhammaratanavassaṁ vassitvā uṭṭhāyāsanā
pakkāmi. Pakkante ca pana bhagavati verañjo brāhmaṇo
puttadāraṁ āmantesi mayaṁ bhaṇe bhagavantaṁ temāsaṁ nimantetvā
ekadivasaṁ ekabhattampi nādamhā handa dāni tathā dānaṁ paṭiyādetha
yathā temāsikopi deyyadhammo sve ekadivaseneva dātuṁ sakkā
hotīti. Tato paṇītadānaṁ paṭiyādāpetvā yaṁ divasaṁ bhagavā
nimantito tassā 1- rattiyā accayena āsanaṭṭhānaṁ alaṅkārāpetvā
mahārahāni āsanāni paññāpetvā gandhadhūpavāsakusumavicitraṁ mahāpūjaṁ
sajjitvā bhagavato kālaṁ ārocāpesi. Tena vuttaṁ athakho
verañjo brāhmaṇo tassā rattiyā accayena .pe. Niṭṭhitaṁ
bhattanti. Bhagavā bhikkhusaṅghaparivuto tattha agamāsi. Tena vuttaṁ
athakho bhagavā .pe. Nisīdi saddhiṁ bhikkhusaṅghanti. Athakho
verañjo brāhmaṇo buddhappamukhaṁ bhikkhusaṅghanti buddhappamukhanti
buddhapariṇāyakaṁ. Buddhaṁ saṅghattheraṁ katvā nisinnanti vuttaṁ hoti.
Paṇītenāti uttamena. Sahatthāti sahatthena. Santappetvāti
suṭṭhu tappetvā paripuṇṇaṁ suhitaṁ yāvadatthaṁ katvā. Sampavāretvāti
suṭṭhu pavāretvā alaṁ alanti hatthasaññāya ca mukhasaññāya ca
vacībhedena ca paṭikkhipāpetvā. Bhuttāvinti bhuttavantaṁ.
232
Onītapattapāṇinti pattato onītapāṇiṁ apanītahatthanti vuttaṁ
hoti. Ticīvarena acchādesīti ticīvaraṁ bhagavato adāsi. Idaṁ
pana vohāravacanamattaṁ hoti ticīvarena acchādesīti. Tasmiṁ ca
ticīvare ekameko sāṭako sahassaṁ agghati. Iti brāhmaṇo
bhagavato tisahassagghanakaṁ ticīvaramadāsi uttamaṁ kāsiyavatthasadisaṁ.
Ekamekañca bhikkhuṁ ekamekena dussayugenāti ekamekena dussayugalena.
Tatra ekasāṭako pañca satāni agghati. Evaṁ pañcannaṁ bhikkhusatānaṁ
pañcasatasahassagghanakāni dussāni adāsi. Brāhmaṇo ettakampi
datvā atuṭṭho puna sattaṭṭhasahassagghanake aneke rattakambale ca
pattuṇṇapaṭapaṭe 1- ca phāletvā phāletvā āyogāṁsavaddhakakāyabandhana-
parissāvanādīnaṁ atthāya adāsi. Satapākasahassapākānañaca bhesajjatelānaṁ
tumbāni pūretvā ekamekassa bhikkhuno abbhañjanatthāya sahassagghanakaṁ
telamadāsi. Kiṁ bahunā catuppaccayesu. Na koci parikkhāro
samaṇaparibhogo adinno nāma ahosi. Pāliyaṁ pana cīvaramattameva
vuttaṁ. Evaṁ mahāyāgaṁ yajitvā saputtadāraṁ vanditvā nisinnaṁ
athakho bhagavā verañjaṁ brāhmaṇaṁ temāsaṁ mārāvaṭṭanena
dhammassavanāmatarasaparibhogaparihīnaṁ ekadivaseneva dhammāmatavassaṁ vassitvā
paripuṇṇasaṅkappaṁ kurumāno dhammiyā kathāya sandassetvā .pe.
Uṭṭhāyāsanā pakkāmi. Brāhmaṇopi saputtadāro bhagavantañca
bhikkhusaṅghañca vanditvā punapi bhante amhākaṁ anuggahaṁ kareyyāthāti
1. pattuṇṇapaṭṭapaṭe.
233
Evamādīni vadanto anuvajitvā assūni pavattayamāno nivatti.
Athakho bhagavā verañjāyaṁ yathābhirantaṁ viharitvāti yathāajjhāsayaṁ
yathārucitaṁ vāsaṁ vasitvā verañjāya nikkhamitvā mahāmaṇḍalacārika-
caraṇakāle gantabbaṁ buddhavīthiṁ pahāya dubbhikkhadosena kilantaṁ
bhikkhusaṅghaṁ ujunā maggena gahetvā gantukāmo soreyyādīni anupagamma
payāgapatiṭṭhānaṁ gantvā tattha gaṅgaṁ nadiṁ uttaritvā yena bārāṇasī
tadavasari. Tena avasarīti tadavasari. Tatrāpi yathāajjhāsayaṁ viharitvā
vesāliṁ agamāsi. Tena vuttaṁ anupagamma soreyyaṁ .pe.
Vesāliyaṁ viharati mahāvane kūṭāgārasālāyanti.
Samantapāsādikāya vinayasaṁvaṇṇanāya verañjakaṇḍavaṇṇanā
niṭṭhitā.
Tatrīdaṁ samantapāsādikāya samantapāsādikattasmiṁ
ācariyaparamparato nidānavatthuppabhedadīpanato
parasamayavivajjanato sakasamayavisuddhito ceva
byañjanaparisodhanato padatthato pāliyojanākkamato
sikkhāpadavinicchayato vibhaṅganayabhedadassanato
sampassataṁ na dissati kiñci apāsādikaṁ yato ettha
viññūnamayaṁ tasmā samantapāsādikātveva
saṁvaṇṇanā pavattā vinayassa veneyyadamanakusalena
vuttassa lokanāthena lokamanukampamānenāti.
---------------
234
Paṭhamapārājikavaṇṇanā
ito paraṁ tena kho pana samayena vesāliyā avidūretiādi
yebhuyyena uttānatthaṁ. Tasmā anupadavaṇṇanaṁ pahāya yattha
yattha vattabbaṁ atthi taṁ tadeva vaṇṇayissāma. Kalandagāmoti
kalandakā vuccanti kālakā tesaṁ vasena laddhanāmo gāmo.
Kalandaputtoti gāmavasena laddhanāmassa rājasammatassa
cattāḷīsakoṭivibhavassa kalandaseṭṭhino putto. Yasmā pana tasmiṁ gāme
aññepi kalandanāmakā manussā atthi tasmā kalandaputtoti vatvā
puna seṭṭhiputtoti vuttaṁ. Sambahulehīti bahukehi. Sahāyakehīti
sukhadukkhāni saha āyanti upagacchantīti sahāyā. Sahāyāeva
sahāyakā. Tehi sahāyakehi. Saddhinti ekato. Kenacideva
karaṇīyenāti kenacideva bhaṇḍappayojana uddhāra sāraṇādinā kiccena.
Kattikanakkhattakīḷākiccenātipi vadanti. Bhagavā hi kattikajuṇhapakkhe
vesāliṁ sampāpuṇi. Kattikanakkhattakīḷā cettha uḷārā honti
tadatthaṁ gatoti veditabbo. Addasā khoti kathaṁ addasa.
So kira nagarato bhuttapātarāsaṁ suddhuttarāsaṅgaṁ mālāgandhavilepanahatthaṁ
buddhadassanatthaṁ dhammassavanatthañca nikkhamantaṁ mahājanaṁ disvā
kuhiṁ gacchathāti pucchi. Buddhadassanatthaṁ dhammassavanatthañcāti.
Tenahi ahampi gacchāmīti gantvā catubbidhāya parisāya parivutaṁ
brahmassarena dhammaṁ desentaṁ bhagavantaṁ addasa. Tena vuttaṁ
addasā kho .pe. Desentanti. Disvānassāti disvāna
235
Assa. Etadahosīti pubbekatapuññatāya codiyamānassa
bhabbakulaputtassa etaṁ ahosi. Kiṁ ahosi. Yannūnāhampi dhammaṁ
suṇeyyanti. Tattha yannūnāti parivitakkadassanametaṁ. Evaṁ
kirassa parivitakko uppanno yamayaṁ parisā ekaggacittā dhammaṁ
suṇāti aho vatāhampi taṁ suṇeyyanti. Athakho sudinno
kalandaputto yena sā parisāti idha kasmā yena bhagavāti avatvā
yena sā parisāti vuttanti ce. Bhagavantaṁ hi parivāretvā
uḷārūḷārajanā mahatī parisā nisinnā tatra na sakkā iminā
pacchā āgatena bhagavantaṁ upasaṅkamitvā nisīdituṁ parisāya pana
ekasmiṁ padese sakkāti so taṁ parisaṁyeva upasaṅkamanto. Tena
vuttaṁ athakho sudinno kalandaputto yena sā parisāti. Ekamantaṁ
nisinnassa kho sudinnassa kalandaputtassa etadahosīti na
nisinnamattasseva ahosi athakho bhagavato sikkhāttayūpasaṁhitaṁ thokaṁ
dhammakathaṁ
sutvā taṁ panassa yasmā ekamantaṁ nisinnasseva ahosi tena vuttaṁ
ekamantaṁ nisinnassa kho sudinnassa kalandaputtassa etadahosīti.
Kiṁ ahosīti. Yathā yathā khotiādi. Tatrāyaṁ saṅkhepakathā.
Ahaṁ kho yena yena ākārena bhagavatā dhammaṁ desitaṁ ājānāmi
tena tena me upaparikkhato evaṁ hoti. Yadetaṁ sikkhāttayabrahmacariyaṁ
ekadivasaṁpi akhaṇḍaṁ katvā carimakacittaṁ pāpetabbatāya ekantaparipuṇṇaṁ
caritabbaṁ ekadivasampi ca kilesamalena amalinaṁ katvā carimakacittaṁ
pāpetabbatāya ekantaparisuddhaṁ. Saṅkhalikhitanti likhitasaṅkhasadisaṁ
236
Dhotasaṅkhasapāṭibhāgaṁ caritabbaṁ. Idaṁ na sukaraṁ agāraṁ ajjhāvasatāti
agāramajjhe vasantena ekantaparipuṇṇaṁ .pe. Carituṁ. Yannūnāhaṁ
kese ca massuñca ohāretvā kāsāyarasapītatāya kāsāyāni brahmacariyaṁ
carantānaṁ anucchavikāni acchādetvā paridahitvā agāramhā nikkhamitvā
anagāriyaṁ pabbajeyyaṁ. Ettha ca yasmā agārassa hitaṁ kasivaṇijjādikammaṁ
agāriyanti vuccati tañca pabbajjāya natthi tasmā pabbajjā
anagāriyāti ñātabbā. Taṁ anagāriyaṁ pabbajjaṁ. Pabbajeyyanti
paṭipajjeyyaṁ. Aciravuṭṭhitāya parisāya yena bhagavā tenūpasaṅkamīti
sudinno avuṭṭhitāya parisāya na bhagavantaṁ pabbajjaṁ yāci. Kasmā.
Tatrassa bahū ñātisālohitā mittāmaccā santi te tvaṁ mātāpitūnaṁ
ekaputtako na labbhā tayā pabbajitunti bāhāyampi gahetvā
ākaḍḍheyyuṁ tato pabbajjāya antarāyo bhavissatīti saheva
parisāya uṭṭhahitvā thokaṁ gantvā puna kenaci sarīrakiccalesena
nivattitvā bhagavantaṁ upasaṅkamma pabbajjaṁ yāci. Tena vuttaṁ
athakho sudinno kalandaputto aciravuṭṭhitāya parisāya .pe. Pabbājetu
maṁ bhagavāti. Bhagavā pana yasmā rāhulakumārassa pabbajjato pabhūti
mātāpitūhi ananuññātaṁ puttaṁ na pabbājeti tasmā taṁ pucchi
anuññātosi pana tvaṁ sudinna mātāpitūhi .pe. Pabbajjāyāti.
Ito paraṁ pāṭhānusāreneva gantvā taṁ karaṇīyaṁ tīretvāti ettha
evamattho veditabbo. Dhuranikkhepeneva taṁ karaṇīyaṁ niṭṭhāpetvā.
Na hi pabbajjāya tibbacchandassa bhaṇḍappayojanauddhārasāraṇādīsu
vā nakkhattakīḷāya vā cittaṁ namati. Ammatātāti ettha pana
237
Ammāti mātaraṁ ālapati tātāti pitaraṁ. Tvaṁ khosīti tvaṁ kho
asi. Ekaputtakoti ekova puttako añño te jeṭṭho vā
kaniṭṭho vā natthi. Ettha ca ekaputtoti vattabbe anukampāvasena
ekaputtakoti vuttaṁ. Piyoti pītijanako. Manāpoti manavaḍḍhako.
Sukhedhitoti sukhena edhiko 1- sukhasaṁvaḍḍhitoti attho. Sukhaparihaṭoti
sukhena parihaṭo jātakālato pabhūti dhātīhi aṅkato aṅkaṁ haritvā
dhāriyamāno assakarathakādīhi bālakīḷanakehi kīḷamāno sādhurasabhojanaṁ
bhojiyamāno sukhena parihaṭo. Na tvaṁ tāta sudinna kiñci
dukkhassa jānāsīti tvaṁ tāta sudinna kiñci appamattakampi
kalabhāgaṁ dukkhassa na jānāsi. Athavā kiñci dukkhena nānubhosīti
attho. Karaṇatthe sāmivacanaṁ. Anubhavanatthe ca jānanā.
Athavā kiñci dukkhaṁ na sarasīti attho. Upayogatthe sāmivacanaṁ.
Saraṇatthe ca jānanā. Vikappadvayepi purimapadassa uttarapadena
samānavibhattilopo daṭṭhabbo. Taṁ sabbaṁ saddasatthānusārena
ñātabbaṁ. Maraṇenapi mayante akāmakā vinā bhavissāmāti sacepi
tava amhesu jīvamānesu maraṇaṁ bhaveyya tena te maraṇenapi mayaṁ
akāmakā anicchakā na attano ruciyā vinā bhavissāma tayā
viyogaṁ pāpuṇissāmāti attho. Kiṁ pana mayaṁ tanti evaṁ sante
eva ṭhitoti vacanaṁ edhitoti padaṁ bhaveyyāti maññāmi. sukhedhitoti panettha edha
vuḍḍhiyaṁ lābhe cāti dhātu. edhatīti ākhyātapadaṁ yathā taṁ kulaṁ sukhamedhati
gambhīre
gādhamedhatīti ca.
238
Kiṁ pana kinnāma taṁ kāraṇaṁ yena mayaṁ taṁ jīvantaṁ anujānissāma.
Athavā kiṁ pana mayaṁ tanti kena pana kāraṇena mayantaṁ jīvantaṁ
anujānissāmāti evamettha attho daṭṭhabbo. Tatthevāti yattha
naṁ ṭhitaṁ mātāpitaro nānujāniṁsu tattheva ṭhāne. Anantarahitāyāti
kenaci attharaṇena anatthatāya. Paricārehīti gandhabbanaṭanāṭakādīni
paccupaṭṭhāpetvā tattha sahāyakehi saddhiṁ yathāsukhaṁ indriyāni cārehi
sañcārehi itocītoca upanehīti vuttaṁ hoti. Athavā
paricārehīti gandhabbanaṭanāṭakādīni paccupaṭṭhāpetvā sahāyakehi
saddhiṁ lala upalala rama kīḷassūtipi vuttaṁ hoti. Kāme paribhuñjantoti
attano puttadārehi saddhiṁ bhoge bhuñjanto. Puññāni karontoti
buddhañca dhammañca saṅghañca ārabbha dānappadānādīni sugatimaggasaṁsodhakāni
kusalakammāni karonto. Tuṇhī ahosīti kathānuppabandhavicchedanatthaṁ
nirālāpasallāpo ahosi. Athassa mātāpitaro
tikkhattuṁ vatvā paṭivacanampi alabhamānā sahāyake pakkosāpetvā
esa vo sahāyako pabbajitukāmo nivāretha nanti āhaṁsu. Tepi
taṁ upasaṅkamitvā tikkhattuṁ avocuṁ. Tesampi tuṇhī ahosi.
Tena vuttaṁ athakho sudinnassa kalandaputtassa sahāyakā .pe.
Tuṇhī ahosīti. Athassa sahāyakānaṁ etadahosi sace ayaṁ
pabbajjaṁ alabhamāno marissati na koci guṇo bhavissati pabbajitaṁ
pana naṁ mātāpitaropi kālena kālaṁ passissanti mayampi passissāma
pabbajjāpi ca nāmesā bhāriyā divase divase mattikāpattaṁ gahetvā
239
Piṇḍāya caritabbaṁ ekaseyyaṁ ekabhattaṁ brahmacariyaṁ atidukkaraṁ
ayañca sukhumālo nāgarikajātiyo so taṁ carituṁ asakkonto puna
idheva āgamissati handassa mātāpitaro anujānāpemāti. Te
tathā akaṁsu. Mātāpitaropi naṁ anujāniṁsu. Tena vuttaṁ athakho
sudinnassa kalandaputtassa sahāyakā yena sudinnassa kalandaputtassa
mātāpitaro .pe. Anuññātosi mātāpitūhi agārasmā anagāriyaṁ
pabbajjāyāti. Haṭṭhoti tuṭṭho. Udaggoti pītivasena
abbhunnatakāyacitto. Katipāhanti katipayāni divasāni. Balaṁ gāhetvāti
sappāyabhojanāni bhuñjanto ucchādananahānādīhi ca kāyaṁ pariharanto
kāyabalaṁ janetvā mātāpitaro vanditvā assumukhaṁ ñātiparivaṭṭaṁ pahāya
yena bhagavā tenūpasaṅkami .pe. Pabbājetu maṁ bhante bhagavāti.
Bhagavā samīpe ṭhitaṁ aññataraṁ piṇḍacārikaṁ bhikkhuṁ āmantesi tenahi
bhikkhu sudinnaṁ pabbājehi ceva upasampādehi cāti. Sādhu bhanteti
kho so bhikkhu bhagavato paṭissuṇitvā sudinnaṁ kalandaputtaṁ jinadattiyaṁ
saddhivihārikaṁ laddhā pabbājesi ceva upasampādesi ca. Tena
vuttaṁ alattha kho sudinno kalandaputto bhagavato santike pabbajjaṁ
alattha upasampadanti. Ettha pana ṭhatvā sabbāṭṭhakathāsu pabbajjā
ca upasampadā ca kathitā. Mayaṁ pana yathāṭhitapālivaseneva khandhake
kathayissāma. Na kevalañca taṁ aññampi yaṁ khandhake vā
parivāre vā kathetabbaṁ aṭṭhakathācariyehi vibhaṅge kathitaṁ taṁ sabbaṁ
tattha tattheva kathayissāma. Evaṁ hi kathiyamāne pālikkameneva
240
Vaṇṇanā katā hoti. Tato tena tena vinicchayena atthikānaṁ
pālikkameneva imaṁ vinayasaṁvaṇṇanaṁ oloketvā seso vinicchayo
suviññeyyo bhavissatīti. Acirūpasampannoti aciraṁ upasampanno
hutvā. Upasampadato nacirakālenevāti vuttaṁ hoti. Evarūpeti
evaṁvidhe evaṁjātike. Dhutaguṇeti kilesaniddhunanake guṇe.
Samādāya vattatīti samādayitvā gaṇhitvā vattati carati viharati.
Āraññiko hotīti gāmantasenāsanaṁ paṭikkhipitvā āraññikadhutaṅgavasena
āraññavāsiko hoti. Piṇḍapātikoti atirekalābhapaṭikkhepena
cuddasa bhattāni paṭikkhipitvā piṇḍapātiyadhutaṅgavasena piṇḍapātiko
hoti. Paṁsukūlikoti gahapaticīvaraṁ paṭikkhipitvā paṁsukūlikadhutaṅgavasena
paṁsukūliko hoti. Sapadānacārikoti loluppacāraṁ paṭikkhipitvā
sapadānacāriyadhutaṅgavasena sapadānacāriko hoti gharapaṭipāṭiyā
bhikkhāya pavisati. Vajjigāmanti vajjīnaṁ vā gāmaṁ vajjīsu vā
gāmaṁ. Aḍḍhā mahaddhanātiādīsu upabhogaparibhogūpakaraṇamahantatāya
aḍḍhā. Ye hi tesaṁ upabhogā yāni ca upabhogūpakaraṇāni
tāni mahantāni bahalāni sārakānīti vuttaṁ hoti. Nidhetvā
ṭhapitadhanamahantatāya mahaddhanā. Mahābhogāti divasaparibbaya-
saṅkhātabhogamahantatāya mahābhogā. Aññehi upabhogehi jātarūparajatasseva
pahutatāya pahutajātarūparajatā. Alaṅkārabhūtassa vittūpakaraṇassa
pītipāmujjakaraṇassa pahutatāya pahutavittūpakaraṇā. Vohāravasena
parivattentassa dhanadhaññassa pahutatāya pahutadhanadhaññāti veditabbā.
241
Senāsanaṁ saṁsāmetvāti senāsanaṁ paṭisāmetvā yathā na vinassati
tathā naṁ suṭṭhu ṭhapetvāti attho. Saṭṭhimatte thālipāketi
gaṇanaparicchedato saṭṭhiṁ thālipāke. Ekameko cettha thālipāko
dasannaṁ bhikkhūnaṁ bhattaṁ gaṇhāti taṁ sabbampi channaṁ bhikkhusatānaṁ bhattaṁ
hoti. Bhattābhihāraṁ abhihariṁsūti ettha abhihariyatīti abhihāro.
Kiṁ abhihariyati. Bhattaṁ. Bhattameva abhihāro bhattābhihāro. Taṁ
bhattābhihāraṁ. Abhihariṁsūti abhimukhā hariṁsu. Tassa santikaṁ gahetvā
agamaṁsūti attho. Etassa kimpamāṇanti. Saṭṭhi thālipākā.
Tena vuttaṁ saṭṭhimatte thālipāke bhattābhihāraṁ abhihariṁsūti. Bhikkhūnaṁ
vissajjetvāti sayaṁ ukkaṭṭhapiṇḍapātikattā sapadānacārikaṁ caritukāmo
bhikkhūna paribhogatthāya pariccajitvā datvā. Ayaṁ hi āyasmā
bhikkhū ca lābhaṁ lacchanti ahañca piṇḍakena na kilamissāmīti
etadatthameva āgato. Tasmā attano āgamanānurūpaṁ karonto
bhikkhūnaṁ vissajjetvā sayaṁ piṇḍāya pāvisi. Ñātidāsīti ñātakānaṁ
dāsī. Ābhidosikanti pārivāsikaṁ ekarattātikkantaṁ pūtibhūtaṁ.
Tatrāyaṁ padattho. Pūtibhāvadosena abhibhūtoti abhidoso.
Abhidosoeva ābhidosiko. Ekarattātikkantassa vā nāmasaññā
esā yadidaṁ ābhidosikoti. Taṁ ābhidosikaṁ. Kummāsanti
yavakummāsaṁ. Chaḍḍetukāmā hotīti yasmā antamaso
dāsakammakarānampi gorūpānampi aparibhogāraho tasmā taṁ kacavaraṁ
viya bahi chaḍḍetukāmā hoti. Sace tanti sace etaṁ. Bhaginīti
242
Ariyavohārena ñātidāsiṁ ālapati. Chaḍḍanīyadhammanti
chaḍḍetabbasabhāvaṁ. Idaṁ vuttaṁ hoti bhagini etaṁ sace bahi chaḍḍanīyadhammaṁ
nissaṭṭhapariggahaṁ idha me patte ākīrāti. Kiṁ pana evaṁ vattuṁ
labbhati viññatti vā payuttavācā vā na hotīti. Na hoti.
Kasmā. Nissaṭṭhapariggahattā. Yaṁ hi chaḍḍanīyadhammaṁ nissaṭṭhapariggahaṁ
yattha sāmikā anālayā honti taṁ sabbaṁ detha āharatha
idha ākīrathāti vattuṁ vaṭṭati. Tathāhi aggāriyavaṁsiko āyasmā
raṭṭhapālopi chaḍḍanīyadhammaṁ kummāsaṁ idha me patte ākīrāti
avaca. Tasmā yaṁ evarūpaṁ chaḍḍanīyadhammaṁ aññaṁ vā apariggahitaṁ
vanamūlaphalabhesajjādi taṁ sabbaṁ yathāsukhaṁ āharāpetvā paribhuñjitabbaṁ
na kukkuccāyitabbaṁ. Hatthānanti bhikkhāgahaṇatthaṁ pattaṁ upanāmayato
maṇibandhato pabhūti dvinnampi hatthānaṁ. Pādānanti nivāsanantato
paṭṭhāya dvinnampi pādānaṁ. Sarassāti sace taṁ bhaginīti vācaṁ
nicchārayato sarassa ca. Nimittaṁ aggahesīti gihikāle sallakkhitapubbaṁ
ākāraṁ aggahesi sañjāni sallakkhesi. Sudinno hi bhagavato
dvādasame vasse pabbajito vīsatime vasse ñātikulaṁ piṇḍāya
paviṭṭho sayaṁ pabbajjāya aṭṭhavassiko hutvā. Tena naṁ sā
ñātidāsī disvāva na sañjāni nimittaṁ pana aggahesīti.
Sudinnassa mātaraṁ etadavocāti atigarunā pabbajjūpagatena
sāmiputtena saddhiṁ tvaṁ nukho me bhante ayyo sudinnotiādivacanaṁ
vattuṁ avisahantī vegena gharaṁ pavisitvā sudinnassa mātaraṁ etadavoca.
243
Yaggheti ārocanatthe nipāto. Sace je saccanti ettha jeti
ālapane nipāto. Evaṁ hi tasmiṁ padese dāsījanaṁ ālapanti.
Tasmā hambho dāsi sace saccaṁ bhaṇasīti evamettha attho daṭṭhabbo.
Aññataraṁ kuḍḍamūlanti tasmiṁ kira padese dānapatīnaṁ gharesu sālā
honti āsanāni cettha paññattāni honti upaṭṭhāpitaṁ
udakakañjiyaṁ. Tattha pabbajitā piṇḍāya caritvā nisīditvā bhuñjanti.
Sace icchanti dānapatīnampi santakaṁ gaṇhanti. Tasmā tampi
aññatarassa kulassa īdisāya sālāya aññataraṁ kuḍḍamūlanti veditabbaṁ.
Na hi pabbajitā kapaṇamanussā viya asāruppe ṭhāne nisīditvā
bhuñjantīti. Atthi nāma tātāti ettha atthīti vijjamānatthe
nāmāti pucchanatthe maññanatthe ca nipāto. Idaṁ hi vuttaṁ hoti
atthi nukho tāta sudinna amhākaṁ dhanaṁ nanu mayaṁ niddhanāti
vattabbā yesaṁ no tvaṁ īdise ṭhāne nisīditvā ābhidosikaṁ
kummāsaṁ paribhuñjissasi. Tathā atthi nukho tāta sudinna amhākaṁ
jīvitaṁ nanu mayaṁ matāti vattabbā yesaṁ no tvaṁ īdise ṭhāne
nisīditvā ābhidosikaṁ kummāsaṁ paribhuñjissasi. Tathā atthi maññe
tāta sudinna tava abbhantare sāsanaṁ nissāya paṭiladdho samaṇaguṇo
yaṁ tvaṁ subhojanarasasaṁvaḍḍhitopi imaṁ jigucchaneyyaṁ ābhidosikaṁ kummāsaṁ
amatamiva nibbikāro paribhuñjissasīti. So pana gahapati
dukkhābhitunnatāya etamatthaṁ paripuṇṇaṁ katvā vattumasakkonto atthi
nāma tāta sudinna ābhidosikaṁ kummāsaṁ paribhuñjissasīti ettakameva
244
Avoca. Akkharacintakā panettha imaṁ lakkhaṇaṁ vadanti.
Anokappanāmarisanatthavasenetaṁ atthisadde upapade parijuñjissasīti
anāgatavacanaṁ kataṁ. Tassāyamattho atthi nāma .pe. Paribhuñjissasīti idaṁ
paccakkhampi ahaṁ na saddahāmi na marisayāmīti. Tatāyaṁ ābhidosikoti
tato tava gehato ayaṁ ābhidosiko kummāso laddhoti attho.
Tatoyantipi pāṭho. Tadāyantipi paṭhanti. Taṁ na sundaraṁ. Yena
sakapitu nivesananti yena sakassa pitu attano pitu nivesananti
attho. Thero pitari pemeneva suvaco hutvā agamāsi.
Adhivāsesīti thero ukkuṭṭhapiṇḍapātikopi samāno sace
ekabhattampi na gahessāmi ativiya nesaṁ domanassaṁ bhavissatīti ñātīnaṁ
anukampāya adhivāsesi. Opuñchāpetvāti upalimpāpetvā.
Tirokaraṇīyanti karaṇatthe bhummaṁ. Sāṇipākārena parikkhipitvāti
attho. Athavā tiro karonti etenāti tirokaraṇīyaṁ. Taṁ
parikkhipitvā samantato katvāti attho. Ekaṁ hiraññassāti
ettha hiraññanti kahāpaṇo veditabbo. Purisoti nātidīgho
nātirasso majjhimappamāṇo veditabbo. Tena hīti yasmā ajja
sudinno āgamissati tena kāraṇena. Hiiti padapūraṇamatte
nipāto. Tenāti ayampi vā uyyojanatthe nipātoyeva.
Pubbaṇhasamayanti ettha kiñcāpi pāliyaṁ kālārocanaṁ na vuttaṁ
athakho ārociteyeva kāle agamāsīti veditabbo. Idaṁ te
tātāti dve puñje dassento āha. Mātuiti janettiyā.
245
Mattikanti mātito āgataṁ. Idante mātāmahatiyā mātu imaṁ
gehaṁ āgacchantiyā dinnaṁ dhananti attho. Itthikāya itthīdhananti
hīḷento āha. Itthikāya nāma itthīparibhogānaṁyeva nahānacuṇṇādīnaṁ
atthāya laddhaṁ dhanaṁ kittakaṁ bhaveyya. Tassāpi tāva parimāṇaṁ
passa. Athavā idante tāta sudinna mātu dhanaṁ tañcakho
mattikaṁ na mayā dinnaṁ tava mātuyeva santakanti vuttaṁ hoti.
Taṁ panetaṁ na kasiyā na vaṇijjāya sambhataṁ apica kho itthikāya
itthīdhanaṁ yaṁ itthikāya ñātikulato sāmikulaṁ gacchantiyā laddhabbaṁ
nahānacuṇṇādīnaṁ atthāya itthīdhanaṁ taṁ tāva ettakanti evamettha
attho daṭṭhabbo. Aññaṁ pettikaṁ aññaṁ pitāmahanti yaṁ pana
te pitu ca pitāmahānañca santakaṁ taṁ aññaṁyeva nihitañca
payuttañca ativiya bahuṁ. Ettha ca pitāmahanti taddhitalopaṁ
katvā veditabbaṁ. Petāmahanti vā pāṭho. Labbhā tāta
sudinna hīnāyāvattitvāti tāta sudinna uttamaṁ ariyaddhajaṁ
pabbajitaliṅgaṁ pahāya hīnāya gihibhāvāya āvattitvā labbhā bhogā
bhuñjituṁ labbhanti bhuñjituṁ na tvaṁ rājabhīto pabbajito na
iṇāyikehi palibuddho hutvāti. Tāta na ussahāmīti ettha
pana tātāti vacanaṁ gehasitapemena āha na samaṇatejena.
Na ussahāmīti na sakkomi. Na visahāmīti nappahomi na
samatthomhi. Vadeyyāma kho taṁ gahapatīti idaṁ pana vacanaṁ
samaṇatejenāha. Nātikaḍḍheyyāsīti taṁ te mayi pemaṁ patiṭṭhitaṁ
246
Taṁ kodhavasena na atikaḍḍheyyāsi. Sace na kujjheyyāsīti vuttaṁ
hoti. Tato seṭṭhī putto me saṅgahaṁ maññe kattukāmoti
udaggacitto āha vadehi tāta sudinnāti. Tenahīti uyyojanatthe
vibhattipaṭirūpako nipāto. Tatonidānanti taṁnidānaṁ taṁhetukanti
paccattavacanassa toādeso veditabbo. Samāse cassa
tolopābhāvo. Bhayaṁ vāti kinti me bhoge neva rājāno
hareyyuntiādinā nayena vuttaṁ rājādibhayaṁ. Cittutrāsoti attho.
Chambhitattanti rājūhi vā corehi vā dhanaṁ dehīti kammakaraṇaṁ
kāriyamānassa kāyīñjanaṁ kāyakampo hadayamaṁsacalanaṁ. Lomahaṁsoti
uppanne bhaye lomānaṁ haṁsanaṁ uddhaggabhāvo. Ārakkhoti anto
ca bahi ca rattiṁ ca divā ca ārakkhaṇaṁ. Tenahi vadhūti seṭṭhī
gahapati dhanaṁ dassetvā puttaṁ attanā gihibhāvatthāya palobhetuṁ
asakkonto mātugāmasadisaṁ dāni purisānaṁ bandhanaṁ natthīti maññitvā
tassa purāṇadutiyikaṁ āmantesi tenahi vadhūti. Purāṇadutiyikanti
purāṇaṁ dutiyikaṁ pubbe gihikāle dutiyikaṁ. Gehasitasukhūpabhogasahāyikaṁ
bhūtapubbaṁ bhariyanti attho. Tena hīti yena kāraṇena mātugāmasadisaṁ
bandhanaṁ natthi. Pādesu gahetvāti pāde gahetvā. Upayogatthe
bhummavacanaṁ. Pādesu vā taṁ gahetvā. Kīdisā nāma tā ayyaputta
accharāyoti kasmā evamāha. Tadā kira sambahule khattiyakumārepi
brāhmaṇakumārepi seṭṭhiputtepi mahāsampattiyo pahāya pabbajante
disvā pabbajjāya guṇaṁ ajānantā kathaṁ samuṭṭhāpenti kasmā ete
247
Pabbajantīti. Athaññe vadanti devaccharānaṁ devanāṭakānaṁ kāraṇāti.
Sā kathā vitthāritā ahosi. Taṁ gahetvā ayaṁ evamāhāti.
Thero taṁ paṭikkhipanto na kho ahaṁ bhaginīti āha. Samudācaratīti
voharati vadati. Tattheva mucchitā papatāti naṁ bhaginīvādena
samudācarantaṁ disvā anatthiko dāni mayā ayaṁ yo maṁ pajāpatiṁ
samānaṁ attanā saddhiṁ ekamātukucchiyā sayitadārikaṁ viya maññatīti
samuppannabalavasokā hutvā tasmiṁyeva padese mucchitā papatā patitāti
attho. Mā no viheṭhayitthāti mā amhe dhanaṁ dassetvā
mātugāmañca uyyojetvā viheṭhayittha vihesā hesā pabbajitānanti.
Tenahi tāta sudinna bījakampi dehīti ettha tenahīti abhiratiyaṁ
uyayojeti. Sace tvaṁ abhirato brahmacariyaṁ carasi cara ākāse
nisīditvā parinibbāyitā hohi amhākaṁ pana kulavaṁsabījakaṁ ekaṁ puttaṁ
dehi. Mā no aputtakaṁ sāpateyyaṁ licchavayo atiharāpesunti
mayaṁ hi licchavīnaṁ gaṇarājūnaṁ rajje vasāma te te pituno accayena
imaṁ sāpateyyaṁ evaṁ mahantaṁ amhākaṁ vibhavaṁ aputtakaṁ kuladhanarakkhakena
puttena virahitaṁ attano rājantepuraṁ atiharāpesunti tante mā
atiharāpesuṁ mā atiharāpentūti. Etaṁ kho me amma sakkā
kātunti kasmā evamāha. So kira cintesi etesaṁ sāpateyyassa
ahameva sāmi añño natthi tepi maṁ sāpateyyaṁ rakkhaṇatthāya
niccaṁ anubandhissanti tenāhaṁ na lacchāmi appossukko samaṇadhammaṁ
kātuṁ puttakaṁ pana labhitvā oramissanti tato ahaṁ yathāsukhaṁ
248
Samaṇadhammaṁ karissāmīti imaṁ nayaṁ passanto evamāhāti. Pupphanti
utukāle uppannalohitassa nāmaṁ. Mātugāmassa hi utukāle
gabbhappatiṭṭhānaṭṭhāne lohitavaṇṇā piḷakā saṇṭhahitvā satta divasāni
vaḍḍhitvā bhijjanti. Tato lohitaṁ paggharati. Tassetaṁ nāmaṁ
pupphanti. Taṁ pana yāva balavaṁ hoti bahuṁ paggharati tāva dinnāpi
paṭisandhi na tiṭṭhati doseneva saddhiṁ paggharati dose pana
paggharite suddhe vatthumhi dinnā paṭisandhi khippaṁ patiṭṭhāti.
Pupphaṁsā uppajjatīti pupphaṁ assā uppajji. Akāralopena saddhiṁ
saṁyogalopo. Purāṇadutiyikāya bāhāyaṁ gahetvāti purāṇadutiyikāya
yā bāhā tatra naṁ gahetvāti attho. Appaññatte sikkhāpadeti
paṭhamapārājikasikkhāpade aṭṭhapite. Bhagavato kira paṭhamabodhiyaṁ
vīsativassāni bhikkhū cittaṁ ārādhayiṁsu na evarūpaṁ ajjhācāramakaṁsu. Taṁ
sandhāyeva idaṁ suttamāha ārādhayiṁsu vata me bhikkhave bhikkhū ekaṁ
samayaṁ cittanti. Atha bhagavā ajjhācāraṁ apassanto pārājikaṁ
saṅghādisesaṁ vā na paññāpesi. Tasmiṁ tasmiṁ pana vatthusmiṁ
avasese pañca khuddakāpattikkhandheeva paññāpesi. Tena vuttaṁ
appaññatte sikkhāpadeti. Anādīnavadassoti yaṁ bhagavā idāni
sikkhāpadaṁ paññāpento ādīnavaṁ dassessati taṁ apassanto
anavajjasaññī hutvā. Sace hi ayaṁ idaṁ na karaṇīyanti vā
mūlacchejjāya vā saṁvattatīti jāneyya saddhāpabbajito kulaputto
tato nidānaṁ jīvitakkhayaṁ pāpuṇantopi na kareyya ettha pana
249
Ādīnavaṁ apassanto niddosasaññī ahosi. Tena vuttaṁ
anādīnavadassoti. Purāṇadutiyikāyāti bhummavacanaṁ. Abhiviññāpesīti
pavattesi. Pavattanāpi hi kāyaviññatticopanato viññāpanāti
vuccati. Tikkhattuṁ abhiviññāpanaṁ cesa gabbhasaṇṭhānasanniṭṭhānatthamakāsīti
veditabbo. Sā tena gabbhaṁ gaṇhīti sāpi teneva
ajjhācārena gabbhaṁ gaṇhi na aññathā.
Kiṁ pana aññathāpi gabbhaggahaṇaṁ hotīti. Hoti. Kathaṁ.
Kāyasaṁsaggena colaggahaṇena asucipānena nābhiparāmasanena dassanena
saddena gandhena. Itthiyo hi ekaccā utusamaye chandarāgarattā
purisānaṁ hatthaggāhaveṇiggāhāṅgapaccaṅgaparāmasanaṁ sādiyantiyopi gabbhaṁ
gaṇhanti. Evaṁ kāyasaṁsaggena gabbhaggahaṇaṁ hoti. Udāyittherassa
pana purāṇadutiyikā bhikkhunī taṁ asuciṁ ekadesaṁ mukhena aggahesi
ekadesaṁ colakeneva saddhiṁ aṅgajāte pakkhipi. Sā tena gabbhaṁ
gaṇhi. Evaṁ colaggahaṇena gabbhaggahaṇaṁ hoti. Migasiṅgatāpasassa
mātā migī utusamaye tāpasassa passāvaṭṭhānaṁ āgantvā sasambhavaṁ
passāvaṁ pivi. Sā tena gabbhaṁ gaṇhitvā migasiṅgaṁ vijāyi.
Evaṁ asucipānena gabbhaggahaṇaṁ hoti. Sāmassa pana bodhisattassa
mātāpitūnaṁ cakkhuparihāniṁ ñatvā sakko puttaṁ dātukāmo
dukulakapaṇḍitaṁ āha vaṭṭati tumhākaṁ methunadhammoti. Anatthikā mayaṁ
etena isipabbajjaṁ pabbajitamhāti. Tenahi imissā utusamaye
aṅguṭṭhena nābhiṁ parāmaseyyāthāti. So tathā akāsi. Sā tena
250
Gabbhaṁ gaṇhitvā sāmatāpasadārakaṁ vijāyi. Evaṁ nābhiparāmasanena
gabbhaggahaṇaṁ hoti. Eteneva nayena maṇḍabyassa ca
caṇḍappajjotassa ca vatthu veditabbaṁ. Kathaṁ dassanena hotīti idhekaccā
itthī utusamaye purisasaṁsaggaṁ alabhamānā chandarāgavasena antogehagatā
purisaṁ upanijjhāyati rājorodhā viya. Sā tena gabbhaṁ gaṇhāti.
Evaṁ rūpadassanena gabbhaggahaṇaṁ hoti. Balākāsu pana puriso nāma
natthi. Tā utusamaye meghasaddaṁ sutvā gabbhaṁ gaṇhanti.
Kukkuṭiyopi kadāci ekassa kukkuṭassa saddaṁ sutvā bahukāpi gabbhaṁ
gaṇhanti. Tathā gāvī usabhassa. Evaṁ saddena gabbhaggahaṇaṁ
hoti. Gāvīyeva ca kadāci usabhagandhena gabbhaṁ gaṇhanti. Evaṁ
gandhena gabbhaggahaṇaṁ hoti. Idha panāyaṁ ajjhācārena gabbhaṁ
gaṇhi. Yaṁ sandhāya vuttaṁ mātāpitaro ca sannipatitā honti
mātā ca utunī hoti gandhabbo ca paccupaṭṭhito hoti evaṁ
tiṇṇaṁ sannipātā gabbhassāvakkanti hotīti.
Bhummā devā saddamanussāvesunti yasmā natthi loke raho
nāma pāpakammaṁ pakubbato sabbapaṭhamaṁ hissa taṁ pāpaṁ attā
jānāti tato ārakkhadevatā athaññāpi paracittaviduniyo devatā
tasmāssa paracittavidū sakalavanasaṇḍasannissitā bhummā devā taṁ
ajjhācāraṁ disvā saddamanussāvesuṁ yathā aññepi devā suṇanti
tathā nicchāresuṁ. Kinti. Nirabbudo vata bho .pe. Ādīnavo
uppāditoti. Tassattho verañjakaṇḍe vuttanayeneva veditabbo.
251
Bhummānaṁ devānaṁ saddaṁ sutvā cātummahārājikāti ettha pana
bhummānaṁ devānaṁ saddaṁ ākāsaṭṭhadevatā assosuṁ ākāsaṭṭhānaṁ
cātummahārājikāti ayamanukkamo veditabbo. Brahmakāyikāti
asaññisatte ca arūpāvacare ca ṭhapetvā sabbepi brahmāno assosuṁ
sutvā ca saddamanussāvesunti veditabbā. Itiha tena khaṇenāti evaṁ
tena sudinnassa ajjhācārakkhaṇena. Tena muhuttenāti
ajjhācāramuhutteneva. Yāva brahmalokāti yāva akaniṭṭhabrahmalokā.
Abbhuggañchīti abhiuggañhi abbhuṭṭhāsi. Ekakolāhalamahosīti
attho. Puttaṁ vijāyīti suvaṇṇabimbasadisaṁ pacchimabhavikasattaṁ
janesi. Bījakoti nāmaṁ akaṁsūti na aññaṁ nāma kātumadaṁsu
bījakampi dehīti pitāmahiyā vuttabhāvassa pākaṭattā bījakotvessa
nāmaṁ hotūti bījakoti nāmamakaṁsu. Puttassa nāmavaseneva
mātāpitūnaṁpissa nāmamakaṁsu. Te aparena samayenāti bījakañca bījakamātarañca
sandhāya vuttaṁ. Bījakassa kira sattaṭṭhavassakāle tassa mātā bhikkhunīsu
so ca bhikkhūsu pabbajitvā kalyāṇamitte upanissāya arahatte
patiṭṭhahiṁsu. Tena vuttaṁ ubho agārasmā anagāriyaṁ pabbajitvā
arahattaṁ sacchākaṁsūti. Evaṁ mātāputtānaṁ pabbajjā saphalā ahosi.
Pitā panassa vipaṭisārābhibhūto vihāsi. Tena vuttaṁ athakho
āyasmato sudinnassa ahudeva kukkaccantiādi.
Tattha ahudevāti ahueva. Dakāro padasandhikaro.
Ahosievāti attho. Kukkuccanti ajjhācārahetuko pacchānutāpo.
252
Vipaṭisārotipi tasseva nāmaṁ. So hi viññūhi akattabbatāya
kucchitakiriyābhāvato kukkuccaṁ kataṁ ajjhācāraṁ nivattetuṁ asamatthatāya
taṁ paṭicca virūpasaraṇabhāvato vipaṭisāroti vuccati. Alābhā vata
meti mayhaṁ vata alābhā. Ye jhānādīnaṁ guṇānaṁ alābhā nāma
te mayhaṁ na aññassāti adhippāyo. Na vata me lābhāti
yepi me paṭiladdhā pabbajjāsaraṇagamanasikkhāsamādānaguṇā tepi
neva mayhaṁ lābhā ajjhācāramalinattā. Dulladdhaṁ vata meti
idaṁ sāsanaṁ laddhampi me dulladdhaṁ. Na vata me suladdhanti
yathā aññesaṁ kulaputtānaṁ evaṁ na vata me suladdhaṁ. Kasmā.
Yohaṁ evaṁ svākkhāte dhammavinaye .pe. Brahmacariyaṁ caritunti.
Brahmacariyanti sikkhāttayasaṅgahitaṁ maggabrahmacariyaṁ. Kiso ahosīti
khādituṁ vā bhuñjituṁ vā asakkonto tanuko ahosi appamaṁsalohito.
Uppaṇḍuppaṇḍukajātoti sañjātuppaṇḍuppaṇḍukabhāvo
paṇḍupalāsapaṭibhāgo. Dhamanisaṇṭhatagattoti 1- pariyādinnamaṁsalohitattā
sirājāleneva santharitagatto. Antomanoti anusocanavasena
abbhantareyeva ṭhitacitto. Hadayavatthuṁ nissāya vattanavasena pana sabbepi
antomanāyeva. Līnamanoti uddese paripacchāya kammaṭṭhāne
adhisīle adhicitte adhipaññāya vattapaṭivattapūraṇe ca nikkhittadhuro
avipphāriko. Aññadatthuṁ kosajjavaseneva līno saṅkuṭito mano
assāti līnamano. Dukkhīti cetodukkhena dukkhī. Dummanoti
dosena duṭṭhamano virūpamano vā domanassābhibhūtatāya. Pajjhāyīti
253
Vipaṭisāravasena vahacchinno viya gadrabho taṁtaṁ cintayi. Sahāyakā
bhikkhūti taṁ evaṁbhūtaṁ gaṇasaṅgaṇikāpapañcena vītināmentaṁ disvā
yassa vissāsikā kathāphāsukā bhikkhū te naṁ etadavocuṁ. Pīnindriyoti
pasādappatiṭṭhānokāsassa sampuṇṇattā paripuṇṇacakkhādiindriyo.
So dāni tvanti ettha dānīti nipāto. So pana tvanti
vuttaṁ hoti. Kacci no tvanti kacci nu tvaṁ. Anabhiratoti
ukkaṇṭhito gihibhāvaṁ paṭṭhayamānoti attho. Tasmā 1- tameva
anabhiratiṁ paṭikkhipanto āha na kho ahaṁ āvuso anabhiratoti.
Adhikusalānaṁ pana dhammānaṁ bhāvanāya abhiratovāhanti 2-. Atthi me
pāpakammaṁ katanti mayā kataṁ ekaṁ pāpakammaṁ atthi upalabbhati
saṁvijjati niccakālaṁ abhimukhaṁ viya me tiṭṭhati. Atha naṁ pakāsento
purāṇadutiyikāyātiādimāha. Alaṁ hi te āvuso sudinna
kukkuccāyāti āvuso sudinna tuyhetaṁ pāpakammaṁ alaṁ samatthaṁ
kukkuccāya. Paṭibalaṁ kukkuccamuppādetunti vuttaṁ hoti. Yaṁ
tvantiādimhi yena pāpena tvaṁ nāsakkissasi brahmacariyaṁ carituṁ
taṁ te pāpaṁ alaṁ kukkuccāyāti evaṁ sambandho veditabbo. Atha
naṁ anusāsantā nanu āvuso bhagavatātiādimāhaṁsu.
Tattha nanūti anumatigarahatthe nipāto. Anekapariyāyenāti
anekakāraṇena. Virāgāyāti virāgatthāya. No sarāgāyāti
254
No rāgena rañjanatthāya. Bhagavatā hi imaṁ me dhammaṁ sutvā
sattā sabbabhavabhogesu virajjissanti no rañjissantīti etadatthāya
dhammo desitoti adhippāyo. Esa nayo sabbapadesu. Idaṁ
panettha pariyāyavacanamattaṁ. Visaṁyogāyāti kilesehi visaṁyujjanatthāya.
No saṁyogāyāti na saṁyujjanatthāya. Anupādānāyāti
aggahaṇatthāya. No saupādānāyāti na saṅgahaṇatthāya. Tattha
nāma tvanti tasmiṁ nāma tvaṁ. Sarāgāya cetessasīti saha
rāgena vattamānāya methunadhammāya cetessasi kappessasi. Etadatthaṁ
vāyamissasīti attho. Esa nayo sabbattha. Puna rāgavirāgādīni
navapadāni nibbaṭṭitalokuttaranibbānameva sandhāya vuttāni. Tasmā
rāgāvirāgāyāti vā madanimmadanāyāti vā vuttepi nibbānatthāyāti
evameva attho daṭṭhabbo. Nibbānaṁ hi yasmā taṁ āgamma
ārabbha sandhāya paṭicca rāgo virajjati na hoti tasmā
rāgavirāgoti vuccati. Yasmā pana taṁ āgamma mānamadapurisamadādayo
madā nimmadā amadā honti vinassanti tasmā madanimmadananti
vuccati. Yasmā ca taṁ āgamma sabbāpi kāmapipāsā vinayaṁ
abbhatthaṁ yāti tasmā pipāsavinayoti vuccati. Yasmā pana taṁ
āgamma pañcakāmaguṇālayā samugghātaṁ gacchanti tasmā
ālayasamugghātoti vuccati. Yasmā pana taṁ āgamma tebhūmikavaṭṭaṁ
upacchijjati tasmā vaṭṭūpacchedoti vuccati. Yasmā pana taṁ
āgamma sabbaso taṇhā khayaṁ gacchati virajjati nirujjhati ca tasmā
255
Taṇhakkhayo virāgo nirodhoti vuccati. Yasmā panetaṁ catasso
yoniyo pañca gatiyo satta viññāṇaṭṭhitiyo nava sattāvāse
aparāparabhāvāya vinanato ābandhanato saṁsibbanato vānanti
laddhavohārāya taṇhāya nikkhantaṁ nissaṭaṁ visaṁyuttaṁ tasmā nibbānanti
vuccatīti. Kāmānaṁ pahānaṁ akkhātanti vatthukāmānaṁ
kilesakāmānañca pahānaṁ vuttaṁ. Kāmasaññānaṁ pariññāti sabbāsampi
kāmasaññānaṁ ñātatīraṇapahānavasena tividhā pariññā akkhātā.
Kāmapipāsānanti kāmesu pātabyatānaṁ kāme vā pātumicchānaṁ.
Kāmavitakkānanti kāmūpasaṁhitānaṁ vitakkānaṁ. Kāmapariḷāhānanti
pañcakāmaguṇikarāgavasena uppannapariḷāhānaṁ antodāhānaṁ. Imesu
pañcasu ṭhānesu kilesakkhayakaro lokuttaramaggova kathito.
Sabbapaṭhamesu pana tīsu ṭhānesu lokiyalokuttaramissako maggo kathitoti
veditabbo. Netaṁ āvusoti etaṁ āvuso tava pāpakammaṁ appasannānaṁ
vā pasādāya evarūpānaṁ pasādatthāya na hoti. Athakhvetanti
athakho etaṁ. Atha khetantipi pāṭho. Aññathattāyāti
pasādaññathābhāvāya vipaṭisārāya hoti. Ye maggena anāgatasaddhā tesaṁ
vipaṭisāraṁ karoti īdisepi nāma dhammavinaye mayaṁ pasannā yattheva
duppaṭipannā bhikkhūti. Ye pana maggenāgatasaddhā tesaṁ sineru viya
vātehi acalo pasādo īdisehi vatthūhi ito vā dāruṇatarehi.
Tena vuttaṁ ekaccānaṁ aññathattāyāti. Bhagavato etamatthaṁ
ārocesunti bhagavato etamatthaṁ ācikkhiṁsu paṭivedayiṁsu ārocayamānā
256
Ca neva piyakamyatāya na bhedapurekkhāratāya na tassāyasmato avaṇṇaṁ
pakāsanatthāya na kalisāsanaṁ ārocanatthāya nāpi idaṁ sutvā
bhagavā imassa sāsane patiṭṭhānaṁ na dassati nikkaḍḍhāpessati nanti
maññamānā ārocesuṁ athakho imaṁ sāsane uppannaṁ abbudaṁ
ñatvā bhagavā sikkhāpadaṁ paññāpessati velaṁ mariyādaṁ āṇaṁ
ṭhapessatīti ārocesuṁ.
Etasmiṁ nidāne etasmiṁ pakaraṇeti ettha sudinnassa
ajjhācāravītikkamo sikkhāpadappaññattiyā kāraṇattā nidānañceva
pakaraṇañcāti vuttoti veditabbo. Kāraṇaṁ hi yasmā nideti
attano phalaṁ handa gaṇhātha nanti dassentaṁ viya appeti
pakaroti ca naṁ kattuṁ ārabhati karotiyeva vā tasmā nidānañceva
pakaraṇañcāti vuccati. Vigarahi buddho bhagavāti buddho bhagavā
vigarahi nindi yathāti vaṇṇāvaṇṇarahānaṁ vaṇṇañca avaṇṇañca
bhaṇanto aggapuggalo. Na hi bhagavato sīlavītikkamakārakaṁ puggalaṁ
disvā ayaṁ jātiyā vā gottena vā kolaputtiyena vā gaṇṭhena
vā dhutaṅgena vā ñāto yasassī īdisaṁ puggalaṁ rakkhituṁ vaṭṭatīti
cittaṁ uppajjati nāpi pesalaṁ guṇavanti disvā tassa guṇaṁ paṭicchādetuṁ
cittaṁ uppajjati athakho garahitabbaṁ garahatiyeva pasaṁsitabbañca
pasaṁsatiyeva ayañca garahitabbo tasmā taṁ tādilakkhaṇe ṭhito
avikkampamānena cittena vigarahi buddho bhagavā ananucchaviyantiādīhi
vacanehi. Tatthāyaṁ atthavaṇṇanā yadidaṁ tayā moghapurisa
257
Tucchamanussa kammaṁ kataṁ taṁ samaṇakaraṇānaṁ dhammānaṁ
maggaphalanibbānasāsanānaṁ vā na anucchavikaṁ tesaṁ chaviṁ chāyaṁ sundarabhāvaṁ
na
anveti nānugacchati athakho ārakāva tehi dhammehi
ananucchavikattāeva ca ananulomikaṁ tesaṁ na anulometi athakho vilomaṁ
paccanīkabhāve ṭhitaṁ ananulomikattāeva ca apaṭirūpaṁ paṭirūpaṁ sadisaṁ
paṭibhāgaṁ na hoti athakho asadisamapaṭibhāgameva apaṭirūpattāeva
ca assāmaṇakaṁ samaṇānaṁ kammaṁ na hoti assāmaṇakattā akappiyaṁ
yaṁ hi samaṇakammaṁ na hoti taṁ tesaṁ na kappati akappiyattā
akaraṇīyaṁ na hi samaṇānaṁ yaṁ na kappati taṁ karonti tañcetaṁ tayā
kataṁ tasmā ananucchavikaṁ te moghapurisa kataṁ .pe. Akaraṇīyanti.
Kathaṁ hi nāmāti kena nāma kāraṇena. Kinnāma kāraṇaṁ
passantoti vuttaṁ hoti. Tato kāraṇābhāvaṁ dassento parato
nanu mayā moghapurisātiādimāha. Taṁ sabbaṁ vuttatthameva.
Idāni yasmā yaṁ tena pāpakammaṁ kataṁ taṁ vipaccamānaṁ ativiya
dukkhavipākaṁ hoti tasmāssa taṁ vipākaṁ dassetuṁ katāparādhaṁ viya
puttaṁ anukampakā mātāpitaro dayālukena cittena sudinnaṁ paribhāsanto
varante moghapurisātiādimāha. Tattha āsuṁ sīghaṁ etassa visaṁ
āgacchatīti āsīviso. Ghoraṁ caṇḍamassa visanti ghoraviso. Tassa
āsīvisassa ghoravisassa. Pakkhittanti etassa varanti iminā
sambandho. Īdisassa āsīvisassa mukhe aṅgajātaṁ varaṁ pakkhittaṁ.
Sace pakkhittaṁ bhaveyya varaṁ siyā sundaraṁ sādhu suṭṭhu siyāti
258
Attho. Na tvevāti na tveva varaṁ na sundarameva na sādhueva na
suṭṭhueva. Esa nayo sabbattha. Kaṇhasappassāti kāḷasappassa.
Aṅgārakāsuyāti aṅgārapuṇṇakūpe aṅgārarāsimhi vā. Ādittāyāti
padittāya gahitāggivaṇṇābhāya. Sampajjalitāyāti samantato
pajjalitāya acciyo muñcantiyā. Sañjotibhūtāyāti sappabhāya.
Samantato uṭṭhitāhi jālāhi ekappabhāya samudayabhūtāyāti vuttaṁ
hoti. Taṁ kissa hetūti yaṁ mayā vuttaṁ varanti taṁ kissa hetu
katarena kāraṇenāti ce. Maraṇaṁ vā nigaccheyyāti yo tattha
aṅgajātaṁ pakkhipeyya so maraṇaṁ vā nigaccheyya. Itonidānañca
kho .pe. Upapajjeyyāti yaṁ idaṁ mātugāmassa aṅgajāte
aṅgajātappakkhipanaṁ itonidānaṁ tassa kārako puggalo nirayaṁ
upapajjeyya. Evaṁ kammassa mahāsāvajjataṁ dassento taṁ vigarahi na
tassa dukkhāgamanaṁ icchamāno. Tattha nāma tvanti tasmiṁ nāma
evarūpe kamme evaṁ mahāsāvajje samānepi tvaṁ. Yaṁ tvanti ettha
yanti hīḷanatthe nipāto. Tvanti taṁ saddassa vevacanaṁ. Dvīhipi
yaṁ vā taṁ vā hīḷitamavaññātanti vuttaṁ hoti. Asaddhammanti asataṁ
nīcajanānaṁ dhammaṁ. Tehi sevitabbanti attho. Gāmadhammanti
gāmānaṁ dhammaṁ. Gāmavāsikamanussānaṁ dhammanti vuttaṁ hoti.
Vasaladhammanti pāpadhamme vassanti paggharantīti vasalā tesaṁ vasalānaṁ
hīnapurisānaṁ dhammaṁ. Vasalaṁ vā kilesappaggharaṇakadhammaṁ.
Duṭṭhullanti duṭṭhu ca kilesasandūsitaṁ thullañca asukhumaṁ anipuṇanti vuttaṁ
259
Hoti. Odakantikanti udakakiccaṁ antikamavasānaṁ assāti
odakantiko. Taṁ odakantikaṁ. Rahassanti rahobhāvaṁ paṭicchanne okāse
uppajjanakaṁ. Ayaṁ hi dhammo jigucchanīyattā na sakkā āvikātuṁ
aññesaṁ dassanavisaye kātuṁ. Tena vuttaṁ rahassanti.
Dvayadvayasamāpattinti dvīhi dvīhi samāpajjitabbaṁ. Dvayaṁ dvayaṁ
samāpattintipi pāṭho. Dayadayasamāpattintipi paṭhanti. Taṁ na sundaraṁ.
Samāpajjissasīti etaṁ tattha nāma tvanti ettha vuttasamānasaddena
yojetabbaṁ samāpajjissasi nāmāti. Bahūnaṁ kho .pe. Ādikattā
pubbaṅgamoti sāsanaṁ sandhāya vadati. Imasmiṁ sāsane tvaṁ bahūnaṁ
puggalānaṁ akusalānaṁ 1- dhammānaṁ ādikattā sabbapaṭhamaṁ karaṇato
pubbaṅgamo sabbapaṭhamaṁ etaṁ maggaṁ paṭipannattā dvāradado
upāyadassakoti vuttaṁ hoti. Imaṁ hi lesaṁ laddhā tava anusikkhamānā
bahū puggalā nānappakārake makaṭiyā methunapaṭisevanādike
akusaladhamme karissantīti ayamettha adhippāyo. Anekapariyāyenāti
imehi ananucchavikantiādinā nayena vuttehi bahūhi kāraṇehi.
Dubbharatāya .pe. Kosajjassa avaṇṇaṁ bhāsitvāti dubbharatādīnaṁ
vatthubhūtassa asaṁvarassa avaṇṇaṁ nindaṁ garahaṁ bhāsitvāti attho.
Yasmā hi asaṁvare ṭhitassa puggalassa attā dubbharatañceva
dupposatañca āpajjati tasmā asaṁvaro dubbharatā dupposatāti ca
vuccati. Yasmā pana asaṁvare ṭhitassa attā catūsu paccayesu mahicchataṁ
260
Sineruppamāṇepi ca paccaye laddhā asantuṭṭhitaṁ āpajjati tasmā
asaṁvaro mahicchatā asantuṭṭhitāti ca vuccati. Yasmā ca asaṁvare ṭhitassa
attā gaṇasaṅgaṇikāya ceva kilesasaṅgaṇikāya ca saṁvattati kosajjānugato
ca hoti aṭṭhakusītavatthupāripūriyā saṁvattati tasmā asaṁvaro
saṅgaṇikā ceva kosajjañcāti vuccati. Subharatāya .pe.
Viriyārambhassa vaṇṇaṁ bhāsitvāti subharatādīnaṁ vatthubhūtassa saṁvarassa ca
vaṇṇaṁ
bhāsitvāti attho. Yasmā hi asaṁvaraṁ pahāya saṁvare ṭhitassa attā
subharo hoti suposo catūsu paccayesu appicchataṁ nittaṇhabhāvaṁ
āpajjati ekamekasmiñca paccaye yathālābhayathābalayathāsāruppavasena
tippabhedāya santuṭṭhiyā saṁvattati tasmā saṁvaro subharatā ceva suposatā
ca appiccho ca santuṭṭho cāti vuccati. Yasmā pana asaṁvaraṁ pahāya saṁvare
ṭhitassa attā kilesānaṁ sallekhatāya ceva niddhunanatāya ca saṁvattati
tasmā saṁvaro sallekho ca dhuto cāti vuccati. Yasmā ca asaṁvaraṁ pahāya
saṁvare ṭhitassa attā kāyavācānaṁ appāsādikaṁ appasādanīyaṁ asantamasāruppaṁ
kāyavacīduccaritaṁ cittassa appāsādikamappasādanīyaṁ asantamasāruppaṁ
akusalavitakkattayañca anupagamma tabbiparītassa kāyavacīsucaritassa
kusalavitakkattayasseva ca pāsādikassa pasādanīyassa santassa sāruppassa
pāripūriyā saṁvattati tasmā saṁvaro pāsādikoti vuccati. Yasmā
pana asaṁvaraṁ pahāya saṁvare ṭhitassa attā sabbakilesāpacayabhūtāya vivaṭṭāya
aṭṭhaviriyārambhavatthupāripūriyā ca saṁvattati tasmā saṁvaro apacayoceva
viriyārambho cāti vuccatīti. Bhikkhūnaṁ tadanucchavikaṁ tadanulomikanti
261
Tattha sannipatitānaṁ bhikkhūnaṁ yaṁ idāni sikkhāpadaṁ paññāpessati
tassa anucchavikañceva anulomikañca yo cāyaṁ subharatādīhi saṁvaro vutto
tassa anucchavikañceva anulomikañceva saṁvarappahānapaṭisaṁyuttaṁ
asuttantanibaddhaṁ pālivinimuttaṁ okkantikadhammadesanaṁ katvāti attho. Bhagavā
kira īdisesu ṭhānesu pañcavaṇṇakusumamālaṁ karonto viya ratanadāmaṁ
sajjento viya ye paṭikkhipanādhippāyā asaṁvarābhiratā te samparāyikena
vaṭṭabhayena tajjento anekappakāraṁ ādīnavaṁ dassento ye sikkhākāmā
saṁvare ṭhitā te appekacce arahatte patiṭṭhāpento appekacce
anāgāmisakadāgāmisotāpattiphalesu upanissayavirahitepi saggamagge
patiṭṭhāpento dīghanikāyappamāṇampi majjhimanikāyappamāṇampi
dhammadesanaṁ karoti. Taṁ sandhāyetaṁ vuttaṁ bhikkhūnaṁ tadanucchavikaṁ
tadanulomikaṁ
dhammiṁ kathaṁ katvāti. Tena hīti tena sudinnassa ajjhācārena
kāraṇabhūtena. Sikkhāpadanti ettha sikkhitabbāti sikkhā. Pajjate imināti
padaṁ. Sikkhāya padaṁ sikkhāpadaṁ. Sikkhāya adhigamūpāyoti attho.
Athavā mūlaṁ nissayo patiṭṭhāti vuttaṁ hoti. Methunaviratiyā
methunasaṁvarassetaṁ adhivacanaṁ. Methunasaṁvaro hi tadaññesaṁ sikkhāsaṅkhātānaṁ
sīlavipassanājhānamaggadhammānaṁ vuttatthavasena padattā idha
sikkhāpadanti adhippeto. Ayañca attho sikkhāpadavibhaṅge vuttanayena
veditabbo. Apica tadatthadīpakaṁ vacanampi sikkhāpadanti veditabbaṁ.
Vuttampi cetaṁ sikkhāpadanti yo tattha nāmakāyo padakāyo
niruttikāyo byañjanakāyoti. Athavā yathā anabhijjhā dhammapadanti vutte
262
Anabhijjhā eko dhammakoṭṭhāsoti attho hoti evamidhāpi
sikkhāpadanti sikkhākoṭṭhāso sikkhāya eko padesotipi attho
veditabbo. Dasa atthavase paṭiccāti dasa kāraṇavase
sikkhāpadappaññattihetuadhigamanīye hitavisese paṭicca āgamma ārabbha.
Dasannaṁ hitavisesānaṁ nippattiṁ sampassamānoti vuttaṁ hoti. Idāni te
dasa atthavase dassento saṅghasuṭṭhutāyātiādimāha.
Tattha saṅghasuṭṭhutā nāma saṅghassa suṭṭhubhāvo. Suṭṭhu devāti
āgataṭṭhāne viya suṭṭhu bhanteti vacanasampaṭicchabhāvo. Yo ca
tathāgatassa vacanaṁ sampaṭicchati tassa taṁ dīgharattaṁ hitāya sukhāya hoti.
Tasmā saṅghassa suṭṭhu bhanteti mama vacanasampaṭicchanatthaṁ paññāpessāmi
asampaṭicchane ādīnavaṁ sampaṭicchane ca ānisaṁsaṁ dassetvā na
balakārena abhibhavitvāti etamatthaṁ āvikaronto āha saṅghasuṭṭhutāyāti.
Saṅghaphāsutāyāti saṅghassa phāsubhāvāya sahajīvitāya sukhavihāratthāyāti
attho. Dummaṅkūnaṁ puggalānaṁ niggahāyāti dummaṅkū
nāma dussīlapuggalā ye maṅkutaṁ āpādiyamānāpi dukkhena āpajjanti
vītikkamaṁ karontā vā katvā vā na lajjanti tesaṁ niggahatthāya.
Te hi sikkhāpade asati kiṁ tumhehi diṭṭhaṁ kiṁ sutaṁ kiṁ amhehi kataṁ
katamasmiṁ vatthusmiṁ katamaṁ āpattiṁ āropetvā amhe niggaṇhāthāti
saṅghaṁ viheṭhessanti sikkhāpade pana sati te saṅgho sikkhāpadaṁ dassetvā
dhammena vinayena satthu sāsanena niggahessati. Tena vuttaṁ dummaṅkūnaṁ
puggalānaṁ niggahāyāti .pesalānaṁ bhikkhūnaṁ phāsuvihārāyāti
263
Pesalānaṁ bhikkhūnaṁ phāsuvihāratthāya. Piyasīlā hi bhikkhū
kattabbākattabbaṁ sāvajjānāvajjaṁ velaṁ mariyādaṁ ajānantā
sikkhāttayapāripūriyā ghaṭamānā sandiṭṭhamānā 1- kilamanti ubbāḷhā
honti kattabbākattabbaṁ pana sāvajjānāvajjaṁ velaṁ mariyādaṁ ñatvā
sikkhāttayapāripūriyā ghaṭantā na kilamanti na ubbāḷhā honti. Tena
nesaṁ sikkhāpadappaññāpanā phāsuvihārāya saṁvattati. Yo vā dummaṅkūnaṁ
niggaho sveva etesaṁ phāsuvihāro. Dussīlapuggale nissāya hi
uposatho na tiṭṭhati pavāraṇā na tiṭṭhati saṅghakammāni nappavattanti
sāmaggī na hoti. Bhikkhū anekaggā uddesaparipucchākammaṭṭhānādīni
anuyuñjituṁ na sakkonti. Dussīlesu pana niggahitesu sabbopi
ayaṁ upaddavo na hoti tato pesalā bhikkhū phāsuṁ viharanti.
Evaṁ pesalānaṁ bhikkhūnaṁ phāsuvihārāyāti ettha dvidhā attho veditabbo.
Diṭṭhadhammikānaṁ āsavānaṁ saṁvarāyāti diṭṭhadhammikā āsavā nāma
asaṁvare ṭhitena tasmiṁyeva attabhāve pattabbā
pāṇippahāradaṇḍappahārahatthacchedapādacchedākittiayasavipaṭisārādayo
dukkhavisesā. Iti imesaṁ diṭṭhadhammikānaṁ āsavānaṁ saṁvarāya pidhānāya
āgamanamaggathakanāyāti attho. Samparāyikānaṁ āsavānaṁ
paṭighātāyāti samparāyikā āsavā nāma asaṁvare ṭhitena katapāpakammamūlakā
samparāye narakādīsu pattabbā dukkhavisesā tesaṁ paṭighātatthāya.
Paṭippassambhanatthāya vūpasamanatthāyāti vuttaṁ hoti. Appasannānaṁ
264
Vā pasādāyāti sikkhāpadappaññattiyā hi sati sikkhāpadappaññattiṁ
ñatvā vā yathāpaññattaṁ paṭipajjamāne bhikkhū disvā vā yepi
appasannā paṇḍitamanussā te yāni vata loke mahājanassa
rajjanadussanamuyhanaṭṭhānāni tehi ime samaṇā sakyaputtiyā ārakā viratā
viharanti dukkaraṁ vata karonti bhāriyaṁ vata karontīti pasādaṁ
āpajjanti vinayapiṭake potthakaṁ disvā micchādiṭṭhikativedī brāhmaṇo
viya. Tena vuttaṁ appasannānaṁ vā pasādāyāti. Pasannānaṁ vā
bhiyyobhāvāyāti yepi sāsane pasannā kulaputtā tepi sikkhāpadappaññattiṁ
vā ñatvā yathāpaññattaṁ paṭipajjamāne bhikkhū vā disvā
aho ayyā dukkarakārino ye yāvajīvaṁ ekabhattaṁ brahmacariyaṁ
vinayasaṁvaraṁ anupālentīti bhiyyo bhiyyo pasīdanti. Tena vuttaṁ pasannānaṁ
vā bhiyyobhāvāyāti. Saddhammaṭṭhitiyāti tividho saddhammo
pariyattisaddhammo paṭipattisaddhammo adhigamasaddhammoti. Tattha
piṭakattayasaṅgahitaṁ sabbaṁpi buddhavacanaṁ pariyattisaddhammo nāma. Terasa
dhutaṅgaguṇā cuddasa khandhakavattāni dveasīti mahāvattāni sīlasamādhivipassanāti
ayaṁ paṭipattisaddhammo nāma. Cattāro ariyamaggā cattāri
ca sāmaññaphalāni nibbānañcāti ayaṁ adhigamasaddhammo nāma. So
sabbopi yasmā sikkhāpadappaññattiyā sati bhikkhū sikkhāpadañca
tassa vibhaṅgañca tadatthajotanatthaṁ aññañca buddhavacanaṁ pariyāpuṇanti
yathāpaññattañca paṭipajjamānā paṭipattiṁ pūretvā paṭipattiyā
adhigantabbaṁ lokuttaradhammaṁ adhigacchanti tasmā sikkhāpadappaññattiyā
265
Ciraṭṭhitiko hoti. Tena vuttaṁ saddhammaṭṭhitiyāti.
Vinayānuggahāyāti sikkhāpadappaññattiyā hi sati saṁvaravinayo ca pahānavinayo
ca samathavinayo ca paññattivinayo cāti catubbidhopi vinayo anuggahito
hoti upatthambhito sūpatthambhito. Tena vuttaṁ vinayānuggahāyāti.
Sabbāneva cetāni padāni sikkhāpadaṁ paññāpessāmīti iminā
vacanena saddhiṁ yojetabbāni. Tatrāyaṁ paṭhamapacchimapadayojanā
saṅghasuṭṭhutāya sikkhāpadaṁ paññāpessāmi .pe. Vinayānuggahāya
sikkhāpadaṁ paññāpessāmīti. Apicettha yaṁ saṅghasuṭṭhu taṁ saṅghaphāsu
yaṁ saṅghaphāsu taṁ dummaṅkūnaṁ puggalānaṁ niggahāyāti evaṁ
saṅkhalikanayaṁ yaṁ saṅghasuṭṭhu taṁ saṅghaphāsu yaṁ saṅghasuṭṭhu taṁ dummaṅkūnaṁ
puggalānaṁ niggahāyāti evañca ekekapadamūlakaṁ dasakkhattuṁ yojanaṁ
katvā yaṁ vuttaṁ parivāre 1-
atthasataṁ dhammasataṁ dve niruttisatāni ca
cattāri ca ñāṇasatāni atthavase pakaraṇeti
taṁ sabbaṁ veditabbaṁ. Taṁ panetaṁ yasmā parivāreyeva āvibhavissati
tasmā idha na vaṇṇitanti.
Evaṁ sikkhāpadappaññattiyā ānisaṁsaṁ dassetvā tasmiṁ
sikkhāpade bhikkhūhi kattabbakiccaṁ dīpento evañca pana bhikkhave imaṁ
sikkhāpadaṁ uddiseyyāthāti āha. Kiṁ vuttaṁ hoti. Bhikkhave imaṁ
pana mayā iti sandassitānisaṁsaṁ sikkhāpadaṁ evaṁ pāṭimokkhuddese
266
Uddiseyyātha ca pariyāpuṇeyyātha ca dhāreyyātha ca aññesañca
vāceyyāthāti. Atirekānayanattho hi ettha casaddo tenāyamattho
ānīto hotīti. Idāni yaṁ vuttaṁ imaṁ sikkhāpadanti taṁ dassento
yo pana bhikkhu methunaṁ dhammaṁ paṭiseveyya pārājiko hoti asaṁvāsoti
āha. Evaṁ mūlacchejjavasena daḷhaṁ katvā paṭhamapārājike
paññatte aparampi anuppaññattatthāya makkaṭīvatthu udapādi.
Tassuppattidīpanatthametaṁ vuttaṁ evañcidaṁ bhagavatā bhikkhūnaṁ sikkhāpadaṁ
paññattaṁ hotīti. Tassattho bhagavatā bhikkhūnaṁ idaṁ sikkhāpadaṁ
evaṁ paññattaṁ hoti ca idañca aññaṁ vatthu udapādīti.
Paṭhamappaññattikathā niṭṭhitā.
Idāni yantaṁ aññaṁ vatthu uppannaṁ taṁ dassetuṁ tena
kho pana samayenātiādimāha. Tatrāyaṁ anuttānapadavaṇṇanā.
Makkaṭiṁ āmisenāti mahāvane bhikkhūnaṁ khantimettādiguṇānubhāvena
nirāsaṅkacittā bahū migamorakukkuṭamakkaṭādayo tiracchānā
padhānāgāraṭṭhānesu vicaranti. Tattha ekaṁ makkaṭiṁ āmisena
yāgubhattakhajjakādinā upalāpetvā saṅgaṇhitvāti vuttaṁ hoti.
Tassāti bhummavacanaṁ. Paṭisevatīti pacurapaṭisevano hoti. Pacuratthe
vattamānavacanaṁ. So bhikkhūti so methunadhammapaṭisevanako bhikkhu.
Senāsanacārikaṁ āhiṇḍantāti te bhikkhū āgantukā buddhadassanāya
āgatā pātova āgantukabhattāni labhitvā katabhattakiccā bhikkhūnaṁ
nivāsanaṭṭhānāni passissāmāti vicariṁsu. Tena vuttaṁ senāsanacārikaṁ
267
Āhiṇḍantāti. Yena te bhikkhū tenūpasaṅkamīti tiracchānagatā nāma
ekabhikkhunā saddhiṁ vissāsaṁ katvā aññesupi tādisaññeva cittaṁ
uppādenti. Tasmā sā makkaṭī yena te bhikkhū tenūpasaṅkami
upāsaṅkamitvā attano vissāsikabhikkhusseva tesampi taṁ vikāraṁ
dassesi. Cheppanti naṅguṭṭhaṁ. Oddisīti 1- abhimukhaṁ ṭhapesi.
Nimittampi akāsīti yena niyāmena yāya kiriyāya methunādhippāyaṁ te
jānanti taṁ akāsīti attho. So bhikkhūti yassāyaṁ vihāro. Ekamantaṁ
nilīyiṁsūti ekasmiṁ okāse paṭicchannā acchiṁsu. Saccaṁ āvusoti
sahoḍhagahito coro viya paccakkhaṁ disvā coditattā kiṁ vā
mayā katantiādīni vattuṁ asakkonto saccaṁ āvusoti āha.
Nanu āvuso tatheva taṁ hotīti āvuso yathā manussitthiyā nanu
tiracchānagatitthiyāpi taṁ sikkhāpadaṁ tatheva hoti. Manussitthiyāpi hi
dassanampi gahaṇampi āmasanampi phusanampi ghaṭṭanampi duṭṭhullameva
tiracchānagatitthiyāpi taṁ sabbaṁ duṭṭhullameva ko ettha viseso
alesaṭṭhāne tvaṁ lesaṁ oḍḍesīti. Antamaso tiracchānagatāyapi
pārājiko hoti asaṁvāsoti tiracchānagatāyapi methunaṁ dhammaṁ paṭisevitvā
pārājikoeva hotīti daḷhataraṁ sikkhāpadamakāsi.
Duvidhaṁ hi sikkhāpadaṁ lokavajjaṁ paṇṇattivajjañca. Tattha
yassa sacittakapakkhe cittaṁ akusalameva hoti taṁ lokavajjannāma.
Sesaṁ paṇṇattivajjaṁ. Tattha lokavajje anuppaññatti uppajjamānā
rundhantī dvāraṁ pidahantī sotaṁ pacchindamānā gāḷhataraṁ karontī
268
Uppajjati. Aññatra adhimānā aññatra supinantāti ayaṁ pana
vītikkamābhāvā abbohārikattā ca vuttā. Paṇṇattivajje akate
vītikkamā uppajjamānā sithilaṁ karontī mocentī dvāraṁ dadamānā
aparāparaṁ anāpattiṁ kurumānā uppajjati gaṇabhojanaparamparabhojanādīsu
anuppaññattiyo viya. Antamaso taṁkhaṇikāyapīti evarūpā pana
kate vītikkame uppannattā paññattigatikāva hoti. Idaṁ pana
paṭhamasikkhāpadaṁ yasmā lokavajjaṁ na paṇṇattivajjaṁ tasmā
ayamanuppaññatti rundhantī dvāraṁ pidahantī sotaṁ pacchindamānā gāḷhataraṁ
karontī uppajjati. Evaṁ dvepi vatthūni sampiṇḍetvā
mūlacchejjavasena daḷhataraṁ katvā paṭhamapārājike paññatte aparampi
anupaññattatthāya vajjiputtakavatthu udapādi. Tassuppattidassanatthametaṁ
vuttaṁ evañcidaṁ bhagavatā bhikkhūnaṁ sikkhāpadaṁ paññattaṁ hotīti.
Tassattho bhagavatā bhikkhūnaṁ idaṁ sikkhāpadaṁ evaṁ paññattaṁ hoti ca
idañca aññampi vatthu udapādīti.
Makkaṭīvatthukathā niṭṭhitā.
Idāni yantaṁ aññampi vatthu uppannaṁ taṁ dassetuṁ tena kho
pana samayenātiādimāha. Tatrāpi ayamanuttānapadavaṇṇanā.
Vesālikāti vesālivāsino. Vajjiputtakāti vajjiraṭṭhe vesāliyaṁ
kulānaṁ puttā. Sāsane kira yo so upaddavo ādīnavo
abbudamuppajji sabbantaṁ vajjiputtake nissāya. Tathāhi devadattopi
vajjiputtake pakkhe labhitvā saṅghaṁ bhindi. Vajjipattakāeva ca
269
Vassasataṁ parinibbute bhagavati uddhammaṁ ubbinayaṁ satthusāsanaṁ dīpesuṁ.
Imepi tesaṁyeva ekaccā evaṁ paññattepi sikkhāpade yāvadatthaṁ
nahāyiṁsu .pe. Methunaṁ dhammaṁ paṭiseviṁsūti. Ñātibyasanenapīti ettha
viasanaṁ byasanaṁ vikkhepo viddhaṁsanaṁ vināsoti sabbametaṁ ekatthaṁ.
Ñātīnaṁ byasanaṁ ñātibyasanaṁ. Tena ñātibyasanena.
Rājadaṇḍabyādhimaraṇavippavāsanimittena ñātivināsenāti attho. Esa nayo
dutiyapadepi. Tatiyapade pana ārogyavināsako rogoeva rogabyasanaṁ.
So hi ārogyaṁ byasati vikkhipati vināsetīti byasanaṁ. Rogoeva
byasanaṁ rogabyasanaṁ. Tena rogabyasanena. Phuṭṭhāti adhipannā
abhibhūtā samannāgatāti attho. Na mayaṁ bhante ānanda
buddhagarahinoti bhante ānanda mayaṁ buddhaṁ na garahāma na buddhassa dosaṁ
vadema na dhammagarahino na saṅghagarahino. Attagarahino mayanti
attānameva mayaṁ garahāma attano dosaṁ vadema. Alakkhikāti
nissirikā. Appapuññāti parittapuññā. Vipassakā kusalānaṁ
dhammānanti ye aṭṭhattiṁsārammaṇesu vibhattā kusalā dhammā tesaṁ
vipassakā. Tato tato ārammaṇato vuṭṭhāya teva dhamme vipassamānāti
attho. Pubbarattāpararattanti rattiyā pubbaṁ pubbarattaṁ rattiyā
aparaṁ apararattaṁ. Paṭhamayāmañca pacchimayāmañcāti vuttaṁ hoti.
Bodhipakkhikānanti bodhissa pakkhe bhavānaṁ. Arahattamaggaññāṇassa
upakārakānanti attho. Bhāvanānuyoganti vaḍḍhanānuyogaṁ. Anuyuttā
vihareyyāmāti gihipalibodhaṁ āvāsapalibodhañca pahāya vivittesu
270
Senāsanesu yuttappayuttā anaññakiccā vihareyyāma. Evamāvusoti
thero etesaṁ āsayaṁ ajānanto idaṁ nesaṁ mahāgajjitaṁ sutvā sace
ime īdisā bhavissanti sādhūti maññamāno evamāvusoti sampaṭicchi.
Aṭṭhānaṁ anavakāsoti ubhayampetaṁ kāraṇapaṭikkhepavacanaṁ. Kāraṇaṁ
hi yasmā tattha tadāyattavuttibhāvena phalaṁ tiṭṭhati yasmā cassa
taṁ okāso hoti tadāyattavuttibhāvena tasmā ṭhānañca avakāso
cāti vuccati. Taṁ paṭikkhipanto āha aṭṭhānametaṁ ānanda
anavakāsoti. Etaṁ ṭhānaṁ vā okāso vā natthi. Yaṁ tathāgatoti
yena tathāgato vajjīnaṁ vā .pe. Samūhaneyya taṁ kāraṇaṁ natthīti
attho. Yadi hi bhagavā etesaṁ labheyyāma upasampadanti yācantānaṁ
upasampadaṁ dadeyya evaṁ sante pārājiko hoti asaṁvāsoti paññattaṁ
samūhaneyya. Yasmā pana taṁ na samūhanati tasmā aṭṭhānametantiādimāha.
So āgato na upasampādetabboti yadi hi evaṁ
āgato upasampadaṁ labheyya sāsane agāravo bhaveyya
sāmaṇerabhūmiyaṁ pana ṭhito sagāravo bhavissati attatthañca karissatīti ñatvā
anukampamānova bhagavā āha so āgato na upasampādetabboti.
So āgato upasampādetabboti evaṁ āgato bhikkhubhāve ṭhatvā
avipannasīlatāya sāsane sagāravo bhavissati so sati upanissaye
na cirasseva uttamatthaṁ pāpuṇissatīti ñatvā upasampādetabboti
āha. Evaṁ methunaṁ dhammaṁ paṭisevitvā āgatesu anupasampādetabbañca
upasampādetabbañca dassetvā tīṇi vatthūni samodhānetvā
271
Paripuṇṇaṁ katvā sikkhāpadaṁ paññāpetukāmo evañca pana bhikkhave
imaṁ sikkhāpadaṁ uddiseyyāthāti vatvā yo pana bhikkhu .pe.
Asaṁvāsoti paripuṇṇaṁ sikkhāpadaṁ paññāpesi.
Idāni tassa atthaṁ vibhajanto yo panāti yo yādisotiādimāha.
Tasmiṁ pana sikkhāpade ca sikkhāpadavibhaṅge ca sakale ca
vinayavinicchaye kosallaṁ paṭṭhayantena catubbidho vinayo jānitabbo.
Catubbidhaṁ hi vinayaṁ mahātherā mahiddhikā
nīharitvā pakāsesuṁ dhammasaṅgāhakā purā.
Katamaṁ catubbidhaṁ. Suttaṁ suttānulomaṁ ācariyavādaṁ attano matīti
yaṁ sandhāya vuttaṁ āhaccapadena kho mahārāja rasena ācariyavaṁsatā
adhippāyoti. Ettha hi āhaccapadanti suttaṁ adhippetaṁ. Rasoti
suttānulomaṁ. Ācariyavaṁsoti ācariyavādo. Adhippāyoti attano
mati. Tattha suttannāma sakalavinayapiṭake pāli. Suttānulomannāma
cattāro mahāpadesā 1- ye bhagavatā evaṁ vuttā yaṁ bhikkhave
mayā idaṁ na kappatīti apaṭikkhittaṁ tañce akappiyaṁ anulometi
kappiyaṁ paṭibāhati taṁ vo na kappati yaṁ bhikkhave mayā idaṁ na
kappatīti apaṭikkhittaṁ tañce kappiyaṁ anulometi akappiyaṁ paṭibāhati
taṁ vo kappati yaṁ bhikkhave mayā idaṁ kappatīti ananuññātaṁ
tañce akappiyaṁ anulometi kappiyaṁ paṭibāhati taṁ vo na kappati
yaṁ bhikkhave mayā idaṁ kappatīti ananuññātaṁ tañce kappiyaṁ
272
Anulometi akappiyaṁ paṭibāhati taṁ vo kappatīti. Ācariyavādo
nāma dhammasaṅgāhakehi pañcahi arahantasatehi ṭhapitā pālivinimuttā
okkantikavinicchayappavattā aṭṭhakathātanti. Attano mati nāma
suttasuttānulomāacariyavāde muñcitvā anumānena attano anubuddhiyā
nayaggāhena upaṭṭhitākārakathanaṁ. Apica suttantābhidhammavinayaṭṭhakathāsu
āgato sabbopi theravādo attano mati nāma. Taṁ pana attano
matiṁ gahetvā kathentena na daḷhaggāhaṁ gahetvā voharitabbaṁ kāraṇaṁ
sallakkhetvā atthena pāliṁ pāliyā ca atthaṁ saṁsandetvā kathetabbaṁ.
Attano mati ācariyavāde otāretabbā. Sace tattha otarati ceva
sameti ca gahetabbā. Sace neva otarati na sameti na
gahetabbā. Ayaṁ hi attano mati nāma sabbadubbalā. Attano
matito ācariyavādo balavataro. Ācariyavādopi suttānulome
otāretabbo. Tattha otaranto samentoeva gahetabbo itaro na
gahetabbo. Ācariyavādato hi suttānulomaṁ balavataraṁ. Suttānulomampi
sutte otāretabbaṁ. Tattha otarantaṁ samentameva gahetabbaṁ itaraṁ
na gahetabbaṁ. Suttānulomato hi suttameva balavataraṁ. Suttaṁ hi
apaṭivattiyaṁ kārakasaṅghasadisaṁ buddhānaṁ ṭhitakālasadisaṁ. Tasmā yadā
dve bhikkhū sākacchanti sakavādī suttaṁ gahetvā katheti paravādī
suttānulomaṁ. Tehi aññamaññaṁ khepaṁ vā garahaṁ vā akatvā
suttānulomaṁ sutte otāretabbaṁ. Sace otarati sameti gahetabbaṁ
no ce na gahetabbaṁ suttasmiṁyeva ṭhātabbaṁ. Athāyaṁ suttaṁ
273
Gahetvā katheti paro ācariyavādaṁ tehipi aññamaññaṁ khepaṁ
vā garahaṁ vā akatvā ācariyavādo sutte otāretabbo. Sace
otarati sameti gahetabbo. Anotaranto asamento ca gārayho
ācariyavādo na gahetabbo suttasmiṁyeva ṭhātabbaṁ. Athāyaṁ suttaṁ
gahetvā katheti paro attano matiṁ tehipi aññamaññaṁ khepaṁ vā
garahaṁ vā akatvā attano mati sutte otāretabbā. Sace otarati
sameti gahetabbā no ce na gahetabbā suttasmiṁyeva ṭhātabbaṁ.
Athāyaṁ suttānulomaṁ gahetvā katheti paro suttaṁ suttānulome
otāretabbaṁ. Sace otarati sameti tisso saṅgītiyo āruḷhaṁ
pāliāgataṁ paññāyati gahetabbaṁ no ce tathā paññāyati na
otarati na sameti bāhirakasuttaṁ vā hoti siloko vā aññaṁ
vā gārayhasuttaṁ guḷhavessantaraguḷhavinayavedallādīnaṁ aññatarato
āgataṁ na gahetabbaṁ suttānulomasmiṁyeva ṭhātabbaṁ. Athāyaṁ
suttānulomaṁ gahetvā katheti paro ācariyavādaṁ. Ācariyavādo
suttānulome otāretabbo. Sace otarati sameti gahetabbo no
ce na gahetabbo suttānulomeyeva ṭhātabbaṁ. Athāyaṁ suttānulomaṁ
gahetvā katheti paro attano matiṁ attano mati suttānulome
otāretabbā. Sace otarati sameti gahetabbā no ce na
gahetabbā suttānulomeyeva ṭhātabbaṁ. Atha panāyaṁ ācariyavādaṁ
gahetvā katheti paro suttaṁ suttaṁ ācariyavāde otāretabbaṁ.
Sace otarati sameti gahetabbaṁ. Itaraṁ gārayhasuttaṁ na gahetabbaṁ
274
Ācariyavādeyeva ṭhātabbaṁ. Athāyaṁ ācariyavādaṁ gahetvā katheti
paro suttānulomaṁ suttānulomaṁ ācariyavāde otāretabbaṁ.
Otarantaṁ samentameva gahetabbaṁ. Itaraṁ na gahetabbaṁ ācariyavādeyeva
ṭhātabbaṁ. Athāyaṁ ācariyavādaṁ gahetvā katheti paro attano
matiṁ. Attano mati ācariyavāde otāretabbā. Sace otarati
sameti gahetabbā no ce na gahetabbā ācariyavādeyeva
ṭhātabbaṁ. Attano gahaṇameva baliyaṁ kātabbaṁ. Atha panāyaṁ
attano matiṁ gahetvā katheti paro suttaṁ suttaṁ attano
matiyaṁ otāretabbaṁ. Sace otarati sameti gahetabbaṁ. Itaraṁ
gārayhasuttaṁ na gahetabbaṁ attano matiyaṁyeva ṭhātabbaṁ. Athāyaṁ
attano matiṁ gahetvā katheti paro suttānulomaṁ suttānulomaṁ
attano matiyaṁ otāretabbaṁ. Otarantaṁ samentameva gahetabbaṁ.
Itaraṁ na gahetabbaṁ attano matiyameva ṭhātabbaṁ. Athāyaṁ attano
matiṁ gahetvā katheti paro ācariyavādaṁ ācariyavādo attano
matiyaṁ otāretabbo. Sace otarati sameti gahetabbo. Itaro
gārayho ācariyavādo na gahetabbo attano matiyameva ṭhātabbaṁ.
Attano gahaṇameva baliyaṁ kātabbaṁ. Sabbaṭṭhānesu ca khepo vā
garahā vā na kattabbāti. Atha panāyaṁ kappiyanti gahetvā katheti
paro akappiyanti sutte ca suttānulome ca otāretabbaṁ. Sace
kappiyaṁ hoti kappiye ṭhātabbaṁ. Sace akappiyaṁ akappiye ṭhātabbaṁ.
Athāyaṁ tassa kappiyabhāvasādhakaṁ suttato bahuṁ kāraṇañca vinicchayañca
275
Dasseti paro kāraṇaṁ na vindati kappiye ṭhātabbaṁ. Atha paro
tassa akappiyabhāvasādhakaṁ suttato bahuṁ kāraṇañca vinicchayañca dasseti
anena attano gahaṇanti katvā daḷhaṁ ādāya na ṭhātabbaṁ.
Sādhūti sampaṭicchitvā akappiyeeva ṭhātabbaṁ. Atha dvinnampi
kāraṇacchāyā dissati paṭikkhittabhāvoyeva sādhu akappiye ṭhātabbaṁ.
Vinayaṁ hi patvā kappiyākappiyavicāraṇaṁ āgamma rundhitabbaṁ gāḷhaṁ
kattabbaṁ sotaṁ pacchinditabbaṁ garukabhāveyeva ṭhātabbaṁ. Atha
panāyaṁ akappiyanti gahetvā katheti paro kappiyanti sutte ca
suttānulome ca otāretabbaṁ. Sace kappiyaṁ hoti kappiye
ṭhātabbaṁ. Sace akappiyaṁ akappiye ṭhātabbaṁ. Athāyaṁ bahūhi
suttavinicchayakāraṇehi akappiyabhāvaṁ dasseti paro kāraṇaṁ na vindati
akappiye ṭhātabbaṁ. Atha paro bahūhi suttavinicchayakāraṇehi
kappiyabhāvaṁ dasseti ayaṁ kāraṇaṁ na vindati kappiye ṭhātabbaṁ. Atha
dvinnampi kāraṇacchāyā dissati attano gahaṇaṁ na vissajjetabbaṁ.
Yathā cāyaṁ kappiyākappiye ca akappiyakappiye ca vinicchayo
vutto evaṁ anāpattiāpattivāde ca āpattānāpattivāde ca
lahukagarukāpattivāde ca garukalahukāpattivāde cāpi vinicchayo
veditabbo. Nāmamatteyeva hi ettha nānaṁ yojanānaye nānaṁ natthi
tasmā na vitthāritaṁ. Evaṁ kappiyākappiyādivinicchaye uppanne yo
suttasuttānulomāacariyavādāttanomatīsu atirekakāraṇaṁ labhati tassa
vāde ṭhātabbaṁ. Sabbaso pana kāraṇavinicchayaṁ alabhantena suttaṁ
276
Na vijahitabbaṁ suttasmiṁyeva ṭhātabbanti. Evaṁ tasmiṁ sikkhāpade ca
sikkhāpadavibhaṅge ca sakale ca vinayavinicchaye kosallaṁ paṭṭhayantena
ayaṁ catubbidho vinayo jānitabbo.
Imañca pana catubbidhaṁ vinayaṁ ñatvāpi vinayadharena puggalena
tilakkhaṇasamannāgatena bhavitabbaṁ. Tīṇi hi vinayadharassa lakkhaṇāni
icchitabbāni. Katamāni tīṇi. Suttañcassa svāgataṁ hoti
suppavattitaṁ suvinicchitaṁ suttato anubyañjanasoti idamekaṁ lakkhaṇaṁ.
Vinaye kho pana ṭhito hoti asaṁhiroti idaṁ dutiyaṁ. Ācariyaparamparā
kho panassa suggahitā hoti sumanasikatā sūpadhāritāti idaṁ
tatiyaṁ. Tattha suttannāma sakalaṁ vinayapiṭakaṁ tadassa svāgataṁ hoti
suṭṭhu āgataṁ. Suppavattitanti suṭṭhu pavattaṁ paguṇaṁ vācuggataṁ.
Suvinicchitaṁ suttato anubyañjanasoti pālito ca paripucchāto ca
aṭṭhakathāto ca suvinicchitaṁ hoti kaṅkhācchedaṁ katvā uggahitaṁ.
Vinaye kho pana ṭhito hotīti vinaye lajjibhāvena patiṭṭhito hoti.
Alajjī hi bahussutopi samāno lābhagarukatāya tantiṁ visaṁvādetvā
uddhammaṁ ubbinayaṁ satthusāsanaṁ dīpetvā sāsane mahantaṁ upaddavaṁ
karoti saṅghabhedampi saṅgharājimpi uppādeti. Lajjī pana kukkuccako
sikkhākāmo jīvitahetupi tantiṁ avisaṁvādetvā dhammameva vinayameva
dīpeti satthusāsanaṁ garuṁ katvā ṭhapeti. Tathāhi pubbe mahātherā
tikkhattuṁ vācaṁ nicchāresuṁ anāgate lajjī rakkhissati lajjī
rakkhissatīti. Evaṁ yo ca lajjī so vinayaṁ ajahanto avokkamanto
277
Lajjibhāvena vinaye ṭhito hoti patiṭṭhitoti. Asaṁhiroti saṁhiro
nāma yo pāliyā heṭṭhato vā uparito vā padapaṭipāṭiyā vā
aṭṭhakathāya vā pucchiyamāno vitthunāti vipphandati santiṭṭhituṁ na
sakkoti yaṁ yaṁ parena vuccati taṁ taṁ anujānāti sakavādaṁ
chaḍḍetvā paravādaṁ gaṇhāti. Yo pana pāliyaṁ vā aṭṭhakathāyaṁ
vā heṭṭhūpariyena vā padapaṭipāṭiyā vā pucchimāno na vitthunāti
na vipphandati ekekalomaṁ saṇḍāsena gaṇhanto viya evaṁ mayaṁ
vadāma evaṁ no ācariyā vadantīti vissajjeti yamhi pāli ca
pālivinicchayo ca suvaṇṇabhājane pakkhittasīhavasā viya parikkhayaṁ
pariyādānaṁ agacchanto tiṭṭhati ayaṁ vuccati asaṁhiroti.
Ācariyaparamparā kho panassa suggahitā hotīti theraparamparā
vaṁsaparamparā assa suṭṭhu gahitā hoti. Sumanasikatāti suṭṭhu
manasikatā āvajjitamatte ujjalitappadīpo viya hoti. Sūpadhāritāti
suṭṭhu upadhāritā pubbāparānusandhito atthato kāraṇato ca
upadhāritā. Attano matiṁ pahāya ācariyasuddhiyā vattā hoti mayhaṁ
ācariyo asukācariyassa santike uggaṇhi so asukassāti evaṁ
sabbaṁ ācariyaparamparaṁ therataraṅgaṁ haritvā yāva upālitthero
sammāsambuddhassa santike uggaṇhīti pāpetvā ṭhapeti.
Tatopi āharitvā upālitthero sammāsambuddhassa santike uggaṇhi
dāsakatthero attano upajjhāyassa upālittherassa soṇakatthero
attano upajjhāyassa dāsakattherassa siggavatthero attano
278
Upajjhāyassa soṇakattherassa moggaliputtatissatthero attano
upajjhāyassa siggavattherassa caṇḍavajjittherassa ca evaṁ sabbaṁ
ācariyaparamparaṁ therataraṅgaṁ āharitvā attano ācariyaṁ pāpetvā
ṭhapeti. Evaṁ uggahitā hi ācariyaparamparā suggahitā hoti.
Evaṁ asakkontena pana avassaṁ dve tayo parivaṭṭā uggahetabbā.
Sabbapacchimena hi nayena yathā ācariyo ca ācariyācariyo ca
pāliñca paripucchañca vadanti tathā ñātuṁ vaṭṭati.
Imehi ca pana tīhi lakkhaṇehi samannāgatena vinayadharena
vatthuvinicchayatthaṁ sannipatite saṅghe otiṇṇe vatthusmiṁ codakena ca
cuditakena ca vutte vattabbe sahasā avinicchinitvāva chaṭṭhānāni
oloketabbāni. Katamāni cha. Vatthu oloketabbaṁ mātikā
oloketabbā padabhājanīyaṁ oloketabbaṁ tikaparicchedo oloketabbo
antarāpatti oloketabbā anāpatti oloketabbā. Vatthuṁ
olokentopi hi tiṇena vā paṇṇena vā paṭicchādetvā
āgantabbaṁ na tveva naggena āgantabbaṁ yo āgaccheyya
āpatti dukkaṭassāti evaṁ ekaccaṁ āpattiṁ passati. So taṁ suttaṁ
ānetvā taṁ adhikaraṇaṁ vūpasamessati. Mātikaṁ olokentopi
sampajānamusāvāde pācittiyantiādinā nayena pañcannaṁ āpattīnaṁ
aññataraṁ āpattiṁ passati. So taṁ suttaṁ ānetvā taṁ adhikaraṇaṁ
vūpasamessati. Padabhājanīyaṁ olokentopi akkhayite sarīre methunaṁ
dhammaṁ paṭisevati āpatti pārājikassa yebhayyena khayite sarīre
279
Methunaṁ dhammaṁ paṭisevati āpatti thullaccayassātiādinā nayena
sattannaṁ āpattīnaṁ aññataraṁ āpattiṁ passati. So padabhājanīyato
suttaṁ ānetvā taṁ adhikaraṇaṁ vūpasamessati. Tikaparicchedaṁ olokentopi
tikasaṅghādisesaṁ vā tikapācittiyaṁ vā tikadukkaṭaṁ vā aññataraṁ vā
āpattiṁ paricchede passati. So tato suttaṁ ānetvā taṁ
adhikaraṇaṁ vūpasamessati. Antarāpattiṁ olokentopi paṭilātaṁ
ukkhipati āpatti dukkaṭassāti evaṁ sikkhāpadantaresu antarāpatti
hoti taṁ passati. So taṁ suttaṁ ānetvā taṁ adhikaraṇaṁ
vūpasamessati. Anāpattiṁ olokentopi anāpatti bhikkhu
asādiyantassa atheyyacittassa namaraṇādhippāyassa anullapanādhippāyassa
namocanādhippāyassa asañcicca asatiyā ajānantassāti evaṁ
tasmiṁ tasmiṁ sikkhāpade niddiṭṭhaṁ anāpattiṁ passati. So taṁ
suttaṁ ānetvā taṁ adhikaraṇaṁ vūpasamessati.
Yo hi bhikkhu catubbidhavinayakovido tilakkhaṇasampanno imāni
chaṭṭhānāni oloketvā adhikaraṇaṁ vūpasamessati tassa vinicchayo
apaṭivattiyo buddhena sayaṁ nisīditvā vinicchitasadiso hoti. Tañce
evaṁ vinicchayakusalaṁ bhikkhuṁ koci katasikkhāpadavītikkamo bhikkhu
upasaṅkamitvā attano kukkuccaṁ puccheyya tena sādhukaṁ sallakkhetvā
sace anāpatti hoti anāpattīti vattabbaṁ. Sace panāpatti hoti
āpattīti vattabbaṁ. Sā desanāgāminī ce desanāgāminīti
vattabbaṁ. Vuṭṭhānagāminī ce vuṭṭhānagāminīti vattabbaṁ. Athassa
280
Pārājikacchāyā dissati pārājikāpattīti na vattabbaṁ. Kasmā.
Methunadhammavītikkamo hi uttarimanussadhammavītikkamo ca oḷāriko.
Adinnādānamanussaviggahavītikkamā pana sukhumā cittalahukā te
sukhumeneva āpajjati sukhumena rakkhati. Tasmā visesena taṁ vatthukaṁ
kukkuccaṁ pucchiyamāno āpattīti avatvā sacassa ācariyo dharati
tato tena so bhikkhu amhākaṁ ācariyaṁ pucchāti pesetabbo.
Sace so punāgantvā tumhākaṁ ācariyo suttantato vinayato
oloketvā satekicchoti maṁ āhāti vadati tato tena so
sādhu suṭṭhu yaṁ ācariyo bhaṇati taṁ karohīti vattabbo. Atha
panassa ācariyo natthi saddhiuggahitatthero pana atthi tassa
santikaṁ pesetabbo amhehi sahauggahitatthero gaṇapāmokkho
taṁ gantvā pucchāti. Tenāpi satekicchoti vinicchite sādhu
suṭṭhu tasseva vacanaṁ karohīti vattabbo. Athassa saddhiuggahitattheropi
natthi antevāsiko paṇḍito atthi tassa santikaṁ pesetabbo
asukaṁ daharaṁ gantvā pucchāti. Tenāpi satekicchoti vinicchite
sādhu suṭṭhu tassa vacanaṁ karohīti vattabbo. Atha daharassāpi
pārājikacchāyāva upaṭṭhāti tenāpi pārājikosīti na vattabbo.
Dullabho hi buddhuppādo tato dullabhatarā pabbajjā ca upasampadā
ca. Evaṁ pana vattabbaṁ vivittaṁ okāsaṁ sammajjitvā divāvihāraṁ
nisīditvā sīlāni sodhetvā dvattiṁsākāraṁ tāva manasi karohīti.
Sace tassa arogaṁ sīlaṁ kammaṭṭhānaṁ ghaṭiyati saṅkhārā pākaṭā
281
Hutvā upaṭṭhahanti upacārappanāppattaṁ viya cittaṁ ekaggaṁ hoti
divasaṁ atikkantampi na jānāti. So divasātikkame upaṭṭhānaṁ
āgato evaṁ vattabbo kīdiso te cittappavattīti. Ārocitāya ca
cittappavattiyā vattabbo pabbajjā nāma cittavisuddhatthā appamatto
samaṇadhammaṁ karohīti. Yassa pana sīlaṁ bhinnaṁ hoti tassa kammaṭṭhānaṁ
na ghaṭiyati paṭodābhitunnaṁ viya cittaṁ vikampati vipaṭisāragginā
dayhati tattapāsāṇe nisinno viya taṁ khaṇaṁyeva vuṭṭhāti. So
āgato kā te cittappavattīti pucchitabbo. Ārocitāya
cittappavattiyā natthi loke raho nāma pāpakammaṁ pakubbato
sabbapaṭhamaṁ hi pāpaṁ karonto attanāva jānāti athassa ārakkhadevatā
paracittavidū samaṇabrāhmaṇā aññe ca devatā jānanti tvaṁyeva
dāni tava sotthiṁ pariyesāhīti vattabbo.
Niṭṭhitā catubbidhavinayakathā vinayadharassa ca lakkhaṇādikathā.
Idāni sikkhāpadavibhaṅgassa atthaṁ vaṇṇayissāma. Yaṁ vuttaṁ
yo panāti yo yādisotiādi ettha yo panāti vibhajitabbapadaṁ.
Yo yādisotiādīni tassa vibhajanapadāni. Ettha ca yasmā
panāti nipātamattaṁ yoti atthapadaṁ tañca aniyamena puggalaṁ
dīpeti tasmā tassa atthaṁ dassento aniyamena puggaladīpakaṁ
yosaddameva āha. Tasmā ettha evamattho veditabbo. Yo
panāti yokocīti vuttaṁ hoti. Yasmā pana yo so yokoci
nāmeso avassaṁ liṅgayuttajātināmagottasīlavihāragocaravayesu
282
Ekenākārena paññāyati tasmā taṁ tathā ñāpetuṁ taṁ pabhedaṁ
pakāsento yādisotiādimāha. Tattha yādisoti liṅgavasena
yādiso vā tādiso vā hotu dīgho vā rasso vā kāḷo vā
odāto vā maṅguracchavi vā kiso vā thūlo vāti attho.
Yathāyuttoti yogavasena yena vā tena vā yutto hotu
navakammayutto vā uddesayutto vā vāsadhurayutto vāti attho.
Yathājaccoti jātivasena yaṁjacco vā taṁ jacco vā hotu khattiyo
vā brāhmaṇo vā vesso vā sūdo vāti attho. Yathānāmoti
nāmavasena yathānāmo vā tathānāmo vā hotu buddharakkhito vā
dhammarakkhito vā saṅgharakkhito vāti attho. Yathāgottoti
gottavasena yathāgotto vā tathāgotto vā yena vā tena vā
gottena hotu kaccāno vā vāseṭṭho vā kosiyo vāti
attho. Yathāsīloti sīlesu yathāsīlo vā tathāsīlo vā hotu
navakammasīlo vā uddesasīlo vā vāsadhurasīlo vāti attho.
Yathāvihārīti vihāresupi yathāvihārī vā tathāvihārī vā hotu
navakammavihārī vā uddesavihārī vā vāsadhuravihārī vāti attho.
Yathāgocaroti gocaresupi yathāgocaro vā tathāgocaro vā hotu
navakammagocaro vā uddesagocaro vā vāsadhuragocaro vāti attho.
Thero vātiādīsu ca vayovuḍḍhādīsu yo vā so vā hotu
paripuṇṇadasavassatāya thero vā ūnapañcavassatāya navo vā
atirekapañcavassatāya majjhimo vāti attho. Athakho sabbova
283
Imasmiṁ atthe eso vuccati yo panāti.
Bhikkhuniddese bhikkhatīti bhikkhako. Labhanto vā alabhanto
vā ariyāya yācanāya yācatīti attho. Buddhādīhi ajjhūpagataṁ
bhikkhācariyaṁ ajjhūpagatattā bhikkhācariyaṁ ajjhūpagato nāma. Yo
hi koci appaṁ vā mahantaṁ vā bhogakkhandhaṁ pahāya agārasmā
anagāriyaṁ pabbajito so kasigorakkhādīhi jīvitakappanaṁ hitvā
liṅgasampaṭicchaneneva bhikkhācariyaṁ ajjhūpagatoti bhikkhu.
Parapaṭibaddhajīvikattā vā vihāramajjhe kājabhattaṁ bhuñjamānopi bhikkhācariyaṁ
ajjhūpagatoti bhikkhu. Piṇḍiyālopabhojanaṁ nissāya pabbajjāya
ussāhajātattā vā bhikkhācariyaṁ ajjhūpagatoti bhikkhu.
Agghaphassavaṇṇabhedena bhinnaṁ paṭaṁ dhāretīti bhinnapaṭadharo. Tattha
satthakacchedanena agghabhedo veditabbo. Sahassagghanakopi hi paṭo
satthakena khaṇḍākhaṇḍikaṁ chinno bhinnaggho hoti purimagghato
upaḍḍhampi na agghati. Suttasaṁsibbanena phassabhedo veditabbo.
Sukhasamphassopi hi paṭo suttehi saṁsibbito bhinnaphasso hoti
kharasamphassataṁ pāpuṇāti. Sūcimalādīhi vaṇṇabhedo veditabbo.
Suparisuddhopi hi paṭo sūcikammato paṭṭhāya sūcimalena hatthasedamalajalikāhi
avasāne rajanakappakaraṇehi ca bhinnavaṇṇo hoti pakativaṇṇaṁ
vijahati. Evaṁ tīhākārehi bhinnaṁ paṭaṁ dhāraṇato bhinnapaṭadharoti
bhikkhu. Gihivatthavisabhāgānaṁ kāsāvānaṁ vā dhāraṇamatteneva
bhinnapaṭadharoti bhikkhu. Samaññāyāti paññattiyā vohārenāti
284
Attho. Samaññāya eva hi ekacco bhikkhūti paññāyati. Tathā hi
nimantanādimhi bhikkhūsu gaṇiyamānesu sāmaṇerepi gahetvā sataṁ
bhikkhū sahassaṁ bhikkhūti vadanti. Paṭiññāyāti attano paṭijānanena.
Paṭiññāyapi hi ekacco bhikkhūti paññāyati. Tassa ko etthāti
ahaṁ āvuso bhikkhūtievamādīsu sambhavo daṭṭhabbo. Ayaṁ pana
ānandattherena vuttā dhammikā paṭiññā. Rattibhāgena pana
dussīlāpi paṭipathaṁ āgacchantā ko etthāti vutte adhammikāya
paṭiññāya abhūtatthāya mayaṁ bhikkhūti vadanti. Ehibhikkhūti bhikkhu
nāma bhagavato ehi bhikkhūti evaṁ vacanamattena bhikkhubhāvaṁ
ehibhikkhūpasampadaṁ patto. Bhagavā hi ehibhikkhubhāvāya upanissayasampannaṁ
puggalaṁ disvā rattapaṁsukūlantarato suvaṇṇavaṇṇaṁ dakkhiṇahatthaṁ
nīharitvā brahmaghosaṁ nicchārento ehi bhikkhu cara brahamcariyaṁ
sammā dukkhassa antakiriyāyāti vadati. Tassa saheva bhagavato
vacanena gihiliṅgaṁ antaradhāyati pabbajjā ca upasampadā ca ruhati
bhaṇḍu kāsāvavasano hoti ekaṁ nivāsetvā ekaṁ pārupitvā ekaṁ
aṁse ṭhapetvā vāmaṁsakūṭe ālagganīluppalavaṇṇamattikāpatto.
Ticīvarañca patto ca vāsī sūci ca bandhanaṁ
parissāvanenaṭṭhete yuttayogassa bhikkhunoti
evaṁ vuttehi aṭṭhahi parikkhārehi sarīre paṭimukkehiyeva vassasatikatthero
viya iriyāpathasampanno buddhācariyako buddhūpajjhāyako sammāsambuddhaṁ
vandamānoyeva tiṭṭhati. Bhagavā hi paṭhamabodhiyaṁ ekasmiṁ kāle
285
Ehibhikkhūpasampadāyaeva upasampādeti. Evaṁ upasampannāni ca
sahassūpari ekacattāḷīsuttarāni tīṇi bhikkhusatāni ahesuṁ. Seyyathīdaṁ.
Pañca pañcavaggiyattherā yaso kulaputto tassa parivārā catuppaṇṇāsa
sahāyakā tiṁsabhaddavaggiyā sahassapurāṇajaṭilā saddhiṁ dvīhi aggasāvakehi
aḍḍhateyyasatā paribbājakā eko aṅgulimālattheroti. Vuttañcetaṁ
aṭṭhakathāyaṁ
tīṇi sataṁ sahassañca cattāḷīsaṁ punāpare
eko ca thero sappañño sabbe te ehibhikkhukāti.
Na kevalañca ete aññepi bahū santi. Seyyathīdaṁ. Tisataparivāro
selo brāhmaṇo sahassaparivāro mahākappino
dasasahassā kapilavatthuvāsino kulaputtā soḷasasahassā
pārāyanikabrāhmaṇātievamādayo. Te pana vinayapiṭake pāliyaṁ
na niddiṭṭhattā na vuttā. Ime tattha niddiṭṭhattā vuttā.
Sattavīsasahassāni tīṇiyeva satāni ca
etepi sabbe saṅkhātā sabbe te ehibhikkhukāti.
Tīhi saraṇagamanehi upasampannoti buddhaṁ saraṇaṁ gacchāmītiādinā
nayena tikkhattuṁ vācaṁ bhindatvā vuttehi tīhi saraṇagamanehi
upasampanno.
Ayaṁ hi upasampadā nāma aṭṭhavidhā ehibhikkhūpasampadā
saraṇagamanaupasampadā ovādapaṭiggahaṇaupasampadā pañhabyākaraṇaupasampadā
garudhammapaṭiggahaṇaupasampadā dūtenaupasampadā
286
Aṭṭhavācikā upasampadā ñatticatutthakammaupasampadā. Tattha
ehibhikkhūpasampadā saraṇagamanaupasampadā ca vuttā eva.
Ovādapaṭiggahaṇaupasampadā nāma tasmā tiha te kassapa evaṁ sikkhitabbaṁ
tibbaṁ me hirottappaṁ paccupaṭṭhitaṁ bhavissati theresu navesu majjhimesu
cāti evaṁ hi te kassapa sikkhitabbaṁ tasmā tiha te kassapa evaṁ
sikkhitabbaṁ yaṅkiñci dhammaṁ sossāmi kusalūpasaṁhitaṁ sabbantaṁ
aṭṭhikatvā manasikatvā sabbaṁ cetaso samannāharitvā ohitasoto
dhammaṁ sossāmīti evaṁ hi te kassapa sikkhitabbaṁ tasmā tiha
te kassapa evaṁ sikkhitabbaṁ sātasahagatā ca me kāyagatāsati maṁ na
vijahissatīti evaṁ hi te kassapa sikkhitabbanti iminā ovādapaṭiggahaṇena
mahākassapattherassa anuññātaupasampadā. Pañhabyākaraṇaupasampadā
nāma sopākassa anuññātaupasampadā. Bhagavā kira
pubbārāme anucaṅkamantaṁ sopākaṁ sāmaṇeraṁ uddhumātakasaññāti
vā sopāka rūpasaññāti vā ime dhammā nānatthā nānābyañjanā
udāhu ekatthā byañjanameva nānanti dasāsubhanissite pañhe
pucchi. So te byākāsi. Bhagavā tassa sādhukāraṁ datvā
kativassosi tvaṁ sopākāti pucchi. Sattavassohaṁ bhagavāti.
Sopāka tvaṁ mama sabbaññutaññāṇena saddhiṁ saṁsandetvā pañhe
byākāsīti āraddhacitto 1- upasampadaṁ anujānāti. Ayaṁ
pañhabyākaraṇaupasampadā. Garudhammapaṭiggahaṇaupasampadā nāma
mahāpajāpatiyā aṭṭhagarudhammapaṭiggahaṇena anuññātaupasampadā. Dūtena
287
Upasampadā nāma aḍḍhakāsiyā gaṇikāya anuññātaupasampadā.
Aṭṭhavācikā upasampadā nāma bhikkhuniyā bhikkhunīsaṅghato ñatticatutthena
bhikkhusaṅghato ñatticatutthenāti imehi dvīhi kammehi upasampadā.
Ñatticatutthakammaupasampadā nāma bhikkhūnaṁ etarahi upasampadā.
Imāsu aṭṭhasu upasampadāsu yā ayaṁ anujānāmi bhikkhave
imehi tīhi saraṇagamanehi pabbajjaṁ upasampadanti 1- evaṁ anuññātā
imāya upasampadāya upasampannoti vuttaṁ hoti. Bhadroti
apāpako. Kalyāṇaputhujjanādayo hi yāva arahā tāva bhadrena
sīlena samādhinā paññāya vimuttiyā vamuttiññāṇadassanena ca
samannāgatattā bhadro bhikkhūti saṅkhyaṁ gacchanti. Sāroti
tehiyeva sīlasārādīhi samannāgatattā nīlavaṇṇasamannāgamena nīlo
paṭo viya sāro bhikkhūti veditabbo. Vigatakkilesapheggubhāvato vā
khīṇāsavova sāroti veditabbo. Sekkhoti puthujjanakalyāṇakena
saddhiṁ satta ariyā tisso sikkhā sikkhantīti sekkhā. Tesu
yokoci sekkho bhikkhūti veditabbo. Na sikkhatīti asekkho.
Sekkhadhamme atikkamma aggaphale ṭhito tato uttariṁ sikkhitabbābhāvato
khīṇāsavo asekkhoti vuccati. Samaggena saṅghenāti
sabbantimena pariyāyena pañcavaggakaraṇīye kamme yāvatikā bhikkhū
kammappattā tesaṁ āgatattā chandārahānaṁ chandassa āhaṭattā
sammukhībhūtānañca apaṭikkosanato ekasmiṁ kamme samaggabhāvaṁ upagatena
288
Saṅghena. Ñatticatutthenāti tīhi anussāvanāhi ekāya ñattiyā
kattabbena. Kammenāti dhammikena vinayakammena. Akuppenāti
vatthuñattianussāvanasīmāparisasampattisampannattā akopetabbataṁ
apaṭikkositabbataṁ upagatena. Ṭhānārahenāti kāraṇārahena
satthusāsanārahena. Upasampanno nāma uparibhāvaṁ samāpanno pattoti
attho. Bhikkhubhāvo hi uparibhāvo. Tañcesa yathāvuttena kammena
samāpannattā upasampannoti vuccati.
Ettha ca ñatticatutthakammaṁ ekameva āgataṁ. Imasmiṁ pana ṭhāne
ṭhatvā cattāri saṅghakammāni nīharitvā vitthārato kathetabbāni.
Taṁ sabbaṁ aṭṭhakathāsu vuttaṁ. Tāni ca apalokanakammaṁ ñattikammaṁ
ñattidutiyakammaṁ ñatticatutthakammanti paṭipāṭiyā ṭhapetvā vitthārena
khandhakato parivārāvasāne kammavibhaṅgato ca pāliṁ āharitvā
kathitāni. Tāni mayaṁ parivārāvasāne kammavibhaṅgeyeva
vaṇṇayissāma. Evaṁ hi sati paṭhamapārājikavaṇṇanā na bhāriyā
bhavissati. Yathāṭhitāya ca pāliyā vaṇṇanā suviññeyyā bhavissati.
Tāni ca ṭhānāni asuññāni bhavissanti. Tasmā anupadavaṇṇanameva
karoma.
Tatrāti tesu bhikkhakotiādinā nayena vuttesu bhikkhūsu.
Yvāyaṁ bhikkhūti yo ayaṁ bhikkhu. Samaggena saṅghena .pe.
Upasampannoti aṭṭhasu upasampadāsu ñatticatuttheneva kammena
upasampanno. Ayaṁ imasmiṁ atthe adhippeto bhikkhūti ayaṁ
289
Imasmiṁ methunaṁ dhammaṁ paṭisevitvā pārājiko hotīti atthe bhikkhūti
adhippeto. Itare pana bhikkhakotiādayo atthuddhāravasena
vuttā. Tesu ca bhikkhakotiādayo niruttivasena vuttā.
Samaññāya bhikkhu paṭiññāya bhikkhūti ime dve abhilāpavasena
vuttā. Ehibhikkhūti buddhena upajjhāyena paṭiladdhaupasampadāvasena
vuttā. Saraṇagamanabhikkhu anuppannāya kammavācāya upasampannavasena
vutto. Bhadrotiādayo guṇavasena vuttāti veditabbā.
Idāni bhikkhūnanti imaṁ padaṁ visesatthābhāvato avibhajitvāva
yaṁ sikkhañca sājīvañca samāpannattā bhikkhūnaṁ sikkhāsājīvasamāpanno
hoti taṁ dassento sikkhātiādimāha. Tattha sikkhitabbāti
sikkhā. Tissoti gaṇanaparicchedo. Adhisīlasikkhāti adhikaṁ uttamaṁ
sīlanti adhisīlaṁ. Adhisīlañca taṁ sikkhitabbato sikkhā cāti
adhisīlasikkhā. Esa nayo adhicittādhipaññāsikkhāsu.
Katamaṁ panettha sīlaṁ katamaṁ adhisīlaṁ katamaṁ cittaṁ katamaṁ
adhicittaṁ katamā paññā katamā adhippaññāti. Vuccate.
Pañcaṅgadasaṅgasīlantāva sīlameva. Taṁ hi buddhe uppannepi
anuppannepi loke pavattati. Uppanne buddhe tasmiṁ sīle buddhāpi
sāvakāpi mahājanaṁ samādapenti. Anuppanne buddhe paccekabuddhā
ca kammavādino dhammikā samaṇabrāhmaṇā ca cakkavattī ca
mahārājā mahābodhisattā ca samādapenti. Sāmampi paṇḍitā
samaṇabrāhmaṇā samādiyanti. Te taṁ kusalakammaṁ paripūretvā
290
Devesu ca manussesu ca sampattiṁ anubhonti. Pāṭimokkhasaṁvarasīlaṁ
pana adhisīlanti vuccati. Taṁ hi suriyo viya pajjotānaṁ sineru viya
pabbatānaṁ sabbalokiyasīlānaṁ adhikañceva uttamañca buddhuppāde eva
ca pavattati na vinā buddhuppādā. Na hi taṁ paññattiṁ uddharitvā
añño satto ṭhapetuṁ sakkoti. Buddhā eva pana sabbaso
kāyavacīdvārājjhācārasotaṁ chinditvā tassa tassa vītikkamassa
anucchavikaṁ taṁ sīlasaṁvaraṁ paññāpentīti. Pāṭimokkhasaṁvaratopica
maggaphalasampayuttameva sīlaṁ adhisīlaṁ. Taṁ pana idha anadhippetaṁ. Na hi
taṁsamāpanno bhikkhu methunaṁ dhammaṁ paṭisevati. Kāmāvacarāni aṭṭha
kusalacittāni lokiyāṭṭhasamāpatticittāni ca ekajjhaṁ katvā cittamevāti
veditabbāni. Buddhuppādānuppāde cassa pavatti samādapanaṁ
samādānañca sīle vuttanayeneva veditabbaṁ. Vipassanāpādakaṁ
aṭṭhasamāpatticittaṁ pana adhicittanti vuccati. Taṁ hi adhisīlaṁ viya
sīlānaṁ sabbalokiyacittānaṁ adhikañceva uttamañca buddhuppāde eva
ca hoti na vinā buddhuppādā. Tatopi ca maggaphalacittameva
adhicittaṁ. Taṁ pana idha anadhippetaṁ. Na hi taṁsamāpanno
bhikkhu methunaṁ dhammaṁ paṭisevati. Atthi dinnaṁ atthi
yiṭṭhantiādinayappavattaṁ pana kammassakatāñāṇaṁ paññā. Sā hi buddhe
uppannepi anuppannepi loke pavattati. Uppanne buddhe tassā
paññāya buddhāpi sāvakāpi mahājanaṁ samādapenti. Anuppanne
buddhe paccekabuddhā kammavādino ca dhammikā samaṇabrāhmaṇā
291
Cakkavattī ca mahārājā mahābodhisattā ca samādapenti. Sāmampi
paṇḍitā sattā samādiyanti. Tathā hi aṅkuro dasavassasahassāni
mahādānaṁ adāsi. Velāmo vessantaro aññe ca bahū
paṇḍitamanussā mahādānāni adaṁsu. Te taṁ kusaladhammaṁ paripūretvā
devesu ca manussesu ca sampattiṁ anubhaviṁsu. Tilakkhaṇākāraparicchedakaṁ
pana vipassanāñāṇaṁ adhippaññāti vuccati. Sā hi adhisīlādhicittāni
viya sīlacittānaṁ sabbalokiyappaññānaṁ adhikāceva uttamā ca na vinā
buddhuppādā loke pavattati. Tatopi ca maggaphalappaññāva
adhippaññā. Sā pana idha anadhippetā. Na hi taṁsamāpanno
bhikkhu methunaṁ dhammaṁ paṭisevatīti.
Tatrāti tāsu tīsu sikkhāsu. Yā ayaṁ adhisīlasikkhāti
yā ayaṁ pāṭimokkhasīlasaṅkhātā adhisīlasikkhā. Etaṁ sājīvannāmāti
etaṁ sabbampi bhagavatā vinaye ṭhapitaṁ sikkhāpadaṁ yasmā ettha
nānādesajātigottādibhedabhinnā bhikkhū saha jīvanti ekajīvikā
sabhāgajīvikā sabhāgavuttino honti tasmā sājīvanti vuccati.
Tasmiṁ sikkhatīti taṁ sikkhāpadaṁ cittassa adhikaraṇaṁ katvā
yathāsikkhāpadaṁ nukho sikkhāmi na sikkhāmīti cittena olokento
sikkhati. Na kevalañcāyametasmiṁ sājīvasaṅkhāte sikkhāpadeyeva sikkhati
sikkhāyapi sikkhati. Etaṁ sājīvannāmāti imassa pana anantarassa
padassa vasena tasmiṁ sikkhatīti vuttaṁ. Kiñcāpi taṁ evaṁ vuttaṁ
athakho evamettha attho daṭṭhabbo tassā ca sikkhāya sikkhaṁ
292
Paripūrento sikkhati tasmiñca sikkhāpade avītikkamanto sikkhatīti.
Tena vuccati sājīvasamāpannoti idampi anantarassa sājīvapadasseva
vasena vuttaṁ. Yasmā pana so sikkhampi samāpanno tasmā
sikkhāsamāpannotipi atthato veditabbo. Evaṁ hi sati
sikkhāsājīvasamāpannoti etassa padassa padabhājanaṁ paripuṇṇaṁ hoti.
Sikkhaṁ apaccakkhāya dubbalyaṁ anāvikatvāti sikkhañca
apaṭikkhipitvā dubbalabhāvañca appakāsetvā. Yasmā dubbalye
āvikatepi sikkhā apaccakkhātāva hoti sikkhāya pana paccakkhātāya
dubbalyaṁ āvikatameva hoti tasmā dubbalyaṁ anāvikatvāti iminā
padena na koci visesattho labbhati. Yathā ca pana dirattatirattaṁ
sahaseyyaṁ kappeyyāti vuttena dirattavacanena na koci visesattho
labbhati kevalaṁ lokavohāravasena byañjanasiliṭṭhatāya mukhāruḷhatāya
etaṁ vuttaṁ evamidampi vohārasukhatāya byañjanasiliṭṭhatāya
mukhāruḷhatāya vuttanti veditabbaṁ. Yasmā vā bhagavā sātthaṁ
sabyañjanaṁ dhammaṁ deseti tasmā sikkhaṁ apaccakkhāyāti iminā atthaṁ
sampādetvā dubbalyaṁ anāvikatvāti iminā byañjanaṁ sampādeti.
Parivārikapadavirahitaṁ hi ekameva atthapadaṁ vuccamānaṁ parivāravirahito
rājā viya vatthālaṅkāravirahito viya ca puriso na sobhati.
Parivārakena pana atthānulomena sahāyapadena saddhiṁ taṁ sobhati.
Yasmā vā sikkhāpaccakkhānassa ekaccaṁ dubbalyāvikammaṁ attho hoti
tasmā taṁ sandhāya sikkhaṁ apaccakkhāyāti padassa atthaṁ vivaranto
293
Dubbalyaṁ anāvikatvāti āha. Tattha siyā yasmā na sabbaṁ
dubbalyāvikammaṁ sikkhāpaccakkhānaṁ tasmā dubbalyaṁ anāvikatvāti
paṭhamaṁ vatvā tassa atthaniyamanatthaṁ sikkhaṁ apaccakkhāyāti
vattabbanti. Tañca na. Kasmā. Atthānukkamābhāvato.
Sikkhāsājīvasamāpannoti hi vuttattā yaṁ sikkhaṁ samāpanno taṁ
apaccakkhāyāti vuccamāne anukkamena attho vutto hoti na
aññathā. Tasmā idameva paṭhamaṁ vuttanti. Apica anupaṭipāṭiyāpi
ettha attho veditabbo. Kathaṁ. Sikkhāsājīvasamāpannoti ettha
yaṁ sikkhaṁ samāpanno taṁ apaccakkhāya yañca sājīvasamāpanno
tattha dubbalyaṁ anāvikatvāti.
Idāni sikkhāpaccakkhānadubbalyāvikammānaṁ visesāvisesaṁ
sikkhāpaccakkhānalakkhaṇañca dassento atthi bhikkhavetiādimāha. Tattha
atthi bhikkhavetiādīni dve mātikāpadāni. Tāni vibhajanto
kathañca bhikkhavetiādimāha. Tatrāyaṁ anuttānapadavaṇṇanā.
Kathanti kenākārena. Dubbalyāvikammañcāti dubbalyassa
āvikammañca. Idhāti imasmiṁ sāsane. Ukkaṇṭhitoti
anabhiratiyā imasmiṁ sāsane kicchajīvikappatto. Athavā ajja
yāmi sve yāmi ito yāmi ettha yāmīti uddhaṁ kaṇṭhaṁ katvā
viharamāno vikkhitto anekaggoti vuttaṁ hoti. Anabhiratoti
sāsane abhirativirahito. Sāmaññā cavitukāmoti samaṇabhāvato
apagantukāmo. Bhikkhubhāvanti bhikkhubhāvena. Karaṇatthe
294
Upayogavacanaṁ. Kaṇṭhe ālaggena aṭṭiyeyyātiādīsu pana yathālakkhaṇaṁ
karaṇavacaneneva vuttaṁ. Aṭṭiyamānoti aṭṭaṁ pīḷitaṁ dukkhitaṁ viya
attānaṁ ācaramāno. Tena vā bhikkhubhāvena aṭṭiyamāno
pīḷiyamānoti attho. Harāyamānoti lajjamāno. Jigucchamānoti
asuciṁ viya taṁ jigucchanto. Gihibhāvaṁ paṭṭhayamānotiādīni
uttānatthāniyeva. Yannūnāhaṁ buddhaṁ paccakkheyyanti ettha
yannūnāti parivitakkadassane nipāto. Idaṁ vuttaṁ hoti sacāhaṁ
buddhaṁ paccakkheyyaṁ sādhu vata me siyāti. Vadati viññāpetīti
imamatthaṁ etehi vā aññehi vā byañjanehi vacībhedaṁ katvā
vadaticeva yassa ca vadati taṁ viññāpeti jānāpeti. Evampīti
upari atthaṁ sampiṇḍanattho pikāro. Evampi dubbalyāvikammañceva
hoti sikkhā ca apaccakkhātā aññathāpi. Idāni taṁ aññathāpi
dubbalyāvikammaṁ sikkhāya ca apaccakkhānaṁ dassento athavā
panātiādimāha. Taṁ sabbaṁ atthato uttānameva. Padato panettha
ādito paṭṭhāya buddhaṁ paccakkheyyaṁ dhammaṁ saṅghaṁ sikkhaṁ vinayaṁ
pāṭimokkhaṁ uddesaṁ upajjhāyaṁ ācariyaṁ saddhivihārikaṁ antevāsikaṁ
samānūpajjhāyakaṁ samānācariyakaṁ sabrahmacāriṁ paccakkheyyanti imāni
cuddasa padāni paccakkhānākārena vuttāni. Gihī assantiādīnaṁ gihī
upāsako ārāmiko sāmaṇero titthiyo titthiyasāvako assamaṇo
asakyaputtiyo assanti imāni aṭṭha padāni assanti iminā
bhāvavikappākārena vuttāni. Evaṁ yannanāhanti iminā paṭisaṁyuttāni
295
Dvāvīsati padāni. Yathā ca etāni evaṁ yadi panāhaṁ athāhaṁ
handāhaṁ hoti meti imesu ekamekena paṭisaṁyuttāni dvāvīsatīti
sabbāneva satañca dasa padāni honti. Tato paraṁ
saritabbavatthudassananayena pavattāni mātaraṁ sarāmītiādīni sattarasa padāni.
Tattha khettanti sālikhettādi. Vatthunti tiṇapaṇṇasākaphalāphala-
samuṭṭhānaṭṭhānaṁ. Sippanti kumbhakārapesakārasippādikaṁ. Tato
paraṁ sakiñcanasapalibodhabhāvadassanavasena pavattāni mātā me atthi
sā mayā posetabbātiādīni nava padāni. Tato paraṁ
sanissayasappatiṭṭhabhāvadassanavasena pavattāni mātā me atthi sā maṁ
posessatītiādīni soḷasa padāni. Tato paraṁ ekabhattaekaseyya-
brahmacariyānaṁ dukkarabhāvadassanena pavattāni dukkarantiādīni aṭṭha
padāni. Tattha dukkaranti ekabhattādīnaṁ karaṇe dukkarataṁ dasseti.
Na sukaranti sukarabhāvaṁ paṭikkhipati. Evaṁ duccaraṁ na sucaranti
ettha. Na ussahāmīti tattha ussāhābhāvaṁ asakkuṇeyyataṁ
dasseti. Na visahāmīti asayhataṁ dasseti. Na ramāmīti ratiyā
abhāvaṁ dasseti. Nābhiramāmīti abhiratiyā abhāvaṁ dasseti. Evaṁ
imāni ca paññāsa purimāni ca dasuttarasatanti saṭṭhisataṁ padāni
dubbalyāvikammavāre vuttānīti veditabbāni. Sikkhāpaccakkhānavārepi
kathañca bhikkhavetiādi sabbaṁ atthato uttānameva. Padato
panetthāpi buddhaṁ paccakkhāmi dhammaṁ saṅghaṁ sikkhaṁ vinayaṁ pāṭimokkhaṁ
uddesaṁ upajjhāyaṁ ācariyaṁ saddhivihārikaṁ antevāsikaṁ samānūpajjhāyakaṁ
296
Samānācariyakaṁ sabrahmacāriṁ paccakkhāmīti imāni cuddasa padāni
sikkhāpaccakkhānavacanasambandhena pavattāni. Sabbapadesu ca vadati
viññāpetīti vacanassa ayamattho. Vacībhedaṁ katvā vadati yassa ca
vadati taṁ teneva vacībhedena ayaṁ sāsanaṁ jahitukāmo sāsanato
muñcitukāmo bhikkhubhāvaṁ jahitukāmo imaṁ vākyabhedaṁ karotīti
viññāpeti sāveti jānāpeti. Sace panāyaṁ buddhaṁ paccakkhāmīti
vattukāmo padapaccābhaṭṭhaṁ katvā paccakkhāmi buddhanti vā vadeyya
milakkhabhāsāsu vā aññatarabhāsāya tamatthaṁ vadeyya buddhaṁ
paccakkhāmīti vattukāmo uppaṭipāṭiyā dhammaṁ paccakkhāmīti vā
sabrahmacāriṁ paccakkhāmīti vā vadeyya seyyathāpi
uttarimanussadhammavibhaṅge paṭhamaṁ jhānaṁ samāpajjāmīti vattukāmo dutiyaṁ
jhānanti vadati sace yassa vadati so ayaṁ bhikkhubhāvaṁ jahitukāmo etamatthaṁ
vadatīti ettakamattampi jānāti viruddhannāma natthi khettameva
otiṇṇaṁ paccakkhātā hoti sikkhā. Sakkattā vā brahmattā
vā cutasatto viya cutova hoti sāsanā. Sace pana buddhaṁ
paccakkhinti vā buddhaṁ paccakkhissāmīti vā buddhaṁ paccakkheyyanti
vā atītānāgataparikappavacanehi vadati dūtaṁ vā pahiṇati sāsanaṁ
peseti akkharaṁ vā chindati hatthamuddhāya vā tamatthaṁ āroceti
apaccakkhātā hoti sikkhā. Uttarimanussadhammārocanaṁ pana
hatthamuddhāyapi sīsaṁ eti. Sikkhāpaccakkhānaṁ manussajātiyasattassa
santike cittasampayuttaṁ vacībhedaṁ karontasseva sīsaṁ eti. Vacībhedaṁ
297
Katvā viññāpentopica yadi ayameva jānātūti ekaṁ niyametvā
āroceti tañca soyeva jānāti paccakkhātā hoti sikkhā.
Atha so na jānāti añño samīpe ṭhito jānāti apaccakkhātā
hoti sikkhā. Atha dvinnaṁ ṭhitaṭṭhāne dvinnampi niyametvā
etesaṁ ārocemīti vadati tesu ekasmiṁ jānantepi dvīsu jānantesupi
paccakkhātā hoti sikkhā. Evaṁ sambahulesupi veditabbaṁ. Sace
pana anabhiratiyā pīḷito sabhāge bhikkhū parisaṅkamāno yokoci
jānātūti uccāsaddaṁ karonto buddhaṁ paccakkhāmīti vadati tañce
avidūre ṭhito vanakammiko vā añño vā samayaññū puriso sutvā
ukkaṇṭhito ayaṁ samaṇo gihibhāvaṁ paṭṭheti sāsanato cutoti jānāti
paccakkhātāva hoti sikkhā. Taṁkhaṇaññeva pana apubbaṁ acarimaṁ
dujjānaṁ. Sace āvajjanasamayena jānāti yathā pakatiyā loke
manussā vacanaṁ sutvā jānanti paccakkhātā hoti sikkhā. Atha
aparabhāge kiṁ iminā vuttanti kaṅkhanto cirena jānāti apaccakkhātā
hoti sikkhā. Idaṁ hi sikkhāpaccakkhānañca upari
abhūtārocanaduṭṭhullavācāttakāmaduṭṭhadosabhūtārocanasikkhāpadāni ca
ekaparicchedāni āvajjanasamayena ñāteeva sīsaṁ enti. Kiṁ ayaṁ
bhaṇatīti kaṅkhatā cirena ñāte sīsaṁ na enti. Yathā cāyaṁ buddhaṁ
paccakkhāmīti pade vinicchayo vutto evaṁ sabbapadesu veditabbo.
Yasmā ca yadā sikkhā paccakkhātā hoti tadā yannūnāhaṁ buddhaṁ
paccakkheyyantiādīni avadatāpi dubbalyaṁ āvikataṁ hoti tasmā
298
Sabbesampi padānaṁ avasāne vuttaṁ evampi bhikkhave dubbalyāvikammañceva
hoti sikkhā ca paccakkhātāti. Tato paraṁ gihīti maṁ dhārehīti
ettha sace gihī bhavissāmīti vā gihī homīti vā gihī jātomhīti
vā gihimhīti vā vadati apaccakkhātā hoti sikkhā. Sace pana
ajja paṭṭhāya gihīti maṁ dhārehīti vā jānāhīti vā sañjānāhīti
vā manasikarohīti vā vadati ariyakena vā vadati milakkhakena
vā evametasmiṁ atthe vutte yassa vadati sace so jānāti
paccakkhātā hoti sikkhā. Esa nayo sesesupi upāsakotiādīsu
sattasu padesu. Evaṁ imāni ca aṭṭha purimāni ca
cuddasāti dvāvīsati padāni honti. Ito paraṁ purimāneva cuddasa
padāni alamme kinnume na mamattho sumuttāhanti imehi catūhi
yojetvā vuttāni chappaññāsa honti. Tattha alanti hotu
pariyattanti attho. Kinnumeti kiṁ mayhaṁ kiccaṁ kiṁ karaṇīyaṁ kiṁ
sādhetabbanti attho. Na mamatthoti natthi mama attho.
Sumuttāhanti sumutto ahaṁ. Sesamettha vuttanayameva. Evaṁ
imāni ca chappaññāsa purimāni ca dvāvīsatīti aṭṭhasattati padāni
sarūpeneva vuttāni. Yasmā pana tesaṁ vevacanehipi sikkhāpaccakkhānaṁ
hoti tasmā yāni vāpanaññānipītiādimāha. Tattha yāni
vāpanaññānipīti pāliyaṁ buddhantiādīni āgatapadāni ṭhapetvā
yāni aññāni atthi. Buddhavevacanāni 1- vāti buddhassa vā
pariyāyanāmāni .pe. Asakkhaputtiyassa vā. Tattha vaṇṇapaṭṭhāne āgataṁ
299
Nāmasahassaṁ upāligāthāsu nāmasataṁ aññāni ca guṇato labbhamānāni
nāmāni buddhavevacanānīti veditabbāni. Sabbānipi dhammassa nāmāni
dhammavevacanānīti veditabbāni. Esa nayo sabbattha. Ayaṁ
panettha yojanā. Buddhaṁ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṁ
yathāruttameva. Sammāsambuddhaṁ paccakkhāmi anantabuddhiṁ anomabuddhiṁ
bodhippaññāṇaṁ dhīraṁ vigatamohaṁ pabhinnakhīlaṁ vijitavijayaṁ
paccakkhāmītievamādi
buddhavevacanena sikkhāpaccakkhānaṁ. Dhammaṁ paccakkhāmīti na
vevacanena paccakkhānaṁ yathāruttameva. Svākkhātaṁ dhammaṁ paccakkhāmi
sandiṭṭhikaṁ akālikaṁ ehipassikaṁ opanayikaṁ paccattaṁ veditabbaṁ viññūhi
dhammaṁ paccakkhāmi asaṅkhataṁ dhammaṁ paccakkhāmi virāgaṁ nirodhaṁ amataṁ
dhammaṁ paccakkhāmi dīghanikāyaṁ paccakkhāmi brahmajālaṁ majjhimanikāyaṁ
mūlapariyāyaṁ saṁyuttanikāyaṁ aṅguttaranikāyaṁ jātakanikāyaṁ abhidhammaṁ
kusalaṁ dhammaṁ akusalaṁ dhammaṁ abyākataṁ dhammaṁ satipaṭṭhānaṁ sammappadhānaṁ
iddhipādaṁ indriyaṁ balaṁ bojjhaṅgaṁ maggaṁ phalaṁ nibbānaṁ paccakkhāmi
caturāsītidhammakkhandhasahassesu ekadhammakkhandhassāpi nāmaṁ
dhammavevacanameva. Evaṁ dhammavevacanena sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Saṅghaṁ
paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṁ. Supaṭipannaṁ saṅghaṁ paccakkhāmi
ujupaṭipannaṁ ñāyapaṭipannaṁ sāmīcipaṭipannaṁ saṅghaṁ catuppurisayugaṁ saṅghaṁ
aṭṭhapurisapuggalaṁ saṅghaṁ āhuneyyaṁ pāhuneyyaṁ dakkhiṇeyyaṁ añjalikaraṇīyaṁ
anuttaraṁ puññakkhettaṁ saṅghaṁ paccakkhāmīti evaṁ saṅghavevacanena
sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Sikkhaṁ paccakkhāmīti na vevacanena
300
Paccakkhānaṁ. Bhikkhusikkhaṁ paccakkhāmi bhikkhunīsikkhaṁ adhisīlasikkhaṁ
adhicittasikkhaṁ adhipaññāsikkhaṁ paccakkhāmīti evaṁ sikkhāvevacanena
sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Vinayaṁ paccakkhāmīti na vevacanena
paccakkhānaṁ. Bhikkhuvinayaṁ paccakkhāmi bhikkhunīvinayaṁ paṭhamaṁ pārājikaṁ
dutiyaṁ tatiyaṁ catutthaṁ pārājikaṁ saṅghādisesaṁ thullaccayaṁ pācittiyaṁ
pāṭidesanīyaṁ dukkaṭaṁ dubbhāsitaṁ paccakkhāmītievamādi vinayavevacanena
sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Pāṭimokkhaṁ paccakkhāmīti na vevacanena
paccakkhānaṁ. Bhikkhupāṭimokkhaṁ paccakkhāmi bhikkhunīpāṭimokkhaṁ
paccakkhāmīti evaṁ pāṭimokkhavevacanena sikkhāpaccakkhānaṁ hoti.
Uddesaṁ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṁ. Bhikkhupāṭimokkhuddesaṁ
paṭhamaṁ pāṭimokkhuddesaṁ dutiyaṁ tatiyaṁ catutthaṁ pañcamaṁ pāṭimokkhuddesaṁ
sammāsambuddhuddesaṁ anantabuddhiuddesaṁ anomabuddhiuddesaṁ
bodhippaññāṇuddesaṁ dhīruddesaṁ vigatamohuddesaṁ pabhinnakhīluddesaṁ
vijitavijayuddesaṁ paccakkhāmītievamādi uddesavevacanena sikkhāpaccakkhānaṁ
hoti. Upajjhāyaṁ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṁ. Yo maṁ
pabbājesi yo maṁ upasampādesi yassa mūlenāhaṁ pabbajito yassa
mūlenāhaṁ upasampanno yassa mūlikā mayhaṁ pabbajjā yassa mūlikā
mayhaṁ upasampadā tāhaṁ paccakkhāmīti evaṁ upajjhāyavevacanena
sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Ācariyaṁ paccakkhāmīti na vevacanena
paccakkhānaṁ. Yo maṁ pabbājesi yo maṁ anussāvesi yāhaṁ
nissāya vasāmi yāhaṁ uddisāpemi yāhaṁ paripucchāmi yo me
301
Uddisati yo maṁ paripucchāpeti tāhaṁ paccakkhāmīti evaṁ
ācariyavevacanena sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Saddhivihārikaṁ paccakkhāmīti
na vevacanena paccakkhānaṁ. Yāhaṁ pabbājesiṁ yāhaṁ upasampādesiṁ
mayhaṁ mūlena yo pabbajito mayhaṁ mūlena yo upasampanno
mayhaṁ mūlikā yassa pabbajjā mayhaṁ mūlikā yassa upasampadā
tāhaṁ paccakkhāmīti evaṁ saddhivihārikavevacanena sikkhāpaccakkhānaṁ
hoti. Antevāsikaṁ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṁ.
Yāhaṁ pabbājesiṁ yāhaṁ anussāvesiṁ yo maṁ nissāya vasati
yo maṁ uddisāpeti yo maṁ paripucchati yassāhaṁ uddisāmi
yāhaṁ paripucchāpemi taṁ paccakkhāmīti evaṁ antevāsikavevacanena
sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Samānūpajjhāyakaṁ paccakkhāmīti na vevacanena
paccakkhānaṁ. Mayhaṁ upajjhāyo yaṁ pabbājesi yaṁ upasampādesi
yo tassa mūle 1- pabbajito yo tassa mūle 1- upasampanno yassa
taṁmūlikā pabbajjā yassa taṁmūlikā upasampadā taṁ paccakkhāmīti
evaṁ samānūpajjhāyakavevacanena sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Samānācariyakaṁ
paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṁ. Mayhaṁ ācariyo yaṁ pabbājesi
yaṁ anussāvesi yo taṁ nissāya vasati yo taṁ uddisāpeti
paripucchati yassa me ācariyo uddisati yaṁ paripucchāpeti taṁ
paccakkhāmīti evaṁ samānācariyakavevacanena sikkhāpaccakkhānaṁ hoti.
Sabrahmacāriṁ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṁ. Yenāhaṁ
302
Saddhiṁ adhisīlaṁ sikkhāmi adhicittaṁ adhipaññaṁ sikkhāmi taṁ paccakkhāmīti
evaṁ sabrahmacārivevacanena sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Gihīti maṁ
dhārehīti na vevacanena paccakkhānaṁ. Āgārikoti maṁ dhārehi
kasako vāṇijo gorakkho ogallako molibaddho kāmaguṇikoti maṁ
dhārehīti evaṁ gihivevacanena sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Upāsakoti
maṁ dhārehīti na vevacanena paccakkhānaṁ. Dvevāciko upāsakoti
maṁ dhārehi tevāciko buddhaṁ saraṇagamaniko dhammaṁ saṅghaṁ saraṇagamaniko
pañcasikkhāpadiko dassikkhāpadiko upāsakoti maṁ dhārehīti evaṁ
upāsakavevacanena sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Ārāmikoti maṁ dhārehīti
na vevacanena paccakkhānaṁ. Kappiyakārakoti maṁ dhārehi veyyāvaccakaro
apaharitakārako yāgubhājako phalabhājako khajjakabhājakoti maṁ dhārehīti
evaṁ ārāmikavevacanena sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Sāmaṇeroti maṁ
dhārehīti na vevacanena paccakkhānaṁ. Kumārakoti maṁ dhārehi
ceṭako 1- peṭako moṇigallo samaṇuddesoti maṁ dhārehīti evaṁ
sāmaṇeravevacanena sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Titthiyoti maṁ dhārehīti
na vevacanena paccakkhānaṁ. Niggaṇṭhoti maṁ dhārehīti ājīvako
tāpaso paribbājako paṇḍaraṅgoti maṁ dhārehīti evaṁ titthiyavevacanena
sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Titthiyasāvakoti maṁ dhārehīti na vevacanena
paccakkhānaṁ. Niggaṇṭhasāvakoti maṁ dhārehi ājīvakatāpasa-
paribbājakapaṇḍaraṅgasāvakoti maṁ dhārehīti evaṁ titthiyasāvakavevacanena
1. sabbattha celakoti likhiyati.
303
Sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Assamaṇoti maṁ dhārehīti na vevacanena
paccakkhānaṁ. Dussīloti maṁ dhārehi pāpadhammo asucisaṅkassarasamācāro
paṭicchannakammanto assamaṇo samaṇapaṭiñño abrahmacārī
brahmacāripaṭiñño antopūti avassuto kasambujāto koṇḍoti maṁ
dhārehīti evaṁ assamaṇavevacanena sikkhāpaccakkhānaṁ hoti.
Asakyaputtiyoti maṁ dhārehīti na vevacanena paccakkhānaṁ. Na
sammāsambuddhaputtoti maṁ dhārehi na anantabuddhiputto na
anomabuddhiputto na bodhippaññāṇaputto na dhīraputto na vigatamohaputto na
pabhinnakhīlaputto na vijitavijayaputtoti maṁ dhārehīti evamādi
asakyaputtiyavevacanena sikkhāpaccakkhānaṁ hoti. Tehi ākārehi tehi
liṅgehi tehi nimittehīti tehi buddhavevacanāni vātiādinā nayena
vuttehi buddhādīnaṁ vevacanehi. Vevacanāni hi sikkhāpaccakkhānassa
kāraṇattā ākārāti buddhādīnaṁ saṇṭhānadīpanattā sikkhāpaccakkhānasaṇṭhānattā
eva vā liṅgānīti sikkhāpaccakkhānassa sañjānanahetuto
manussānaṁ tilakādīni viya nimittānīti vuccanti. Evaṁ kho bhikkhaveti
itoparaṁ aññassa sikkhāpaccakkhānakāraṇassa abhāvato niyamento
āha. Ayaṁ hettha attho evameva dubbalyāvikammañceva hoti
sikkhāpaccakkhānañca na ito paraṁ kāraṇamatthīti. Evaṁ
sikkhāpaccakkhānalakkhaṇaṁ dassetvā apaccakkhāne asammohatthaṁ tasseva ca
sikkhāpaccakkhānalakkhaṇassa puggalādivasena vipattidassanatthaṁ kathañca
bhikkhave apaccakkhātātiādimāha. Tattha yehi ākārehītiādi
304
Vuttanayameva. Ummattakoti yakkhummattako vā pittummattako
vā yokoci viparītasañño. So sace paccakkhāti apaccakkhātā
hoti sikkhā. Ummattakassāti tādisasseva ummattakassa.
Tādisassa hi santike sace pakatatto sikkhaṁ paccakkhāti ummattako
na jānāti apaccakkhātā hoti sikkhā. Khittacittoti yakkhummattako
vuccati. Purimapade pana ummattakasāmaññena vuttaṁ yakkhummattako
vā pittummattako vāti. Ubhinnampi viseso anāpattivāre
āvibhavissati. Evaṁ khittacitto paccakkhāti apaccakkhātāva
hoti. Tassa santike paccakkhātāpi tamhi ajānante apaccakkhātā
hoti. Vedanaṭṭoti balavatiyā dukkhavedanāya phuṭṭho mucchāpareto.
Tena vippalapantena paccakkhātāpi apaccakkhātā hoti. Tassa
santike paccakkhātāpi tamhi ajānante apaccakkhātā hoti.
Devatāya santiketi bhummadevataṁ ādiṁ katvā yāva akaniṭṭhadevatāya
santike paccakkhātā apaccakkhātā hoti. Tiracchānagatassāti
nāgamāṇavakassa vā supaṇṇamāṇavakassa vā kinnarahatthimakkaṭādīnaṁ
vā yassa kassaci santike paccakkhātā apaccakkhātāva hoti.
Tatra utmattakādīnaṁ santike ajānanabhāvena apaccakkhātāva.
Devatāya santike atikhippaṁ jānanabhāvena. Devatā nāma mahāpaññā
tihetukapaṭisandhikā atikhippaṁ jānanti. Cittayca nāmetaṁ lahuparivattaṁ
tasmā cittalahukassa puggalassa cittavaseneva mā atikhippaṁ vināso
ahosīti devatāya santike sikkhāpaccakkhānaṁ paṭikkhipi. Manussesu
305
Pana niyamo natthi yassa kassaci sabhāgassa vā visabhāgassa vā
gahaṭṭhassa vā pabbajitassa vā viññussa santike paccakkhātā
paccakkhātāva hoti. Sace pana so na jānāti apaccakkhātāva
hoti. Etamatthaṁ dassento ariyakenātiādimāha. Tattha ariyakannāma
ariyavohāro magadhabhāsā. Milakkhakaṁ nāma yokoci anariyako
andhadamiḷādi. So ce na paṭivijānātīti bhāsantare vā anabhiññatāya
buddhasamaye vā akovidatāya imannāma atthaṁ esa bhaṇatīti na
paṭivijānāti. Davāyāti sahasā aññaṁ bhaṇitukāmo sahasā buddhaṁ
paccakkhāmīti bhaṇati. Ravāyāti ravābhaññena. Aññaṁ bhaṇissāmīti
aññaṁ bhaṇanto purimena ko visesoti ce. Purimaṁ paṇḍitassāpi
sahasāvasena aññaṁ bhaṇanaṁ. Idaṁ pana mandattā momuhattā
pakkhalantassa aññaṁ bhaṇissāmīti aññaṁ bhaṇanaṁ. Assāvetukāmo
sāvetīti imassa sikkhāpadassa pāliṁ vāceti paripucchati uggaṇhāti
sajjhāyaṁ karoti vaṇṇeti ayaṁ vuccati assāvetukāmo sāvetīti.
Sāvetukāmo na sāvetīti dubbalabhāvaṁ āvikatvā sikkhaṁ paccakkhanto
vacībhedaṁ na karoti ayaṁ vuccati sāvetukāmo na sāvetīti.
Aviññussa sāvetīti mahallakassa vā potthakarūpasadisassa garumedhassa
vā samaye akovidassa gāmadārakānaṁ vā aviññutaṁ pattānaṁ
sāveti. Viññussa na sāvetīti paṇḍitassa ñātuṁ samatthassa na
sāveti. Sabbaso vā panāti buddhaṁ paccakkhāmītiādīsu yena
pariyāyena sikkhā paccakkhātā hoti tato ekampi vacībhedaṁ
306
Katvā na sāveti. Evaṁ khoti apaccakkhānalakkhaṇaṁ niyameti.
Ayaṁ hi ettha attho evameva sikkhā apaccakkhātā hoti
na aññena kāraṇenāti.
Idāni methunaṁ dhammaṁ paṭiseveyyātiādīnaṁ atthadassanatthaṁ
methunadhammo nāmātiādimāha. Tattha methunadhammo nāmāti idaṁ
niddisitabbassa methunadhammassa uddesapadaṁ. Asaddhammoti asataṁ
nīcajanānaṁ dhammo. Gāmadhammoti gāmavāsīnaṁ sevanadhammo.
Vasaladhammoti vasalānaṁ dhammo. Kilesavassanato vā sayameva
vasalo dhammoti vasaladhammo. Duṭṭhullanti duṭṭhañca kilesehi
duṭṭhattā thullañca anipuṇabhāvatoti duṭṭhullaṁ. Ito paṭṭhāya ca
tīsu padesu yo soti idaṁ parivattetvā yantanti katvā
yojetabbaṁ yantaṁ duṭṭhullaṁ yantaṁ odakantikaṁ yantaṁ rahassanti.
Ettha ca yasmā tassa kammassa parivārabhūtaṁ dassanampi gahaṇampi
āmasanampi phusanampi ghaṭṭanampi duṭṭhullaṁ tasmāpi taṁ kammaṁ
duṭṭhullaṁ yantaṁ duṭṭhullaṁ so methunadhammo udakaṁ assa ante
suddhatthaṁ ādiyatīti udakantaṁ udakantameva odakantikaṁ yantaṁ
odakantikaṁ so methunadhammo raho paṭicchanne okāse
kattabbatāya rahassaṁ yantaṁ rahassaṁ so methunadhammoti evaṁ
yojanā veditabbā. Dvayena dvayena samāpajjitabbato
dvayadvayasamāpatti 1-. Tattha yojanā yā sā dvayadvayasamāpatti
so methunadhammo nāmāti. Idha pana taṁ sabbaṁ ekajjhaṁ nigamento
307
Āha eso methunadhammo nāmāti. Kiṁkāraṇā vuccati
methunadhammoti. Ubhinnaṁ rattānaṁ sārattānaṁ avastutānaṁ pariyuṭṭhitānaṁ
ubhinnaṁ sadisānaṁ dhammoti taṁkāraṇā vuccati methunadhammoti.
Paṭisevati nāmāti idaṁ paṭiseveyyāti ettha yenākārena
paṭiseveyyāti vuccati tassākārassa dassanatthaṁ mātikāpadaṁ.
Yo nimittena nimittantiādīsu yo bhikkhu itthiyā nimittena
attano nimittaṁ itthiyā aṅgajātena attano aṅgajātaṁ sabbantimena
pamāṇena ekatilabījamattampi vātena asamphuṭṭhe allokāse paveseti
eso paṭisevati nāma. Ettakena sīlabhedaṁ pāpuṇāti pārājiko
hoti. Ettha ca itthīnimitte cattāri passāni vemajjhañcāti
pañcaṭṭhānāni labbhanti. Purisanimitte cattāri passāni majjhaṁ
uparīti cha. Tasmā itthīnimitte heṭṭhā pavesentopi pārājiko
hoti uparito pavesentopi ubhohi passehi pavesentopi cattāri
ṭhānāni muñcitvā majjhena pavesentopi pārājiko hoti.
Purisanimittaṁ pana heṭṭhābhāgena chupantaṁ pavesentopi pārājiko
hoti uparibhāgena chupantaṁ pavesentopi ubhohi passehi chupantaṁ
pavesentopi majjheneva chupantaṁ pavesentopi sammiñjitāṅgulī viya
majjhimapabbapiṭṭhiyā saṅkopetvā uparibhāgena chupantaṁ pavesentopi
pārājiko hoti. Tattha tulādaṇḍasadisaṁ pavesentassāpi cattāri
passāni majjhañcāti pañcaṭṭhānāni. Saṅkopetvā pavesentassāpi
cattāri passāni uparibhāgamajjhañcāti pañcaṭṭhānāni. Evaṁ
308
Sabbānipi purisanimitte dasaṭṭhānāni honti. Nimitte jātaṁ
anaṭṭhakāyappasādaṁ cammakhīlaṁ vā piḷakaṁ vā paveseti āpatti
pārājikassa. Naṭṭhakāyappasādaṁ matacammaṁ vā sukkhapiḷakaṁ vā
paveseti āpatti dukkaṭassa. Methunassādena lomaṁ vā
aṅgulīaṅguṭṭhabījāni vā pavesentassāpi dukkaṭameva. Ayañca methunakathā
nāma yasmā duṭṭhullā kathā asabbhikathā tasmā etaṁ vā aññaṁ
vā vinaye īdisaṁ ṭhānaṁ kathentena paṭikūlamanasikārañca samaṇasaññañca
hirottappañca paccupaṭṭhapetvā sammāsambuddhe gāravaṁ uppādetvā
asamakaruṇassa lokanāthassa karuṇāguṇaṁ āvajjitvā kathetabbaṁ.
So hi nāma bhagavā sabbaso kāmehi vinivattamānasopi sattānudayāya
lokānukampāya sattesu kāruññataṁ paṭicca sikkhāpadappaññāpanatthāya
īdisaṁ kathaṁ kathesi aho satthu karuṇāguṇoti evaṁ lokanāthassa
karuṇāguṇaṁ āvajjitvā kathetabbaṁ. Apica yadi bhagavā sabbākārena
īdisaṁ kathaṁ na katheyya ko jāneyya ettakesu ṭhānesu pārājikaṁ
ettakesu thullaccayaṁ ettakesu dukkaṭanti. Tasmā suṇantenapi
kathentenapi vījanakena mukhaṁ apidhāya dantavidaṁsakaṁ hasamānena na
nisīditabbaṁ. Sammāsambuddhenāpi īdisaṁ kathitanti paccavekkhitvā
tabbhītena hirottappasampannena satthupaṭibhāgena hutvā kathetabbanti.
Mūlappaññattisikkhāpadaṁ niṭṭhitaṁ.
Anuppaññattivāre antamasoti sabbantimena paricchedena.
Tiracchānagatāyapīti paṭisandhivasena tiracchānesu gatāya. Pageva
309
Manussitthiyāti paṭhamataraṁ manussajātikāya itthiyā. Pārājikabhūtāeva
cettha tiracchānagatitthī tiracchānagatāti gahetabbā na sabbā.
Tatrāyaṁ paricchedo
apādānaṁ ahimacchā dipadānañca kukkuṭī
catuppadānaṁ majjārī vatthu pārājikassimāti.
Tattha ahiggahaṇena sabbāpi ajagaragonasādibhedā dīghajāti saṅgahitā.
Tasmā dīghajātīsu yattha tiṇṇaṁ maggānaṁ aññatarasmiṁ sakkā
tilaphalamattaṁ pavesetuṁ sā pārājikavatthu avasesā dukkaṭavatthūti
veditabbā. Macchaggahaṇena sabbāpi macchakacchapamaṇḍūkādibhedā
udakajāti saṅgahitā. Tatrāpi dīghajātiyaṁ vuttanayeneva
pārājikavatthuca dukkaṭavatthuca veditabbaṁ. Ayaṁ pana viseso
kharakamukhamaṇḍūkā nāma honti tesaṁ mukhasaṇṭhānaṁ mahantaṁ chiddaṁ appakaṁ
tattha pavesanaṁ nappahoti mukhasaṇṭhānaṁ pana vaṇasaṅkhepaṁ gacchati
tasmā taṁ thullaccayavatthūti veditabbaṁ. Kukkuṭiggahaṇena sabbāpi
kākakapotādibhedā pakkhijāti saṅgahitā. Tatrāpi vuttanayeneva
pārājikavatthu ca dukkaṭavatthu ca veditabbaṁ. Majjāriggahaṇena sabbāpi
rukkhasunakhamaṅgusagodhādibhedā catuppadajāti saṅgahitā. Tatthāpi
vuttanayeneva pārājikavatthu ca dukkaṭavatthu ca veditabbaṁ. Pārājikoti
parājito parājayaṁ āpanno. Ayaṁ hi pārājikasaddo
sikkhāpadāpattipuggalesu vattati. Tattha aṭṭhānametaṁ ānanda anavakāso
yaṁ tathāgato vajjīnaṁ vā vajjiputtakānaṁ vā kāraṇā sāvakānaṁ
310
Pārājikasikkhāpadaṁ paññattaṁ samūhaneyyāti evaṁ sikkhāpade vattamāno
veditabbo. Āpattiṁ tvaṁ bhikkhu āpanno pārājikanti evaṁ
āpattiyā. Na mayaṁ pārājikā yo avahaṭo so pārājikoti
evaṁ puggale vattamāno veditabbo. Pārājikena dhammena
anuddhaṁseyyātiādīsu pana dhamme vattatīti vadanti. Yasmā pana
tattha dhammoti katthaci āpatti katthaci sikkhāpadameva adhippetaṁ
tasmā so visuṁ na vattabbo. Tattha sikkhāpadaṁ yo taṁ
atikkamati taṁ parājeti tasmā pārājikanti vuccati. Āpatti
pana yo taṁ ajjhāpajjati taṁ parājeti tasmā pārājikāti
vuccati. Puggalo yasmā parājito parājayamāpanno tasmā
pārājikoti vuccati. Etameva hi atthaṁ sandhāya parivārepi
pārājikanti yaṁ vuttaṁ taṁ suṇāhi yathākathaṁ
cuto paraddho bhaṭṭho ca saddhammā hi niraṅkato
saṁvāsopi tahiṁ natthi tenetaṁ iti vuccatīti
vuttaṁ. Ayaṁ hettha attho taṁ sikkhāpadaṁ vītikkamanto āpattiñca
āpanno puggalo cuto hotīti sabbaṁ yojetabbaṁ. Tena
vuccatīti yena kāraṇena assamaṇo hoti asakyaputtiyo paribhaṭṭho
chinno parājito sāsanato tena vuccati. Kinti. Pārājiko
hotīti. Saha vasanti etthāti saṁvāso. Taṁ dassetuṁ saṁvāso
nāmāti vatvā ekakammantiādimāha. Tatrāyaṁ saddhiṁ yojanāya
saṁvaṇṇanā. Catubbidhaṁpi saṅghakammaṁ sīmāparicchinnehi pakatattehi
311
Bhikkhūhi ekato kattabbattā ekakammaṁ nāma. Tathā pañcavidhopi
pāṭimokkhuddeso ekato uddisitabbattā ekuddeso nāma. Paññattaṁ
pana sikkhāpadaṁ sabbehipi lajjipuggalehi samaṁ sikkhitabbabhāvato
samasikkhātā nāma. Ettha yasmā sabbepi lajjino etesu
kammādīsu saha vasanti na ekopi tato bahiddhā sandissati
tasmā tāni sabbānipi gahetvā eso saṁvāso nāmāti āha.
So ca vuttappakāro saṁvāso tena puggalena saddhiṁ natthi tena
kāraṇena pārājiko puggalo asaṁvāsoti vuccatīti.
Evaṁ uddiṭṭhasikkhāpadaṁ padānukkamena vibhajitvā idāni yantaṁ
paṭiseveyyāti ettha yenākārena paṭiseveyyāti vuccati tassākārassa
dassanatthaṁ paṭisevati nāmāti idaṁ mātikāpadaṁ ṭhapetvā nimittena
nimittaṁ aṅgajātena aṅgajātanti vuttaṁ. Tattha yasmā na
kevalaṁ itthiyāeva nimittaṁ pārājikavatthu na ca manussitthiyāeva
suvaṇṇarajatādimayānañca itthīnampi nimittaṁ vatthueva na hoti
tasmā yaṁyaṁ vatthu hoti taṁtaṁ dassetuṁ tisso itthiyotiādinā
nayena yesaṁ nimittāni vatthūni honti te satte vatvā
manussitthiyā tayo maggetiādinā nayena tīṇi vatthūni āha.
Tattha tisso itthiyo ubhatobyañjanakā tayo paṇḍakā tayo purisāti
pārājikavatthūnaṁ nimittānaṁ nissayā dvādasa sattā honti. Tesu
itthīpurisā pākaṭā eva. Paṇḍakaubhatobyañjanakabhedo
pabbajjākhandhakavaṇṇanāyaṁ pākaṭo bhavissati. Manussitthiyā tayo magge
312
Methunaṁ dhammaṁ paṭisevantassāti ettha ca manussitthiyā tīsu maggesūti
attho veditabbo. Evaṁ sabbattha. Sabbeeva cete manussitthiyā
tayo maggā amanussitthiyā tayo tiracchānagatitthiyā tayoti nava
manussaubhatobyañjanakādīnaṁ nava manussapaṇḍakādīnaṁ dve dve
katvā cha tathā manussapurisādīnanti samattiṁsa maggā honti. Etesu
nimittasaññātesu yattha katthaci attano aṅgajātaṁ tilaphalamattampi
pavesetvā methunaṁ dhammaṁ paṭisevanto pārājikaṁ āpajjati.
Āpajjanto pana yasmā sevanacitteneva āpajjati na vinā tena
tasmā taṁ lakkhaṇaṁ dassento bhagavā bhikkhussa sevanacittaṁ
upaṭṭhitetiādimāha. Tattha bhikkhussāti methunasevanakassa bhikkhussa.
Sevanacittaṁ upaṭṭhiteti bhummatthe paccattavacanaṁ. Sevanacitte
paccupaṭṭhiteti attho. Vaccamaggaṁ aṅgajātaṁ pavesentassāti
yena maggena vaccaṁ nikkhamati taṁ maggaṁ attano aṅgajātaṁ
purisanimittaṁ tilaphalamattampi pavesentassa. Āpatti pārājikassāti
āpatti pārājikā assa hotīti attho. Athavā āpattīti
āpajjanaṁ hoti. Pārājikassāti pārājikadhammassa. Eseva
nayo sabbattha. Evaṁ sevanacitteneva pavesentassa āpattiṁ
dassetvā idāni yasmā taṁ pavesanaṁ nāma na kevalaṁ attūpakkamena
parūpakkamenāpi hoti tatrāpi ca sādiyantasseva āpatti
paṭisevanacittasamaṅgissa na itarassa tasmā ye saddhāpabbajitā kulaputtā
sammāpaṭipannakā parapakkamena pavesanepi sati na sādiyanti tesaṁ
313
Rakkhaṇatthaṁ bhikkhupaccatthikā manussitthintiādimāha. Tattha paṭipakkhaṁ
atthayanti icchantīti paccatthikā. Bhikkhūeva paccatthikā
bhikkhupaccatthikā. Visabhāgānaṁ veribhikkhūnametaṁ adhivacanaṁ. Manussitthiṁ
bhikkhuno santike ānetvāti issāpakatā taṁ bhikkhuṁ nāsetukāmā
āmisena vā upalāpetvā mittasanthavavasena vā idaṁ amhākaṁ
kiccaṁ karohīti vatvā kañci manussitthiṁ rattibhāge tassa bhikkhussa
vasanokāsaṁ ānetvā. Vaccamaggena aṅgajātaṁ abhinisīdentīti
taṁ bhikkhuṁ hatthapādasīsādīsu suggahitaṁ nippariphandaṁ gahetvā itthiyā
vaccamaggena tassa bhikkhuno aṅgajātaṁ abhinisīdenti sampayojentīti
attho. So cetiādīsu so ce bhikkhu vaccamaggabbhantaraṁ
attano aṅgajātassa pavesanaṁ sādiyati adhivāseti tasmiṁ khaṇe
sevanacittaṁ upaṭṭhapeti paviṭṭhaṁ sādiyati adhivāseti paviṭṭhakāle
sevanacittaṁ upaṭṭhapeti ṭhitaṁ sādiyati adhivāseti ṭhānappattakāle
sukkavisaṭṭhisamaye sevanacittaṁ upaṭṭhapeti uddharaṇaṁ sādiyati adhivāseti
nīharaṇakāle paṭisevanacittaṁ upaṭṭhapeti evaṁ catūsu ṭhānesu sādiyanto
mama verisamaṇehi idaṁ katanti vattuṁ na labhati pārājikāpattimeva
āpajjati. Yathā ca imāni cattāri sādiyanto āpajjati evaṁ
purimaṁ ekaṁ asādiyitvā tīṇi sādiyantopi dve asādiyitvā dve
sādiyantopi tīṇi asādiyitvā ekaṁ sādiyantopi āpajjatiyeva.
Sabbaso pana asādiyanto āsīvisamukhaṁ viya aṅgārakāsuṁ viya ca
paviṭṭhaṁ aṅgajātaṁ maññamāno nāpajjati. Tena vuttaṁ pavesanaṁ na
314
Sādiyati .pe. Uddharaṇaṁ na sādiyati anāpattīti. Imaṁ hi
evarūpaṁ āraddhavipassakaṁ kāye ca jīvite ca anapekkhaṁ ekādasahi
aggīhi sampajjalitānīva sabbāyatanāni ukkhittāsike viya ca vadhake
pañcakāmaguṇe passantaṁ puggalaṁ rakkhanto bhagavā paccatthikānaṁ
cassa manorathavighātaṁ karonto imaṁ pavesanaṁ na sādiyatītiādikaṁ
catukkaṁ nīharitvā ṭhapetīti.
Paṭhamacatukkakathā niṭṭhitā.
Evaṁ paṭhamaṁ catukkaṁ dassetvā idāni yasmā bhikkhupaccatthikā
itthiṁ ānetvā na kevalaṁ vaccamaggeneva abhinisīdenti athakho
passāvamaggenapi mukhenapi. Itthiṁ ānentāpi ca keci jāgarantiṁ
ānenti keci suttaṁ keci mattaṁ keci ummattaṁ keci pamattaṁ
aññāvihitaṁ vikkhittanti attho. Keci mataṁ akkhayitaṁ soṇasigālādīhi
akkhayitanimittanti attho. Keci mataṁ yebhuyyena akkhayitaṁ. Yebhuyyena
akkhayitā nāma yassā nimitte vaccamagge vā passāvamagge vā
mukhe vā bahutaro okāso akkhayito hoti. Keci mataṁ yebhuyyena
khayitaṁ. Yebhuyyena khayitā nāma yassā vaccamaggādike nimitte
bahuṁ khayitaṁ hoti appaṁ akkhayitaṁ. Na kevalañca manussitthimeva
ānenti athakho amanussitthimpi tiracchānagatitthimpi. Na kevalañca
vuttappakāraṁ itthimeva ubhatobyañjanakampi paṇḍakampi purisampi
ānenti. Tasmā tesaṁ vasena aññānipi catukkāni dassento
bhikkhupaccatthikā manussitthiṁ jāgarantintiādimāha. Tattha pāliyā
315
Asammohatthaṁ vuttacatukkāni evaṁ saṅkhyāto veditabbāni.
Manussitthiyā tiṇṇaṁ maggānaṁ vasena tīṇi suddhikacatukkāni tīṇi
jāgarantīcatukkāni tīṇi suttacatukkāni tīṇi mattacatukkāni tīṇi
ummattacatukkāni tīṇi pamattacatukkāni tīṇi matākkhayitacatukkāni
tīṇi yebhuyyena akkhayitacatukkāni tīṇi yebhuyyena khayitacatukkānīti
sattavīsati catukkāni. Tathā amanussitthiyā tathā tiracchānagatitthiyāti
itthīvāre ekāsīti catukkāni. Yathā ca itthīvāre evaṁ
ubhatobyañjanakavāre. Paṇḍakapurisavāresu pana dvinnaṁ maggānaṁ vasena
catuppaṇṇāsa catuppaṇṇāsa honti. Evaṁ sabbānipi dve satāni
sattati ca catukkāni honti. Tāni uttānatthāniyeva.
Sabbavāresu panettha mataṁ yebhuyyena akkhayitaṁ yebhuyyena khayitanti
etasmiṁ ṭhāne ayaṁ vinicchayo. Tambapaṇṇidīpe kira dve vinayadharā
samānācariyakattherā ahesuṁ upatissatthero ca pussadevatthero ca.
Te mahābhaye vinayapiṭakaṁ pariharantā rakkhiṁsu. Tesu upatissatthero
byattataro. Tassāpi dve antevāsikā ahesuṁ mahāpadumatthero ca
mahāsumatthero ca. Tesu mahāsumatthero navakkhattuṁ vinayapiṭakaṁ
assosi. Mahāpadumatthero tena saddhiṁ navakkhattuṁ visuñca ekako
navakkhattunti aṭṭhārasakkhattuṁ assosi. Ayameva tesu byattataro.
Tesu mahāsumatthero navakkhattuṁ vinayapiṭakaṁ sutvā ācariyaṁ muñcitvā
aparagaṅgaṁ agamāsi. Tato mahāpadumatthero āha sūro vata re
esa vinayadharo yo dharamānakaṁyeva ācariyaṁ muñcitvā aññattha
316
Vasitabbaṁ maññati nanu ācariye dharamāne vinayapiṭakañca aṭṭhakathañca
anekakkhattuṁ gahetvāpi na vissajjetabbaṁ niccakālaṁ sotabbaṁ anusaṁvaccharaṁ
sajjhāyitabbanti. Evaṁ vinayagarukānaṁ bhikkhūnaṁ kāle ekadivasaṁ
upatissatthero mahāpadumattherappamukhānaṁ pañcannaṁ antevāsikasatānaṁ
paṭhamapārājikasikkhāpade imaṁ padesaṁ vaṇṇento nisinno hoti.
Taṁ antevāsikā pucchiṁsu bhante yebhuyyena akkhayite pārājikaṁ
yebhuyyena khayite thullaccayaṁ upaḍḍhakkhayite kena bhavitabbanti.
Thero āha āvuso buddhā nāma pārājikaṁ paññāpentā na
sāvasesaṁ katvā paññāpenti anavasesaṁ katvā sabbaṁ pariyādiyitvā
sotaṁ chinditvā pārājikavatthusmiṁ pārājikameva paññāpenti idaṁ
hi sikkhāpadaṁ lokavajjaṁ na paṇṇattivajjaṁ tasmā yadi
upaḍḍhakkhayite pārājikaṁ bhaveyya paññāpeyya sammāsambuddho
pārājikacchāyā panettha na dissati thullacyameva dissatīti. Apica
matasarīre pārājikaṁ paññāpento bhagavā yebhuyyena akkhayite ṭhapesi
tato paraṁ pārājikaṁ natthīti dassetuṁ thullaccayaṁ paññāpento
yebhuyyena khayite ṭhapesi tato paraṁ thullaccayaṁ natthīti dassetunti
veditabbaṁ. Khayitākhayitañca nāmetaṁ matasarīrasmiṁyeva veditabbaṁ na
jīvamāne. Jīvamāne hi nakhapiṭṭhippamāṇepi maṁse vā nahārumhi
vā sati pārājikameva hoti. Yadipi nimittaṁ sabbaso khayitaṁ chavicammaṁ
natthi nimittasaṇṭhānaṁ paññāyati pavesanaṁ jāyati pārājikameva.
Nimittasaṇṭhānaṁ pana anavasesetvā sabbasmiṁ nimitte chinditvā
317
Samantato tacchetvā uppāṭite vaṇasaṅkhepavasena thullaccayaṁ.
Nimittato patitāya maṁsapesiyā upakkamantassa dukkaṭaṁ. Matasarīre
pana yadipi sabbaṁ sarīraṁ khayitaṁ hoti yadipi akkhayitaṁ tayo pana
maggā akkhayitā tesu upakkamantassa pārājikaṁ. Yebhuyyena
akkhayite pārājikameva upaḍḍhakkhayite ca yebhuyyena khayite ca
thullaccayaṁ. Manussānaṁ jīvamānasarīre akkhināsakaṇṇacchiddavatthikosesu
satthakādīhi katavaṇe vā methunarāgena tilaphalamattampi aṅgajātaṁ
pavesentassa thullaccayameva. Avasesasarīre upakacchakādīsu dukkaṭaṁ.
Mate allasarīre pārājikakkhette pārājikaṁ thullaccayakkhette thullaccayaṁ
dukkaṭakkhette dukkaṭaṁ. Yadā pana sarīraṁ uddhumātakaṁ hoti
kuthitaṁ nīlamakkhikasamākiṇṇaṁ kimikulasamākulaṁ navahi vaṇamukhehi
pagghalitapubbakuṇapabhāvena upagantumpi asakkuṇeyyaṁ tadā pārājikavatthuñca
thullaccayavatthuñca vijahati tādise sarīre yattha katthaci upakkamato
dukkaṭameva. Tiracchānagatānaṁ hatthiassagogadrabhaoṭṭhamahisādīnaṁ
nāsāya thullaccayaṁ. Vatthikose thullaccayameva. Sabbesampi
tiracchānagatānaṁ akkhikaṇṇavaṇesu dukkaṭaṁ avasesasarīrepi dukkaṭameva.
Matānaṁ allasarīre pārājikakkhette pārājikaṁ thullaccayakkhette
thullaccayaṁ dukkaṭakkhette dukkaṭaṁ. Kuthitakuṇape pubbe vuttanayeneva
sabbattha dukkaṭaṁ. Kāyasaṁsaggarāgena vā methunarāgena vā
jīvamānakapurisassa vatthikosaṁ appavesento nimitte nimittaṁ chupati dukkaṭaṁ.
Methunarāgena itthiyā appavesento nimittena nimittaṁ chupati
318
Thullaccayaṁ. Mahāaṭṭhakathāyaṁ pana itthīnimittaṁ methunarāgena mukhena
chupati thullaccayanti vuttaṁ. Cammakkhandhake chabbaggiyā bhikkhū
aciravatiyā nadiyā gāvīnaṁ tarantīnaṁ visāṇesupi gaṇhanti kaṇṇesupi
gaṇhanti gīvāyaṁpi gaṇhanti cheppāyaṁpi gaṇhanti piṭṭhimpi abhiruhanti
rattacittāpi aṅgajātaṁ chupantīti imissā atthuppattiyā avisesena
vuttaṁ na ca bhikkhave rattacittena aṅgajātaṁ chupitabbaṁ yo chupeyya
āpatti thullaccayassāti. Taṁ sabbampi saṁsandetvā yathā na virujjhati
tathā gahetabbaṁ. Kathañca na virujjhati. Yaṁ tāva mahāaṭṭhakathāyaṁ
vuttaṁ methunarāgena mukhena chupatīti tatra kira nimittamukhaṁ mukhanti
adhippetaṁ. Methunarāgenāti ca vuttattāpi ayameva tattha adhippāyo
veditabbo. Na hi itthīnimitte pakatimukhena methunūpakkamo hoti.
Khandhakepi ye piṭṭhiṁ abhiruhantā methunarāgena aṅgajātena aṅgajātaṁ
chupiṁsu te sandhāya thullaccayaṁ vuttanti veditabbaṁ. Itarathā hi
dukkaṭaṁ siyā. Keci panāhu khandhakepi mukheneva chupanaṁ sandhāya
oḷārikattā kammassa thullaccayaṁ vuttaṁ aṭṭhakathāyampi taṁ sandhāya
bhāsitaṁ gahetvāva methunarāgena mukhena chupati thullaccayanti vuttanti.
Tasmā suṭṭhu sallakkhetvā ubhosu vinicchayesu yo yuttataro
so gahetabbo. Vinayaññū pana purimaṁ pasaṁsanti. Kāyasaṁsaggarāgena
pana pakatimukhena vā nimittamukhena vā itthīnimittaṁ
chupantassa saṅghādiseso. Tiracchānagatitthiyā passāvamaggaṁ
nimittamukhena chupantassa vuttanayeneva thullaccayaṁ kāyasaṁsaggarāgena
319
Dukkaṭanti.
Avasesaekūnasattaticatukkakathā niṭṭhitā.
Evaṁ bhagavā paṭipannakassa bhikkhuno rakkhaṇatthaṁ sattatidvisatacatukkāni
nīharitvā idāni ye anāgate pāpabhikkhū santhataṁ 1-
imaṁ na kiñci upādinnakaṁ upādinnakena phusati ko ettha
dosoti sañcicca lesaṁ oḍessanti tesaṁ sāsane patiṭṭhā evaṁ na
bhavissatīti disvā tesu sattatidvisatacatukkesu ekamekaṁ catukkaṁ catūhi
santhatādibhedehi bhinditvā dassento bhikkhupaccatthikā manussitthiṁ
bhikkhussa santike ānetvā vaccamaggena passāvamaggena mukhena
aṅgajātaṁ abhinisīdenti santhatāya asanthatassātiādimāha. Tattha
santhatāya asanthatassātiādīsu santhatāya itthiyā vaccamaggena
passāvamaggena mukhena asanthatassa bhikkhussa aṅgajātaṁ abhinisīdentīti
iminā nayena yojanā veditabbā. Tattha santhatā nāma yassā
tīsu maggesu yokoci maggo paliveṭhetvā anto vā pavesetvā
yena kenaci vatthena vā paṇṇena vā vākapaṭena vā cammena
vā tipusīsādīnaṁ paṭena vā paṭicchanno. Santhato nāma yassa
aṅgajātaṁ tesaṁyeva vatthādīnaṁ yena kenaci paṭicchannaṁ. Tattha
upādinnakena vā anupādinnakaṁ ghaṭṭiyatu anupādinnakena vā upādinnakaṁ
anupādinnakena vā anupādinnakaṁ upādinnakena vā upādinnakaṁ
sace yattake paviṭṭhe pārājikaṁ hotīti vuttaṁ tattakaṁ pavisati
1. purāṇapotthakesu saṇṭhatanti likhiyati.
320
Sabbattha sādiyantassa pārājikakkhette pārājikaṁ thullaccayakkhette
thullaccayaṁ dukkaṭakkhette dukkaṭameva hoti. Sace itthīnimittaṁ
khāṇuṁ katvā santhataṁ khāṇuṁ ghaṭṭentassa dukkaṭaṁ. Sace
purisanimittaṁ khāṇuṁ katvā santhataṁ khāṇuṁ pavesentassa dukkaṭaṁ.
Sace ubhayaṁ khāṇuṁ katvā santhataṁ khāṇunā khāṇuṁ ghaṭṭentassa
dukkaṭaṁ. Sace itthīnimitte veḷunaḷapabbādīnaṁ kiñci pakkhittaṁ
tassa heṭṭhābhāgañcepi phusanto tilaphalamattaṁ paveseti pārājikaṁ.
Uparibhāgañcepi ubhosu passesu ekaṁ passaṁ cepi phusanto paveseti
pārājikaṁ. Cattāripi passāni aphusanto pavesetvā tassa talañcepi
phusati pārājikaṁ. Yadi pana passesu vā tale vā aphusanto
ākāsagatameva katvā pavesetvā nīharati dukkaṭaṁ. Bahiddhā khāṇuke
phusati dukkaṭameva. Yathā ca itthīnimitte vuttaṁ evaṁ sabbattha
lakkhaṇaṁ veditabbanti.
Santhatacatukkappabhedakathā niṭṭhitā.
Evaṁ santhatacatukkappabhedaṁ vatvā idāni yasmā na kevalaṁ
manussitthīādike bhikkhussa santike ānenti athakho bhikkhumpi tāsaṁ
santike ānenti tasmā taṁ pabhedaṁ dassento bhikkhupaccatthikā
bhikkhuṁ manussitthiyā santiketiādinā nayena sabbāni tāni catukkāni
punapi nīharitvā dassesi. Tesu vinicchayo vuttanayeneva veditabboti.
Bhikkhupaccatthikavasena catukkabhedavaṇṇanā niṭṭhitā.
Yasmā pana bhikkhupaccatthikā evameva karonti
321
Rājapaccatthikādayopi karonti tasmā tampabhedaṁ dassento
rājapaccatthikātiādimāha. Tattha rājāyeva paccatthikā
rājapaccatthikā. Te ca sayaṁ ānentāpi aññehi ānāpentāpi
ānentiyevāti veditabbā. Corāeva paccatthikā corapaccatthikā.
Dhuttāti methunūpasaṁhitakhiḍḍāpasutā nāgariyakerājiyapurisā 1-
itthīdhuttasurādhuttādayo vā. Dhuttāeva paccatthikā dhuttapaccatthikā.
Gandhanti hadayaṁ vuccati taṁ uppāṭentīti uppalagandhā 2-.
Uppalagandhāeva paccatthikā uppalagandhapaccatthikā. Te kira na
kasivaṇijjādīhi jīvanti panthaghātādīni katvā puttadāraṁ posenti.
Te kammasiddhiṁ paṭṭhayamānā devatānaṁ āyācitvā tāsaṁ balikammatthaṁ
manussānaṁ hadayaṁ uppāṭenti. Sabbakālañca manussā dullabhā
bhikkhū pana araññe viharantā sulabhā honti. Te sīlavantaṁ bhikkhuṁ
gahetvā sīlavato vadho nāma bhāriyo hotīti maññamānā tassa
sīlavināsanatthaṁ manussitthīādike vā ānenti taṁ vā tattha nenti.
Ayamettha viseso. Sesaṁ vuttanayeneva veditabbaṁ. Bhikkhupaccatthikavāre
vuttanayeneva ca imesu catūsupi vāresu catukkāni veditabbāni.
Pāliyaṁ pana saṅkhittena vuttāni.
Sabbākārena catukkappabhedakathā niṭṭhitā.
Idāni yaṁ vuttaṁ manussitthiyā tayo magge methunaṁ dhammaṁ
322
Paṭisevantassātiādi ettha asammohatthaṁ maggena
maggantiādimāha. Tattha maggena magganti itthiyā tīsu maggesu
aññatarena attano aṅgajātaṁ paveseti. Athavā sambhinnesu
dvīsu maggesu passāvamaggena vaccamaggaṁ vaccamaggena vā passāvamaggaṁ
paveseti. Maggena amagganti passāvādimaggena pavesetvā
tassa sāmantā vaṇena nīharati. Amaggena magganti sāmantā
vaṇena pavesetvā maggena nīharati. Amaggena amagganti dvīsu
sambhinnavaṇesu ekena vaṇena pavesetvā dutiyena nīharati.
Imassa suttassa anulomavasena sabbattha vaṇasaṅkhepe thullaccayaṁ
veditabbaṁ. Idāni yaṁ parato vakkhati anāpatti ajānantassa
asādiyantassāti tattha asammohatthaṁ bhikkhu suttabhikkhumhītiādimāha.
Tatrāyaṁ adhippāyo yo paṭibuddho sādiyati so suttamhi mayi
eso vipaṭipajji nāhaṁ jānāmīti na muccati. Ubho nāsetabbāti
cettha dvepi liṅganāsanena nāsetabbā. Tatra dūsakassa paṭiññākaraṇaṁ
natthi dūsito pucchitvā paṭiññāya nāsetabbo. Sace na sādiyati
na nāsetabbo. Eso nayo sāmaṇeravārepi.
Evaṁ tattha tattha taṁtaṁ āpattiñca anāpattiñca dassetvā
idāni anāpattimeva dassento anāpatti ajānantassātiādimāha.
Tattha ajānanto nāma yo mahāniddaṁ okkanto
parena kataṁ upakkamampi na jānāti vesāliyaṁ mahāvane divāvihāraṁ
gato bhikkhu viya evarūpassa anāpatti. Vuttampi cetaṁ nāhaṁ
323
Bhagavā jānāmīti anāpatti bhikkhu ajānantassāti. Asādiyanto
nāma yo jānitvāpi na sādiyati tattheva sahasā vuṭṭhitabhikkhu
viya. Vuttampi cetaṁ nāhaṁ bhagavā sādiyinti anāpatti bhikkhu
asādiyantassāti. Ummattako nāma pittummattako. Duvidhaṁ hi
pittaṁ baddhapittaṁ abaddhapittañca. Abaddhapittaṁ lohitaṁ viya
sabbaṅgagataṁ. Tamhi kupite sattānaṁ kaṇḍukacchusarīrakampādīni
honti. Tāni bhesajjakiriyāya vūpasamanti. Baddhapittaṁ pana
pittakosake ṭhitaṁ. Tamhi kupite sattā ummattakā honti.
Vipallatthasaññā hirottappaṁ chaḍḍetvā asāruppacāraṁ caranti.
Lahukagarukāni sikkhāpadāni maddantāpi na jānanti. Bhesajjakiriyāyapi
atekicchā honti evarūpassa ummattakassa anāpatti. Khittacitto
nāma visaṭṭhacitto yakkhummattako vuccati. Yakkhā kira bheravāni
vā ārammaṇāni dassetvā mukhena hatthaṁ pavesetvā hadayarūpaṁ
vā maddantā satte vipallatthasaññe karonti. Evarūpassa
khittacittassa anāpatti. Tesaṁ pana ubhinnaṁ ayaṁ viseso.
Pittummattako niccameva ummattako hoti pakatisaññaṁ na labhati.
Yakkhummattako antarantarā pakatisaññaṁ paṭilabhati. Idha pana
pittummattako vā hotu yakkhummattako vā yo sabbaso
muṭṭhassati kiñci na jānāti aggimpi suvaṇṇampi gūthampi
candanampi ekasadisaṁ maddanto vicarati evarūpassa anāpatti.
Antarantarā saññaṁ paṭilabhitvā ñatvā karontassa pana āpattiyeva.
324
Vedanaṭṭo nāma yo adhimattāya dukkhavedanāya āturo kiñci na
jānāti evarūpassa anāpatti. Ādikammiko nāma yo tasmiṁ
tasmiṁ kamme ādibhūto. Idha pana sudinnatthero ādikammiko tassa
anāpatti. Avasenānaṁ makkaṭīsamaṇavajjiputtādīnaṁ āpattiyevāti.
Padabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
Imasmiṁ pana sikkhāpade kosallatthaṁ idaṁ pakiṇṇakaṁ veditabbaṁ.
Samuṭṭhānañca kiriyā atho saññā sacittakaṁ
lokavajjañca kammañca kusalaṁ vedanāya cāti.
Tattha samuṭṭhānanti sabbasaṅgāhiyavasena cha sikkhāpadasamuṭṭhānāni.
Tāni parivāre āvibhavissanti. Samāsato pana
sikkhāpadannāma atthi chassamuṭṭhānaṁ atthi catussamuṭṭhānaṁ atthi
tisamuṭṭhānaṁ atthi kaṭhinasamuṭṭhānaṁ atthi eḷakalomasamuṭṭhānaṁ
atthi dhuranikkhepādisamuṭṭhānaṁ. Tatrāpi kiñci kiriyato samuṭṭhāti
kiñci akiriyato samuṭṭhāti kiñci kiriyākiriyato samuṭṭhāti kiñci
siyā kiriyato siyā akiriyato samuṭṭhāti kiñci siyā kiriyato
siyā kiriyākiriyato samuṭṭhāti. Tatrāpi atthi saññāvimokkhaṁ
atthi no saññāvimokkhaṁ. Tattha yaṁ cittaṅgaṁ labhatiyeva taṁ
saññāvimokkhaṁ itaraṁ no saññāvimokkhaṁ. Puna atthi acittakaṁ
atthi sacittakaṁ. Yaṁ saheva cittena āpajjati taṁ sacittakaṁ.
Yaṁ vināpi cittena āpajjati taṁ acittakaṁ. Taṁ sabbampi lokavajjaṁ
paṇṇattivajjanti duvidhaṁ. Tesaṁ lakkhaṇaṁ vuttameva.
325
Kammakusalavedanāvasenāpi cettha atthi sikkhāpadaṁ kāyakammaṁ atthi vacīkammaṁ.
Tattha yaṁ kāyadvārikaṁ taṁ kāyakammaṁ yaṁ vacīdvārikaṁ taṁ vacīkammanti
veditabbaṁ. Atthi pana sikkhāpadaṁ kusalaṁ atthi akusalaṁ atthi
abyākataṁ. Dvattiṁseva hi āpattisamuṭṭhāpakacittāni aṭṭha
kāmāvacarakusalacittāni dvādasa akusalāni dasa kāmāvacarakiriyācittāni
kusalato ca kiriyato ca dve abhiññācittānīti. Tesu
yaṁ kusalacittena āpajjati taṁ kusalaṁ itarehi itaraṁ. Atthi ca
sikkhāpadaṁ tivedanaṁ atthi dvivedanaṁ atthi ekavedanaṁ. Tattha yaṁ
āpajjanto tīsu vedanāsu aññataravedanāsamaṅgī hutvā āpajjati
taṁ tivedanaṁ. Yaṁ āpajjanto sukhasamaṅgī vā upekkhāsamaṅgī vā
āpajjati taṁ dvivedanaṁ. Yaṁ āpajjanto dukkhavedanāsamaṅgīyeva
āpajjati taṁ ekavedananti veditabbaṁ. Evaṁ
samuṭṭhānañca kiriyā atho saññā sacittakaṁ
lokavajjañca kammañca kusalaṁ vedanāya cāti
imaṁ pakiṇṇakaṁ viditvā tesu samuṭṭhānādīsu idaṁ sikkhāpadaṁ
samuṭṭhānato ekasamuṭṭhānaṁ aṅgavasena dukasamuṭṭhānaṁ kāyacittato
samuṭṭhāti. Kiriyāsamuṭṭhānañca karontoyeva hi etaṁ āpajjati.
Methunapaṭisaṁyuttāya kāmasaññāya abhāvena muccanto saññāvimokkhaṁ.
Anāpatti ajānantassa asādiyantassāti hi vuttaṁ. Methunacitteneva
naṁ āpajjati na vinā cittenāti sacittakaṁ. Sarāgavaseneva taṁ
āpajjitabbato lokavajjaṁ. Kāyadvāreneva samuṭṭhānato kāyakammaṁ.
326
Cittaṁ panettha aṅgamattaṁ hoti. Na tassa vasena kammabhāvo
labbhati. Lobhacittena āpajjatabbato akusalacittaṁ. Sukhasamaṅgī
vā upekkhāsamaṅgī vā taṁ āpajjatīti dvivedananti veditabbaṁ.
Sabbañcetaṁ āpattiyaṁ yujjati. Sikkhāpadasīsena pana sabbāṭṭhakathāsu
desanā āruḷhā tasmā evaṁ vuttanti.
Makkaṭī vajjiputtā ca .pe. Vuḍḍhapabbajito migoti idaṁ
kiṁ. Imā vinītavatthūnaṁ bhagavatā sayaṁ vinicchitānaṁ tesaṁ tesaṁ vatthūnaṁ
udānagāthā nāma tāni vatthūni sukhaṁ vinayadharā uggaṇhissantīti
dhammasaṅgāhakattherehi ṭhapitā. Vatthugāthā pana dharamāneyeva bhagavati
upālittherena ṭhapitā iminā lakkhaṇena āyatiṁ vinayadharā vinayaṁ
vinicchinissantīti. Tasmā ettha vuttalakkhaṇaṁ sādhukaṁ sallakkhetvā
paṭhamasikkhāpadaṁ vinicchinitabbaṁ. Dutiyādīnañca vinītavatthūsu
vuttalakkhaṇena dutiyādīni. Vinītavatthūni hi sippikānaṁ paṭicchannakarūpāni viya
vinayadharānaṁ paṭicchannakavatthūni hontīti. Tattha purimāni dve vatthūni
anuppaññattiyaṁyeva vuttatthāni. Tatiye vatthumhi. Gihiliṅgenāti
gihivasena odātavattho hutvā. Catutthe natthi kiñci vattabbaṁ.
Tato paresu sattasu. Kusaciranti kuse gaṇṭhitvā kataciraṁ.
Vākaciranti tāpasānaṁ vakkalaṁ. Phalakacirannāma phalakasaṇṭhānāni
phalakāni sibbetvā kataciraṁ. Kesakambaloti kesehi tante
vāyitvā katakambalo. Vālakambaloti cāmarivālehi vāyitvā
katakambalo. Ulakapakkhanti alakasakuṇassa pakkhehi katanivāsanaṁ.
327
Ajinakkhipanti salomaṁ sakhuraṁ ajinamigacammaṁ. Dvādasame vatthumhi.
Sārattoti kāyasaṁsaggarāgena sāratto. Taṁ rāgaṁ ñatvā bhagavā
āpatti saṅghādisesassāti āha. Terasame vatthumhi.
Uppalavaṇṇāti sā therī sāvatthiyaṁ seṭṭhidhītā satasahassakappe
abhinīhārasampannā. Tassā pakatiyāpi atidassanīyā nīluppalavaṇṇā
kāyacchavi. Abbhantare pana kilesasantāpassa abhāvena ativiya
virocati. Sā tāyeva vaṇṇapokkharatāya uppalavaṇṇāti nāmaṁ
labhati. Paṭibaddhacittoti gihikālato paṭṭhāya rattacitto. So
kira tassā ñātidārako hoti. Athakhoti anantaratthe nipāto.
Mañcake nisinnānantaramevāti vuttaṁ hoti. Divā bāhirato āgantvā
dvāraṁ pidhāya nisinnānaṁ hi andhakāraṁ hoti. So yāvassā taṁ
andhakāraṁ na nassati tāvadeva evamakāsīti attho. Dūsesīti
paddhaṁsesi. Therī pana anavajjā attano samaṇasaññaṁ paccupaṭṭhapetvā
asādiyantī nisīdi asaddhammādhippāyena parāmaṭṭhā
aggikkhandhasilāthambhakhadirasārakhāṇukā viya. Sopi attano manorathaṁ pūretvā
gato. Tassā theriyā dassanapathaṁ vijahantasseva ayaṁ mahāpaṭhavī
sinerupabbataṁ dhāretuṁ samatthāpi taṁ pāpapurisaṁ byāmamattakalevaraṁ
dhāretuṁ asakkontī viya bhijjitvā vivaramadāsi. So taṁkhaṇaṁyeva
avīcijālānaṁ indanabhāvaṁ agamāsi. Bhagavā taṁ sutvā anāpatti
bhikkhave asādiyantiyāti vatvā theriṁ sandhāya dhammapade imaṁ
gāthamabhāsi
328
Vāri pokkharapatteva āraggeriva sāsapo
yo na lippati kāmesu tamahaṁ brūmi brāhmaṇanti.
Cuddasame vatthumhi. Itthīliṅgaṁ pātubhūtanti rattibhāge niddaṁ
okkamantassa purisasaṇṭhānaṁ massudāḍhikādi sabbaṁ antarahitaṁ
itthīsaṇṭhānaṁ uppannaṁ. Taññeva upajjhaṁ taṁ upasampadanti
pubbe gahitaupajjhameva pubbe kataupasampadameva anujānāmi.
Puna upajjhā na gahetabbā upasampadā na dātabbāti attho.
Tāni vassānīti bhikkhūpasampadato pabhūti yā vassagaṇanā taṁyeva
vassagaṇanaṁ anujānāmi. Na ito paṭṭhāya vassagaṇanā kātabbāti
attho. Bhikkhunīhi saṅkamitunti bhikkhunīhi cassā saddhiṁ saṅkamituṁ
saṅgantuṁ samaṅgibhavituṁ anujānāmīti attho. Idaṁ vuttaṁ hoti
apaṭirūpaṁ dānissā bhikkhūnaṁ majjhe vasituṁ bhikkhunīupassayaṁ gantvā
bhikkhunīhi saddhiṁ vasatūti. Yā āpattiyo bhikkhūnaṁ bhikkhunīhi
sādhāraṇāti yā desanāgāminiyo vā vuṭṭhānagāminiyo vā āpattiyo
bhikkhūnaṁ bhikkhunīhi saddhiṁ sādhāraṇā. Tā āpattiyo bhikkhunīnaṁ
santike vuṭṭhātunti tā sabbāpi bhikkhunīhi kātabbaṁ vinayakammaṁ
katvā bhikkhunīnaṁ santike vuṭṭhātuṁ anujānāmīti attho. Tāhi
āpattīhi anāpattīti yā pana bhikkhūnaṁ bhikkhunīhi asādhāraṇā
sukkavisaṭṭhiādikā āpattiyo tāhi anāpatti liṅgaparivattena
tā āpattiyo vuṭṭhitāva honti. Puna pakatiliṅge uppannepi
tāhi āpattīhi tassa anāpattiyevāti. Ayantāvettha pālivinicchayo.
329
Ayampana pālimutto okkantikavinicchayo. Imesu tāva
dvīsu liṅgesu purisaliṅgaṁ uttamaṁ itthīliṅgaṁ hīnaṁ tasmā purisaliṅgaṁ
balavākusalena antaradhāyati itthīliṅgaṁ dubbalakusalena patiṭṭhāti.
Itthīliṅgaṁ pana antaradhāyantaṁ dubbalākusalena antaradhāyati purisaliṅgaṁ
balavakusalena patiṭṭhāti. Evaṁ ubhayampi akusalena antaradhāyati
kusalena paṭilabbhati. Tattha sace dvinnaṁ bhikkhūnaṁ ekato sajjhāyaṁ
vā dhammasākacchaṁ vā katvā ekāgāre nipajjitvā niddaṁ okkantānaṁ
ekassa itthīliṅgaṁ pātubhavati ubhinnampi sahaseyyāpatti hoti.
So ce bujjhitvā attano taṁ vippakāraṁ disvā dukkhī dummano
rattibhāgeyeva itarassa āroceyya tena samassāsetabbo hotu
mā cintayittha vaṭṭasseveso doso sammāsambuddhena dvāraṁ dinnaṁ
bhikkhu vā hotu bhikkhunī vā anāvaṭo dhammo avārito
saggamaggoti. Samassāsetvā ca evaṁ vattabbaṁ tumhehi bhikkhunīupassayaṁ
gantuṁ vaṭṭati atthi vo kāci sandiṭṭhā bhikkhuniyoti. Sacassā
honti tādisā bhikkhuniyo atthīti no ce honti natthīti
vatvā so bhikkhu vattabbo mama saṅgahaṁ karotha idāniyeva
maṁ bhikkhunīupassayaṁ nethāti. Tena bhikkhunā taṁ gahetvā tassā
vā sandiṭṭhānaṁ attano vā sandiṭṭhānaṁ bhikkhunīnaṁ santikaṁ gantabbaṁ.
Gacchantena ca ekena na gantabbaṁ catūhi pañcahi bhikkhūhi saddhiṁ
jotakañca kattarayaṭṭhiñca gahetvā saṁvidahanaṁ parimocetvā mayaṁ
amukannāmaṭṭhānaṁ gacchāmāti gantabbaṁ. Sace bahigāme dūre vihāro
330
Hoti antarāmagge gāmantaranadīpārarattivippavāsagaṇaohīyanāpattīhi
anāpatti. Bhikkhunīupassayaṁ gantvā tā bhikkhuniyo vattabbā
asukannāma bhikkhuṁ ājānathāti. Āma ayyāti. Tassa itthīliṅgaṁ
pātubhūtaṁ saṅgahaṁ dānissa karothāti. Tā ce sādhu ayyā
idāni mayampi sajjhāyissāma dhammaṁ sossāma gacchatha tumheti
vatvā saṅgahaṁ karonti ārādhikā ca honti saṅgāhikā
lajjiniyo tā kopetvā aññattha na gantabbaṁ. Gacchati ce
gāmantaranadīpārarattivippavāsagaṇaohīyanāpattīhi na muccati. Sace pana
lajjiniyo honti na saṅgāhikāyo aññattha gantuṁ labbhati.
Sacepi alajjiniyo honti saṅgahaṁ pana karonti tāpi pariccajitvā
aññattha gantuṁ labbhati. Sace lajjiniyo ca saṅgāhikā ca
ñātikā na honti āsannagāme pana aññā ñātikā honti
paṭijagginikā tāsampi santikaṁ gantuṁ vaṭṭatīti vadanti. Gantvā
sace bhikkhubhāvepi nissayapaṭipanno paṭirūpāya bhikakhuniyā santike
nissayo gahetabbo. Mātikā vā vinayo vā uggahito suggahito
puna uggahaṇakāraṇaṁ natthi. Sace bhikkhubhāve parisāvacaro tassa
santikeyeva upasampannā sūpasampannā aññassa santike nissayo
gahetabbo. Pubbe taṁ nissāya vasantehipi aññassa santike
nissayo gahetabbo. Paripuṇṇavassasāmaṇerenāpi aññassa santike
upajjhā gahetabbā. Yaṁ panassa bhikkhubhāve adhiṭṭhitaṁ ticīvarañca
patto ca taṁ adhiṭṭhānaṁ vijahati puna adhiṭṭhātabbaṁ. Saṅkaccikā ca
331
Udakasāṭikā ca gahetabbā. Yaṁ atirekacīvaraṁ vā atirekapatto vā
vinayakammaṁ katvā ṭhapito hoti taṁ sabbampi vinayakammaṁ vijahati
puna kātabbaṁ. Paṭiggahitatelamadhuphāṇitādīnipi paṭiggahaṇaṁ vijahanti.
Sace paṭiggahaṇato sattame divase liṅgaṁ parivattati puna paṭiggahetvā
sattāhaṁ vattati. Yaṁ pana bhikkhukāle aññassa bhikkhuno santakaṁ
paṭiggahitaṁ taṁ paṭiggahaṇaṁ na vijahati. Yampi ubhinnaṁ sādhāraṇaṁ
avibhajitvā ṭhapitaṁ taṁ pakatatto rakkhati. Yaṁ pana vibhattaṁ
etasseva santakaṁ taṁ paṭiggahaṇaṁ vijahati. Vuttampi cetaṁ
parivāre
telamadhuphāṇitaṁ vāpi sappiṁ
sāmaṁ gahetvāna nikkhipeyya avītivatte
sattāhe sati paccaye paribhuñjantassa āpatti
pañhāmesā kusalehi cintitāti.
Idaṁ hi liṅgaparivattaṁ sandhāya vuttaṁ. Paṭiggahaṇaṁ nāma
liṅgaparivattena kālakiriyāya sikkhāpaccakkhānena hīnāyāvattanena
anupasampannassa dānena anapekkhavissajjanena acchinditvā gāhena ca
vijahati. Tasmā sacepi harītakakhaṇḍampi paṭiggahetvā ṭhapitamatthi
sabbamassa paṭiggahaṇaṁ vijahati. Bhikkhuvihāre pana yaṅkiñcissā
santakaṁ paṭiggahetvā vā apaṭiggahetvā vā ṭhapitaṁ sabbassa
sāva issarā āharāpetvā gahetabbaṁ. Yaṁ panettha thāvaraṁ tassā
santakaṁ senāsanaṁ vā uparopakā vā te yassicchati tassa
332
Dātabbā. Terasasu sammatīsu yā bhikkhukāle laddhā sammati sabbā
paṭippassambhati. Purimikāya senāsanaggāho paṭippassambhati.
Sace pacchimikāya senāsane gahite liṅgaṁ parivattati bhikkhusaṅgho
cassā uppannaṁ lābhaṁ dātukāmo hoti apaloketvā dātabbo.
Sace bhikkhunīhi sādhāraṇāya paṭicchannāya āpattiyā parivasantassa
liṅgaṁ parivattati pakkhamānattameva dātabbaṁ. Sace mānattaṁ
carantassa parivattati puna pakkhamānattameva dātabbaṁ. Sace
ciṇṇamānattassa parivattati bhikkhunīhi abbhānakammaṁ kātabbaṁ.
Sace akusalavipāke parikkhīṇe pakkhamānattakāle punareva liṅgaṁ
parivattati chārattaṁ mānattameva dātabbaṁ. Sace ciṇṇe
pakkhamānatte parivattati bhikkhūhi abbhānakammaṁ kātabbanti.
Anantare bhikkhuniyā liṅgaparivattanavatthumhi idha vuttanayeneva
sabbo vinicchayo veditabbo. Ayaṁ pana viseso. Sacepi
bhikkhunīkāle āpannā sañcarittāpatti paṭicchannā hoti parivāsadānaṁ
natthi chārattaṁ mānattameva dātabbaṁ. Sace pakkhamānattaṁ carantiyā
liṅgaṁ parivattati na tenattho chārattaṁ mānattameva dātabbaṁ.
Sace ciṇṇamānattāya parivattati puna mānattaṁ adatvā bhikkhūhi
abbhetabbo. Atha bhikkhūhi mānatte adinne puna liṅgaṁ parivattati
bhikkhunīhi pakkhamānattameva dātabbaṁ. Atha chārattaṁ mānattaṁ carantassa
puna parivattati pakkhamānattameva dātabbaṁ. Ciṇṇamānattassa
pana liṅgaparivatte jāte bhikkhunīhi abbhānakammaṁ kātabbaṁ.
333
Puna parivatte ca liṅge bhikkhunībhāve ṭhitāyapi yā āpattiyo
pubbe paṭippassaddhā tā supaṭippassaddhāevāti. Ito parāni
mātuyā methunaṁ dhammantiādīni cattāri vatthūni uttānatthāniyeva.
Mudupiṭṭhivatthumhi. So kira bhikkhu naṭapubbako tassa sippakosallatthaṁ
parikammakatā piṭṭhi mudukā ahosi. Tasmā evaṁ kātuṁ asakki.
Lambivatthumhi. Tassa bhikkhussa aṅgajātaṁ dīghaṁ hoti tasmā
lambīti vutto. Ito parāni dve vaṇavatthūni uttānatthāneva.
Lepacittavatthumhi lepacittannāma cittakammarūpaṁ. Dārudhitalikavatthumhi
dārudhitalikā nāma kaṭṭharūpaṁ. Yathā ca imesu dvīsu evaṁ aññesupi
dantarūpapotthakarūpaloharūpādīsu anupādinnakesu itthīrūpesu nimitte
methunarāgena upakkamantassa asuci muccatu vā mā vā dukkaṭameva.
Kāyasaṁsaggarāgena upakkamantassāpi tatheva dukkaṭaṁ. Mocanarāgena
pana upakkamantassa mutte saṅghādiseso amutte thullaccayanti.
Sundaravatthumhi. Ayaṁ sundaro nāma rājagahe kuladārako saddhāya
pabbajito attabhāvassa abhirūpatāya sundaroti nāmaṁ labhi. Taṁ
rathiyā gacchantaṁ disvā samuppannacchandarāgā sā itthī imaṁ vippakāraṁ
akāsi. Thero pana anāgāmī tasmā so na sādiyi. Aññesaṁ
pana avisayo eso. Ito paresu catūsu vatthūsu te bhikkhū
jaḷā dummedhā mātugāmassa vacanaṁ gahetvā tathā katvā pacchā
kukkuccāyiṁsu. Akkhayitādīni tīṇi vatthūni uttānatthāneva. Dvīsu
chinnasīsavatthūsu ayaṁ vinicchayo. Vaṭṭakate mukheti vivaṭe. Aṅgajātaṁ
334
Pavesento sace heṭṭhā vā upari vā ubhayapassehi vā chupantaṁ
paveseti pārājikaṁ. Catūhi passehi acchupantaṁ pavesetvā
abbhantare tālukaṁ chupati pārājikameva. Cattāri passāni tālukañca
acchupanto ākāsagatameva katvā paveseti ca nīharati ca dukkaṭaṁ.
Yadi pana dantā suphussitā antomukhe okāso natthi dantā ca
bahi oṭṭhamaṁsena paṭicchannā tattha vātena asamphuṭṭhaṁ allokāsaṁ
tilaphalamattampi pavesentassa pārājikameva. Uppāṭite pana oṭṭhamaṁse
danteyeva upakkamantassa thullaccayaṁ. Yopi danto bahi nikkhamitvā
tiṭṭhati na sakkā oṭṭhehi pidahituṁ tattha upakkamantepi
bahinikkhantajivhāya upakkamantepi thullaccayameva. Jīvamānasarīrepi
bahinikkhantajivhāya thullaccayameva. Yadi pana bahijivhāya paliveṭhetvā
antomukhaṁ pavesayati pārājikameva. Uparigīvāya chinnasīsassāpi
adhobhāgena aṅgajātaṁ pavesetvā tālukaṁ chupantassa pārājikameva.
Aṭṭhikavatthumhi. Susānaṁ gacchantassāpi dukkaṭaṁ. Aṭṭhikāni
saṅkaḍḍhantassāpi saṇṭhapentassāpi nimitte methunarāgena
upakkamantassāpi kāyasaṁsaggarāgena upakkamantassāpi asuci muccatu vā
mā vā dukkaṭameva. Mocanarāgena pana upakkamantassa muccante
saṅghādiseso amuccante thullaccayaṁ. Nāgīvatthumhi. Nāgamāṇavikā vā
hotu kinnarīādīnaṁ vā aññatarā sabbattha pārājikaṁ. Yakkhīvatthumhi
sabbāpi devatā yakkhīeva. Petīvatthumhi. Nijjhāmataṇhikādipetiyo
alliyitumpi na sakkā. Vimānapetiyo pana atthi yāsaṁ kāḷapakkhe akusalaṁ
335
Vipaccati juṇhapakkhe devatā viya sampattiṁ anubhonti. Evarūpāya
petiyā vā yakkhiyā vā sace dassanaggahaṇāamasanaphusanaghaṭṭanāni
paññāyanti pārājikaṁ. Athāpi dassanaṁ natthi itarāni
paññāyanti pārājikameva. Atha vā dassanaggahaṇāni na paññāyanti
āmasanaphusanaghaṭṭanehi paññāyamānehi taṁ puggalaṁ visaññaṁ katvā
attano manorathaṁ pūretvā gacchati ayaṁ avisayo nāma tasmā
ettha avisayattā anāpatti. Paṇḍakavatthu pākaṭameva.
Upahatindriyavatthumhi. Upahatindriyoti upahatakāyappasādo
khāṇukhaṇḍamiva sukhaṁ vā dukkhaṁ vā na vediyati. Avediyantassāpi
sevanacittavasena āpatti. Chupitamattavatthusmiṁ. Yo methunadhammaṁ
paṭisevissāmīti mātugāmaṁ gaṇhitvā methune virajjitvā vipaṭisārī
hoti dukkaṭamevassa hoti. Methunadhammassa hi pubbappayogā
hatthaggāhādayo yāva sīsaṁ na pāpuṇāti tāva dukkaṭe tiṭṭhanti
sīse sampatte pārājikaṁ hoti. Paṭhamapārājikassa hi dukkaṭameva
sāmantaṁ. Itaresaṁ tiṇṇaṁ thullaccayaṁ. Ayaṁ pana bhikkhu methunadhamme
virajjitvā kāyasaṁsaggaṁ sādiyīti veditabbo. Tenāha bhagavā āpatti
saṅghādisesassāti. Bhaddiyavatthumhi. Bhaddiyaṁ nāma nagaraṁ. Jātiyā
vanaṁ nāma jātipupphagumbānaṁ ussannatāya evaṁ laddhanāmaṁ. Taṁ tassa
nagarassa upacāre vanaṁ. So tattha nipanno tena vātūpatthambhena
mahāniddaṁ okkami. Ekarasaṁ bhavaṅgameva vattati. Kilinnaṁ
passitvāti asucikiliṭṭhaṁ passitvā. Ito parāni sādiyanapaṭisaṁyuttāni
336
Cattāri vatthūni ajānanavatthu cāti pañca uttānatthāneva. Dvīsu
asādiyanavatthūsu. Sahasā vuṭṭhāsīti āsivisena daṭṭho viya
agginā daḍḍho viya ca turitaṁ vuṭṭhāsi. Akkamitvā pavaṭṭesīti
appamatto bhikkhu āraddhavipassako upaṭṭhitassati khippaṁ vuṭṭhahantova
akkamitvā bhūmiyaṁ pavaṭṭento lolento pātesi.
Puthujjanakalyāṇakehi evarūpesu ṭhānesu cittaṁ rakkhitabbaṁ. Ayañca
tesaṁ aññataro saṅgāmasīsayodho bhikkhu. Dvāraṁ vivaritvā
nipannavatthumhi. Divā paṭisalliyantenāti divā nipajjantena. Dvāraṁ
saṁvaritvā paṭisalliyitunti dvāraṁ pidahitvā nipajjituṁ. Ettha
ca kiñcāpi pāliyaṁ ayannāma āpattīti na vuttā vivaritvā
nippannadosena pana uppanne vatthusmiṁ anujānāmi bhikkhave divā
.pe. Paṭisalliyitunti vuttattā dvāraṁ asaṁvaritvā paṭisalliyantassa
dukkaṭaṁ vuttaṁ. Bhagavato hi adhippāyaṁ ñatvā upālittherādīhi
aṭṭhakathā ṭhapitā. Atthāpatti divā āpajjati no rattinti
imināpi cetaṁ siddhaṁ.
Kīdisaṁ pana dvāraṁ saṁvaritabbaṁ kīdisaṁ na saṁvaritabbaṁ.
Rukkhapadaraveḷupadarakilañjapaṇṇādīnaṁ yena kenaci kavāṭaṁ katvā heṭṭhā
udukkhale upari uttarapāsake ca pavesetvā kataṁ parivattakadvārameva
saṁvaritabbaṁ. Aññaṁ gorūpānaṁ vajjesu rukkhasūcikaṇṭakadvāraṁ gāme
gāmatthakanakaṁ cakkalakayuttadvāraṁ phalakesu vā kiṭikāsu vā dve tīṇi
cakkalakāni yojetvā kataṁ saṁsaraṇakiṭikadvāraṁ āpaṇesu viya kataṁ
337
Ugghāṭanakiṭikadvāraṁ dvīsu tīsu ṭhānesu veṇusalākā gopetvā
paṇṇakuṭīsu kataṁ salākahatthakadvāraṁ dussasāṇidvāranti evarūpaṁ dvāraṁ
na saṁvaritabbaṁ. Pattahatthassa kavāṭappaṇāmane pana ekaṁ
dussasāṇidvārameva anāpattikaraṁ. Avasesāni paṇāmentassa āpatti.
Divā paṭisalliyantassa pana parivattakadvārameva āpattikaraṁ. Sesāni
saṁvaritvā vā asaṁvaritvā vā nipajjantassa āpatti natthi.
Saṁvaritvā pana nipajjitabbaṁ. Etaṁ vattaṁ. Parivattakadvāraṁ pana
kittakena saṁvutaṁ hoti. Sūcighaṭikāsu dinnāsu susaṁvutameva hoti.
Apica kho sūcimattepi dinne vaṭṭati ghaṭikāmattepi dinne vaṭṭati
dvārabāhaṁ phusetvā pidahitamattepi vaṭṭati īsakaṁ aphusitepi vaṭṭati
sabbantimena vidhinā yāvatā sīsaṁ nappavisati tāvatā aphusitepi
vaṭṭatīti. Sace bahūnaṁ valañjanaṭṭhānaṁ hoti bhikkhuṁ vā sāmaṇeraṁ vā
dvāraṁ āvuso jaggāhīti vatvāpi nippajjituṁ vaṭṭati. Atha bhikkhū
cīvarakammaṁ vā aññaṁ vā kiñci karontā nisinnā honti etaṁ dvāraṁ
jaggissantīti ābhogaṁ katvāpi nipajjituṁ vaṭṭati. Kurundaṭṭhakathāyaṁ
pana upāsakampi āpucchitvā esa jaggissatīti ābhogaṁ katvā vā
nipajjituṁ vaṭṭati kevalaṁ bhikkhuniṁ vā mātugāmaṁ vā āpucchituṁ na
vaṭṭatīti vuttaṁ. Atha dvārassa udukkhalaṁ vā uttarapāsako vā
bhinno hoti aṭṭhapito vā saṁvarituṁ na sakkoti navakammatthaṁ
vā pana iṭṭhakapuñjo vā mattikādīnaṁ vā rāsi antodvāre kato
hoti aṭṭaṁ vā bandhanti yathā saṁvarituṁ na sakkati 1- evarūpe
1. sakkotītipi.
338
Antarāye asaṁvaritvāpi nipajjituṁ vaṭṭati. Yadi pana kavāṭaṁ natthi
laddhakappameva. Upari sayantena nisseṇiṁ āropetvā nipajjitabbaṁ.
Sace nisseṇīmatthake thakanakaṁ hoti thaketvā nipajjitabbaṁ. Gabbhe
nipajjantena gabbhadvāraṁ vā pamukhadvāraṁ vā yaṁkiñci saṁvaritvā
nipajjituṁ vaṭṭati. Sace ekakuḍḍake gehe dvīsu passesu dvārāni
katvā valañjenti dvepi dvārāni jaggitabbāni. Tibhūmikepi
pāsāde dvāraṁ jaggitabbameva. Sace bhikkhācārā paṭikkamma
lohapāsādasadisaṁ pāsādaṁ bahū bhikkhū divāvihāratthaṁ pavisanti
saṅghattherena dvārapālassa dvāraṁ jaggāhīti vatvā vā dvārajagganaṁ
etassa bhāroti ābhogaṁ katvā vā pavisitvā nipajjitabbaṁ.
Yāva saṅghanavakena evameva kātabbaṁ. Pure pavisantānaṁ dvārajagganaṁ
nāma pacchimānaṁ bhāroti evaṁ ābhogaṁ kātumpi vaṭṭati.
Anāpucchā vā ābhogaṁ vā akatvā antogabbhe vā asaṁvutadvāre
bahi vā nipajjantānaṁ āpatti. Gabbhe vā bahi vā nipajjanakālepi
dvārajagganaṁ nāma mahādvāre dvārapālassa bhāroti ābhogaṁ katvā
nipajjituṁ vaṭṭatiyeva. Lohapāsādādīsu ākāsatale nipajjantenāpi
dvāraṁ saṁvaritabbameva. Ayaṁ hettha saṅkhepo. Idaṁ divā
paṭisalliyanaṁ yena kenaci parikkhitte sadvārabandhaṭṭhāne kathitaṁ.
Tasmā abbhokāse vā rukkhamūle vā maṇḍape vā yatthakatthaci
sadvārabandhe nipajjantena dvāraṁ saṁvaritvāva nipajjitabbaṁ. Sace
mahāpariveṇaṁ hoti mahābodhiaṅgaṇalohapāsādāṅgaṇasadisaṁ bahūnaṁ
339
Otaraṇaṭṭhānaṁ yattha dvāraṁ saṁvutampi saṁvutaṭṭhāne na tiṭṭhati
dvāraṁ alabhantā pākāraṁ abhiruhitvāpi vicaranti tattha saṁvaraṇakiccaṁ
natthi. Rattiṁ dvāraṁ vivaritvā nipanno aruṇe uggate uṭṭhahati
anāpatti. Sace pana pabujjhitvā puna supati āpatti. Yo
pana aruṇe uggate vuṭṭhahissāmīti paricchinditvāva dvāraṁ
asaṁvaritvā rattiṁ nipajjati yathāparicchedameva vuṭṭhāti tassa
āpattiyeva. Mahāpaccariyaṁ pana evaṁ nipajjanto anādariyadukkaṭā
na muccatīti vuttaṁ. Yo pana bahumeva rattiṁ jaggitvā addhānaṁ
vā gantvā divā kilantarūpo mañce nisinno pāde bhūmito
amocetvāva niddāvasena nipajjati tassa anāpatti. Sace
okkantaniddo ajānantopi pāde mañcakaṁ āropeti āpattiyeva.
Nisīditvā apassāya supantassa anāpatti. Yopica niddaṁ
vinodessāmīti caṅkamanto patitvā sahasā vuṭṭhāti tassāpi anāpatti.
Yo pana patitvā tattheva sayati na vuṭṭhāti tassa āpatti.
Ko muccati ko na muccatīti. Mahāpaccariyaṁ tāva ekabhaṅgena
nipannakoeva muccati pāde pana bhūmito mocetvā nipanno
yakkhagahitakopi visaññibhūtopi na muccatīti vuttaṁ. Kurundaṭṭhakathāyaṁ
bandhitvā nipajjāpitova muccatīti vuttaṁ. Mahāaṭṭhakathāyaṁ pana
yo caṅkamanto mucchitvā patito tattheva supati tassāpi avasattā
āpatti na dissati ācariyā pana na kathayanti tasmā āpattiyevāti
mahāpadumattherena vuttaṁ. Dve pana janā āpattito
340
Muccantiyeva yo ca yakkhagahitako yo ca bandhitvā nipajjāpitoti.
Bhārukacchavatthumhi. Anāpatti supinantenāti yasmā supinante
avisayattā evaṁ hoti tasmā upālitthero bhagavatā avinicchitapubbampi
imaṁ vatthuṁ nayaggāhena vinicchini. Bhagavāpi ca sutvā
sukathitaṁ bhikkhave upālinā apade padaṁ karonto viya ākāse
padaṁ dassento viya upāli imaṁ pañhaṁ kathesīti vatvā theraṁ etadagge
ṭhapesi etadaggaṁ bhikkhave mama sāvakānaṁ bhikkhūnaṁ vinayadharānaṁ
yadidaṁ upālīti. Ito parāni supavāsādīni 1- uttānatthāneva.
Bhikkhunīsampayojanādīsu. Te licchavikumārakā khiḍḍāpasutā attano
anācārena evaṁ akaṁsu. Tato paṭṭhāya licchavīnaṁ vināso evaṁ
udapādi. Vuḍḍhapabbajitavatthumhi. Dassanaṁ agamāsīti anukampāya
taṁ dakkhissāmīti gehaṁ agamāsīti. Athassa sā attano ca
dārakānañca nānappakārehi anāthabhāvaṁ saṁvaṇṇesi anapekkhañca
naṁ ñatvā kupitā ehi vibbhamāhīti balakkārena aggahesi. So
attānaṁ mocetuṁ paṭikkamanto jarādubbalatāya attano paripati.
Tato sā attano manaṁ akāsi. So pana bhikkhu anāgāmī
samucchinnakāmarāgo tasmā na sādiyīti. Migapotakavatthu
uttānatthamevāti.
Samantapāsādikāya vinayasaṁvaṇṇanāya paṭhamapārājikavaṇṇanā
niṭṭhitā.
1. supabbādīnīti bhaveyya tena kho pana samayena rājagahe supabbā nāma upāsikāti
vuttattā.
341
Tatrīdaṁ samantapāsādikāya samantapāsādikatasmiṁ
ācariyaparamparato nidānavatthuppabhedadīpanato
parasamayavisajjanato sakasamayavisuddhito ceva
byañjanaparisodhanato padatthato pāliyojanakkamato
sikkhāpadavinicchayato vibhaṅganayabhedadassanato
sampassataṁ na dissati kiñci apāsādikaṁ yato ettha
viññūnamayaṁ tasmā samantapāsādikātveva
saṁvaṇṇanā pavattā vinayassa vinayadamanakusalena
vuttassa lokanāthena lokānukampamānenāti.
-----------
342
Dutiyapārājikavaṇṇanā
dutiyaṁ adutiyena yaṁ jinena pakāsitaṁ
pārājikantassa dāni patto saṁvaṇṇanākkamo
yasmā tasmā suviññeyyaṁ yaṁ pubbe ca pakāsitaṁ
taṁ sabbaṁ vajjayitvāssa hoti saṁvaṇṇanā ayaṁ.
Tena samayena buddho bhagavā rājagahe viharati gijjhakūṭe
pabbateti. Rājagaheti evaṁ nāmake nagare. Taṁ hi
mandhātumahāgovindādīhi pariggahitattā rājagahanti vuccati. Aññepettha
pakāre vaṇṇayanti. Kintehi nāmametaṁ tassa nagarassa. Taṁ
panetaṁ buddhakāle cakkavattikāle ca nagaraṁ hoti. Sesakāle
suññaṁ hoti yakkhapariggahitaṁ. Tesaṁ vasanavanaṁ hutvā tiṭṭhati.
Evaṁ gocaragāmaṁ dassetvā nivāsanaṭṭhānamāha. Gijjhakūṭe pabbateti
so ca gijjhā vāssa kūṭe vasiṁsu gijjhasadisāni vāssa kūṭāni
tasmā gijjhakūṭoti vuccati. Sambahulāti vinayapariyāyena tayo
janā sambahulāti vuccanti tato paraṁ saṅgho. Suttantapariyāyena
tayo tayo eva tato paṭṭhāya sambahulā. Idha suttantapariyāyena
sambahulāti veditabbā. Sandiṭṭhāti nātivissāsikā na daḷhamittā
vuccanti. Tattha tattha saṅgamma diṭṭhattā hi te sandiṭṭhāti
vuccanti. Sambhattāti vissāsikā daḷhamittā vuccanti. Te hi
suṭṭhu bhattā bhajamānā ekasambhogaparibhogāni katvā sambhattāti
343
Vuccanti. Isigilipasseti isigili nāma pabbato tassa passe.
Pubbe kira pañcasatamattā paccekasambuddhā kāsikosalādīsu janapadesu
piṇḍāya caritvā pacchābhattaṁ tasmiṁ pabbate sannipatitvā samāpattiyā
vītināmenti. Manussā te pavisanteyeva passanti na nikkhamante
tato āhaṁsu ayaṁ pabbato ime isī gilatīti. Tadupādāya
tassa isigilitveva samaññā udapādi. Tassa passe pabbatapāde.
Tiṇakuṭikāyo karitvāti tiṇakuṭiyo tiṇacchadanā sadvārabandhā kuṭiyo
katvā. Vassaṁ upagacchantena hi nālakapaṭipadaṁ paṭipannenāpi
pañcannaṁ chadanānaṁ aññatarena channeyeva sadvārabandhe senāsane
upagantabbaṁ. Vuttaṁ hetaṁ na bhikkhave asenāsanikena vassaṁ
upagantabbaṁ yo upagaccheyya āpatti dukkaṭassāti. Tasmā
vassakāle sace senāsanaṁ labhati iccetaṁ kusalaṁ no ce labhati
hatthakammaṁ pariyesitvāpi kātabbaṁ. Hatthakammaṁ alabhantena sāmampi
kātabbaṁ. Na tveva asenāsanikena vassaṁ upagantabbaṁ.
Ayamanudhammatā. Tasmā te bhikkhū tiṇakuṭiyo karitvā
rattiṭṭhānadivāṭṭhānādīni paricchinditvā katikavattāni ca khandhakavattāni ca
adhiṭṭhāya tīsu sikkhāsu sikkhamānā vassaṁ upagañchiṁsu. Āyasmāpi
dhaniyoti na kevalaṁ te therā imassa sikkhāpadassa ādikammiko
āyasmā dhaniyopi. Kumbhakāraputtoti kumbhakārassa putto.
Tassa hi nāmaṁ dhaniyoti pitā kumbhakāro tena vuttaṁ dhaniyo
kumbhakāraputtoti. Vassaṁ upagañchīti tehi therehi saddhiṁ
344
Ekaṭṭhāneyeva tiṇakuṭikaṁ karitvā vassaṁ upagañchi. Vassaṁ vuṭṭhāti
purimikāya upagatā mahāpavāraṇāya pavāritā pāṭipadadivasato paṭṭhāya
vuṭṭhavassāti vuccanti evaṁ vassaṁ vuṭṭhā hutvā. Tiṇakuṭiyo
bhinditvāti na muggarappahārādīhi cuṇṇavicuṇṇaṁ katvā vattasīsena
pana tiṇañca dāruvallīādīni ca oropetvāti attho. Yena hi
vihārapaccante kuṭī katā hoti tena sace āvāsikā bhikkhū
honti te āpucchitabbā sace imaṁ kuṭiṁ paṭijaggitvā koci
vasituṁ ussahati tasseva dethāti vatvā pakkamitabbaṁ. Yena
araññe vā katā hota paṭijagganakaṁ vā na labhati tena aññesampi
paribhogaṁ bhavissatīti paṭisāmetvā gantabbaṁ. Te pana bhikkhū araññe
kuṭiyo katvā paṭijagganakaṁ alabhantā tiṇañca kaṭṭhañca paṭisāmetvā
saṅgopitvāti attho. Yathā ca ṭhapitaṁ upacikādīhi na khajjati
anovassakañca hoti tathā ṭhapetvā imaṁ ṭhānaṁ āgantvā
vasitukāmānaṁ sabrahmacārīnaṁ upakārāya bhavissatīti gamiyavattaṁ
pūretvā. Janapadacārikaṁ pakkamiṁsūti attano attano cittānukūlaṁ
janapadaṁ agamaṁsu. Āyasmā dhaniyo kumbhakāraputto tattheva vassaṁ
vasītiādi uttānatthameva. Yāvatatiyakanti yāvatatiyakaṁ vāraṁ.
Anavayoti anuavayo. Sandhivasena ukāralopo. Anuavayo yaṁyaṁ
kumbhakārehi kattabbannāma atthi sabbattha anūno paripuṇṇasippoti
attho. Saketi attano santake. Ācariyaketi ācariyakamme.
Kumbhakārakammeti kumbhakārānaṁ kamme. Kumbhakārehi kattabbeti
345
Attho. Etena sakaṁ ācariyakaṁ sarūpato dassitaṁ hoti.
Pariyodātasippoti parisuddhasippo. Anavayattepi sati
aññehi asadisasippoti vuttaṁ hoti. Sabbamattikāmayanti
piṭṭhisaṅghāṭakavāṭasūcighaṭikavātapānakavāṭamattaṁ ṭhapetvā avasesaṁ
bhitticchadanakaṭṭhakammādibhedaṁ sabbaṁ gehasambhāraṁ mattikāmayameva katvāti
attho. Tiṇañca kaṭṭhañca gomayañca saṅkaḍḍhitvā taṁ kuṭikaṁ pacīti
sabbamattikāmayaṁ katvā pāṇikāya ghaṁsitvā sukkhāpetvā
telatambamattikāya parimajjitvā anto ca bahi ca tiṇādīhi pūretvā
yathā pakkā supakkā hoti evaṁ paci. Evaṁ pakkā ca pana
sā ahosi kuṭikā. Abhirūpāti surūpā. Pāsādikāti
pāsādajanikā. Lohitakāti lohitavaṇṇā. Kiṁkiṇikasaddoti
kiṁkiṇikajālassa saddo. Yathā kira nānāratanehi katassa kiṁkiṇikajālassa
saddo hoti evaṁ tassā kuṭiyā vātapānantarikādīhi paviṭṭhena
vātena samāhatāya saddo ahosi. Etenassā anto ca bahi
ca supakkabhāvo dassito hoti. Mahāaṭṭhakathāyaṁ pana kiṁkiṇikāti
kaṁsabhājanaṁ tasmā abhihatassa kaṁsabhājanassa saddo evamassā
vātāhatāya saddo ahosīti vuttaṁ. Kiṁ etaṁ bhikkhaveti ettha
jānantova bhagavā kathāsamuṭṭhāpanatthaṁ pucchi. Bhagavato etamatthaṁ
ārocesunti sabbamattikāmayāya kuṭikāya karaṇabhāvaṁ ādito paṭṭhāya
bhagavato ārocesuṁ. Kathaṁ hi nāma so bhikkhave .pe. Kuṭikaṁ
karissatīti idaṁ atītatthe anāgatavacanaṁ. Akāsīti vuttaṁ hoti.
346
Tassa lakkhaṇaṁ saddasatthato pariyesitabbaṁ. Na hi nāma bhikkhave
tassa moghapurisassa pāṇesu anudayā anukampā avihesā bhavissatīti
ettha anudayāti anurakkhaṇā. Etena mettāpubbabhāgaṁ dasseti.
Anukampāti paradukkhena cittakampanā. Avihesāti avihiṁsanā.
Etehi karuṇāpubbabhāgaṁ dasseti. Idaṁ vuttaṁ hoti bhikkhave
tassa moghapurisassa paṭhavīkhananacikkhallamaddanāggidānesu bahū
khuddānukhuddake pāṇe byābādhentassa vināsentassa tesu pāṇesu
mettākaruṇānaṁ pubbabhāgamattāpi anudayā anukampā avihesā na
hi nāma bhavissati appamattakāpi nāma na bhavissatīti. Mā
pacchimā janatā pāṇesu pātabyataṁ āpajjatīti pacchimo janasamūho
pāṇesu pātabyabhāvaṁ mā āpajji. Buddhakālepi bhikkhūhi evaṁ
kataṁ īdisesu ṭhānesu pāṇesu pāṇātipātaṁ karontānaṁ natthi
dosoti maññitvā imassa diṭṭhānugatiṁ āpajjamānā pacchimā
janatā mā pāṇesu pātabbe ghaṁsitabbe evaṁ maññīti vuttaṁ
hoti. Evaṁ dhaniyaṁ garahitvā na ca bhikkhave sabbamattikā mayā kuṭikā
kātabbāti āyatiṁ tādisāya kuṭikāya karaṇaṁ paṭikkhipi. Paṭikkhipitvā
ca yo kareyya āpatti dukkaṭassāti sabbamattikāmayakuṭikākaraṇe
āpattiṁ ṭhapesi. Tasmā yopi paṭhavīkhananādinā pāṇesu pātabyataṁ
anāpajjanto tādisaṁ kuṭikaṁ karoti sopi dukkaṭaṁ āpajjati.
Paṭhavīkhananādīhi pana pāṇesu pātabyataṁ āpajjanto yaṁyaṁ vatthuṁ
vītikkamati tattha tattha vuttameva āpattiṁ āpajjati. Idha
347
Dhaniyattherassa ādikammikattā anāpatti. Sesānaṁ sikkhāpadaṁ
atikkamitvā karontānampi kataṁ labhitvā tattha vasantānampi
dukkaṭameva. Dabbasambhāramissakā pana yathā tathā vā missā
hotu vaṭṭati. Suddhamattikāmayāva na vaṭṭati. Sāpi iṭṭhakāhi
giñjakāvasathasaṅkhepena katā vaṭṭati. Evambhanteti kho .pe. Taṁ
kuṭikaṁ bhindiṁsūti bhagavato vacanaṁ sampaṭicchitvā kaṭṭhehi ca pāsāṇehi
ca taṁ kuṭikaṁ vikīrantā bhindiṁsu. Athakho āyasmā dhaniyotiādimhi
ayaṁ saṅkhepattho. Dhaniyo ekapasse divāvihāraṁ nisinno tena
saddena āgantvā te bhikkhū kissa me tumhe āvuso kuṭikaṁ
bhindathāti pucchitvā no 1- bhagavā bhedāpetīti sutvā suvacatāya
sampaṭicchi. Kasmā pana bhagavā iminā atimahantena ussāhena
attano vasanatthaṁ kataṁ kuṭikaṁ bhedāpesi nanu etassettha vayakammampi
atthīti. Kiñcāpi atthi athakho taṁ bhagavā akappiyāti bhindāpesi
titthiyaddhajoti bhindāpesi. Ayamettha vinicchayo. Aṭṭhakathāyampana
aññānipi kāraṇāni vuttāni sattānudayāya pattacīvaraguttatthāya
senāsanabāhullapaṭisedhanatthāyātiādīni. Tasmā idānipi yo
bhikkhu bahussuto vinayaññū aññaṁ bhikkhuṁ akappiyaparikkhāraṁ gahetvā
vicarantaṁ disvā taṁ chindāpeyya vā bhindāpeyya vā anupavajjo
so neva codetabbo na sāretabbo na taṁ labbhā vattuṁ mama
parikkhāro tayā nāsito taṁ me dehīti.
348
Tatrāyaṁ pālimuttako kappiyākappiyaparikkhāravinicchayo. Keci
tālapaṇṇacchattaṁ anto vā bahi vā pañcavaṇṇena suttena
sibbetvā vaṇṇamaṭṭhaṁ karonti taṁ na vaṭṭati. Ekavaṇṇena
pana nīlena vā pītena vā yena kenaci suttena anto vā bahi
vā sibbituṁ chattadaṇḍaggāhaṇakaṁ salākapañjaraṁ vā vinaddhituṁ vaṭṭati.
Tañca kho thirakaraṇatthaṁ na vaṇṇamaṭṭhatthāya. Chattapaṇṇesu
makaradantakaṁ vā aḍḍhacandakaṁ vā chindituṁ na vaṭṭati. Chattadaṇḍe
gehatthambhesu viya ghaṭako vā bāḷarūpakaṁ vā na vaṭṭati. Sacepi
sabbattha āraggena lekhā dinnā hoti sāpi na vaṭṭati. Ghaṭakampi
bāḷarūpakampi bhinditvā dhāretabbaṁ. Lekhāpi ghaṁsitvā vā apanetabbā
suttakena vā daṇḍo veṭhetabbo. Daṇḍabundhe pana
ahicchattakasaṇṭhānaṁ vaṭṭati. Vātappahārena acalanatthaṁ chattamaṇḍalikaṁ
rajjukehi gāhetvā daṇḍe bandhanti. Tasmiṁ bandhanaṭṭhāne
vālayamiva ukkīritvā lekhaṁ ṭhapenti sā vaṭṭati. Cīvaramaṇḍanatthāya
nānāsuttakehi satapadīsadisaṁ sibbantā āgantukapaṭaṁ ṭhapenti aññampi
yaṅkiñci sūcikammavikāraṁ karonti paṭamukhe vā pariyante vā veṇiṁ
vā saṅkhalikaṁ vā evamādi sabbaṁ na vaṭṭati. Pakatisūcikammameva
vaṭṭati. Gaṇṭhikapaṭakañca pāsakapaṭakañca aṭṭhakoṇampi soḷasakoṇampi
karonti tattha agghiyagayamuggarādīni dassenti kakkaṭakakkhīni
ukkīranti sabbaṁ na vaṭṭati. Catukkoṇameva vaṭṭati.
Koṇasuttakapiḷakāva cīvare ratte dūviññeyyarūpā vaṭṭanti.
349
Kañajikapiṭṭhakhaliādīsu cīvaraṁ pakkhipituṁ na vaṭṭati. Cīvarakammakāle pana
hatthamalasūcimalādīnaṁ dhovanatthaṁ kiliṭṭhakāle ca dhovanatthaṁ vaṭṭati.
Gandhaṁ vā lākhaṁ vā telaṁ vā rajane pakkhipituṁ na vuṭṭati. Cīvaraṁ
rajitvā saṅkhena vā maṇinā vā yena kenaci na ghaṭṭetabbaṁ.
Bhūmiyaṁ jānukāni nihantvā hatthehi gahetvā doṇiyampi na ghaṁsitabbaṁ.
Doṇiyaṁ vā phalake vā ṭhapetvā ante gāhāpetvā hatthena paharituṁ
pana vaṭṭati. Tampi muṭṭhinā na kātabbaṁ. Porāṇakattherā pana
doṇiyampi na ṭhapesuṁ eko hatthena gahetvā tiṭṭhati aparo
hatthe katvā hatthena paharati. Cīvarassa kaṇṇasuttakaṁ na vaṭṭati.
Rajitakāle chinditabbaṁ. Yaṁ pana anujānāmi bhikkhave kaṇṇasuttakanti
evaṁ anuññātaṁ taṁ anuvāte pāsakaṁ katvā bandhitabbaṁ rajanakāle
lagganatthāya. Gaṇṭhikepi sobhākaraṇatthaṁ lekhā vā piḷakā vā
na vaṭṭati nāsetvā paribhuñjitabbaṁ. Patte vā thālake vā
āraggena lekhaṁ karonti anto vā bahi vā na vaṭṭati.
Pattaṁ bhamaṁ āropetvā majjitvā pacanti maṇivaṇṇaṁ karissāmāti
na vaṭṭati. Telavaṇṇo pana vaṭṭati. Pattamaṇḍale bhattikammaṁ
na vaṭṭati. Makaradantakaṁ pana vaṭṭati. Dhamakarakacchattakassa upari
vā heṭṭhā vā dhamakarakakucchiyaṁ vā lekhā na vaṭṭati. Chattamukhavaṭṭiyaṁ
panassa lekhā vaṭṭati. Kāyabandhanassa sobhanatthaṁ tahiṁ tahiṁ diguṇaṁ
suttaṁ koṭṭenti kakkaṭakakkhīni uṭṭhapenti na vaṭṭati. Ubhosu
pana antesu dasāmukhassa thirabhāvāya diguṇaṁ koṭṭetuṁ vaṭṭati.
350
Dasāmukhe pana ghaṭakaṁ vā makaramukhaṁ vā deḍḍubhasīsaṁ vā yaṅkiñci
vikārarūpaṁ kātuṁ na vaṭṭati. Tattha tattha acchīni dassetvā
mālākammādīni vā katvā koṭṭitakāyabandhanaṁpi na vaṭṭati.
Ujukameva pana macchakaṇṭakaṁ vā khajjūrīpattakaṁ vā maṭṭhapaṭikaṁ vā
katvā koṭṭituṁ vaṭṭati. Kāyabandhanassa dasā ekā vaṭṭati
dve tīṇi cattāripi vaṭṭanti. Tato paraṁ na vaṭṭanti.
Rajjukakāyabandhanaṁ ekameva vaṭṭati. Pāmaṅgasaṇṭhānaṁ pana ekampi na
vaṭṭati. Dasā pana pāmaṅgasaṇṭhānāpi vaṭṭati. Bahū rajjuke
ekato katvā ekena nirantaraṁ veṭhetvā kataṁ bahurajjukanti na
vattabbaṁ taṁ vaṭṭati. Kāyabandhanavithe aṭṭhamaṅgalādikaṁ yaṅkiñci
vikārarūpaṁ na vaṭṭati. Paricchedalekhāmattaṁ vaṭṭati. Vithakassa
ubhosu antesu thirakaraṇatthāya ghaṭakampi karonti ayampi vaṭṭati.
Añjaniyaṁ itthīpurisacatuppadasakuṇarūpaṁ vā mālākammalatākamma-
makaradantakagomuttakāḍḍhacandakādibhedaṁ vā vikārarūpaṁ na vaṭṭati.
Ghaṁsitvā vā chinditvā vā yathā vā na paññāyati tathā
suttakena veṭhetvā valañjetabbā. Ujukameva pana caturassā vā
aṭṭhaṁsā vā soḷasaṁsā vā añjanī vaṭṭati. Heṭṭhatopissā dve
vā tisso vā vaṭṭalekhāyo vaṭṭanti. Gīvāyampissā
pidhānakabandhanatthaṁ ekā vaṭṭalekhā vaṭṭati. Añjanīsalākāyampi
vaṇṇamaṭṭhakammaṁ na vaṭṭati. Añjanīthavikāyampi yaṅkiñci nānāvaṇṇena
suttena vaṇṇamaṭṭhakammaṁ na vaṭṭati. Eseva nayo kuñcikakosakepi.
351
Kuñcikāya vaṇṇamaṭṭhakammaṁ na vaṭṭati. Tathā sipāṭikāya.
Ekavaṇṇasuttena panettha yena kenaci yaṅkiñci sibbituṁ vaṭṭati.
Ārakaṇṭakepi vaṭṭamaṇikaṁ vā aññaṁ vā vaṇṇamaṭṭhaṁ na vaṭṭati.
Gīvāyaṁ pana paricchedalekhā vaṭṭati. Pipphalakepi maṇikaṁ vā piḷakaṁ
vā yaṅkiñci ṭhapetuṁ na vaṭṭati. Daṇḍake pana paricchedalekhā
vaṭṭati. Nakhacchedanaṁ valitakaṁyeva karonti tasmā taṁ vaṭṭati.
Uttarāraṇiyaṁ vā araṇiyaṁ vā dhanuke vā uparipellanadaṇḍake vā
mālākammādikaṁ yaṅkiñci vaṇṇamaṭṭhaṁ na vaṭṭati .pellanadaṇḍakassa
pana vemajjhe maṇḍalaṁ hoti tattha paricchedalekhāmattaṁ vaṭṭati.
Sūcisaṇḍāsaṁ karonti yena sūciṁ ḍaṁsāpetvā ghaṁsanti. Tattha
makaramukhādikaṁ yaṅkiñci vaṇṇamaṭṭhaṁ na vaṭṭati. Sūciḍaṁsanatthaṁ pana
mukhamattaṁ hoti taṁ vaṭṭati. Dantakaṭṭhacchedanavāsiyampi yaṅkiñci
vaṇṇamaṭṭhaṁ na vaṭṭati. Ujukameva kappiyalohena ubhosu vā
passesu caturassaṁ vā aṭṭhaṁsaṁ vā bandhituṁ vaṭṭati. Kattaradaṇḍepi
yaṅkiñci vaṇṇamaṭṭhaṁ na vaṭṭati. Heṭṭhā ekā vā dve vā
vaṭṭalekhā upari ahicchattakamakulamattañca vaṭṭati. Telabhājanesu
visāṇe nāḷiyaṁ vā alābuke vā āmaṇḍasārake vā ṭhapetvā
itthīrūpaṁ purisarūpañca avasesaṁ sabbampi vaṇṇamaṭṭhakammaṁ vaṭṭati.
Mañcapīṭhe bhisībimbohane bhummattharaṇe pādapuñchane caṅkamanabhisiyaṁ
sammuñjaniyaṁ kacavarachaḍḍanake rajanadoṇikāya pānīyauḷuṅke pānīyaghaṭe
pādakaṭṭhalikāya phalakapīṭhake valayādhārake daṇḍādhārake pattapidhāne
352
Tālavaṇṭe ca vījane etesu sabbaṁ mālākammādivaṇṇamaṭṭhakammaṁ
vaṭṭati. Senāsane pana dvārakavāṭavātapānakavāṭādīsu
sabbaratanamayampi vaṇṇamaṭṭhakammaṁ vaṭṭati. Senāsane kiñci paṭisedhetabbaṁ
natthi aññatra viruddhasenāsanā. Viruddhasenāsanannāma aññesaṁ
sīmāya rājavallabhehi kataṁ senāsanaṁ vuccati. Tasmā ye tādisaṁ
senāsanaṁ karonti te vattabbā mā amhākaṁ sīmāya senāsanaṁ
karothāti. Anādiyitvā karontiyeva. Punapi vattabbā mā evaṁ
akattha mā amhākaṁ uposathappavāraṇānaṁ antarāyamakattha mā
sāmaggiṁ bhindittha tumhākaṁ senāsanaṁ katampi kataṭṭhāne na
ṭhassatīti. Sace balakkārena karontiyeva yadā tesaṁ lajjiparisā
ussannā hoti sakkā hoti laddhuṁ dhammiko vinicchayo tadā
tesaṁ pesetabbaṁ tumhākaṁ āvāsaṁ harathāti. Sace yāvatatiyaṁ pesite
haranti sādhu no ce haranti ṭhapetvā bodhiñca cetiyañca
avasesasenāsanāni bhinditabbāni no ca kho aparibhogaṁ karontehi.
Paṭipāṭiyā pana chadanagopānasīiṭṭhakādīni apanetvā tesaṁ pesetabbaṁ
tumhākaṁ dabbasambhāre harathāti. Sace haranti sādhu no ce haranti
atha tesu sambhāresu himavassātapādīhi pūtibhūtesu vā corehi vā haṭesu
agginā vā daḍḍhesu sīmasāmikā bhikkhū anupavajjā na labbhā codetuṁ
tumhehi amhākaṁ dabbasambhārā nāsitāti vā tumhākaṁ gīvāti vā.
Yaṁ pana sīmasāmikehi bhikkhūhi kataṁ taṁ sukatameva hotīti.
Pālimuttakavinicchayo niṭṭhito.
353
Evaṁ bhinnāya pana kuṭikāya dhaniyassa parivitakkañca punareva
kuṭikaraṇatthāya ussāhañca dassetuṁ athakho āyasmatotiādi vuttaṁ.
Tattha dārugahegaṇakoti rañño dārubhaṇḍāgāre dārugopako.
Gahaṇadārūnīti devena gahitadārūni rājapariggahabhūtāni dārūnīti
attho. Nagarapaṭisaṅkhārikānīti nagarassa paṭisaṅkhārūpakaraṇāni.
Āpadatthāya nikkhittānīti aggidāhena vā purāṇabhāvena vā
paṭirājūparundhanādinā vā gopuraṭṭālakarājantepurahatthisālādīnaṁ vipatti
āpadāti vuccati tadatthaṁ nikkhittānīti vuttaṁ hoti. Khaṇḍākhaṇḍikaṁ
chedāpetvāti attano kuṭikāya pamāṇaṁ sallakkhetvā kiñci agge
kiñci majjhe kiñci mūle khaṇḍākhaṇḍaṁ karonto chedāpesi.
Vassakāroti tassa brāhmaṇassa nāmaṁ. Magadhamahāsattoti
magadharaṭṭhe mahāmatto mahatiyā issariyamattāya samannāgato
magadharañño vā mahāmatto mahāmaccoti vuttaṁ hoti.
Anusaññāyamānoti tattha tattha gantvā paccavekkhamāno. Bhaṇeti issarānaṁ
nīcaṭṭhānikapurisālapanaṁ. Bandhaṁ āṇāpesīti brāhmaṇo pakatiyāpi
tasmiṁ issāpakatova so rañño āṇāpehīti vacanaṁ sutvā
yasmā pakkosāpehīti raññā na vuttaṁ tasmā naṁ hatthesu ca
pādesu ca bandhaṁ katvā āṇāpessāmīti bandhaṁ āṇāpesi.
Addasā kho āyasmā dhaniyoti kathaṁ addasa. So kira attano
lesena dārūnaṁ haṭabhāvaṁ ñatvā nissaṁsayaṁ esa dārūnaṁ kāraṇā
rājakulato vadhaṁ vā bandhaṁ vā pāpuṇissatīti tadā naṁ ahameva
354
Mocessāmīti niccakālaṁ tassa pavuttiṁ suṇantoyeva vicarati tasmā
taṁkhaṇaṁyeva gantvā addasa. Tena vuttaṁ addasā kho āyasmā
dhaniyoti. Dārūnaṁ kiccāti dārūnaṁ kāraṇā. Purāhaṁ haññāmīti
ahaṁ purā haññāmi. Yāva ahaṁ na haññāmi tāva tvaṁ eyyāsīti
attho. Iṅgha bhante sarāpehīti ettha iṅghāti codanatthe
nipāto. Paṭhamābhisittoti 1- abhisitto hutvā paṭhamaṁ. Evarūpiṁ
vācaṁ bhāsitāti dinnaññeva samaṇabrāhmaṇānaṁ tiṇakaṭṭhodakaṁ
paribhuñjantūti imaṁ evarūpiṁ vācaṁ abhisitto hutvā paṭhamameva yaṁ
tvaṁ abhāsi taṁ sayameva bhāsitvā idāni sarasi na sarasīti vuttaṁ
hoti. Rājāno kira abhisittamattāyeva dhammabheriñcārāpenti
dinnaññeva samaṇabrāhmaṇānaṁ tiṇakaṭṭhodakaṁ paribhuñjantūti taṁ
sandhāya esa vadati. Tesaṁ mayā sandhāya bhāsitanti tesaṁ
appamattakepi kukkuccāyantānaṁ samitabāhitapāpānaṁ samaṇabrāhmaṇānaṁ
tiṇakaṭṭhodakaharaṇaṁ sandhāya mayā evaṁ bhāsitaṁ na tumhādisānanti
adhippāyo. Tañca kho araññe apariggahitanti tañca
tiṇakaṭṭhodakaṁ yaṁ araññe apariggahitaṁ hoti etaṁ sandhāya mayā
bhāsitanti dīpeti. Lomena tvaṁ muttosīti ettha lomamiva lomaṁ
kiṁ pana taṁ pabbajjāliṅgaṁ. Kiṁ vuttaṁ hoti. Yathā nāma
dhuttā maṁsaṁ khādissāmāti mahagghalomakaṁ eḷakaṁ gaṇheyyuṁ tamenaṁ
añaño viññupuriso disvā imassa eḷakassa maṁsaṁ kahāpaṇamattaṁ
355
Agghati lomāni pana lomavāre lomavāre aneke kahāpaṇe agghantīti
dve alomake eḷake datvā gaṇheyya evaṁ so eḷako
viññupurisamāgamma lomena mucceyya evameva tvaṁ imassa kammassa
katattā vadhabandhanāraho yasmā pana arahaddhajo sabbhi avajjharūpo
tvañca sāsane pabbajitattā pabbajjāliṅgabhūtaṁ arahaddhajaṁ dhāresi
tasmā tvaṁ iminā pabbajjāliṅgalomena eḷako viya viññupurisaṁ
āgamma muttosi.
Manussā ujjhāyantīti rañño parisati bhāsamānassa sammukhā
ca parammukhā ca sutvā tattha tattha manussā ujñāyanti avajjhāyanti
avajānantā taṁ jhāyanti olokenti lāmakato vā cintentīti
attho. Khīyantīti tassa avaṇṇaṁ kathenti pakāsenti. Vipācentīti
vitthārikaṁ karonti sabbattha pattharanti. Ayañca attho
saddasatthānusārena veditabbo. Ayaṁ panettha yojanā alajjino ime
samaṇā sakyaputtiyātiādīni cintentā ujjhāyanti natthi imesaṁ
sāmaññantiādīni bhaṇantā khīyanti apagatā ime sāmaññātiādīni
tattha tattha vitthārentā vipācentīti. Etena nayena imesaṁ
padānaṁ ito parampi tattha tattha āgatapadānurūpena yojanā
veditabbā. Tattha brahmacārinoti seṭṭhacārino. Sāmaññanti
samaṇabhāvo. Brahmaññanti seṭṭhabhāvo. Sesaṁ uttānatthameva.
Rañño dārūnītiādimhi adinnaṁ ādiyissatīti ayaṁ ujjhāyanattho.
Yaṁ pana adinnaṁ ādiyi taṁ dassetuṁ rañño dārūnīti vuttaṁ.
356
Iti vacanabhede asammuyhantehi attho veditabbo.
Purāṇavohāriko mahāmattoti bhikkhubhāvato purāṇe gihikāle
vinicchayavohāre niyuttattā vohārikoti saṅkhaṁ gato mahāamacco.
Athakho bhagavā taṁ bhikkhuṁ etadavocāti bhagavā sāmaññeva
lokavohārampi jānāti atītabuddhānaṁ paññattampi jānāti pubbepi
buddhā ettakena pārājikaṁ paññāpenti ettakena thullaccayaṁ
ettakena dukkaṭanti evaṁ santepi sace aññehi lokavohāraññūhi
saddhiṁ asaṁsandetvā pādamattena pārājikaṁ paññāpeyya tenassa
siyuṁ vattāro sīlasaṁvaro nāma ekabhikkhussapi appameyyo asaṅkheyyo
mahāpaṭhavīsamuddāakāsāni viya ativitthiṇṇo taṁ nāma bhagavā
pādamattakena nāsesīti tato tathāgatassa ñāṇabalaṁ ajānantā
sikkhāpadaṁ kopeyyuṁ paññattampi sikkhāpadaṁ yathāṭhāne na tiṭṭheyya
lokavohāraññūhi pana saddhiṁ saṁsandetvā paññatte so upavādo
na hoti aññadatthuṁ evaṁ vattāro honti ime hi nāma
āgārikāpi pādamattena coraṁ hanantipi bandhantipi pabbājentipi
kasmā bhagavā pabbajitaṁ na nāsessati yena parasantakaṁ
tiṇasalākamattampi na gahetabbanti tathāgatassa ca ñāṇabalaṁ jānissanti
paññattampi ca sikkhāpadaṁ akuppaṁ bhavissati yathāṭhāne ṭhassati.
Tasmā lokavohāraññūhi saddhiṁ saṁsandetvā paññāpetukāmo
sabbāvantaṁ parisaṁ anuvilokento athakho bhagavā avidūre nisinnaṁ
disvā taṁ bhikkhuṁ etadavocāti etaṁ avoca kittakena nukho
357
Bhikkhu rājā māgadho seniyo bimbisāro coraṁ gahetvā hanati vā
bandhati vā pabbājeti vāti. Tattha māgadhoti magadhānaṁ issaro.
Seniyoti senāya sampanno. Bimbisāroti tassa nāmaṁ.
Pabbājeti vāti raṭṭhato nikkhāmeti. Sesamettha uttānatthameva.
Pañcamāsako pādoti tadā rājagahe vīsatimāsako kahāpaṇo hoti
tasmā pañcamāsako pādo. Etena lakkhaṇena sabbajanapadesu
kahāpaṇassa catuttho bhāgo pādoti veditabbo. So ca kho
porāṇassa nīlakahāpaṇassa vasena na itaresaṁ rudradāmakādīnaṁ.
Tena pādena atītā buddhāpi pārājikaṁ paññāpesuṁ anāgatāpi
paññāpessanti. Sabbabuddhānaṁ hi pārājikavatthumhi vā pārājike
vā nānattaṁ natthi. Imāneva cattāri pārājikavatthūni imāneva
cattāri pārājikāni ito ūnaṁ vā atirittaṁ vā natthi. Tasmā
bhagavāpi dhaniyaṁ vigarahitvā pādeneva dutiyaṁ pārājikaṁ paññāpento
yo pana bhikkhu adinnaṁ theyyasaṅkhātantiādimāha.
Evaṁ mūlacchejjavasena daḷhaṁ katvā dutiyapārājike paññatte
aparampi anuppaññattatthāya rajakabhaṇḍikavatthu udapādi.
Tassuppattidīpanatthametaṁ vuttaṁ evañcidaṁ bhagavatā bhikkhūnaṁ sikkhāpadaṁ
paññattaṁ hotīti. Tassattho ca anuppaññattisambandho ca
paṭhamapārājikavaṇṇanāyaṁ vuttanayeneva veditabbo. Yathā ca idha
evaṁ ito paraṁ sabbasikkhāpadesu. Yaṁyaṁ hi pubbe vuttaṁ taṁtaṁ
sabbaṁ vajjetvā uparūpari apubbameva vaṇṇayissāma. Yadi hi
358
Yaṁyaṁ vuttanayaṁ taṁtaṁ punapi vaṇṇayissāma kadā vaṇṇanāya antaṁ
gamissāma. Tasmā yaṁyaṁ pubbe vuttaṁ taṁtaṁ sabbaṁ sādhukaṁ
upalakkhetvā tattha tattha attho ca yojanā ca veditabbā.
Apubbaṁ pana yaṅkiñci anuttānatthaṁ sabbaṁ mayameva vaṇṇayissāma.
Rajakattharaṇaṁ gantvāti rajakatitthaṁ gantvā. Taṁ hi yasmā
tattha rajakā vatthāni attharanti tasmā rajakattharaṇanti vuccati.
Rajakabhaṇḍikanti rajakānaṁ bhaṇḍikaṁ. Rajakā sāyaṇhasamaye nagaraṁ
pavisantā bahūni vatthāni ekekaṁ bhaṇḍikaṁ bandhanti tato ekaṁ
bhaṇḍikaṁ tesaṁ pamādena apassantānaṁ avaharitvā thenetvāti attho.
Gāmo nāmātievamādi gāmā vā araññā vāti ettha
vuttassa gāmassa ca araññassa ca pabhedadassanatthaṁ vuttaṁ. Tattha
yasmiṁ gāme ekāeva kuṭī ekaṁ gehaṁ seyyathāpi malayajanapade ayaṁ
ekakuṭiko gāmo nāma. Etena nayena apare veditabbā.
Amanusso nāma yo sabbaso vā manussānaṁ abhāvena
yakkhapariggahabhūto. Yato vā manussā kenaci kāraṇena punapi
āgantukāmā eva apakkantā. Parikkhitto nāma iṭṭhakapākāraṁ ādiṁ
katvā antamaso kaṇṭakasākhāhipi parikkhitto. Gonisādiniviṭṭho
nāma vīthisannivesādivasena anivisitvā yathā gāvo tattha tattha
dve tisso nisīdanti evaṁ tattha tattha dve tīṇi gharāni katvā
niviṭṭho. Satthoti jaṅghasatthasakaṭasatthādīsu yokoci. Imasmiṁ ca
sikkhāpade nigamopi nagarampi gāmaggahaṇeneva gahitanti veditabbaṁ.
359
Gāmūpacārotiādi araññaparicchedadassanatthaṁ vuttaṁ. Indakhīle
ṭhitassāti yassa gāmassa anurādhapurasseva dve indakhīlā tassa
abbhantarime indakhīle ṭhitassa. Tassa hi bāhiro indakhīlo
abhidhammikanayena araññasaṅkhepaṁ gacchati. Yassa pana eko tassa
vā 1- gāmadvārabāhānaṁ vemajjhe ṭhitassa. Yatra hi indakhīlo natthi
tatra gāmadvārabāhānaṁ vemajjhameva indakhīloti vuccati. Tena
vuttaṁ gāmadvārabāhānaṁ vemajjhe ṭhitassāti. Majjhimassāti
thāmamajjhimassa no pamāṇamajjhimassa neva appatthāmassa na
mahāthāmassa majjhimatthāmassāti vuttaṁ hoti. Leḍḍupātoti
yathā mātugāmo kāke uṭṭhāpento ujukameva hatthaṁ ukkhipitvā
leḍḍuṁ khipati yathā ca udakukkhepe udakaṁ khipanti evaṁ akhipitvā
yathā taruṇamanussā attano balaṁ dassentā bāhaṁ pasāretvā
leḍḍuṁ khipanti evaṁ khittassa leḍḍussa patanaṭṭhānaṁ. Patito pana
luthitvā yattha gacchati taṁ na gahetabbaṁ. Aparikkhittassa gāmassa
gharūpacāre ṭhitassa majjhimassa purisassa leḍḍupātoti ettha pana
nimbakosassa udakapātaṭṭhāne ṭhitassa majjhimassa purisassa suppapāto
vā musalapāto vā gharūpacāro nāma. Tasmiṁ gharūpacāre ṭhitassa
leḍḍupāto gāmūpacāroti kurundaṭṭhakathāyaṁ vuttaṁ. Mahāpaccariyampi
tādisameva. Mahāaṭṭhakathāyaṁ pana gharannāma gharapacāro nāma
gāmo nāma gāmūpacāro nāmāti mātikaṁ ṭhapetvā nimbakosassa
360
Udakapātaṭṭhānabbhantaraṁ gharannāma. Yaṁ pana dvāre ṭhito mātugāmo
bhājanadhovanaudakaṁ chaḍḍeti tassa patanaṭṭhānañca mātugāmeneva
antogehe ṭhitena pakatiyā bahi khittassa suppassa vā sammuñjaniyā
vā patanaṭṭhānañca gharassa purato dvīsu koṇesu sambandhitvā majjhe
rukkhasūcidvāraṁ ṭhapetvā gorūpānaṁ pavesananivāraṇatthaṁ kataparikkhepo
ca ayaṁ sabbopi gharūpacāro nāma. Tasmiṁ gharūpacāre ṭhitassa
majjhimassa purisassa leḍaḍupātabbhantaraṁ gāmo nāma. Tato
aññassa leḍḍupātassa abbhantaraṁ gāmūpacāro nāmāti vuttaṁ.
Idamettha pamāṇaṁ. Yathā ca ettha evaṁ sabbattha yo yo
aṭṭhakathāvādo vā theravādo vā pacchā vuccati so pamāṇato
daṭṭhabbo. Yañcetaṁ mahāaṭṭhakathāyaṁ vuttaṁ taṁ pāliyā viruddhamiva
dissati pāliyaṁ hi gharūpacāre ṭhitassa majjhimassa purisassa
leḍḍupātoti ettakameva vuttaṁ aṭṭhakathāyampana taṁ leḍḍupātaṁ
gāmasaṅkhepaṁ katvā tato paraṁ gāmūpacāro vuttoti. Vuccate.
Sabbameva pāliyaṁ vuttaṁ. Adhippāyo panettha veditabbo. So
ca aṭṭhakathācariyānameva vidito. Tasmā yathā gharapacāre ṭhitassāti
gharūpacāralakkhaṇaṁ pāliyaṁ avuttampi aṭṭhakathāyaṁ vuttavasena gahitaṁ
evaṁ santepi gahetabbaṁ. Tatrāyaṁ nayo. Idha gāmo nāma
duvidho parikkhitto ca aparikkhitto ca. Tattha parikkhittassa
parikkhepoyeva paricchedo. Tasmā visuṁ paricchedaṁ avatvā
gāmūpacāro nāma parikkhittassa gāmassa indakhīle ṭhitassa majjhimassa
361
Purisassa leḍḍupātoti pāliyaṁ vuttaṁ. Aparikkhittassa pana gāmassa
gāmaparicchedo vattabbo. Tasmā tassa gāmaparicchedadassanatthaṁ
aparikkhittassa gāmassa gharūpacāre ṭhitassa majjhimassa purisassa
leḍḍupātoti vuttaṁ. Gāmaparicchedeva dassite gāmūpacāralakkhaṇaṁ
pubbe vuttanayeneva sakkā ñātunti puna tattha ṭhitassa majjhimassa
purisassa leḍḍupātoti na vuttaṁ. Yo pana gharūpacāre ṭhitassa
leḍḍupātaṁyeva gāmūpacāroti vadati tassa gharūpacāro gāmoti
āpajjati. Tato gharaṁ gharūpacāro gāmo gāmūpacāroti esa
vibhāgo saṅkariyati. Asaṅkarato cettha vinicchayo veditabbo
vikāle gāmappavesanādīsu. Tasmā pāliñca aṭṭhakathañca saṁsandetvā
vuttanayenevettha gāmo ca gāmūpacāro ca veditabbo. Yopi ca
gāmo pubbe mahā hutvā pacchā kulesu naṭṭhesu appako hoti
so gharūpacārato leḍḍupāteneva paricchinditabbo. Purimaparicchedo
panassa parikkhittassāpi aparikkhittassāpi appamāṇamevāti. Araññaṁ
nāma ṭhapetvā gāmañca gāmūpacārañcāti idaṁ yathāvuttalakkhaṇaṁ
gāmañca gāmūpacārañca ṭhapetvā imasmiṁ adinnādānasikkhāpade
avasesaṁ araññaṁ nāmāti veditabbaṁ. Abhidhamme pana araññanti
nikkhamitvā bahiindakhīlā sabbametaṁ araññanti vuttaṁ.
Araññakasikkhāpade araññakannāma senāsanaṁ pañcadhanusatikaṁ pacchimanti vuttaṁ.
Taṁ indakhīlato paṭṭhāya āropitena ācariyadhanunā pañcadhanusatappamāṇanti
veditabbaṁ. Evaṁ bhagavatā gāmā vā araññā vāti
362
Etassa atthaṁ vibhajantena gharaṁ gharūpacāro gāmo gāmūpacāro
araññanti pāpabhikkhūnaṁ lesokāsanisedhanatthaṁ pañca koṭṭhāsā
dassitā. Tasmā ghare vā gharūpacāre vā gāme vā gāmūpacāre
vā araññe vā pādagghanakato paṭṭhāya sassāmikaṁ bhaṇḍaṁ
avaharantassa pārājikamevāti veditabbaṁ.
Idāni adinnaṁ theyyasaṅkhātaṁ ādiyeyyātiādīnaṁ atthadassanatthaṁ
adinnaṁ nāmātiādimāha. Tattha adinnanti dantapoṇasikkhāpade
attano santakampi apaṭiggahitakaṁ kappiyaṁ anajjhoharaṇīyaṁ vuccati.
Idha pana yaṅkiñci parapariggahitaṁ sassāmikaṁ bhaṇḍaṁ. Tadetaṁ tehi
sāmikehi kāyena vā vācāya vā na dinnanti adinnaṁ. Attano
hatthato vā yathāṭhitaṭṭhānato vā na nissaṭṭhanti anissaṭṭhaṁ.
Yathāṭhāne ṭhitampi anapekkhatāya na pariccattanti apariccattaṁ.
Ārakkhasaṁvidhānena rakkhitattā rakkhitaṁ. Mañjusādīsu pakkhipitvā
gopitattā gopitaṁ. Mama idanti taṇhāmamattena mamāyitattā
mamāyitaṁ. Tāhi apariccāgarakkhaṇagopanādīhi tehi bhaṇḍasāmikehi
parehi pariggahitanti parapariggahitaṁ. Etaṁ adinnaṁ nāma.
Theyyasaṅkhātanti ettha thenoti coro. Thenassa bhāvo theyyaṁ.
Avaharaṇacittassetaṁ adhivacanaṁ. Saṅkhā saṅkhātanti atthato ekaṁ.
Koṭṭhāsassetaṁ adhivacanaṁ saññānidānā hi papañcasaṅkhātiādīsu
viya. Theyyañca taṁ saṅkhātañcāti theyyasaṅkhātaṁ. Theyyacittasaṅkhāto
eko cittakoṭṭhāsoti attho. Karaṇatthe cetaṁ paccattavacanaṁ.
363
Tasmā theyyasaṅkhātenāti atthato daṭṭhabbaṁ. Yo ca
theyyasaṅkhātena ādiyati so yasmā theyyacitto hoti tasmā
byañjanaṁ anādayitvā atthameva dassetuṁ theyyacitto
avaharaṇacittoti evamassa padabhājanīyaṁ vuttanti veditabbaṁ.
Ādiyeyya .pe. Saṅketaṁ vītināmeyyāti ettha pana paṭhamapadaṁ
abhiyogavasena vuttaṁ dutiyapadaṁ aññesaṁ bhaṇḍaṁ harantassa gacchato
vasena tatiyapadaṁ upanikkhittabhaṇḍavasena catutthaṁ saviññāṇakavasena
pañcamaṁ thale nikkhittādivasena chaṭṭhaṁ parikappavasena vā suṅkaghāṭavasena
vā vuttanti veditabbaṁ. Yojanā panettha ekabhaṇḍavasenapi
nānābhaṇḍavasenapi hoti. Ekabhaṇḍavasena ca saviññāṇakeneva
labbhati. Nānābhaṇḍavasena saviññāṇakāviññāṇakamissakena.
Tattha nānābhaṇḍavasena tāva evaṁ veditabbā. Ādiyeyyāti
ārāmaṁ abhiyuñjati āpatti dukkaṭassa. Sāmikassa vimatiṁ
uppādeti āpatti thullaccayassa. Sāmiko na mayhaṁ bhavissatīti
dhuraṁ nikkhipati āpatti pārājikassa. Hareyyāti aññassa bhaṇḍaṁ
haranto sīse bhāraṁ theyyacitto āmasati āpatti dukkaṭassa.
Phandāpeti āpatti thullaccayassa. Khandhaṁ oropeti āpatti
pārājikassa. Avahareyyāti upanikkhittaṁ bhaṇḍaṁ dehi me
bhaṇḍanti vuccamāno nāhaṁ gaṇhāmīti bhaṇati āpatti
dukkaṭassa. Sāmikassa vimatiṁ uppādeti āpatti thullaccayassa.
Sāmiko na mayhaṁ dassatīti dhuraṁ nikkhipati āpatti pārājikassa.
364
Iriyāpathaṁ vikopeyyāti sahabhaṇḍahārakaṁ nessāmīti paṭhamaṁ pādaṁ
saṅkāmeti āpatti thullaccayassa dutiyaṁ pādaṁ saṅkāmeti āpatti
pārājikassa. Ṭhānā cāveyyāti thalaṭṭhaṁ bhaṇḍaṁ theyyacitto
āmasati āpatti dukkaṭassa. Phandāpeti āpatti thullaccayassa.
Ṭhānā cāveti āpatti pārājikassa. Saṅketaṁ vītināmeyyāti
parikappitaṭṭhānaṁ paṭhamaṁ pādaṁ atikkāmeti āpatti thullaccayassa.
Dutiyaṁ pādaṁ atikkāmeti āpatti pārājikassa. Athavā paṭhamaṁ
pādaṁ suṅkaghāṭaṁ atikkāmeti āpatti thullaccayassa. Dutiyaṁ pādaṁ
atikkāmeti āpatti pārājikassāti. Ayamettha nānābhaṇḍavasena
yojanā. Ekabhaṇḍavasena pana sassāmikaṁ dāsaṁ vā tiracchānaṁ vā
yathāvuttena abhiyogādinā nayena ādiyati vā harati vā avaharati
vā iriyāpathaṁ vā vikopeti ṭhānā vā cāveti paricchedaṁ vā
atikkāmeti. Ayamettha ekabhaṇḍavasena yojanā.
Apica imāni vaṇṇayantena pañca pañcake samodhānetvā
pañcavīsati avahārā dassetabbā. Evaṁ vaṇṇayatā hi idaṁ
adinnādānapārājikaṁ suvaṇṇitaṁ hoti. Imasmiṁ ca ṭhāne sabbāṭṭhakathā
ākulā lulitā dūviññeyyavinicchayā. Tathā hi sabbāṭṭhakathāsu
yāni tāni pāliyaṁ pañcahākārehi adinnaṁ ādiyantassa āpatti
pārājikassa parapariggahitañca hotītiādinā nayena avahāraṅgāni
vuttāni tānipi gahetvā katthaci ekaṁ pañcakaṁ dassitaṁ. Katthaci
chahākārehīti āgatehi saddhiṁ dve pañcakāni dassitāni. Etāni ca
365
Pañcakāni na honti. Yattha hi ekekena padena avahāro
sijjhati taṁ pañcakannāma vuccati. Ettha pana sabbehipi padehi
ekoyeva avahāro. Yāni ca tattha labbhamānāniyeva pañcakāni
dassitāni tesampi na sabbesaṁ attho pakāsito. Evamimasmiṁ
ṭhāne sabbāṭṭhakathā ākulā lulitā dūviññeyyavinicchayā. Tasmā
pañca pañcake samodhānetvā dassiyamānā ime pañcavīsati avahārā
sādhukaṁ sallakkhetabbā.
Pañca pañcakāni nāma nānābhaṇḍapañcakaṁ ekabhaṇḍapañcakaṁ
sāhatthikapañcakaṁ pubbappayogapañcakaṁ theyyāvahārapañcakanti. Tattha
nānābhaṇḍapañcakañca ekabhaṇḍapañcakañca ādiyeyya hareyya
avahareyya iriyāpathaṁ vikopeyya ṭhānā cāveyyāti imesaṁ padānaṁ
vasena labbhanti. Tāni pubbe yojetvā dassitanayeneva veditabbāni.
Yaṁ panetaṁ saṅketaṁ vītināmeyyāti chaṭṭhaṁ padaṁ taṁ parikappāvahārassa
ca nissaggiyāvahārassa ca sādhāraṇaṁ. Tasmā taṁ tatiyapañcamesu
pañcakesu labbhamānapadavasena yojetabbaṁ. Vuttaṁ
nānābhaṇḍapañcakañca ekabhaṇḍapañcakañca. Katamaṁ sāhatthikapañcakaṁ.
Pañca avahārā sāhatthiko āṇattiko nissaggiyo atthasādhako
dhuranikkhepoti. Tattha sāhatthiko nāma parassa bhaṇḍaṁ sahatthā
avaharati. Āṇattiko nāma asukassa bhaṇḍaṁ avaharāti aññaṁ
āṇāpeti. Nissaggiyo nāma antosuṅkaghāṭe ṭhito
bahisuṅkaghātaṁ pāteti āpatti pārājikassāti iminā saddhiṁ saṅketaṁ
366
Vītināmeyyāti idaṁ padayojanaṁ labhati. Atthasādhako nāma asukaṁ
bhaṇḍaṁ yadā sakkosi tadā avaharāti āṇāpeti. Tattha sace
paro anantarāyiko hutvā taṁ avaharati āṇāpako āṇattikkhaṇeyeva
pārājiko hoti. Avahārako pana avahaṭakāle. Ayaṁ atthasādhako.
Dhuranikkhepo pana upanikkhittabhaṇḍavasena veditabboti. Idaṁ
sāhatthikapañcakaṁ. Katamaṁ pubbappayogapañcakaṁ. Aparepi pañca
avahārā pubbappayogo sahappayogo saṁvidhāvahāro saṅketakammaṁ
nimittakammanti. Tattha āṇattivasena pubbappayogo veditabbo.
Ṭhānā cāvanavasena sahappayogo. Itare pana tayo pāliyaṁ
āgatanayeneva veditabbāti. Idaṁ pubbappayogapañcakaṁ. Katamaṁ
theyyāvahārapañcakaṁ. Aparepi pañca avahārā theyyāvahāro
pasayhāvahāro parikappāvahāro paṭicchannāvahāro kusāvahāroti.
Te pañcapi aññataro bhikkhu saṅghassa cīvare bhājiyamāne theyyacitto
kusaṁ saṅkāmetvā cīvaraṁ aggahesīti ekasmiṁ kusasaṅkamanavatthusmiṁ
vaṇṇayissāma. Idaṁ theyyāvahārapañcakaṁ. Evamimāni pañcakāni
samodhānetvā ime pañcavīsati avahārā veditabbā.
Imesu ca pana pañcasu pañcakesu kusalena vinayadharena
otiṇṇavatthuṁ sahasā avinicchinitvāva pañca ṭhānāni oloketabbāni
yāni sandhāya porāṇā āhu
vatthuṁ kālañca desañca agghaṁ paribhogapañcamaṁ
tulayitvā pañca ṭhānāni dhāreyyatthaṁ vicakkhaṇoti.
367
Tattha vatthunti bhaṇḍaṁ. Avahārakena hi mayā idaṁ nāma avahaṭanti
vuttepi āpattiṁ anāropetvāva taṁ bhaṇḍaṁ sassāmikaṁ vā assāmikaṁ
vā upaparikkhitabbaṁ. Sassāmikepi sāmikānaṁ sālayabhāvo vā
nirālayabhāvo vā upaparikkhitabbo. Sace tesaṁ sālayakāle avahaṭaṁ
bhaṇḍaṁ agghāpetvā āpatti kāretabbā. Sace nirālayakāle na
pārājikena kāretabbo. Bhaṇḍasāmikesu pana bhaṇḍaṁ āharāpentesu
bhaṇḍaṁ dātabbaṁ. Ayamettha sāmīci.
Imassa pana atthassa dīpanatthamidaṁ vatthu. Bhātiyarājakāle
kira mahācetiyapūjāya dakkhiṇadisato eko bhikkhu sattahatthaṁ
paṇḍukāsāvaṁ aṁse karitvā cetiyaṅgaṇaṁ pāvisi. Taṁkhaṇameva
rājāpi cetiyavandanatthaṁ āgato. Tato ussāraṇāya vattamānāya
mahājanasammado ahosi. Athakho so bhikkhu mahājanasammadapīḷito
aṁsato patantaṁ kāsāvaṁ adisvāva nikkhanto. Nikkhamitvā ca kāsāvaṁ
apassanto ko īdise janasammade kāsāvaṁ labhati na dāni taṁ
mayhanti dhuranikkhepaṁ katvā gato. Athañño bhikkhu pacchā
āgacchanto taṁ kāsāvaṁ disvā theyyacittena gahetvā puna
vipaṭisārī hutvā assamaṇo dānimhi vibbhamissāmīti citte
uppanne vinayadhare pucchitvā jānissāmīti cintesi. Tena ca
samayena cūḷasumanatthero nāma sabbapariyattidharo vinayācariyapāmokkho
mahāvihāre paṭivasati. So bhikkhu theraṁ upasaṅkamitvā vanditvā
okāsaṁ kāretvā attano kukkuccaṁ pucchi. Thero tena bhaṭṭhe
368
Janakāye pacchā āgantvā gahitabhāvaṁ ñatvā atthi dāni ettha
okāsoti cintetvā āha sace kāsāvassāmikaṁ bhikkhuṁ āneyyāsi
sakkā bhaveyya tava patiṭṭhā kātunti. Kathāhaṁ bhante taṁ
dakkhissāmīti. Tahiṁ tahiṁ gantvā olokehīti. So pañcapi
mahāvihāre oloketvā neva addakkhi. Tato naṁ thero pucchi
katarāya disāya bahū bhikkhū āgacchantīti. Dakkhiṇāya disāya
bhanteti. Tenahi kāsāvaṁ dīghato ca tiriyañca minitvā ṭhapehi
ṭhapetvā dakkhiṇadisāya vihārapaṭipāṭiyā vicinitvā taṁ bhikkhuṁ
ānehīti. So tathā katvā taṁ bhikkhuṁ disvā therassa santikaṁ
ānesi. Thero pucchi tavedaṁ kāsāvanti. Āma bhanteti.
Kuhinte pātitanti. So sabbaṁ ācikkhi. Thero tena kataṁ
dhuranikkhepaṁ sutvā itaraṁ pucchi tayā idaṁ kuhiṁ disvā gahitanti.
Sopi sabbaṁ ārocesi. Tato naṁ thero āha sace te
suddhacittena gahitaṁ abhavissa anāpattiyeva te assa theyyacittena
pana gahitattā dukkaṭaṁ āpannosi taṁ dassetvā anāpattiko
hohi idañca kāsāvaṁ attano santakaṁ katvā etasseva bhikkhuno
dehīti. So bhikkhu amateneva abhisitto paramassāsampatto ahosi.
Evaṁ vatthu oloketabbaṁ.
Kāloti avahārakālo. Tadeva hi bhaṇḍaṁ kadāci samagghaṁ
hoti kadāci mahagghaṁ. Tasmā taṁ bhaṇḍaṁ yasmiṁ kāle avahaṭaṁ
tasmiṁyeva kāle yo tassa aggho hoti tena agghena āpatti
369
Kāretabbā. Evaṁ kālo oloketabbo.
Desoti avahāradeso. Taṁ hi bhaṇḍaṁ yasmiṁ dese avahaṭaṁ
tasmiṁyeva dese yo tassa aggho hoti tena agghena āpatti
kāretabbā. Bhaṇḍaṭṭhānadese hi bhaṇḍaṁ samagghaṁ hoti aññattha
mahagghaṁ hoti.
Imassāpi ca atthassa dīpanatthamidaṁ vatthu. Antarasamudde
kira eko bhikkhu susaṇṭhānaṁ nāḷikeraṁ labhitvā bhamaṁ āropetvā
saṅkhathālakasadisaṁ manoramaṁ pānīyathālakaṁ katvā tattheva ṭhapetvā
cetiyagiriṁ agamāsi. Athañño bhikkhu antarasamuddaṁ gantvā tasmiṁ
vihāre paṭivasanto taṁ thālakaṁ disvā theyyacittena gahetvā
cetiyagirimeva āgato. Tassa tattha yāguṁ pivantassa taṁ thālakaṁ
disvā thālakassāmiko bhikkhu āha kuto te idaṁ laddhanti.
Antarasamuddato me ānītanti. So netaṁ tava santakaṁ theyyāya
te gahitanti saṅghamajjhaṁ ākaḍḍhi. Tattha vinicchayaṁ alabhitvā
mahāvihāraṁ āgamiṁsu. Tattha bheriṁ paharāpetvā mahācetiyasamīpe
sannipātaṁ katvā vinicchayaṁ ārabhiṁsu. Vinayadharattherā avahāraṁ
paññāpesuṁ. Tasmiñca sannipāte ābhidhammikagodattatthero nāma
vinayakusalo hoti. So evamāha iminā idaṁ thālakaṁ kuhiṁ
avahaṭanti. Antarasamudde avahaṭanti. Tatrīdaṁ kiṁ agghatīti.
Na kiñci agghati. Tatra hi nāḷikeraṁ bhinditvā miñjaṁ khāditvā
kapālaṁ chaḍḍenti dāruatthaṁ pana pharatīti. Imassa bhikkhuno
370
Ettha hatthakammaṁ kiṁ agghatīti. Māsakaṁ vā ūnamāsakaṁ vāti.
Atthi pana katthaci sammāsambuddhena māsake vā ūnamāsake vā
pārājikaṁ paññattanti. Evaṁ vutte sādhu sādhu sukathitaṁ
suvinicchitanti ekasādhukāro ahosi. Tena ca samayena bhātiyarājāpi
cetiyavandanatthaṁ nagarato nikkhanto taṁ saddaṁ sutvā kiṁ idanti
pucchitvā sabbaṁ paṭipāṭiyā sutvā nagare bheriñcārāpesi
mayi sante bhikkhūnampi bhikkhunīnampi gihīnampi adhikaraṇaṁ
ābhidhammikagodattattherena vinicchitaṁ suvinicchitaṁ tassa vinicchaye
atiṭṭhamānaṁ rājāṇāya ṭhapemīti.
Evaṁ deso oloketabbo.
Agghoti bhaṇḍaggho. Navabhaṇḍassa hi yo aggho hoti
so pacchā parihāyati. Yathā navadhoto patto aṭṭha vā dasa
vā agghati so pacchā chiddo vā āṇigaṇḍikāhato vā
appaggho hoti. Tasmā na sabbadā bhaṇḍaṁ pakatiaggheneva
kātabbanti. Evaṁ aggho oloketabbo.
Paribhogoti bhaṇḍaparibhogo. Paribhogenāpi hi
vāsīādibhaṇḍassa aggho parihāyati. Tasmā evaṁ upaparikkhitabbaṁ. Sace
koci kassaci pādagghanakaṁ vāsiṁ harati tatra vāsīsāmiko pucchitabbo
tayā ayaṁ vāsī kittakena kītāti. Pādena bhanteti. Kiṁ pana
te kīṇitvāva ṭhapitā udāhu naṁ valañjesīti. Sace vadati
ekadivasaṁ me dantakaṭṭhaṁ vā rajanacchalliṁ vā pattapacanakadāruṁ vā
371
Chinnā ghaṁsitvā vā nisitāti athassa porāṇo aggho bhaṭṭhoti
veditabbo. Yathā ca vāsiyā evaṁ añjaniyā vā añjanīsalākāya
vā kuñcikāya vā palāsena vā thusehi vā iṭṭhakacuṇṇena vā
ekavāraṁ ghaṁsitvā dhovanamattenāpi aggho bhassati. Tipumaṇḍalassa
makaradantacchedenāpi majjanamattenāpi udakasāṭikāya sakiṁ
nivāsanapārupanenāpi paribhogasīsena aṁse vā sīse vā ṭhapanamattenāpi
taṇḍulādīnaṁ papphoṭanenāpi tato ekaṁ vā dve vā apanayanenāpi
antamaso ekaṁ pāsāṇasakkharaṁ uddharitvā chaḍḍitamattenāpi
sappitelādīnaṁ bhājanantaraparivattanenāpi antamaso tato makkhikaṁ vā
kipīlikaṁ vā uddharitvā chaḍḍitamattenāpi guḷapiṇḍakassa
madhurabhāvajānanatthaṁ nakhena vijjhitvā anumattaggahitamattenāpi aggho
bhassati. Tasmā yaṅkiñci pādagghanakaṁ vuttanayeneva sāmikehi
paribhogena ūnaṁ kataṁ hoti na taṁ avahaṭo bhikkhu pārājikena
kāretabbo. Evaṁ paribhogo oloketabbo.
Evaṁ imāni tulayitvā pañca ṭhānāni dhāreyyatthaṁ vicakkhaṇo
āpattiṁ vā anāpattiṁ vā garukaṁ vā lahukaṁ vā āpattiṁ yathāṭhāne
ṭhapeyyāti.
Niṭṭhito ādiyeyya .pe. Saṅketaṁ vītināmeyyāti imesaṁ
padānaṁ vinicchayo.
Idāni yamidaṁ yathārūpe adinnādānetiādīni vibhajantena
yathārūpannāmātiādi vuttaṁ tattha yathārūpanti yathājātikaṁ. Taṁ
372
Pana yasmā pādato paṭṭhāya hoti tasmā pādaṁ vā pādārahaṁ
vā atirekapādaṁ vāti āha. Tattha pādena kahāpaṇassa catutthabhāgaṁ
akappiyabhaṇḍameva dasseti. Pādārahena pādagghanakaṁ kappiyabhaṇḍaṁ.
Atirekapādena ubhayampi. Ettāvatā sabbākārena
dutiyapārājikapahonakavatthu dassitaṁ hoti. Pathabyārājāti sakalapaṭhaviyā
rājā dīpacakkavattī asokasadiso yo vā panaññopi ekadīpe rājā
sīhalarājasadīso. Padesarājāti ekadīpassa padesissaro
bimbisārapasenadiādayo viya. Maṇḍalikā nāma ye dīpappadesepi
ekamekaṁ maṇḍalaṁ bhuñjanti. Antarabhogikā nāma dvinnaṁ rājūnaṁ
antarā katipayagāmassāmikā. Akkhadassāti dhammavinicchanakā.
Te dhammasabhāyaṁ nisīditvā aparādhānurūpaṁ corānaṁ hatthapādacchejjādiṁ
anusāsanti. Ye pana ṭhānantarappattā amaccā vā rājakumārā
vā katāparādhā honti te rañño ārocenti garukaṁ ṭhānaṁ sayaṁ
na vinicchinanti. Mahāmattāti ṭhānantarappattā mahāamaccā.
Tepi tattha tattha gāme vā nigame vā nisīditvā rājakiccaṁ
karonti. Ye vā panāti aññepi ye rājakulanissitā vā
sakissariyanissitā vā hutvā chejjabhejjaṁ anusāsanti sabbepi te
imasmiṁ atthe rājānoti dasseti. Haneyyunti potheyyuñceva
chindeyyuñca. Pabbājeyyunti nīhareyyuṁ. Corosītievamādīni
ca vatvā paribhāseyyuṁ. Tenevāha paribhāso esoti. Purimaṁ
upādāyāti methunaṁ dhammaṁ paṭisevitvā pārājikaṁ āpattiṁ āpannaṁ
373
Puggalaṁ upādāya. Sesaṁ pubbe vuttanayattā uttānapadatthattā ca
pākaṭamevāti.
Evaṁ uddiṭṭhasikkhāpadaṁ padānukkamena vibhajitvā idāni yantaṁ
ādiyeyyātiādīhi chahi padehi saṅkhepato ādānaṁ dassetvā
saṅkhepatoyeva pādaṁ vā pādārahaṁ vā atirekapādaṁ vāti ādātabbaṁ
bhaṇḍaṁ dassituṁ taṁ yattha yattha ṭhitaṁ yathā yathā ādānaṁ gacchati
anāgate pāpabhikkhūnaṁ lesokāsanirundhanatthaṁ tathā tathā vitthārato
dassetuṁ bhummaṭṭhaṁ thalaṭṭhantiādinā nayena mātikaṁ ṭhapetvā
bhummaṭṭhannāma bhaṇḍaṁ bhūmiyaṁ nikkhittaṁ hotītiādinā nayena tassa
vibhaṅgaṁ āha. Tatrāyaṁ anuttānapadavaṇṇanāya saddhiṁ vinicchayakathā.
Nikkhittanti bhūmiyaṁ nikkhanitvā ṭhapitaṁ. Paṭicchannanti paṁsuiṭṭhakādīhi
paṭicchannaṁ. Bhummaṭṭhaṁ bhaṇḍaṁ .pe. Gacchati vā āpatti
dukkaṭassāti taṁ evaṁ nikkhanitvā vā paṭicchādetvā vā ṭhapitattā
bhūmiyaṁ ṭhitaṁ bhaṇḍaṁ yo bhikkhu kenacideva upāyena ñatvā
āharissāmīti theyyacitto hutvā rattibhāge uṭṭhāya gacchati.
So bhaṇḍaṭṭhānaṁ appatvāpi sabbakāyavacīvikāresu dukkaṭaṁ āpajjati.
Kathaṁ. So hi tassa āharaṇatthāya uṭṭhahanto yaṁyaṁ aṅgapaccaṅgaṁ
phandāpeti sabbattha dukkaṭameva. Nivāsanapārupanaṁ saṇṭhapeti
hatthavāre hatthavāre dukkaṭaṁ. Mahantaṁ nidhānaṁ na sakkā ekena
nīharituṁ dutiyaṁ pariyesissāmīti kassaci sahāyassa santikaṁ gantukāmo
dvāraṁ vivarati padavāre hatthavāre ca dukkaṭaṁ. Dvārapidahane
374
Pana aññasmiṁ vā gamanassa anupakāre anāpatti. Tassa
nipannokāsaṁ gantvā itthannāmāti pakkosati tamatthaṁ ārocetvā
ehi gacchāmāti vadati vācāya vācāya dukkaṭaṁ. So tassa
vacanena uṭṭhahati tassāpi dukkaṭaṁ. Uṭṭhahitvā tassa santikaṁ
gantukāmo nivāsanapārupanaṁ saṇṭhapeti dvāraṁ vivaritvā tassa
samīpaṁ gacchati hatthavārapadavāresu sabbattha dukkaṭaṁ. So taṁ
pucchati asuko ca asuko ca kuhiṁ asukañca asukañca pakkosāhīti
vācāya vācāya dukkaṭaṁ. Sabbe samāgate disvā mayā asukasmiṁ
nāma ṭhāne evarūpo nidhi upaladdho gacchāma taṁ gahetvā
puññāni ca karissāma sukhañca jīvissāmāti vadati vācāya vācāya
dukkaṭameva. Evaṁ laddhasahāyo kuddālaṁ pariyesati sace panassa
attano kuddālo atthi taṁ āharissāmīti gacchanto ca gaṇhanto
ca āharanto ca sabbattha hatthavārapadavāre dukkaṭaṁ āpajjati.
Sace natthi aññaṁ bhikkhuṁ vā gahaṭṭhaṁ vā gantvā yācati yācanto
ca kuddālaṁ me dehi kuddālena me attho kiñci kātabbamatthi
taṁ katvā paccāharissāmīti musā bhaṇanto yācati vācāya vācāya
dukkaṭaṁ. Sace mātikā sodhetabbā atthi vihāre bhūmikammaṁ
kātabbaṁ atthīti musāpi bhaṇati yaṁyaṁ vacanaṁ musā tattha tattha
pācittiyaṁ. Mahāaṭṭhakathāyampana saccepi alikepi dukkaṭameva vuttaṁ.
Taṁ pamādalikhitanti veditabbaṁ. Na hi adinnādānassa pubbappayoge
pācittiyaṭṭhāne dukkaṭaṁ nāma atthi. Sace pana kuddālassa daṇḍo
375
Natthi daṇḍaṁ karissāmīti vāsiṁ vā pharasuṁ vā nighaṁseti tadatthāya
gacchati gantvā sukkhakaṭṭhaṁ chindati tacchati ākoṭṭeti sabbattha
hatthavārapadavāresu dukkaṭaṁ. Allarukkhaṁ chindati pācittiyaṁ. Tato
paraṁ sabbappayogesu dukkaṭaṁ. Saṅkhepaṭṭhakathāyaṁ pana mahāpaccariyañca
tattha jātakakaṭṭhalatāchedanatthaṁ vāsīpharasuṁ pariyesantānampi dukkaṭaṁ
vuttaṁ. Sace pana nesaṁ evaṁ hoti vāsīpharasukuddāle yācantā
asaṅkitā bhavissāma lohaṁ samuṭṭhāpetvā karomāti tato ākaraṁ
gantvā lohabījatthaṁ paṭhaviṁ khananti. Akappiyapaṭhaviṁ khanantānaṁ
dukkaṭehi saddhiṁ pācittiyānīti mahāpaccariyaṁ vuttaṁ. Yathā ca idha
evaṁ sabbattha pācittiyaṭṭhāne dukkaṭā na muccati. Kappiyapaṭhaviṁ
khanantānaṁ dukkaṭāniyeva. Bījampana gahetvā tato paraṁ sabbakiriyāsu
payoge payoge dukkaṭaṁ. Piṭakapariyesanepi hatthavārapadavāresu
vuttanayeneva dukkaṭaṁ. Musāvāde pācittiyaṁ. Piṭakaṁ kātukāmatāya
vallicchedane pācittiyanti sabbaṁ purimanayeneva veditabbaṁ. Gacchati
vā āpatti dukkaṭassāti evaṁ pariyiṭṭhasahāyakuddālapiṭako nidhiṭṭhānaṁ
gacchati padavāre padavāre dukkaṭaṁ. Sace pana gacchanto imaṁ
nidhiṁ laddhā buddhapūjaṁ vā dhammapūjaṁ vā saṅghabhattaṁ vā karissāmīti
kusalaṁ uppādeti kusalacittena gamane anāpatti. Kasmā.
Theyyacitto dutiyaṁ vā .pe. Gacchati vā āpatti dukkaṭassāti
vuttattā yathā idha evaṁ sabbattha atheyyacittassa anāpatti.
Maggato okkamma nidhānaṭṭhānagamanatthāya maggaṁ karonto bhatagāmaṁ
376
Chindati pācittiyaṁ sukkhakaṭṭhaṁ chindati dukkaṭaṁ. Tattha jātakanti
ciranihitāya kumbhiyā upari jātakaṁ. Kaṭṭhaṁ vā lataṁ vāti na kevalaṁ
kaṭṭhalatameva yaṅkiñci allaṁ vā sukkhaṁ vā tiṇarukkhalatādiṁ
chindantassa sahappayogattā dukkaṭameva hoti.
Aṭṭhavidhaṁ hetaṁ dukkaṭannāma imasmiṁ ṭhāne samodhānetvā
therehi dassitaṁ. Pubbappayogadukkaṭaṁ sahappayogadukkaṭaṁ
anāmāsadukkaṭaṁ durupaciṇṇadukkaṭaṁ vinayadukkaṭaṁ ñātadukkaṭaṁ ñattidukkaṭaṁ
paṭissavadukkaṭanti. Tattha theyyacitto dutiyaṁ vā kuddālaṁ vā
piṭakaṁ vā pariyesati gacchati vā āpatti dukkaṭassāti idaṁ
pubbappayogadukkaṭannāma. Ettha hi dukkaṭaṭṭhāne dukkaṭaṁ
pācittiyaṭṭhāne pācittiyameva hoti. Tattha jātakaṁ kaṭṭhaṁ vā
lataṁ vā chindati āpatti dukkaṭassāti idaṁ sahappayogadukkaṭannāma.
Ettha pācittiyavatthu ca dukkaṭavatthu ca dukkaṭaṭṭhāneyeva
tiṭṭhati. Kasmā. Avahārassa sahappayogattā. Yaṁ pana dasavidhaṁ
ratanaṁ sattavidhaṁ dhaññaṁ sabbañca āvudhabhaṇḍādiṁ āmasantassa dukkaṭaṁ
vuttaṁ idaṁ anāmāsadukkaṭannāma. Yaṁ kadalīnāḷikerāadīnaṁ tattha
jātakaphalāni āmasantassa dukkaṭaṁ vuttaṁ idaṁ durupaciṇṇadukkaṭannāma.
Yaṁ pana piṇḍāya carantassa patte raje patite pattaṁ
apaṭiggahetvā vā adhovitvā vā tattha bhikkhaṁ gaṇhantassa
dukkaṭaṁ vuttaṁ idaṁ vinayadukkaṭannāma. Sutvā na vadanti
āpatti dukkaṭassāti idaṁ ñātadukkaṭannāma. Yaṁ ekādasasu
377
Samanubhāsanāsu ñattiyā dukkaṭanti vuttaṁ idaṁ ñattidukkaṭannāma.
Tassa bhikkhave bhikkhuno purimikā ca na paññāyati paṭissave ca
āpatti dukkaṭassāti idaṁ paṭissavadukkaṭannāma.
Idaṁ pana sahappayogadukkaṭaṁ. Tena vuttaṁ yaṅkiñci allaṁ
vā sukkhaṁ vā tiṇarukkhalatādiṁ chindantassa sahappayogattā dukkaṭameva
hotīti. Sace panassa tattha jātake tiṇarukkhalatādimhi chinnepi
lajjidhammo okkamati saṁvaro uppajjati chedanapaccayā dukkaṭaṁ
desetvā muccati. Atha dhuranikkhepaṁ akatvā saussāhova paṁsuṁ khanati
chedanadukkaṭaṁ paṭippassambhati khananadukkaṭe patiṭṭhāti. Akappiyapaṭhaviṁ
khanantopi hi idha sahappayogattā dukkaṭameva āpajjati.
Sace panassa sabbādisāsu khanitvā kumbhīmūlaṁ pattassāpi lajjidhammo
okkamati khananapaccayā dukkaṭaṁ desetvā muccati. Viyūhati vāti
atha pana saussāhova paṁsuṁ viyūhati ekapasse rāsiṁ karoti
khananadukkaṭaṁ paṭippassambhati viyūhanadukkaṭe patiṭṭhāti. Tañca paṁsuṁ
tattha tattha puñjaṁ karonto payoge payoge dukkaṭaṁ āpajjati.
Sace pana rāsiṁ katvā dhuranikkhepaṁ karoti lajjidhammaṁ āpajjati
viyūhanadukkaṭaṁ desetvā muccati. Uddharati vāti atha pana saussāho
paṁsuṁ uddharitvā bahi pāteti viyūhanadukkaṭaṁ paṭippassambhati uddharaṇadukkaṭe
patiṭṭhāti. Paṁsuṁ pana kuddālena vā hatthehi vā pacchiyā
vā tahiṁ tahiṁ pātento payoge payoge dukkaṭaṁ āpajjati. Sace
pana sabbapaṁsuṁ nīharitvā kumbhiṁ thalaṭṭhaṁ katvāpi lajjidhammaṁ āpajjati
378
Uddharaṇadukkaṭaṁ desetvā muccati. Atha pana saussāhova
kumbhiṁ āmasati uddharaṇadukkaṭaṁ paṭippassambhati āmasanadukkaṭe
patiṭṭhāti. Āmasitvāpi ca lajjidhammaṁ āpajjanto āmasanadukkaṭaṁ
desetvā muccati. Atha saussāhova kumbhiṁ phandāpeti āmasanadukkaṭaṁ
paṭippassambhati phandāpeti āpatti thullaccayassāti vuttathullaccaye
patiṭṭhāti.
Tatrāyaṁ dukkaṭathullaccayānaṁ dvinnampi vacanattho. Paṭhamantāvettha
duṭṭhu kataṁ satthārā vuttakiccaṁ virādhetvā katanti dukkaṭaṁ. Athavā
duṭṭhaṁ kataṁ virūpā sā kiriyā bhikkhukiriyānaṁ majjhe na sobhatīti
evampi dukkaṭaṁ. Vuttaṁpi cetaṁ
dukkaṭanti ca yaṁ vuttaṁ taṁ suṇohi yathākathaṁ
aparaddhaṁ viraddhañca khalitaṁ yañca dukkaṭaṁ
yaṁ manusso kare pāpaṁ āvi vā yadi vā raho
dukkaṭanti pavedenti tenetaṁ iti vuccatīti.
Itaraṁ pana thūlattā accayattā ca thullaccayaṁ. Samparāye ca duggati
taṁ hoti kaṭukapphalantiādīsu viya cettha saṁyogabhāvo veditabbo.
Ekassa santike desetabbesu hi accayesu tena samo thūlo
accayo natthi tasmā vuttaṁ thūlattā accayattā ca thullaccayanti.
Vuttañcetaṁ
thullaccayanti yaṁ vuttaṁ taṁ suṇohi yathākathaṁ
ekassa mūle yo deseti yo ca taṁ paṭigaṇhati
379
Accayo tena samo natthi tenetaṁ iti vuccatīti
phandāpentassa ca payoge payoge thullaccayaṁ. Phandāpetvāpi ca
lajjidhammaṁ okkanto thullaccayaṁ desetvā muccati. Sahappayogato
paṭṭhāyameva cettha purimā purimā āpatti paṭippassambhati.
Sahappayogaṁ pana desetvā lajjidhammaṁ okkantena yā pubbappayoge
dukkaṭapācittiyā āpannā sabbā tā desetabbā. Sahappayoge
ca tattha jātakacchedane bahukānipi dukkaṭāni paṁsukhananaṁ patvā
paṭippassambhanti ekaṁ khananadukkaṭameva hoti. Khanane bahukānipi
viyūhanaṁ viyūhane bahukānipi uddharaṇaṁ uddharaṇe bahukānipi
āmasanaṁ āmasane bahukānipi phandāpanaṁ patvā paṭippassambhanti.
Paṁsukhananādīsu ca lajjidhamme uppanne bahukānipi āpattiyo
hontu ekameva desetvā muccatīti kurundaṭṭhakathāyaṁ vuttaṁ.
Purimāpattipaṭippassaddhi ca nāmesā ñattiyā dukkaṭaṁ dvīhi
kammavācāhi thullaccayā paṭippassambhantīti evaṁ anussāvanāsuyeva
sutte āgatā. Idha pana dutiyapārājike aṭṭhakathācariyappamāṇena
gahetabbāti.
Ṭhānā cāveti āpatti pārājikassāti yo pana
phandāpetvāpi lajjidhammaṁ anokkamitvāva taṁ kumbhiṭṭhānato antamaso
kesaggamattampi cāveti pārājikameva āpajjatīti attho. Ṭhānā
cāvanañcettha chahi ākārehi veditabbaṁ. Kathaṁ. Kumbhīmukhavaṭṭiyaṁ
gahetvā attano abhimukhaṁ ākaḍḍhanto iminā antena phaṭṭhokāsaṁ
380
Kesaggamattampi pārimantena atikkāmeti pārājikaṁ. Tatheva
gahetvā purato pelento pārimantena phuṭṭhokāsaṁ kesaggamattampi
iminā antena atikkāmeti pārājikaṁ. Vāmato vā dakkhiṇato
vā apanāmento vāmantena phuṭṭhokāsaṁ kesaggamattampi dakkhiṇantena
atikkāmeti pārājikaṁ dakkhiṇantena phuṭṭhokāsaṁ kesaggamattampi
vāmantena atikkāmeti pārājikaṁ. Uddhaṁ ukkhipanto kesaggamattampi
bhūmito moceti pārājikaṁ. Khanitvā heṭṭhato osīdanto bundhena
phuṭṭhokāsaṁ kesaggamattampi mukhavaṭṭiyā atikkāmeti pārājikanti
evaṁ ekaṭṭhāne ṭhitāya kumbhiyā. Yadi pana kumbhīmukhavaṭṭiyā
pāsaṁ katvā lohakhāṇuṁ vā khadirasārādikhāṇuṁ vā paṭhaviyaṁ ākoṭṭetvā
tattha saṅkhalikāya bandhitvā ṭhapenti. Ekissā disāya ekāya
saṅkhalikāya baddhā dve ṭhānāni labhati. Dvīsu tīsu catūsu disāsu
saṅkhalikāhi baddhā pañcaṭṭhānāni labhati. Tattha ekakhāṇuke
baddhakumbhiyā paṭhamaṁ khāṇuṁ vā uddharati saṅkhalikaṁ vā chindati
thullaccayaṁ. Tato kumbhiṁ yathāvuttena nayena kesaggamattampi ṭhānā
cāveti pārājikaṁ. Atha paṭhamaṁ kumbhiṁ uddharati thullaccayaṁ.
Tato khāṇukaṁ kesaggamattampi ṭhānā cāveti saṅkhalikaṁ vā chindati
pārājikaṁ. Etena upāyena dvīsu tīsu catūsu khāṇukesu
baddhakumbhiyāpi pacchime ṭhānā cāvane pārājikaṁ sesesu thullaccayaṁ
veditabbaṁ. Sace khāṇu natthi saṅkhalikāya agge valayaṁ katvā tattha
jātake mūle pavesitaṁ hoti. Paṭhamaṁ kumbhiṁ uddharitvā pacchā
381
Mūlaṁ chetvā valayaṁ nīharati pārājikaṁ. Atha mūlaṁ acchetvā
valayaṁ itocitoca sāreti rakkhati. Sace pana mūlato anīharitvāpi
hatthena gahetvā ākāsagataṁ karoti pārājikaṁ. Ayamettha viseso.
Sesaṁ vuttanayameva. Keci pana nimittatthāya kumbhīmatthake
nigrodharukkhādīni ropenti. Mūlāni kumbhiṁ vinaddhitvā ṭhitāni honti.
Mūlāni chinditvā kumbhiṁ gahessāmīti chindantassa payoge payoge
dukkaṭaṁ. Chinditvā okāsaṁ katvā kumbhiṁ kesaggamattampi ṭhānā
cāveti pārājikaṁ. Mūlāni chindatova luthitvā kumbhī ninnaṭṭhānaṁ
gatā rakkhati tāva gataṭṭhānato uddharati pārājikaṁ. Sace
chinnesu mūlesu ekamūlamattena kumbhī tiṭṭhati so ca taṁ imasmiṁ
mūle chinne patissatīti chindati chinnamatte pārājikaṁ. Sace
pana ekamūleneva pāse baddhasūkaro viya ṭhitā hoti aññaṁ
kiñci lagganakaṁ natthi tasmiṁpi mūle chinnamatte pārājikaṁ.
Sace kumbhīmatthake mahāpāsāṇo ṭhapito hoti taṁ daṇḍena
ukkhipitvā apanetukāmo kumbhīmatthake jātarukkhaṁ chindati dukkaṭaṁ.
Tassā samīpe jātakaṁ chetvā āharati na tattha jātakattā taṁ
chindato pācittiyaṁ. Attano bhājanagatanti sace pana kumbhiṁ
uddharituṁ asakkonto kumbhīgatabhaṇḍaggahaṇatthaṁ attano bhājanaṁ
pavesetvā antokumbhiyaṁ pañcamāsakaṁ vā atirekapañcamāsakaṁ vā
agghanakaṁ theyyacitto āmasati āpatti dukkaṭassa. Paricchedo
cettha pārājikaniyamatthaṁ vutto. Theyyacittena ūnapañcamāsakampi
382
Āmasanto dukkaṭaṁ āpajjatiyeva. Phandāpetīti ettha yāva ekābaddhaṁ
katvā attano bhājanaṁ paveseti tāva phandāpetīti vuccati.
Apica itocitoca apabyūhantopi phandāpetiyeva. So thullaccayaṁ
āpajjati. Yadā pana ekābaddhabhāvo chinno kumbhīgataṁ kumbhiyameva
bhājanagatampi bhājaneyeva hoti tadā attano bhājanagatannāma hoti.
Evaṁ katvā kumbhito anīhaṭepi bhājane pārājikaṁ āpajjati.
Muṭṭhiṁ vā chindatīti ettha yathā aṅgulantarehi nikkhantakahāpaṇā
kumbhigate kahāpaṇe na samphusanti evaṁ muṭṭhiṁ karonto muṭṭhiṁ
chindati nāma. Sopi pārājikaṁ āpajjati. Suttāruḷhanti
sutte āruḷhaṁ. Sutte āvutassapi suttamayassapi etaṁ adhivacanaṁ.
Pāmaṅgādīni sovaṇṇamayānipi honti rūpiyamayānipi suttamayānipi
muttāvalīādayopi ettheva saṅgahaṁ gatā. Veṭhananti sīsaveṭhanapaṭo
vuccati. Etesu yaṅkiñci theyyacitto āmasati dukkaṭaṁ.
Phandāpeti thullaccayaṁ. Pāmaṅgakoṭiyaṁ gahetvā ākāsaṭṭhaṁ akaronto
uddhāreti thullaccayaṁ. Ghaṁsanto nīharatīti ettha pana paripuṇṇāya
kumbhiyā upari samatittikaṁ kumbhiṁ katvā ṭhapitaṁ vā ekaṁ koṭiṁ
bundhe ekaṁ koṭiṁ mukhavaṭṭiyaṁ katvā ṭhapitaṁ vā ghaṁsantassa nīharato
thullaccayaṁ. Kumbhīmukhā mocentassa pārājikaṁ. Yaṁ pana
upaḍḍhakumbhiyaṁ vā rittakumbhiyaṁ vā ṭhapitaṁ tassa attanā phuṭṭhokāsova
ṭhānaṁ na sakalā kumbhī tasmā taṁ ghaṁsantassāpi nīharato
patiṭṭhitokāsato kesaggamatte mutte pārājikameva. Kumbhiyā pana
383
Paripuṇṇāya vā ūnāya vā ujukameva uddharantassa heṭṭhimakoṭiyā
patiṭṭhitokāsā muttamatte pārājikaṁ. Antokumbhiyaṁ ṭhapitaṁ yaṅkiñci
pārājikapahonakaṁ bhaṇḍaṁ sakalakumbhiyaṁ cālentassa pāmaṅgādīni ca
ghaṁsitvā nīharantassa yāva mukhavaṭṭiṁ nātikkamati tāva thullaccayameva.
Tassa hi sabbāpi kumbhī ṭhānanti saṅkhepamahāpaccariyādīsu vuttaṁ.
Mahāaṭṭhakathāyampana ṭhapitaṭṭhānameva ṭhānaṁ no sakalā kumbhī
tasmā yathāṭhitaṭṭhānato kesaggamattampi mocentassa pārājikamevāti
vuttaṁ. Taṁ pamāṇaṁ. Itaraṁ pana ākāsagataṁ akarontassa
cīvaravaṁse ṭhapitacīvaraveṭhakanayena vuttaṁ. Taṁ na gahetabbaṁ.
Vinayavinicchaye hi āgate garuke ṭhātabbaṁ. Esā vinayadhammatā.
Apica attano bhājanagataṁ vā karoti muṭṭhiṁ vā chindatīti vacanato
cetaṁ veditabbaṁ yathā antokumbhiyaṁ ṭhitassa na sabbā kumbhī ṭhānanti.
Sappiādīsu yaṅkiñci pivato ekappayogena pītamatte pārājikanti
mahāaṭṭhakathāyaṁ vuttaṁ. Mahāpaccariyādīsu pana ayaṁ vibhāgo dassito
mukhaṁ anapanetvā ākaḍḍhantassa pivato sace pana galagataṁ pādaṁ
na agghati mukhagatena saddhiṁ agghati rakkhati tāva kaṇṭhena pana
paricchinnakāleyeva pārājikaṁ hoti. Sacepi oṭṭhehi paricchindanto
oṭṭhe pidahati pārājikameva. Uppaladaṇḍaveḷunāḷīnaḷanāḷīādīhi
pivantassāpi sace pana galagatameva pādaṁ agghati pārājikaṁ. Sace saha
mukhagatena agghati uppaladaṇḍādigatena saddhiṁ ekābaddhabhāvaṁ kopetvā
oṭṭhehi paricchinnamatte pārājikaṁ. Sace uppaladaṇḍādigatena
384
Saddhiṁ agghati uppaladaṇḍādīnaṁ bundhe aṅguliyā pidahitamatte
pārājikaṁ. Pādagghanake pana gale appaviṭṭhe uppaladaṇḍādīsu ca
mukhe ca atirekapādampi ekābaddhaṁ hutvā tiṭṭhati rakkhatiyevāti.
Taṁ sabbampi yasmā attano bhājanagataṁ vā karoti muṭṭhiṁ vā
chindatīti imaṁ nayaṁ bhajati tasmā sudassitameva. Esa tāva
ekābaddhe nayo. Sace pana hatthena vā pattena vā thālakādinā
vā yena kenaci bhājanena gahetvā pivati yamhi payoge pādagghanakaṁ
pūrati tamhi kate pārājikaṁ. Atha mahagghaṁ hoti sippikāyapi
ekappayogeneva pādagghanakaṁ gahetuṁ sakkā hoti ekuddhāreyeva
pārājikaṁ. Bhājanaṁ pana nimujjāpetvā gaṇhantassa yāva ekābaddhaṁ
hoti tāva rakkhati. Mukhavaṭṭiparicchedena vā uddhārena vā
pārājikaṁ. Yadā pana sappiṁ vā telaṁ vā acchaṁ telasadisameva
madhuphāṇitaṁ vā kumbhiṁ āvaṭṭetvā attano bhājane paveseti
tadā tesaṁ acchatāya ekābaddhatā natthīti pādagghanake mukhavaṭṭito
galitamatte pārājikaṁ. Pacitvā ṭhapitaṁ pana madhuphāṇitaṁ sileso
viya cikkanaṁ ākaḍḍhanavikaḍḍhanayoggaṁ hoti uppanne kukkucce
ekābaddhameva hutvā paṭinīharituṁ sakkoti. Etaṁ mukhavaṭṭiyā
nikkhamitvā bhājane paviṭṭhampi bāhirena saddhiṁ ekābaddhattā rakkhati.
Mukhavaṭṭito chinnamatte pana pārājikaṁ. Yopi theyyacittena parassa
kumbhiyā pādagghanakaṁ sappiṁ vā telaṁ vā avassaṁ pivanakaṁ yaṅkiñci
dukulasāṭakaṁ vā cammakhaṇḍādīnaṁ vā aññataraṁ pakkhipati hatthato
385
Muttamatte pārājikaṁ. Rittakumbhiyā idāni telaṁ ākīrissantīti
ñatvā yaṅkiñci bhaṇḍaṁ theyyacitto pakkhipati tañce tattha
tele ākiṇṇe pañcamāsakāgghanakaṁ pivati pivitamatte pārājikanti
mahāaṭṭhakathāyaṁ vuttaṁ. Taṁ pana tattheva sukkhataḷāke sukkhamātikāya
ujukaraṇavinicchayena virujjhati avahāralakkhaṇaṁ cettha na paññāyati
tasmā na gahetabbaṁ. Mahāpaccariyādīsu pana tassa uddhāre
pārājikaṁ vuttaṁ. Taṁ yuttaṁ. Parassa rittakumbhiyā saṅgopanatthāya
cammādibhaṇḍaṁ ṭhapetvā tattha tele ākiṇṇe sace ayaṁ
jānissati maṁ palibuddhissatīti bhīto pādagghanakaṁ telapītaṁ bhaṇḍaṁ
theyyacittena uddharati pārājikaṁ. Suddhacittena uddharati pare 1-
āharāpente bhaṇḍadeyyaṁ. Bhaṇḍadeyyannāma yaṁ parassa naṭṭhaṁ
tassa mūlaṁ vā tadeva vā bhaṇḍaṁ dātabbanti attho. No ce
deti sāmikassa dhuranikkhepe pārājikaṁ. Sace panassa kumbhiyaṁ
añño sappiṁ vā telaṁ vā ākīrati tatrapāyaṁ theyyacittena
telapivanakaṁ bhaṇḍaṁ pakkhipati vuttanayeneva pārājikaṁ. Attano
rittakumbhiyā parassa sappiṁ vā telaṁ vā ākiṇṇabhāvaṁ ñatvā
theyyacittena bhaṇḍaṁ pakkhipati pubbanayeneva uddhāre pārājikaṁ.
Suddhacitto nikkhipitvā pacchā theyyacittena uddharati pārājikameva.
Suddhacittova uddharati neva avahāro na gīvā. Mahāpaccariyaṁ
pana anāpattimattameva vuttaṁ. Kissa mama kumbhiyaṁ telaṁ ākīrasīti
1. parasmiṁ.
386
Kupito anattamano bhaṇḍaṁ uddharitvā chaḍḍeti no bhaṇḍadeyyanti
kurundiyaṁ vuttaṁ. Theyyacittena mukhavaṭṭiyaṁ gahetvā kumbhiṁ āviñjati
telaṁ galetukāmo pādagghanake galite pārājikaṁ. Theyyacitteneva
jajjaraṁ karoti savitvā gamissatīti pādagghanake savitvā gate
pārājikaṁ. Theyyacitteneva chiddaṁ karoti omaṭṭhaṁ vā ummaṭṭhaṁ
vā vemaṭṭhaṁ vā. Idaṁ pana sammohaṭṭhānaṁ tasmā suṭṭhu
sallakkhetabbaṁ. Ayaṁ hettha vinicchayo. Omaṭṭhannāma
adhomukhacchiddaṁ. Ummaṭṭhannāma uddhaṁ mukhacchiddaṁ. Vemaṭṭhannāma
uḷuṅkasseva ujugatacchiddaṁ. Tattha omaṭṭhassa bahi paṭṭhāya
katassa abbhantarantato pādagghanake tele galite bahi anikkhantepi
pārājikaṁ. Kasmā. Yasmā tato galitamattameva bahi gataṁ
nāma hoti na kumbhīgatasaṅkhaṁ labhati na kumbhiyaṁ saṇṭhāti.
Anto paṭṭhāya katassa bāhirantato pādagghanake galite pārājikaṁ.
Umamaṭṭhassa yathā tathā vā katassa bāhirantato galite pārājikaṁ.
Taṁ hi yāva bāhirantato na galati tāva kumbhīgatameva hoti.
Vemaṭṭhassa kapālamajjhato galitavasena kāretabboti aṭṭhakathāsu
vuttaṁ. Taṁ pana anto ca bahi ca paṭṭhāya majjhe ṭhapetvā
katachidde taḷākassa mariyādabhedanena sameti. Anto paṭṭhāya kate
pana bāhirantena bahi paṭṭhāya kate abbhantarantena kāretabboti
idamettha yuttaṁ. Yo pana vaṭṭetvā gacchissatīti theyyacittena
kumbhiyā ādhārakaṁ vā upatthambhanaleḍḍuke vā apaneti vaṭṭetvā
387
Gatāya pārājikaṁ. Telākīraṇabhāvaṁ pana ñatvā rittakumbhiyā
jajjarabhāvesu vā chiddesu vā katesu pacchānikkhantatelappamāṇena
bhaṇḍadeyyaṁ hoti. Aṭṭhakathāsu pana katthaci pārājikantipi likhitaṁ.
Taṁ pamādalikhitaṁ. Puṇṇāya kumbhiyā upari kaṭṭhaṁ vā pāsāṇaṁ
vā patitvā bhindissati tato telaṁ paggharissatīti theyyacittena
dubbaddhaṁ vā karoti duṭṭhapitaṁ vā ṭhapeti. Avassaṁ patanakaṁ tathā
karontassa katamatte pārājikaṁ. Rittakumbhiyā upari karoti taṁ
pacchā puṇṇakāle patitvā bhindati bhaṇḍadeyyaṁ. Īdisesu hi
ṭhānesu bhaṇḍassa natthikāle katapayogattā āditova pārājikaṁ
na hoti. Bhaṇḍavināsanassa pana katattā bhaṇḍadeyyaṁ hoti.
Āharāpentesu adadato sāmikānaṁ dhuranikkhepena pārājikaṁ.
Theyyacittena mātikaṁ ujuṁ karoti vaṭṭetvā gamissati telaṁ vā
uttarāpessatīti vaṭṭetvā vā gacchatu telaṁ vā uttaratu
ujukaraṇakāle pārājikaṁ. Īdisā hi payogā pubbappayogāvahāre
saṅgahaṁ gacchanti. Sukkhamātikāya ujukatāya pacchā udake āgate
vaṭṭitvā vā gacchatu telaṁ vā uttaratu bhaṇḍadeyyaṁ. Kasmā.
Ṭhānācāvanappayogassa abhāvā. Tassa lakkhaṇaṁ nāvaṭṭhe
āvibhavissati. Tattheva bhindati vātiādīsu aṭṭhakathāyaṁ tāva vuttaṁ
bhindati vāti muggarena pothetvā bhindati. Chaḍḍeti vāti udakaṁ
vā vālikaṁ vā ākīritvā uttarāpeti. Jhāpeti vāti dārūni
āharitvā jhāpeti vā. Aparibhogaṁ vā karotīti akhāditabbaṁ
388
Apātabbaṁ vā karoti uccāraṁ vā passāvaṁ vā visaṁ vā ucchiṭṭhaṁ
vā kuṇapaṁ vā pāteti. Āpatti dukkaṭassāti ṭhānā cāvanassa
natthitāya dukkaṭaṁ. Buddhavisayo nāmeso. Kiñcāpi dukkaṭaṁ
āharāpente bhaṇḍadeyyanti. Tattha purimadvayaṁ na sameti. Taṁ
hi kumbhījajjarakaraṇena ca mātikāujukaraṇena ca saddhiṁ ekalakkhaṇaṁ.
Pacchimaṁ pana dvayaṁ ṭhānā cāventenāpi sakkā kātuṁ. Tasmā
ettha evaṁ vinicchayaṁ vadanti. Aṭṭhakathāyaṁ kira ṭhānā cāvanassa
natthitāya dukkaṭanti idaṁ pacchimadvayaṁ sandhāya vuttaṁ. Ṭhānā
cāvanaṁ akarontoyeva hi theyyacittena vā vināsetukāmatāya vā
jhāpeyyapi aparibhogampi kareyya purimadvaye pana vuttanayena
bhindantassa vā chaḍḍentassa vā ṭhānā cāvanaṁ atthi tasmā
tathā karontassa vināsetukāmatāya bhaṇḍadeyyaṁ theyyacittena
pārājikanti. Pāliyaṁ dukkaṭanti vuttattā ayuttanti ce. Na
aññathā gahetabbatthato. Pāliyaṁ hi theyyacittapakkhe bhindati
vāti udakena saṁbhindati chaḍḍeti vāti tattha vamanaṁ vā uccāraṁ
vā passāvaṁ vā chaḍḍetīti evameke vadanti. Ayaṁ panettha
sāro. Vinītavatthumhi tiṇajajhāpako viya ṭhānā accāvetukāmova
kevalaṁ bhindati. Bhinnattā pana telādīni nikkhamanti. Yaṁ vā
panettha patthinnaṁ taṁ ekābaddhameva tiṭṭhati achaḍḍetukāmoyeva
ca kevalaṁ tattha udakavālikādīni ākīrati. Ākiṇṇattā pana
telaṁ chaḍḍiyati. Tasmā vohāravasena bhindati vā chaḍḍeti
389
Vāti vuccatīti. Evametesaṁ padānaṁ attho gahetabbo.
Nāsetukāmatāpakkhe pana itarathāpi yujjati. Evaṁ hi kathiyamāne
pāli ca aṭṭhakathā ca pubbāparena saṁsanditvā sukathitā hoti.
Ettāvatāpi ca santosaṁ akatvā ācariye payirupāsitvā vinicchayo
veditabboti.
Bhummaṭṭhakathā niṭṭhitā.
Thalaṭṭhe. Thale nikkhittanti bhūmitale vā pāsādapabbatatalādīsu
vā yattha katthaci paṭicchanne vā apaṭicchanne vā
ṭhapitaṁ thalaṭṭhanti veditabbaṁ. Taṁ sace rāsikataṁ hoti antokumbhiyaṁ
bhājanagatakaraṇamuṭṭhicchedanavinicchayena vinicchinitabbaṁ. Sace ekābaddhaṁ
silesaniyyāsādi pakkamadhuphāṇitavinicchayena vinicchinitabbaṁ. Sace garukaṁ
hoti bhārabaddhaṁ lohapiṇḍī guḷapiṇḍī telamadhughaṭādi vā kumbhiyā
ṭhānā cāvanavinicchayena vinicchinitabbaṁ. Saṅkhalikabaddhassa ca ṭhānabhedo
sallakkhetabbo. Pattharitvā ṭhapitaṁ pana pāvārattharakasāṭakādiṁ
ujukaṁ gahetvā ākaḍḍhati pārimante orimantena phuṭṭhokāsaṁ
atikkante pārājikaṁ. Evaṁ sabbadisāsu sallakkhetabbaṁ. Veṭhetvā
uddharati kesaggamattaṁ ākāsagataṁ karontassa pārājikaṁ. Sesaṁ
vuttanayamevāti.
Thalaṭṭhakathā niṭṭhitā.
Ākāsaṭṭhe. Morassa chahi ākārehi ṭhānaparicchedo veditabbo
purato mukhatuṇḍakena pacchato kalāpaggena ubhayapassesu pakkhapariyantehi
390
Adho pādanakhasikhāya uddhaṁ sikhaggenāti. Bhikkhu sassāmikaṁ
ākāsaṭṭhaṁ moraṁ gahessāmīti purato vā tiṭṭhati hatthaṁ vā pasāreti.
Moro ākāseyeva pakkhe pasāreti vātaṁ gāhāpetvā gamanaṁ
upacchinditvā tiṭṭhati. Tassa bhikkhuno dukkaṭaṁ. Taṁ aphandento
hatthena āmasati dukkaṭameva. Ṭhānā accāvento phandāpeti
thullaccayaṁ. Hatthena pana gahetvā vā aggahetvā vā mukhatuṇḍakena
phuṭṭhokāsaṁ kalāpaggaṁ kalāpaggena vā phuṭṭhokāsaṁ mukhatuṇḍakaṁ
atikkāmeti sace pādaṁ agghati pārājikaṁ. Tathā vāmapakkhapariyantena
phuṭṭhokāsaṁ dakkhiṇapakkhapariyantaṁ dakkhiṇapakkhapariyantena
vā phuṭṭhokāsaṁ vāmapakkhapariyantaṁ atikkāmeti pārājikaṁ. Tathā
pādanakhasikhāya phuṭṭhokāsaṁ sikhaggaṁ sikhaggena vā phuṭṭhokāsaṁ
pādanakhasikhaṁ
atikkāmeti pārājikaṁ. Ākāsena gacchanto moro sīsādīsu
yasmiṁ aṅge nilīyati taṁ tassa ṭhānaṁ. Tasmā taṁ hatthe nilīnaṁ
itocītoca karontopi phandāpetiyeva. Yadi pana itarena hatthena
gahetvā ṭhānā cāveti pārājikaṁ. Itaraṁ hatthaṁ upaneti moro
sayameva oḍḍetvā tattha nilīyati anāpatti. Aṅge nilīnabhāvaṁ
ñatvā theyyacittena ekapadavāraṁ gacchati thullaccayaṁ dutiyaṁ
pārājikaṁ. Bhūmiyaṁ ṭhitamoro dvinnaṁ pādānaṁ kalāpassa ca vasena
tīṇi ṭhānāni labhati. Taṁ ukkhipantassa yāva ekampi ṭhānaṁ paṭhaviṁ
phusati tāva thullaccayaṁ. Kesaggamattampi paṭhaviyā mocitamatte
pārājikaṁ. Pañjare ṭhitaṁ saha pañjarena uddharati pārājikaṁ.
391
Yadi pana pādaṁ na agghati sabbattha agghavasena kātabbaṁ.
Antovatthumhi carantaṁ moraṁ theyyacittena uttarāsetvā padasāva
bahivatthuṁ nīharanto dvāraparicchedaṁ atikkāmeti pārājikaṁ. Vaje
ṭhitassa balivaddassa hi vajo viya antovatthu tassa ṭhānaṁ.
Hatthena pana gahetvā antovatthusmimpi ākāsagataṁ karontassa
pārājikameva. Antogāme carantampi gāmaparikkhepaṁ atikkāmentassa
pārājikaṁ. Sayameva nikkhamitvā gāmūpacāre vā vatthūpacāre vā
carantaṁ pana theyyacitto kaṭṭhena vā kathalāya vā uttarāsetvā
aṭavīmukhaṁ karoti. Moro uḍḍetvā antogāme vā antovatthumhi
vā chadanapiṭṭhe vā nilīyati rakkhati. Sace pana aṭavīmukho
uḍḍeti vā gacchati vā aṭviṁ pavesetvā gahessāmīti parikappe
asati paṭhavito kesaggamattampi uppatitamatte dutiyapadavāre vā
pārājikaṁ. Kasmā. Yasmā gāmato nikkhantassa ṭhitaṭṭhānameva
ṭhānaṁ hoti. Kapiñjarādīsupi ayameva vinicchayo. Sāṭakaṁ vāti
vātavegukkhittaṁ paṭhavītale pattharitvā ṭhapitamiva ākāse gacchantaṁ
khalitthaddhaṁ sāṭakaṁ abhimukhāgataṁ hatthena ekasmiṁ ante gaṇhāti
itocītoca ṭhānaṁ avikopentoyeva gamanūpacchede dukkaṭaṁ ṭhānā
cāvanaṁ akaronto pāleti phandāpane thullaccayaṁ ṭhānā cāveti
pārājikaṁ. Ṭhānaparicchedo cassa morasseva chahi ākārehi
veditabbo. Atthaddhasāṭako pana ekasmiṁ ante gahitamatteva
dutiyenantena papatitvā bhūmiyaṁ patiṭṭhāti tassa dve ṭhānāni
392
Honti hattho ceva bhūmi ca. Taṁ yathāgahitameva paṭhamaṁ
gahitokāsappadesato cāleti thullaccayaṁ. Pacchā bhūmito dutiyahatthena
vā pādena vā ukkhipati pārājikaṁ. Paṭhamaṁ vā bhūmito uddharati
thullaccayaṁ. Pacchā gahitokāsappadesato cāveti pārājikaṁ.
Gahaṇaṁ vā amuñcanto ujukameva hatthaṁ onametvā bhūmigataṁ katvā
teneva hatthena ukkhipati pārājikaṁ. Veṭṭhanepi ayameva vinicchayo.
Hiraññaṁ vā suvaṇṇaṁ vā chijjamānanti manussānaṁ alaṅkarontānaṁ
gīveyyakādi pilandhanaṁ vā suvaṇṇasalākaṁ chindantānaṁ suvaṇṇakārānaṁ
suvaṇṇakhaṇḍaṁ vā chijjamānaṁ patati. Tañce bhikkhu ākāsena
āgacchantaṁ theyyacitto hatthena gaṇhāti gahaṇameva ṭhānaṁ
gahitappadesato hatthaṁ apaneti pārājikaṁ. Cīvare patitaṁ hatthena
ukkhipati pārājikaṁ. Anuddharitvāva yāti dutiye padavāre
pārājikaṁ. Patte patitepi eseva nayo. Sīse vā mukhe vā
pāde vā patitaṁ hatthena gaṇhāti pārājikaṁ. Aggahetvāva
yāti dutiye padavāre pārājikaṁ. Yattha yattha ca patati tassa
patiṭṭhitokāsova ṭhānaṁ na sabbaṁ aṅgapaccaṅgaṁ pattacīvaraṁ vāti.
Ākāsaṭṭhakathā niṭṭhitā.
Vehāsaṭṭhe. Mañcapīṭhādīsu ṭhapitaṁ bhaṇḍaṁ āmāsaṁ vā hotu
anāmāsaṁ vā theyyacittena āmasantassa dukkaṭaṁ. Mañcapīṭhesu
ṭhapitabhaṇḍe cettha thalaṭṭhe vuttanayena vinicchayo veditabbo.
Ayaṁ pana viseso. Sace khaliyā thaddhasāṭako mañce vā pīṭhe
393
Vā patthaṭo majjhena mañcatalaṁ na phusati mañcapādeyeva phusati
tesaṁ vasena ṭhānaṁ veditabbaṁ. Pādānaṁ upari phuṭṭhokāsameva hi
atikkāmitamatte tattha pārājikaṁ hoti. Saha mañcapīṭhehi
harantassa pana mañcapīṭhapādānaṁ patiṭṭhitokāsavasena ṭhānaṁ veditabbaṁ.
Cīvaravaṁse vāti cīvaraṭṭhapanatthāya bandhitvā ṭhapite vaṁse vā
kaṭṭhadaṇḍake vā. Tattha saṁharitvā pārato antaṁ orato bhogaṁ
katvā ṭhapitacīvarassa patiṭṭhitokāsena phuṭṭhokāsova ṭhānaṁ na sabbo
cīvaravaṁso. Tasmā theyyacittena taṁ bhoge gahetvā ākaḍḍhantassa
pārato vaṁse patiṭṭhitokāsaṁ orato cīvaravaṁsassa phuṭṭhappadesaṁ
atikkāmentassa ekadvaṅgulamattākaḍḍhaneneva pārājikaṁ. Ante
gahetvā kaḍḍhantassāpi eseva nayo. Tattheva pana cīvaravaṁse
vāmato vā dakkhiṇato vā osārentassa vāmantena dakkhiṇantaṭṭhānaṁ
dakkhiṇantena vā vāmantaṭṭhānaṁ atikkantamatte dasadvādasaṅgula-
mattasāraṇeneva pārājikaṁ. Uddhaṁ ukkhipantassa kesaggamattukkhepanena
pārājikaṁ. Cīvaravaṁsaṁ phusantaṁ vā aphusantaṁ vā rajjukena bandhitvā
ṭhapitacīvaraṁ mocentassa thullaccayaṁ mutte pārājikaṁ. Muttamattameva
hi taṁ ṭhānā muttanti saṅkhyaṁ gacchati. Vaṁse veṭhetvā ṭhapitaṁ
nibbeṭhentassa thullaccayaṁ nibbeṭhitamatte pārājikaṁ. Valayaṁ katvā
ṭhapite valayaṁ chindati vā moceti vā ekaṁ vā vaṁsakoṭiṁ mocetvā
nīharati thullaccayaṁ chinnamatte muttamatte nīhaṭamatte ca
pārājikaṁ. Tathā akatvāva cīvaravaṁse itocītoca sāreti rakkhati
394
Tāva. Valayassa hi sabbopi cīvaravaṁso ṭhānaṁ. Kasmā. Tattha
saṁsaraṇadhammatāya. Yadi pana naṁ hatthena gahetvā ākāsagataṁ
karoti pārājikaṁ. Pasāretvā ṭhapitassa patiṭṭhitokāsena
phuṭṭhokāsova ṭhānaṁ. Tattha saṁharitvā ṭhapite vuttanayena vinicchayo
veditabbo. Yaṁ pana ekenantena bhūmiṁ phusitvā ṭhitaṁ hoti tassa
cīvaravaṁse bhūmiyañca patiṭṭhitokāsavasena dve ṭhānāni. Tattha bhūmiyaṁ
ekenantena patiṭṭhite atthaddhasāṭake vuttanayeneva vinicchayo
veditabbo. Cīvararajjuyāpi ayameva vinicchayo. Aṅkusake laggetvā
ṭhapitabhaṇḍaṁ pana bhesajjaghaṭo vā bhesajjatthavikā vā sace bhittiṁ
vā bhūmiṁ vā aphusitvā ṭhitaṁ lagganakaṁ ghaṁsantassa nīharato aṅkusakoṭito
nikkhantamatte pārājikaṁ. Lagganakaṁ thaddhaṁ hoti bundhena ukkhipitvā
ākāsagataṁ karontasasa aṅkusakoṭito anikkhantepi pārājikaṁ.
Bhittinissitaṁ hoti paṭhamaṁ aṅkusakoṭito nīharati thullaccayaṁ pacchā
bhittiṁ moceti pārājikaṁ. Paṭhamaṁ bhittiṁ mocetvā pacchā
aṅkusato nīharantassāpi eseva nayo. Sace pana bhāriyaṁ bhaṇḍaṁ
nīharitumasakkonto sayaṁ bhittinissitaṁ katvā aṅkusato nīharati puna
bhittiṁ amocetvāpi aṅkusato nīhaṭamatteyeva pārājikaṁ. Attanā
kataṭṭhānaṁ hi ṭhānaṁ na hoti. Bhūmiṁ phusitvā ṭhitassa pana
dve eva ṭhānāni. Tattha vuttoyeva vinicchayo. Yaṁ pana sikkāya
pakkhipitvā laggitaṁ hoti taṁ sikkāto nīharantassāpi saha sikkāya
aṅkusato nīharantassāpi pārājikaṁ. Bhittibhūmisannissitavasena cettha
395
Ṭhānabhedopi veditabbo. Bhittikhīloti ujukaṁ katvā bhittiyaṁ
ākoṭṭito vā tattha jātako eva vā. Nāgadanto pana vaṅko
ākoṭṭito eva. Tesu laggetvā ṭhapitaṁ aṅkusake vuttanayena
vinicchinitabbaṁ. Dvīsu tīsu pana paṭipāṭiyā ṭhitesu āropetvā
ṭhapitaṁ kuntaṁ vā bhiṇḍiṁ vā vālaṁ vā agge vā bundhe vā
gahetvā ākaḍḍhati ekamekassa phuṭṭhokāsamatte atikkante
pārājikaṁ. Phuṭṭhokāsamattameva hi tesaṁ ṭhānaṁ hoti na sabbe
khīlā vā nāgadantā vā. Bhittiabhimukho ṭhatvā majjhe gahetvā
ākaḍḍhati orimantena phuṭṭhokāsaṁ pārimantena atikkantamatte
pārājikaṁ. Parato pelentassāpi eseva nayo. Hatthena gahetvā
ukkhipanto kesaggamattampi ākāsagataṁ karoti pārājikaṁ. Bhittiṁ
nissāya ṭhapitaṁ bhittiṁ ghaṁsanto kaḍḍhati aggena phuṭṭhokāsaṁ bundhaṁ
bundhena vā phuṭṭhokāsaṁ aggaṁ atikkāmentassa pārājikaṁ.
Bhittiabhimukho ṭhatvā ākaḍḍhanto ekenantena phuṭṭhokāsaṁ aparantaṁ
atikkāmeti pārājikaṁ. Ujukaṁ ukkhipanto kesaggamattaṁ ākāsagataṁ
karoti pārājikaṁ. Rukkhe vā laggitanti tālarukkhādīsu āropetvā
laggitaṁ. Aṅkusakādīsu vuttanayena vinicchayo veditabbo. Tattha
jātakaṁ pana tālapiṇḍiṁ cālentassa yasmiṁ phale pārājikavatthu pūrati 1- tasmiṁ
bandhanā muttamatte pārājikaṁ. Piṇḍiṁ chindati pārājikaṁ. Aggena
pana paṇṇantaraṁ āropetvā ṭhapitā dve ṭhānāni labhati ṭhapitaṭṭhānañca
396
Vaṇṭaṭṭhānañca. Tattha vuttanayena vinicchayo veditabbo. Yo
pana chinnamattā patamānā saddaṁ kareyyāti bhayena sayaṁ aggena
paṇṇantaraṁ āropetvā chindati chinnamatte pārājikaṁ. Attanā
kataṭṭhānaṁ hi ṭhānaṁ na hoti. Etena upāyena sabbarukkhānaṁ
pupphaphalesu vinicchayo veditabbo. Pattādhārakepīti ettha
rukkhādhārako vā hotu valayādhārako vā daṇḍādhārako vā yaṅkiñci
pattaṭṭhapanakaṁ pacchikāpi hotu pattādhārakotveva saṅkhaṁ gacchati.
Tattha ṭhapitapattassa pattena phuṭṭhokāso eva ṭhānaṁ. Tassa
rukkhādhārake pañcahākārehi ṭhānaparicchedo hoti. Tattha ṭhitapattaṁ
mukhavaṭṭiyaṁ gahetvā catūsu disāsu yato kutoci kaḍḍhanto ekenantena
phuṭṭhokāsaṁ aparantaṁ atikkāmeti pārājikaṁ. Uddhaṁ kesaggamattaṁ
ukkhipato pārājikaṁ. Sabbattha ca bhaṇḍaṁ agghāpetvā kāretabbaṁ.
Sahādhārakena harantassāpi eseva nayoti.
Vehāsaṭṭhakathā niṭṭhitā.
Udakaṭṭhe. Udake nikkhittaṁ hotīti rājabhayādīhi bhītehi
udakena avinassanadhammesu tambalohabhājanādīsu supaṭicchannaṁ
katvā pokkharaṇīādīsu asandanake udake nikkhittaṁ. Tassa
patiṭṭhitokāsoyeva ṭhānaṁ na sabbaṁ udakaṁ. Gacchati vā āpatti
dukkaṭassāti agambhīre udake padasā gacchantassa padavāre padavāre
dukkaṭaṁ. Gambhīre hatthehi vā pādehi vā payogaṁ karontassa
hatthapādehi vā payoge dukkaṭaṁ. Eseva nayo kumbhīgahaṇatthaṁ
397
Nimujjanummujjanesupi. Sace pana antarā kiñci udakasappaṁ vā
vāḷamacchaṁ vā disvā bhīto palāyati anāpatti. Āmasanādīsu
bhūmigatāya kumbhiyā vuttanayeneva vinicchayo veditabbo. Ayaṁ pana
viseso. Tattha bhūmiyaṁ khanitvā kaḍḍhati idha kaddame osādeti.
Evaṁ chahākārehi ṭhānaparicchedo hoti. Uppalādīsu yasmiṁ pupphe
vatthu pūrati tasmiṁ chinnamatte pārājikaṁ. Uppalajātikānañcettha
yāva ekasmiṁpi passe vāko na chijjati tāva rakkhati.
Padumajātikānaṁ pana daṇḍe chinne abbhantare suttaṁ acchinnampi na
rakkhati. Sāmikehi chinditvā ṭhapitāni uppalādīni honti yaṁ
vatthuṁ pūreti tasmiṁ uddhaṭe pārājikaṁ. Hatthakabaddhāni honti
yasmiṁ hatthake vatthu pūrati tasmiṁ uddhaṭe pārājikaṁ. Bhārabaddhāni
honti taṁ bhāraṁ channaṁ ākārānaṁ yenakenaci ākārena ṭhānā
cāventassa bhummaṭṭhakumbhiyaṁ vuttanayena pārājikaṁ. Dīghanāḷāni
uppalādīni pupphesu vā nāḷesu vā veṇiṁ katvā udakapiṭṭhe
rajjukesu tiṇāni santharitvā ṭhapenti vā bandhanti vā tesaṁ
dīghato pupphaggena ca nāḷantena ca tiriyaṁ pariyantehi heṭṭhā
patiṭṭhitokāsena uddhaṁ upariṭṭhimassa piṭṭhiyāti chahi ākārehi
ṭhānā cāvanaparicchedo veditabbo. Yopi udakapiṭṭhiyaṁ
ṭhapitapupphakalāpaṁ udakaṁ cāletvā vīciṁ uṭṭhāpetvā kesaggamattampi
yathāṭhitaṭṭhānato cāveti pārājikaṁ. Atha pana parikappeti ettha
gataṁ gahessāmīti rakkhati tāva. Gataṭṭhāne uddharato pārājikaṁ.
398
Udakato accuggatassa pupphassa sakalamudakaṁ ṭhānaṁ. Taṁ uppāṭetvā
ujukaṁ uddharantassa nāḷante kesaggamattaṁ udakato atikkante
pārājikaṁ. Pupphaṁ gahetvā apanāmetvā passato ākaḍḍhanto
uppāṭeti na udakaṁ ṭhānaṁ uppāṭitamatte pārājikaṁ.
Kalāpabaddhāni pupphāni udakaṭṭhāne vā rukkhe vā gacche vā bandhitvā
ṭhapenti. Bandhanaṁ amocetvā itocītoca karontassa thullaccayaṁ.
Bandhane muttamatte pārājikaṁ. Paṭhamaṁ bandhanaṁ mocetvā
pacchā harati ettha chahākārehi ṭhānaparicchedoti idaṁ ubhayaṁ
mahāpaccariyādīsu vuttaṁ. Paduminiyaṁ pupphāni saha paduminiyā gaṇhitukāmassa
pupphanāḷehi pattanāḷehi ca phuṭaṭhaudakavasena uddhañceva tiriyañca
ṭhānaparicchedo veditabbo. Taṁ panassa paduminiṁ anuppāṭetvā
pupphāni vā pattāni vā attano abhimukhaṁ ākaḍḍhantassa thullaccayaṁ.
Uppāṭitamatte pārājikaṁ. Pupphapattanāḷe ṭhānato accāvetvāpi
paṭhamaṁ paduminiṁ uppāṭentassa thullaccayaṁ. Pacchā pupphapattanāḷesu
ṭhānā cāvitesu pārājikaṁ. Uppāṭitāya paduminiyā pupphaṁ
gaṇhanto pana bhaṇḍaṁ agghāpetvā kāretabbo. Bahi ṭhapite
rāsikatakalāpabaddhabhārabaddhapupphepi eseva nayo. Bhisaṁ vā mūḷālaṁ
vā yena vatthu pūrati taṁ uppāṭentassa pārājikaṁ. Kaddamena
phuṭṭhokāsavasena cettha ṭhānaṁ paricchinditabbaṁ. Tāni uppāṭentassa
sukhumaṁ mūlaṁpi acchinnaṁ hoti rakkhati tāva bhisapabbe jātaṁ
pattaṁ vā pupphaṁ vā hoti taṁpi rakkhatīti mahāaṭṭhakathāyameva
399
Vuttaṁ. Bhisagaṇṭhimhi pana kaṇṭako hoti yobbanappattānaṁ
mukhapiḷakā viya ayaṁ adīghattā na rakkhati. Sesaṁ uppalādīsu
vuttanayameva. Macchakacchapānaṁ sassāmikānaṁ vāpīādīsu sakalamudakaṁ
ṭhānaṁ. Tasmā yo paṭijagganaṭṭhāne sassāmikaṁ macchaṁ balisena vā
jālena vā kumminena vā hatthena vā gaṇhāti tassa yena
macchena vatthu pūrati tasmiṁ kesaggamattaṁpi udakato uddhaṭamatte
pārājikaṁ. Koci maccho gayhamāno itocītoca dhāvati ākāsaṁ
uppatati tīre patati taṁ ākāse vā ṭhitaṁ tīre vā patitaṁ
gaṇhatopi pārājikameva. Kacchapaṁpi bahi gocaratthaṁ gataṁ gaṇhato
eseva nayo. Udakaṭṭhaṁ pana udakā mocayato pārājikaṁ. Tesu
tesu janapadesu sabbasādhāraṇassa mahātaḷākassa niddhamanatumbaṁ nissāya
sabbasādhāraṇameva kunnadīsadisaṁ udakavāhakaṁ khananti. Tato
khuddakamātikāyo nīharitvā mātikākoṭiyaṁ attano attano valañjanatthāya
āvāṭe khananti. Tesaṁ pana yadā udakena attho hoti tadā
āvāṭe khuddakamātikāyo udakavāhakañca sodhetvā niddhamanatumbaṁ
ugghāṭenti. Tato udakena saddhiṁ macchā nikkhamitvā anupubbena
āvāṭe patvā vasanti. Tattha taḷāke ca udakavāhake ca macche
gaṇhante na vārenti. Khuddakāsu pana attano attano mātikāsu
udakāavāṭesu ca paviṭṭhamacche gaṇhituṁ na denti vārenti.
Tattha yo taḷāke vā niddhamanatumbe vā udakavāhake vā macche
gaṇhāti avahārena kāretabbo. Khuddakamātikāsu pana āvāṭe
400
Vā paviṭṭhaṁ macchaṁ gaṇhanto gahitassa agghavasena kāretabbo.
Sace tato gayhamāno maccho ākāse vā uppatati tīre vā
patati taṁ ākāsaṭṭhaṁ tīraṭṭhaṁ vā udakavinimuttaṁ gaṇhato avahāro
natthi. Kasmā. Yasmā attano pariggahaṭṭhāne ṭhitasseva te
sāmikā. Evarūpā hi tattha katikā. Kacchapepi eseva nayo.
Sace pana maccho gayhamāno āvāṭato khuddakamātikaṁ āruhati
tattha naṁ gaṇhatopi avahāroyeva. Khuddakamātikāto pana
udakavāhakaṁ tato ca taḷākaṁ āruḷhaṁ gaṇhato avahāro natthi. Yo
āvāṭato bhattasitthehi palobhetvā mātikaṁ āropetvā gaṇhāti
avahārova. Tato pana palobhetvā udakavāhakaṁ āropetvā
gaṇhantassa avahāro natthi. Keci kutocideva sabbasādhāraṇaṭṭhānato
macche ānetvā pacchimavatthubhāge udakāavāṭe khipitvā posetvā
divase divase dve tīṇi uttaribhaṅgatthāya mārenti. Evarūpaṁ
macchaṁ udake vā ākāse vā tīre vā yatthakatthaci ṭhitaṁ gaṇhato
avahāro eva. Kacchapepi eseva nayo. Nidāghakāle pana nadiyā
sote pacchinne katthaci ninnaṭṭhāne udakaṁ tiṭṭhati. Tattha manussā
macchānaṁ vināsāya madanaphalavisādīni pakkhipitvā gacchanti. Macchā
tāni khādantā maritvā uttānā udake palavantā tiṭṭhanti.
Yo tattha gantvā yāva sāmikā nāgacchanti tāvime macche
gaṇhissāmīti gaṇhāti agghavasena kāretabbo. Paṁsukūlasaññāya
gaṇhato avahāro natthi. Āharāpente pana bhaṇḍadeyyaṁ.
401
Macchavisaṁ pakkhipitvā gatamanussā bhājanāni āharitvā pūretvā
gacchanti. Yāva punapi āgacchissāmāti sālayā honti tāva
te sassāmikamacchāva. Yadā pana te alaṁ amhākanti nirālayā
pakkamanti tato paṭṭhāya theyyacittena gaṇhantassa dukkaṭaṁ
paṁsukūlasaññissa anāpatti. Yathā ca macchakacchapesu evaṁ
sabbāyapi udakajātiyā vinicchayo veditabbo.
Udakaṭṭhakathā niṭṭhitā.
Nāvaṭṭhe. Paṭhamaṁ tāva nāvaṁ dassento nāvā nāma yāya
taratīti āha. Tasmā idha antamaso rajanadoṇikāpi veṇukalāpakopi
nāvātveva veditabbo. Sīmāsammannane pana dhuvanāvā anto
khanitvā vā phalakehi bandhitvā vā katā sabbantimena paricchedena
tiṇṇaṁ vahanikāeva vaṭṭati. Idha pana ekassāpi vahanikā
nāvātveva vuccati. Nāvāya nikkhittanti yaṅkiñci indriyabaddhaṁ
vā anindriyabaddhaṁ vā. Tassa avahāralakkhaṇaṁ thalaṭṭhe vuttanayeneva
veditabbaṁ. Nāvaṁ avaharissāmītiādimhi dutiyapariyesanagamanāamasana-
phandāpanāni vuttanayāneva. Bandhanaṁ mocetīti ettha pana yā
bandhane mutte ṭhānā na cavati tassā bandhanaṁ yāva na muttaṁ
hoti tāva dukkaṭaṁ mutte pana thullaccayampi pārājikampi hoti.
Taṁ parato āvibhavissati. Sesaṁ vuttanayameva. Ayaṁ tāva
pālivaṇṇanā.
Ayampanettha pālimuttakavinicchayo. Caṇḍasote bandhitvā
402
Ṭhapitanāvāya ekaṁ ṭhānaṁ bandhanameva. Tasmiṁ muttamatte pārājikaṁ.
Tattha yutti pubbe vuttāyeva. Vippanaṭṭhā nāvā pana yaṁyaṁ
udakappadesaṁ pharitvā ṭhitā hoti svāssā ṭhānaṁ. Tasmā taṁ
uddhaṁ vā uccārentassa adho vā opilāpentassa catūsu vā
disāsu phuṭṭhokāsaṁ atikkāmentassa atikkantamatte pārājikaṁ.
Niccale udake abandhanaṁ attano dhammatāya ṭhitanāvaṁ purato vā
pacchato vā vāmadakkhiṇapassato vā kaḍḍhantassa ekenantena
phuṭṭhokāsaṁ aparena udake patiṭṭhitantena atikkantamatte pārājikaṁ.
Uddhaṁ kesaggamattaṁ udakato mocite adho nāvātalena phuṭṭhokāsaṁ
mukhavaṭṭiṁ atikkantamatte pārājikaṁ. Tīre bandhitvā niccale
udake ṭhapitanāvāya bandhanañca ṭhitokāso cāti dve ṭhānāni.
Taṁ paṭhamaṁ bandhanā moceti thullaccayaṁ. Pacchā channaṁ ākārānaṁ
aññatarena ṭhānā cāveti pārājikaṁ. Paṭhamaṁ ṭhānā cāvetvā
pacchā bandhanamocanepi eseva nayo. Thale ussādetvā ukkujjitvā
ṭhapitanāvāya phuṭṭhokāsova ṭhānaṁ. Tassā pañcahākārehi
ṭhānaparicchedo veditabbo. Nikujjitvā ṭhapitanāvāya pana mukhavaṭṭiyā
phuṭṭhokāsoyeva ṭhānaṁ. Tassāpi pañcahākārehi ṭhānaparicchedaṁ
ñatvā yato kutoci phuṭṭhokāsaṁ uddhañca kesaggamattaṁ atikkantamatte
pārājikaṁ veditabbaṁ. Thalaṁ pana ussādetvā dvinnaṁ dārughaṭikānaṁ
upari ṭhapitanāvāya dārughaṭikānaṁ phuṭṭhokāsoyeva ṭhānaṁ. Tasmā
tattha mañcapādamatthakesuyeva patiṭṭhitatthaddhasāṭake nāgadantesu
403
Ṭhapitabhiṇḍivāle ca vuttanayena vinicchayo veditabbo. Yottabaddhāya
pana nāvāya saṭṭhisattatibyāmappamāṇaṁ yottaṁ amocetvāva
ākaḍḍhetvā paṭhavīlaggaṁ katvā saha yottena thale ṭhapitāya
nāvāya na phuṭṭhokāsamattameva ṭhānaṁ athakho yottakoṭito paṭṭhāya
yāva nāvāya paṭhaviyaṁ patiṭṭhitokāsassa pacchimanto tāva dīghato
tiriyaṁ pana nāvāya ca yottassa ca paṭhaviyaṁ patiṭṭhitapariyantappamāṇaṁ
ṭhānanti veditabbaṁ. Taṁ dīghato vā tiriyato vā kaḍḍhantassa
ekenantena phuṭṭhokāsaṁ aparena paṭhaviyaṁ patiṭṭhitantena atikkantamatte
uddhaṁ kesaggamattaṁ saha yottena paṭhavito mocite pārājikaṁ.
Yo pana tiṭṭhe ṭhitanāvaṁ abhiruhitvā theyyacitto arittena vā
phiyena vā pājeti pārājikaṁ. Sace pana chattaṁ vā paṇāmetvā
cīvaraṁ vā pādehi akkamitvā hatthehi ukkhipitvā laṅkārasadisaṁ 1-
katvā vātaṁ gaṇhāpeti balavā vāto āgamma nāvaṁ harati
vāteneva sā haṭā hoti. Puggalassa natthi avahāro. Payogo
atthi. So pana ṭhānā cāvanappayogo na hoti. Yadi pana
taṁ nāvaṁ evaṁ gacchantaṁ pakatigamanaṁ pacchinditvā aññaṁ disābhāgaṁ
neti pārājikaṁ. Sayameva yaṅkiñci gāmatiṭṭhaṁ sampattaṁ ṭhānā
accāventova vikkīṇitvā gacchati nevatthi avahāro bhaṇḍadeyyaṁ
pana hotīti.
Nāvaṭṭhakathā niṭṭhitā.
1. lakāra itipi.
404
Yānaṭṭhe. Yānaṁ tāva dassento yānaṁ nāma
vayhantiādimāha. Tattha upari maṇḍapasadisaṁ padaracchannaṁ sabbapariguṇaṭhimaṁ
vā chādetvā kataṁ vayhaṁ. Ubhosu passesu suvaṇṇarajatādimayā
gopānasiyo datvā garuḷapakkhanayena katā sandamānikā. Ratho ca
sakaṭañca pākaṭameva. Tesu yatthakatthaci saviññāṇakaṁ vā
aviññāṇakaṁ vā rāsiādivasena ṭhapitaṁ bhaṇḍaṁ theyyacittena ṭhānā
cāventassa nāvaṭṭhe thalaṭṭhe ca vuttanayena pārājikaṁ veditabbaṁ.
Ayaṁ pana viseso. Yānaṭṭhaṁ taṇḍulādibhaṇḍaṁ piṭake gaṇhato
piṭake anukkhittepi piṭakaṁ paharitvā taṇḍulādīnaṁ ekābaddhabhāve
vikopite pārājikaṁ. Thalaṭṭhādīsupi ayaṁ nayo labbhati. Yānaṁ
avaharisasāmītiādimhi dutiyapariyesanādīni vuttanayāneva. Ṭhānā
cāvetīti ettha pana dukayuttassa yānassa dvinnaṁ goṇānaṁ aṭṭha pādā
dve ca cakkānīti dasaṭṭhānāni. Taṁ theyyacittassa āruhitvā
dhure nisīditvā pājayato goṇānaṁ pāduddhāre thullaccayaṁ.
Cakkānaṁ pana paṭhaviyaṁ patiṭṭhitappadesato kesaggamatte atikkante
pārājikaṁ. Sace pana goṇā nāyaṁ amhākaṁ sāmikoti ñatvā
dhuraṁ chaḍḍetvā akaḍḍhantā tiṭṭhanti vā phandanti vā rakkhati
tāva. Goṇe puna ujukaṁ paṭipādetvā dhuraṁ āropetvā daḷhaṁ
yojetvā pācanena vijjhitvā pājentassa vuttanayeneva tesaṁ
pāduddhāre thullaccayaṁ. Cakkātikkame pārājikaṁ. Sacepi sakaddame
magge ekaṁ cakkaṁ kaddame laggaṁ hoti dutiyaṁ cakkaṁ goṇā
405
Parivattentā pavaṭṭanti. Ekassa ṭhitattā na tāva avahāro
hoti. Goṇe pana puna ujukaṁ paṭipādetvā pājentassa ṭhitacakke
kesaggamattaṁ phuṭṭhokāsaṁ atikkante pārājike. Catuyuttakassa pana
aṭṭhārasa ṭhānāni aṭṭhayuttakassa catuttiṁsāti etenūpāyena yuttayānassa
ṭhānabhedo veditabbo. Yaṁ pana ayuttaṁ dhure ekāya pacchato ca
dvīhi upatthambhinīhi upatthambhetvā ṭhapitaṁ tassa tiṇṇaṁ upatthambhinīnaṁ
cakkānañca vasena pañcaṭṭhānāni. Sace dhure upatthambhinī
heṭṭhabhāge kappakatā hoti chaṭṭhānāni. Pacchato pana
anupatthambhetvā dhure upatthambhitasseva upatthambhinīvasena tīṇi vā
cattāri vā ṭhānāni. Dhurena phalakassa vā dārukassa vā upari
ṭhapitassa tīṇi ṭhānāni. Tathā paṭhaviyaṁ ṭhapitassa. Taṁ kaḍḍhitvā
vā ukkhipitvā vā purato ca pacchato ca ṭhānā cāventassa
thullaccayaṁ. Cakkānaṁ patiṭṭhitaṭṭhāne kesaggamattaṁ atikkante
pārājikaṁ. Cakkāni apanetvā dvīhi akkhasīsehi dārūnaṁ upari
ṭhapitassa dve ṭhānāni. Taṁ kaḍḍhanto vā ukkhipanto vā
phuṭṭhokāsaṁ atikkāmeti pārājikaṁ. Bhūmiyā ṭhapitassa dhurena catūhi
ca akkhuddhīhi patiṭṭhitavasena pañcaṭṭhānāni. Taṁ dhure gahetvā
kaḍḍhato uddhīnaṁ pacchimantehi purimante atikkante pārājikaṁ.
Uddhīsu gahetvā kaḍḍhato uddhīnaṁ purimantehi pacchimante atikkante
pārājikaṁ. Passe gahetvā kaḍḍhato uddhīnaṁyeva tiriyaṁ patiṭṭhitaṭṭhānassa
atikkame pārājikaṁ. Majjhe gahetvā ukkhipato kesaggamatte
406
Paṭhavito mutte pārājikaṁ. Atha uddhīkhāṇukā na honti samameva
bāhaṁ katvā majjhe vijjhitvā akkhasīsāni pavesitāni honti.
Taṁ heṭṭhimatalassa samantā sabbaṁ paṭhaviṁ phusitvā tiṭṭhati. Tattha
catūsu disāsu uddhañca phuṭṭhaṭṭhānātikkamavasena pārājikaṁ veditabbaṁ.
Bhūmiyaṁ nābhiyā ṭhapitacakkassa ekameva ṭhānaṁ. Tassa pañcahākārehi
paricchedo. Nemipassena ca nābhiyā ca phusitvā ṭhitassa dve
ṭhānāni. Nemiyā uṭṭhitabhāgaṁ pādena akkamitvā bhūmiyaṁ phusāpetvā
aresu vā nemiyā vā gahetvā ukkhipantassa attanā kataṭṭhānaṁ
ṭhānaṁ na hoti. Tasmā tasmiṁ ṭhitepi avasesaṭṭhāne atikkantamatte
pārājikaṁ. Bhittiṁ nissāya ṭhapitacakkassapi dve ṭhānāni. Tattha
paṭhamaṁ bhittito mocentassa thullaccayaṁ. Pacchā paṭhavito
kesaggamattuddhāre pārājikaṁ. Paṭhamaṁ bhūmito mocentassa pana sace
bhittiyaṁ patiṭṭhitaṭṭhānaṁ na kuppati eseva nayo. Atha aresu
gahetvā heṭṭhā kaḍḍhantassa bhittiṁ phusitvā ṭhitokāsassa uparimo
anto heṭṭhimaṁ antaṁ atikkamati pārājikaṁ. Maggapaṭipanne yāne
yānassāmiko kenacideva karaṇīyena orohitvā maggā okkanto
hoti. Athañño bhikkhu paṭipathaṁ āgacchanto ārakkhasuññaṁ passitvā
yānaṁ avaharissāmīti ārohati. Tassa payogaṁ vināyeva goṇā
gahetvā pakkantā. Avahāro natthi. Sesaṁ nāvāya vuttasadisanti.
Yānaṭṭhakathā niṭṭhitā.
Ito paraṁ bhāroyeva bhāraṭṭhaṁ. So sīsabhārādivasena catuddhā
407
Dassito. Tattha sīsabhārādīsu asammohatthaṁ sīsādīnaṁ paricchedo
veditabbo. Tattha sīsassa tāva purimagale galavāṭko piṭṭhigale
kesañci kesante āvatto hoti galavāṭakasseva ubhosu passesu
kesañci kesā oruyha jāyanti ye kaṇṇacūḷikāti vuccanti
tesaṁ adhobhāgo cāti ayaṁ heṭṭhimaparicchedo. Tato upari sīsaṁ.
Etthantare ṭhitabhāro sīsabhāro nāma. Ubhosu passesu
kaṇṇacūḷikāhi paṭṭhāya heṭṭhā kupparehi paṭṭhāya upari piṭṭhigalāvattato
ca galavāṭakato ca paṭṭhāya heṭṭhā piṭṭhivemajjhāvattato ca
uraparicchedamajjhe hadayāavāṭakato ca paṭṭhāya upari khandho.
Etthantare ṭhitabhāro khandhabhāro nāma. Piṭṭhivemajjhāvattato pana
hadayāavāṭato ca heṭṭhā yāva pādanakhasikhā ayaṁ kaṭiparicchedo.
Etthantare samantato sarīre ṭhitabhāro kaṭibhāro nāma. Kupparato
paṭṭhāya pana heṭṭhā yāva hatthanakhasikhā ayaṁ olambakaparicchedo.
Etthantare ṭhitabhāro olambako nāma. Idāni sīse
bhārantiādīsu ayaṁ anupubbavinicchayo. Yo bhikkhu idaṁ gahetvā ettha
yāhīti sāmikehi anāṇatto sayameva mayhaṁ idannāma detha ahaṁ
vo bhaṇḍaṁ vahāmīti tesaṁ bhaṇḍaṁ sīsena ādāya gacchanto
theyyacittena taṁ bhaṇḍaṁ āmasati dukkaṭaṁ. Yathāvuttasīsaparicchedaṁ
anatikkāmentova itocītoca ghaṁsanto sāretipi paccāsāretipi
thullaccayaṁ. Khandhaṁ oropitamatte kiñcāpi sāmikānaṁ vahatūti
cittaṁ atthi tehi pana anāṇattattā pārājikaṁ. Khandhaṁ pana
408
Anoropetvāpi sīsato kesaggamattaṁpi mocentassa pārājikaṁ.
Yamakabhārassa pana eko bhāgo sīse patiṭṭhāti eko piṭṭhiyaṁ.
Tattha dvinnaṁ ṭhānānaṁ vasena vinicchayo veditabbo. Ayaṁ pana
suddhasīsabhārādīnaṁyeva vasena desanā āraddhā. Yo cāyaṁ sīsabhāre
vutto khandhabhārādīsupi ayameva vinicchayo. Hatthe bhāranti ettha
pana hatthena gahitattā olambako hatthabhāroti vutto. So
paṭhamaṁyeva bhūmito vā gahito hotu suddhacittena sīsādīhi vā
hatthabhārotveva saṅkhaṁ gacchati. Taṁ theyyacittena tādisaṁ gahanaṭṭhānaṁ
disvā bhūmiyaṁ vā gacchādīsu vā nikkhipantassa hatthato muttamatte
pārājikaṁ. Bhūmito gaṇhātīti ettha pana tesaṁ bhārānaṁ yaṅkiñci
pātarāsādikāraṇā suddhacittena bhūmiyaṁ nikkhipitvā puna theyyacittena
kesaggamattaṁpi uddharantassa pārājikanti.
Bhāraṭṭhakathā niṭṭhitā.
Ārāmaṭṭhepi 1-. Ārāmaṁ tāva dassento ārāmo nāma
pupphārāmo phalārāmoti āha. Tesu vassikādīnaṁ pupphanako
pupphārāmo. Ambaphalādīnaṁ phalanako phalārāmo. Ārāmepi catūhi
ṭhānehi nikkhittassa vinicchayo bhummaṭṭhādīsu vuttanayoeva. Tattha
jātake pana. Mūlanti usīrahiraverādikaṁ yaṅkiñci mūlaṁ. Taṁ
uppāṭetvā vā uppāṭitaṁ vā gaṇhato yena mūlena vatthu
pūrati tasmiṁ gahite pārājikaṁ. Kandopi mūleneva saṅgahito.
409
Uppāṭentassa cettha appamattakepi acchinne thullaccayameva. Sesaṁ
bhise vuttanayeneva veditabbaṁ. Tacanti bhesajjatthāya vā rajanatthāya
vā upayogagamanakaṁ yaṅkiñci rukkhattacaṁ. Taṁ uppāṭetvā vā
uppāṭitaṁ vā gaṇhantassa mūle vuttanayeneva pārājikaṁ. Pupphanti
vassikamallikādi yaṅkiñci pupphaṁ. Taṁ ocinitvā vā ocitaṁ vā
gaṇhantassa uppalapadumesu vuttanayeneva pārājikaṁ. Pupphānampi
hi vaṇṭaṁ vā bandhanaṁ vā acchinnaṁ rakkhati. Vaṇṭabbhantare pana
kesañci sūcikā hoti sā na rakkhati. Phalanti ambaphalatālaphalādi
yaṅkiñci. Taṁ rukkhato gaṇhantassa vinicchayo rukkhe laggitakathāyaṁ
vutto. Apanetvā ṭhapitaṁ bhummaṭṭhādisaṅgahitameva. Ārāmaṁ
abhiyuñjatīti parasantakaṁ mama santako ayanti musā bhaṇitvā abhiyuñjati
adinnādānassa payogattā dukkaṭaṁ. Sāmikassa vimatiṁ uppādetīti
vinicchayakusalatāya balavanissitādibhāvena vā ārāmassāmikassa saṁsayaṁ
janeti. Kathaṁ. Taṁ hi tathā vinicchayappasutaṁ disvā sāmiko
cintesi sakkissāmi nukho ahaṁ imaṁ ārāmaṁ attano kātuṁ na
sakkissāmi nukhoti evaṁ tassa vimati uppajjamānā tena uppāditā
hoti. Tasmā thullaccayaṁ āpajjati. Dhuraṁ nikkhipatīti yadā
pana sāmiko ayaṁ thaddho kakkhaḷo jīvitabrahmacariyantarāyaṁpi me
kareyya alaṁ dāni mayhaṁ iminā ārāmenāti dhuraṁ nikkhipati
abhiyuñjako pārājikaṁ āpajjati sace sayampi katadhuranikkhepo hoti.
Atha pana sāmikena dhure nikkhittepi abhiyuñjako dhuraṁ anikkhipitvā
410
Imaṁ suṭṭhu pīḷetvā mama āṇāpavattiṁ dassetvā kiṁkārapaṭissāvibhāve
naṁ ṭhapetvā dassāmīti dātabbabhāve saussāhova rakkhati tāva.
Athāpi abhiyuñjako acchinditvā na dāni imassa dassāmīti
dhuraṁ nikkhipati sāmiko pana na nikkhipati pakkhaṁ pariyesati kālaṁ
āgameti lajjiparisaṁ tāva labhāmi pacchā jānissāmīti puna gahaṇeyeva
saussāho hoti rakkhatiyeva. Yadā pana sopi na dassāmīti
sāmikopi na lacchāmīti evaṁ ubho dhuraṁ nikkhipanti tadā abhiyuñjakassa
pārājikaṁ. Atha pana abhiyuñjitvā vinicchayaṁ kurumāno aniṭṭhite
vinicchaye sāmikenapi dhuranikkhepe akate attano assāmikabhāvaṁ
jānantoyeva tato kiñci pupphaṁ vā phalaṁ vā gaṇhāti bhaṇḍagghena
kāretabbo. Dhammañcarantoti bhikkhusaṅghe vā rājakule vā
vinicchayaṁ karonto. Sāmikaṁ parājetīti vinicchayakānaṁ ukkocaṁ
datvā kūṭasakkhiṁ otāretvā ārāmassāmikaṁ jinātīti attho. Āpatti
pārājikassāti na kevalaṁ tasseva sañcicca tassa atthasādhane
pavattānaṁ kūṭavinicchayakānampi kūṭasakkhīnampi sabbesaṁ pārājikaṁ.
Ettha ca sāmikassa dhuranikkhepavaseneva parājayo veditabbo.
Anikkhittadhuro hi aparājitova hoti. Dhammañcaranto parajjatīti
sacepi dhammena vinayena satthusāsanena vinicchayassa pavattattā sayaṁ
parājayaṁ pāpuṇāti. Evampi musāvādena sāmikānaṁ
pīḷākaraṇapaccayā thullaccayaṁ āpajjatīti.
Ārāmaṭṭhakathā niṭṭhitā.
411
Vihāraṭṭhepi. Catūhi ṭhānehi nikkhittaṁ vuttanayameva.
Abhiyogepi cettha cātuddisasaṅghaṁ uddissa bhikkhūnaṁ dinnaṁ vihāraṁ
vā pariveṇaṁ vā āvāsaṁ vā mahantampi khuddakampi abhiyuñjato
abhiyogo na ruhati acchinditvā gaṇhitumpi na sakkoti.
Kasmā. Sabbesaṁ dhuranikkhepābhāvato. Na hettha sabbe cātuddisā
bhikkhū dhuranikkhepaṁ karontīti. Dīghabhāṇakādibhedassa pana gaṇassa
vā ekapuggalassa vā santakaṁ abhiyuñjitvā gaṇhanto sakkoti
te dhuraṁ nikkhipāpetuṁ. Tasmā tattha ārāme vuttanayeneva
vinicchayo veditabbo.
Vihāraṭṭhakathā niṭṭhitā.
Khettaṭṭhepi. Khettaṁ tāva dassento khettannāma yattha
pubbannaṁ vā aparannaṁ vā jāyatīti āha. Tattha pubbannanti
sāliādīni satta dhaññāni. Aparannanti muggamāsādīni.
Ucchukkhettādikampi ettheva saṅgahitaṁ. Idhāpi catūhi ṭhānehi
nikkhittaṁ vuttanayameva. Tattha jātake pana sālisīsādīni nirappitvā
vā ekamekaṁ hattheneva chinditvā vā asitena lāyitvā vā bahūni
ekato uppāṭetvā vā gaṇhantassa yasmiṁ bīje vā sīse vā
muṭṭhiyaṁ vā muggamāsādiphale vā vatthu pūrati tasmiṁ bandhanā
mocitamatte pārājikaṁ. Acchijjamāno pana daṇḍako vā vāko
vā taco vā appamattakopi rakkhati. Vīhināḷaṁ dīghampi hoti
yāva anto nāḷato vīhisīsadaṇḍako na nikkhamati tāva rakkhati.
412
Kesaggamattampi nāḷato daṇḍakassa heṭṭhimatale nikkhante
bhaṇḍagghavasena kāretabbo. Asitena lāyitvā gaṇhato pana
muṭṭhigatesu heṭṭhā chinnesupi sace sīsāni jaṭitāni rakkhanti tāva.
Vijaṭetvā pana kesaggamattampi ukkhipato sace vatthu pūrati
pārājikaṁ. Sāmikehi pana lāyitvā ṭhapitaṁ sabhusaṁ 1- vā abhusaṁ vā
katvā gaṇhato yena vatthu pūrati tasmiṁ gahite pārājikaṁ.
Sace parikappeti idaṁ madditvā papphoṭetvā sārameva gaṇhissāmīti
rakkhati tāva. Maddanapapphoṭanesu ṭhānā cāventassāpi pārājikaṁ
natthi. Pacchā bhājanagate katamatte pārājikaṁ. Abhiyogo
panettha vuttanayoeva. Khīlasaṅkamanādīsu paṭhavī nāma anagghā
tasmā sace ekeneva khīlena kesaggamattampi paṭhavippadesaṁ sāmikānaṁ
passantānaṁ vā apassantānaṁ vā attano santakaṁ karoti tasmiṁ
khīle nāmaṁ chinditvā vā acchinditvā vā saṅkāmitamatte tassa
ca ye cassa ekacchandā sabbesaṁ pārājikaṁ. Sace pana dvīhi
khīlehi gahetabbaṁ hoti paṭhame khīle thullaccayaṁ dutiye pārājikaṁ.
Sace tīhi gahetabbaṁ hoti paṭhame dukkaṭaṁ dutiye thullaccayaṁ tatiye
pārājikaṁ. Evaṁ bahukesupi avasāne dve ṭhapetvā purimehi dukkaṭaṁ
avasāne dvinnaṁ ekena thullaccayaṁ itarena pārājikaṁ veditabbaṁ. Tañcakho
sāmikānaṁ dhuranikkhepena. Evaṁ sabbattha. Rajjuṁ vāti mama
santakaṁ idanti ñāpetukāmo rajjuṁ vā pasāreti yaṭṭhiṁ vā pāteti
413
Dukkaṭaṁ idāni dvīhi payogehi attano santakaṁ karissāmīti tesaṁ
paṭhame thullaccayaṁ dutiye pārājikaṁ. Vatiṁ vāti parassa khettaṁ
parikkhepavasena attano kātukāmo dārūni nikhanati payoge payoge
dukkaṭaṁ ekasmiṁ anāgate thullaccayaṁ tasmiṁ āgate pārājikaṁ.
Sace tattakena asakkonto sākhāparivāreneva attano kātuṁ sakkonti
sākhāpātanepi eseva nayo. Evaṁ yena kenaci parikkhipitvā
attano kātuṁ sakkoti tattha tattha paṭhamappayogehi dukkaṭaṁ
avasāne dvinnaṁ ekena thullaccayaṁ itarena pārājikaṁ veditabbaṁ.
Mariyādaṁ vāti parassa khettaṁ mama idanti ñāpetukāmo attano
khettamariyādaṁ kedārapāli yathā parassa khettaṁ atikkamati evaṁ
saṅkāmeti paṁsumattikādīhi vā vaḍḍhetvā vitthataṁ karoti akaṭaṁ
vā pana patiṭṭhapeti purimappayogesu dukkaṭaṁ dvinnaṁ pacchimānaṁ
ekena thullaccayaṁ itarena pārājikanti.
Khettaṭṭhakathā niṭṭhitā.
Vatthuṭṭhepi. Vatthuṁ tāva dassento vatthu nāma ārāmavatthu
vihāravatthūti āha. Tattha bījaṁ vā uparopake vā aparopetvāva
kevalaṁ bhūmiṁ sodhetvā tiṇṇaṁ pākārānaṁ yena kenaci parikkhipitvā
vā pupphārāmādīnaṁ atthāya ṭhapito bhūmibhāgo ārāmavatthu nāma.
Eteneva nayena ekavihārapariveṇāavāsānaṁ atthāya ṭhapito bhūmibhāgo
vihāravatthu nāma. Yopi pubbe ārāmo ca vihāro ca hutvā
pacchā vinassitvā bhūmibhāgamatto ṭhito ārāmavihārakiccaṁ na karoti
414
Sopi ārāmavatthuvihāravatthusaṅgaheneva saṅgahito. Vinicchayo panettha
khette vuttasadisoyevāti.
Vatthuṭṭhakathā niṭṭhitā.
Gāmaṭṭhe yaṁ vattabbaṁ taṁ vuttameva.
Araññaṭṭhe. Araññaṁ tāva dassento araññaṁ nāma yaṁ
manussānaṁ pariggahitaṁ hoti taṁ araññanti āha. Tattha yasmā
araññaṁ nāma manussānaṁ pariggahitampi atthi apariggahitampi idha
pana yaṁ pariggahitaṁ sārakkhaṁ yato na vinā mūlena kaṭṭhalatādīni
gahetuṁ labbhanti taṁ adhippetaṁ tasmā yaṁ manussānaṁ pariggahitaṁ
hotīti vatvā puna araññanti vuttaṁ. Tena imamatthaṁ dasseti
na pariggahitabhāvo araññassa lakkhaṇaṁ yaṁ pana attano
araññalakkhaṇena araññaṁ manussānañca pariggahitaṁ taṁ imasmiṁ atthe
araññanti. Tattha vinicchayo ārāmaṭṭhādīsu vuttāsadiso. Tattha
jātakesu panettha ekasmiṁpi mahaggharukkhe chinnamatte pārājikaṁ.
Lataṁ vāti ettha ca vettopi latāpi latāeva. Tattha yo
vetto vā latā vā dīghā hoti mahārukkhe ca gacche ca
vinivijjhitvā vā veṭhetvā vā gatā sā mūle chinnāpi avahāraṁ
na janeti agge chinnāpi. Yadā pana aggepi mūlepi chinnā
hoti tadā avahāraṁ janeti sace na veṭhetvā ṭhitā hoti.
Veṭhetvā ṭhitā pana rukkhato mocitamattā avahāraṁ janeti. Tiṇaṁ
vāti ettha tiṇaṁ vā hotu paṇṇaṁ vā sabbaṁ tiṇaggahaṇena
415
Saṅgahitaṁ. Taṁ gehacchadanādīnamatthāya parehi chinnaṁ vā attanā
chinditvā vā gaṇhanto bhaṇdagghena kāretabbo. Na kevalañca
tiṇapaṇṇameva aññampi yaṅkiñci vākacchalliādiṁ. Yattha
sāmikā sālayā taṁ gaṇhanto bhaṇḍagghena kāretabbo. Tacchetvā
ṭhapito addhagatopi rukkho na gahetabbo. Yo pana agge ca
mūle ca chinno hoti sākhāpissa pūtikā jātā challiyopi
galitā ayaṁ sāmikehi chaḍḍitoti gahetuṁ vaṭṭati. Lakkhaṇacchinnassāpi
yadā lakkhaṇaṁ challiyā pariyonaddhaṁ hoti tadā gahetuṁ vaṭṭati.
Gehādīnaṁ atthāya rukkhe chinditvā yadā tāni katāni
ajjhāvuṭṭhāni ca honti dārūnipi araññe vassena ca ātapena ca
vinassanti. Īdisānipi disvā chaḍḍitānīti gahetuṁ vaṭṭati.
Kasmā. Yasmā araññassāmikā etesaṁ anissarā. Yehi
araññassāmikānaṁ deyyadhammaṁ datvā chinnāni teeva issarā
tehi ca tāni chaḍḍitāni nirālayā tattha jātāti. Yopi bhikkhu
paṭhamaṁyeva araññapālānaṁ deyyadhammaṁ datvā araññaṁ pavisitvā
yathārucite rukkhe gāhāpeti tassa tesaṁ ārakkhaṭṭhānaṁ agantvāpi
yathārucitena maggena gantuṁ vaṭṭati. Athāpi pavisanto adatvā
nikkhamanto dassāmīti rukkhe gāhāpetvā nikkhamanto tesaṁ dātabbaṁ
datvā gacchati vaṭṭatieva. Athāpi ābhogaṁ katvā gacchati
dehīti vutte dassāmīti dehīti vutte dātabbameva. Sace
koci attano dhanaṁ datvā bhikkhussa gantuṁ dethāti vadati
416
Laddhakappameva gantuṁ vaṭṭati. Sace pana koci issarajātiko
dhanaṁ adatvāva bhikkhūnaṁ bhāgaṁ mā gaṇhāthāti vāreti.
Araññapālā ca mayaṁ bhikkhūnaṁ tāpasānañca aggaṇhantā kuto
lacchāma detha bhanteti vadanti dātabbameva. Yo pana
araññapālesu niddāyantesu vā kīḷāpasutesu vā katthaci pakkantesu
vā āgantvā kuhiṁ araññapālāti pakkositvāpi adisvā gacchati
bhaṇḍadeyyaṁ. Yopi ārakkhaṭṭhānaṁ patvā kammaṭṭhānādīni
manasikaronto vā aññāvihito vā asatiyā atikkamati bhaṇḍadeyyameva.
Yassāpi taṁ ṭhānaṁ pattassa coro vā hatthī vā vāḷamigo
vā mahāmegho vā uṭṭhahati so tamhā upaddavā muccitukāmatāya
sahasā taṁ ṭhānaṁ atikkamati rakkhati tāva bhaṇḍadeyyaṁ pana
hoti. Idaṁ pana araññe ārakkhaṭṭhānaṁ nāma suṅkaghāṭatopi
garukataraṁ. Suṅkaghāṭakassa hi paricchedaṁ anokkamitvā dūrato
pariharanto dukkaṭameva āpajjati. Idaṁ pana theyyacittena
pariharantassa ākāsena gacchatopi pārājikameva. Tasmā ettha
appamattena bhavitabbanti.
Araññaṭṭhakathā niṭṭhitā.
Udake pana. Bhājanagatanti udakaṁ dullabhakāle
udakamaṇikādīsu bhājanesu saṅgopitvā ṭhapitaṁ. Taṁ yasmiṁ bhājane
ṭhapitaṁ hoti taṁ bhājanaṁ āvijjhitvā vā chiddaṁ vā katvā tattha
pokkharaṇītaḷākesu ca attano bhājanaṁ pavesetvā vā gaṇhantassa
417
Sappitelesu vuttanayeneva vinicchayo veditabbo. Mariyādacchedane
pana tattha jātabhūtagāmena saddhimpi mariyādaṁ chindantassa
adinnādānappayogattā dukkaṭaṁ. Tañca pana pahāre pahāre hoti.
Anto ṭhatvā bahimukho chindanto bahiantena kāretabbo.
Bahi ṭhatvā antomukho chindanto antoantena kāretabbo.
Anto ca bahi ca mukho chindanto majjhe ṭhatvā taṁ bhindanto
majjhena kāretabbo. Mariyādaṁ dubbalaṁ katvā gāvo pakkosati
gāmadārakehi vā pakkosāpeti. Te āgantvā khurehi mariyādaṁ
chindanti. Teneva chinnā hoti. Mariyādaṁ dubbalaṁ katvā gāvo
udake paveseti gāmadārakehi vā pavesāpeti. Tehi uṭṭhāpitavīciyo
mariyādaṁ bhinditvā gacchanti. Gāmadārake vā udake kīḷathāti
vadati kīḷante vā uttāseti. Tehi uṭṭhāpitavīciyo mariyādaṁ
bhinditvā gacchanti. Antoudake jātarukkhaṁ chindati aññena vā
chindāpeti. Tenapi patantena uṭṭhāpitavīciyo mariyādaṁ bhinditvā
gacchanti. Teneva chinnā hoti. Mariyādaṁ dubbalaṁ katvā
taḷākarakkhaṇatthāya taḷākato nibbahanaudakaṁ vā niddhamanatumbaṁ vā
pidahati aññato gacchantaṁ udakaṁ yathā ettha pavisati evaṁ
pāliṁ vā bandhati mātikaṁ vā ujukaṁ karoti tassa uparibhāge ṭhitaṁ
attano taḷākaṁ vā bhindati. Ussannaṁ udakaṁ mariyādaṁ gahetvā
gacchati teneva chinnā hoti. Sabbattha nikkhantaudakagghānurūpena
avahārena kāretabbo. Niddhamananāḷiṁ ugghāṭetvā nīharantassāpi
418
Eseva nayo. Sace pana tena mariyādāya dubbalāya katāya
attanoyeva dhammatāya āgantvā vā anāṇattehi gāmadārakehi
āropitā vā gāviyo khurehi mariyādaṁ chindanti attanoyeva
dhammatāya anāṇattehi vā gāmadārakehi udake pavesitā vīciyo
uṭṭhāpenti gāmadārakā vā sayameva pavisitvā kīḷantā uṭṭhāpenti
antoudake vā rukkho aññehi chijjamāno patitvā uṭṭhāpeti
tā vīciyo mariyādaṁ chindanti. Sacepi mariyādaṁ dubbalaṁ katvā
sukkhataḷākassa udakanibbahanaṭṭhānaṁ udakaniddhamanatumbaṁ vā pidahati
aññato gamanamagge vā pāliṁ bandhati sukkhamātikaṁ vā ujukaṁ karoti
pacchā deve vuṭṭhe udakaṁ āgantvā mariyādaṁ bhindati sabbattha
bhaṇḍadeyyaṁ. Yo pana nidāghe sukkhavāpiyā mariyādaṁ yāvatalaṁ
pāpetvā bhindati pacchā deve vuṭṭhe āgatāgataṁ udakaṁ palāyati
bhaṇḍadeyyaṁ. Yattakaṁ tappaccayā sassaṁ uppajjati tato
pādamattagghanakaṁpi adento sāmikānaṁ dhuranikkhepena assamaṇo
hoti. Yaṁ 1- pana sabbasādhāraṇaṁ taḷākaṁ hoti taḷāke udakassa
sabbepi manussā issarā. Heṭṭhato panassa sassāni karonti.
Sassapālanatthaṁ taḷākato mahāmātikā nikkhamitvā khettamajjhena
yāti. Sāpi sadā sandanakāle sabbasādhāraṇā. Tato pana
khuddakamātikā nīharitvā attano attano kedāresu udakaṁ pavesenti.
Taṁ aññesaṁ gahetuṁ na denti. Nidāghasamayeva udake mandabhūte
419
Vārena udakaṁ denti. Yo udakavāre sampatte na labhati tassa
sassāni milāyanti. Tasmā aññesaṁ vāre añño gahetuṁ na
labhati. Tattha yo bhikkhu paresaṁ khuddakamātikato vā kedārato vā
udakaṁ theyyacittena attano vā parassa vā mātikaṁ vā kedāraṁ
vā paveseti aṭavīmukhaṁ vā vāheti avahārovassa hoti. Yopi
cirena me udakavāro bhavissati idañca sassaṁ milāyatīti paresaṁ
kedāre pavisantassa udakassa pavisanamaggaṁ pidahitvā attano
kedāraṁ paveseti avahāroeva. Sace pana taḷākato aniggate
paresaṁ mātikāmukhaṁ asampatte vā udake sukkhamātikaṁyeva yathā
āgacchantaṁ udakaṁ aññesaṁ kedāre appavisitvā attanoyeva
kedāre pavisati evaṁ tattha tattha bandhati anikkhante baddhā
subaddhā nikkhante baddhā bhaṇḍadeyyaṁ. Taḷākaṁ gantvā
sayameva niddhamananāḷiṁ ugghāṭetvā attano kedāraṁ pavesentassāpi
natthi avahāro. Kasmā. Taḷākaṁ nissāya khettassa katattā.
Kurundiādīsu pana avahāroti vuttaṁ. Taṁ vatthu kālañca
desañcāti iminā lakkhaṇena na sameti. Tasmā mahāaṭṭhakathāyaṁ
vuttameva yuttanti.
Udakakathā niṭṭhitā.
Dantaponaṁ ārāmaṭṭhakavinicchayena vinicchinitabbaṁ. Ayaṁ panettha
viseso. Yo saṅghassa vettanabhaṭo hutvā devasikaṁ vā
pakkhamāsavārena vā dantakaṭṭhaṁ āharati so taṁ āharitvā chinditvāpi
420
Yāva bhikkhusaṅghaṁ na paṭicchāpeti tāva tasseva hoti. Tasmā
taṁ theyyacittena gaṇhanto bhaṇḍagghena kāretabbo. Tattha
jātakaṁ pana garubhaṇḍaṁ tampi bhikkhusaṅghena rakkhitaṁ gopitaṁ gaṇhanto
bhaṇḍagghena kāretabbo. Eseva nayo gaṇapuggalagihimanussasantakepi
chinnake acchinnake ca tesaṁ ārāmuyyānabhūmīsu jāte. Sāmaṇerā
vārena bhikkhusaṅghassa dantakaṭṭhaṁ āharantā ācariyaupajjhāyānampi
āharanti. Taṁ yāva chinditvā saṅghaṁ na paṭicchāpenti tāva
sabbaṁ tesaṁyeva hoti. Tasmā tampi theyyacittena gaṇhanto
bhaṇḍagghena kāretabbo. Yadā pana te chinditvā saṅghassa
paṭicchāpetvā dantakaṭṭhamālake nikkhipanti yathāsukhaṁ bhikkhusaṅgho
paribhuñjatūti tato paṭṭhāya avahāro natthi. Vattaṁ pana
jānitabbaṁ. Yo hi devasikaṁ saṅghamajjhe osarati tena divase
divase ekameva dantakaṭṭhaṁ gahetabbaṁ. Yo pana devasikaṁ na osarati
padhānaghare vasitvā dhammassavane vā uposathagge vā dissati tena
pamāṇaṁ sallakkhetvā cattāri pañca dantakaṭṭhāni attano vasanaṭṭhāne
ṭhapetvā khāditabbāni. Tesu khīṇesu sace pana dantakaṭṭhamālake
bahūni hontiyeva puna āharitvā khāditabbāni. Yadi pamāṇaṁ
asallakkhetvā āharati tesu akkhīṇesuyeva mālake khīyati tato
keci therā yehi gahitāni te paṭiāharantūti vadeyyuṁ keci
khādantu puna sāmaṇerā āharissantīti. Tasmā vivādaparihāratthaṁ
pamāṇaṁ sallakkhetabbaṁ. Gahaṇe pana doso natthi.
421
Maggaṁ gacchantenapi ekaṁ vā dve vā thavikāya pakkhipitvā
gantabbanti.
Dantakaṭṭhakathā niṭṭhitā.
Vanappatīti vanassa pati vanappati. Vanajeṭṭhakarukkhassetaṁ
adhivacanaṁ. Idha pana sabbopi manussehi pariggahitarukkho adhippeto
ambalabujapanasādiko. Yattha vā pana maricavalliādīni āropenti
so chijjamāno sace ekāyapi challiyā vā vākena vā sakalikāya
vā pheggunā vā sambaddhova hutvā bhūmiyaṁ patati rakkhati tāva.
Yo pana chinnopi vallīhi vā sāmantarukkhasākhāhi vā sandhāritattā
ujukameva tiṭṭhati patanto vā bhūmiṁ na pāpuṇāti natthi tattha
parihāro avahāroeva hoti. Yopi kakacena chinno acchinno
viya hutvā tattheva tiṭṭhati tasmimpi eseva nayo. Yo pana
rukkhaṁ dubbalaṁ katvā pacchā cāletvā pāteti aññena vā
cālāpeti aññaṁ vāssa santike rukkhaṁ chinditvā ajjhottharati
parena vā ajjhottharāpeti makkaṭe vā paripāpetvā tattha
āropeti aññena vā āropāpeti vagguliyo vā tattha
āropeti parena vā āropāpeti tā taṁ rukkhaṁ pātenti
tasseva avahāro. Sace pana tena rukkhe dubbale kate añño
anāṇattoeva taṁ cāletvā pāteti rukkhena vā ajjhottharati
attano dhammatāya makkaṭā vā vagguliyo vā ārohanti paro
vā anāṇatto āropeti sayaṁ vā esa vātamukhaṁ sodheti
422
Balavavāto āgantvā rukkhaṁ pāteti sabbattha bhaṇḍadeyyaṁ.
Vātamukhasodhanaṁ panettha asampatte vāte sukkhamātikāya ujukaraṇādīhi
sameti no aññathā. Rukkhaṁ āvijjhitvā satthena vā
ākoṭṭeti aggiṁ vā deti maṇḍukaṇṭakaṁ vā visaṁ ākoṭṭeti
yena so marati sabbattha bhaṇḍadeyyamevāti.
Vanappatikathā niṭṭhitā.
Haraṇake. Aññassa haraṇakaṁ bhaṇḍaṁ. Theyyacitto
āmasatīti paraṁ sīsabhārādīhi bhaṇḍaṁ ādāya gacchantaṁ disvā
etaṁ harissāmīti vegena gantvā āmasati ettāvatāssa dukkaṭaṁ.
Phandāpetīti ākaḍḍhanavikaḍḍhanaṁ karoti sāmiko na muñcati
tenassa thullaccayaṁ. Ṭhānā cāvetīti ākaḍḍhitvā sāmikassa
hatthato moceti tenassa pārājikaṁ. Sace pana taṁ bhaṇḍasāmiko
uṭṭhahitvā pothetvā puna naṁ bhaṇḍaṁ mocāpetvā gaṇheyya
bhikkhu paṭhamagahaṇeneva pārājiko. Sīsato vā kaṇṇato vā
gīvato vā hatthato vā alaṅkāraṁ chinditvā vā mocetvā vā
gaṇhantassa sīsādīhi mocitamatte pārājikaṁ. Hatthe pana valayaṁ
vā kaṭakaṁ vā anīharitvā aggabāhaṁ ghaṁsantova aparāparaṁ vā
sāreti ākāsagataṁ vā karoti rakkhati tāva. Rukkhamūlacīvaravaṁsesu
valayamiva na pārājikaṁ janeti. Kasmā. Saviññāṇakattā.
Saviññāṇakakoṭṭhāsagataṁ hi yāva tato na nīhaṭaṁ tāva tattheva
hoti. Eseva nayo aṅgulīmuddike pādūpagakaṭūpagapilandhanesu.
423
Yo pana parassa nivatthasāṭakaṁ acchindati paro ca salajjatāya
sahasā na muñcati ekenantena coro kaḍḍhati ekenantena
paro rakkhati tāva. Parassa hatthato muttamatte pārājikaṁ.
Athāpi ākaḍḍhantassa chijjitvā ekadeso hatthagato hoti so
ca pādaṁ agghati pārājikameva. Sahabhaṇḍahārakanti
sahabhaṇḍahārakaṁ bhaṇḍaṁ nessāmīti cintetvā ito yāhīti bhaṇḍa
hārakaṁ tajjeti. So bhīto corena adhippetadisābhimukho hutvā
ekaṁ pādaṁ saṅkāmeti corassa thullaccayaṁ dutiye pārājikaṁ.
Pātāpetīti athāpi coro bhaṇḍahārakassa hatthe āvudhaṁ disvā
sāsaṅko hutvā pātāpetvā taṁ gahetukāmo ekamantaṁ paṭikkamma
santajjetvā pātāpeti parassa hatthato muttamatte pārājikaṁ.
Pātāpeti āpatti dukkaṭassātiādi pana parikappavasena vuttaṁ.
Yo hi bhaṇḍaṁ pātāpetvā yaṁ mama ruccati taṁ gahessāmīti
parikappetvā pātāpeti tassa pātāpane ca āmasane ca dukkaṭaṁ
phandāpane thullaccayaṁ pādagghanakassa ṭhānā cāvane pārājikaṁ.
Taṁ pacchā paripātiyamānassa muñcatopi natthiyeva samaṇabhāvo.
Yopi bhaṇḍahārakaṁ atikkamantaṁ disvā anubandhanto tiṭṭha tiṭṭha
bhaṇḍaṁ pātehīti vatvā pātāpeti tassāpi tena hatthato
muttamatte pārājikaṁ. Yo pana tiṭṭha tiṭṭhāti vadati pātehīti
na vadati itaro ca naṁ oloketvā sace esa maṁ pāpuṇeyya
ghāteyyāpi manti sālayova hutvā taṁ bhaṇḍaṁ gahanaṭṭhāne pakkhipitvā
424
Puna nivattitvā gahessāmīti pakkamati pātanapaccayā pārājikaṁ
natthi. Āgantvā pana theyyacittena gaṇhato uddhāre pārājikaṁ.
Atha panassa evaṁ hoti mayā pātāpenteneva idaṁ mama santakaṁ
katanti tato naṁ sakasaññāya gaṇhāti gahaṇe rakkhati bhaṇḍadeyyaṁ
pana hoti. Dehīti vutte adentassa sāmikānaṁ dhuranikkhepe
pārājikaṁ. So imaṁ chaḍḍetvā gato anajjhāvuṭṭhakaṁ dāni idanti
paṁsukūlasaññāya gaṇhatopi eseva nayo. Atha pana sāmiko
tiṭṭha tiṭṭhāti vuttamatteneva olokento taṁ disvā na dāni
idaṁ mayhanti dhuranikkhepaṁ katvā nirālayo chaḍḍetvā palāyati taṁ
theyyacittena gaṇhato uddhāre dukkaṭaṁ āharāpente dātabbaṁ
adentassa pārājikaṁ. Kasmā. Tassa payogena chaḍḍitattāti
mahāaṭṭhakathāyaṁ vuttaṁ. Aññesu pana vicaraṇāeva natthi.
Purimanayeneva sakasaññāya vā paṁsukūlasaññāya vā gaṇhantepi
ayameva vinicchayoti.
Haraṇakathā niṭṭhitā.
Upanidhimhi. Nāhaṁ gaṇhāmīti sampajānamusāvādepi
adinnādānassa pubbappayogattā dukkaṭaṁ. Kiṁ tumhe bhaṇatha nevidaṁ
mayhaṁ anurūpaṁ na tumhākantiādīni vadantassāpi dukkaṭameva.
Raho mayā etassa hatthe ṭhapitaṁ na añño koci jānāti
dassati nu kho me noti sāmiko vimatiṁ uppādeti bhikkhussa
thullaccayaṁ. Tassa pharusādibhāvaṁ disvā sāmiko na mayhaṁ dassatīti
425
Dhuraṁ nikkhipati. Tattha sacāyaṁ bhikkhu kilametvā naṁ dassāmīti
dāne saussāho rakkhati tāva. Sacepi so dāne nirussāho
bhaṇḍasāmiko pana gahaṇe saussāho rakkhateva. Yadi pana
tasmiṁ dāne nirussāho bhaṇḍasāmiko na mayhaṁ dassatīti dhuraṁ
nikkhipati evaṁ ubhinnaṁ dhuranikkhepena bhikkhuno pārājikaṁ. Yadipi
mukhena dassāmīti vadati cittena pana adātukāmo evampi
sāmikassa dhuranikkhepe pārājikaṁ. Taṁ pana upanidhiṁ nāma saṅgopanatthāya
attano hatthe parehi ṭhapitaṁ bhaṇḍaṁ aguttadesato ṭhānā cāvetvā
gutte ṭhāne ṭhapanatthāya harato anāpatti. Theyyacittenapi ṭhānā
cāventassa avahāro natthi. Kasmā. Attano hatthe nikkhittattā
bhaṇḍadeyyaṁ pana hoti. Theyyacittena paribhuñjatopi eseva nayo.
Tāvakālikaggahaṇepi tatheva. Dhammaṁ carantotipiādi vuttanayameva.
Ayaṁ tāva pālivaṇṇanā.
Pālimuttakavinicchayo panettha pattacatukkādivasena evaṁ vutto.
Eko kira bhikkhu parassa mahagghe patte lobhaṁ uppādetvā taṁ
haritukāmo ṭhapitaṭṭhānamassa suṭṭhu sallakkhetvā attanopi pattaṁ
tasseva santike ṭhapesi. Sopi paccūsasamaye āgantvā dhammaṁ
vācāpetvā niddāyamānaṁ mahātheraṁ evamāha vandāmi bhanteti.
Ko esoti. Ahaṁ bhante āgantukabhikkhu kālassevamhi gantukāmo
asukasmiñca me ṭhāne īdisena nāma aṁsavaddhakena īdisāya
pattatthavikāya patto ṭhapito sādhāhaṁ bhante taṁ labheyyanti.
426
Thero pavisitvā taṁ gaṇhi. Uddhāreyeva corassa pārājikaṁ.
Sace āgantvā kosi tvaṁ avelāyaṁ āgatoti vutte bhīto palāyati
pārājikaṁ patvāva palāyati. Therassa pana suddhacittattā anāpatti.
Thero taṁ gaṇhissāmīti aññaṁ gaṇhi tatthāpi eseva nayo.
Ayaṁ pana aññaṁ tādisameva gaṇhante yujjati manussaviggahe
āṇattasadisavatthu viya. Kurundiyaṁ pana padavārena kāretabboti
vuttaṁ. Taṁ atādisameva gaṇhante yujjati. Taṁ maññamāno
attano pattaṁ gaṇhitvā adāsi. Corassa sāmikena dinnattā
pārājikaṁ natthi. Asuddhacittena gahitattā dukkaṭaṁ. Taṁ maññamāno
corasseva pattaṁ gaṇhitvā adāsi. Idhāpi corassa attano
santakattā pārājikaṁ natthi. Asuddhacittena pana gahitattā
dukkaṭameva. Sabbattha therassa anāpatti. Aparo pattaṁ
coressāmīti tatheva niddāyamānaṁ theraṁ vandi. Ko ayanti ca
vutto ahaṁ bhante gilānabhikkhu ekaṁ tāva me pattaṁ detha
gāmadvāraṁ gantvā bhesajjaṁ āharissāmīti. Thero idha gilāno
natthi coro ayaṁ bhavissatīti sallakkhetvā imaṁ haratūti attano
veribhikkhussa pattaṁ nīharitvā adāsi. Dvinnampi uddhāreyeva
pārājikaṁ. Veribhikkhussa pattoti saññāya aññassa pattaṁ
uddharantepi eseva nayo. Sace pana verissāyanti saññāya
corasseva pattaṁ uddharitvā deti vuttanayeneva therassa pārājikaṁ
corassa dukkaṭaṁ. Athassa verissāyanti mañjhamāno attano
427
Pattaṁ deti vuttanayeneva ubhinnampi dukkaṭaṁ. Eko mahāthero
upaṭṭhākaṁ daharabhikkhuṁ pattacīvaraṁ gaṇha asukannāma gāmaṁ
gantvā piṇḍāya carissāmāti āha. Daharo gahetvā therassa
pacchato gacchanto theyyacittaṁ uppādetvā sace sīse bhāraṁ
khandhe karoti pārājikaṁ natthi. Kasmā. Āṇattiyā
gahitattā. Sace pana maggato okkamma aṭaviṁ pavisati padavārena
kāretabbo. Atha nivattitvā vihārābhimukho palāyitvā vihāraṁ
pavisitvā gacchati upacārātikkame pārājikaṁ. Athāpi mahātherassa
nivāsanaparivattanaṭṭhānato gāmābhimukho palāyati gāmūpacārātikkame
pārājikaṁ. Yadi pana ubhopi piṇḍāya caritvā bhutvā vā
gahetvā vā nikkhamanti thero ca punapi taṁ vadeti pattacīvaraṁ
gaṇha vihāraṁ gamissāmāti tattha ceso purimanayeneva sīse bhāraṁ
khandhe karoti rakkhati tāva. Aṭaviṁ pavisati padavārena
kāretabbo. Nivattitvā gāmābhimukhoyeva palāyati gāmūpacārātikkame
pārājikaṁ. Purato vihārābhimukho palāyitvā vihāre aṭṭhatvā
anisīditvā avūpasanteneva theyyacittena gacchati upacārātikkame
pārājikaṁ. Yo pana anāṇatto gaṇhāti tassa sīse bhāraṁ
khandhe karaṇādīsu pārājikaṁ. Sesaṁ purimasadisameva. Yo
pana asukannāma vihāraṁ gantvā cīvaraṁ dhovitvā rajitvā vā
ehīti vutto sādhūti gahetvā gacchati tassapi antarāmagge
theyyacittaṁ uppādetvā sīse bhāraṁ khandhe karaṇādīsu pārājikaṁ
428
Natthi. Maggā okkamane padavārena kāretabbo. Taṁ vihāraṁ
gantvā tattheva vasanto theyyacittena paribhuñjanto jirāpeti.
Corā vāssa taṁ haranti. Avahāro natthi bhaṇḍadeyyaṁ pana hoti.
Tato nikkhamitvā āgacchantopi eseva nayo. Yo pana anāṇatto
therena nimitte vā kate sayameva vā kiliṭṭhaṁ sallakkhetvā detha
bhante cīvaraṁ amukannāma gāmaṁ gantvā rajitvā āharissāmīti
gahetvā gacchati tassa antarāmagge theyyacittaṁ uppādetvā
sīse bhāraṁ khandhe karaṇādīsu pārājikaṁ. Kasmā. Anāṇattiyā
gahitattā. Maggā okkamatopi paṭinivattitvā tameva vihāraṁ
āgantvā vihārasīmaṁ atikkamatopi vuttanayameva pārājikaṁ. Tattha
gantvā rajitvā paccāgacchatopi theyyacitte uppanne eseva
nayo. Sace pana yattha gato tattha vā antarāmagge vihāre
vā tameva vihāraṁ paccāgantvā tassa ekapasse vā upacārasīmaṁ
anatikkamitvā vasanto theyyacittena paribhuñjanto jirāpeti corā
vāssa taṁ haranti yathā vā tathā vā nassati bhaṇḍadeyyaṁ.
Upacārasīmaṁ atikkamato pana pārājikaṁ. Yo pana therena nimitte
kariyamāne detha bhante ahaṁ rajitvā āharissāmīti vatvā
kattha gantvā 1- bhante rajāmīti pucchati. Thero pana naṁ yattha
icchasi tattha gantvā rajāti vadati. Ayaṁ visaṭṭhadūto nāma.
1. idaṁ padaṁ atirekaṁ khāyati. tasmiṁ asante bhanteti padaṁ yuttaṭṭhāne likhitaṁ
hoti. ayuttaṭṭhāne vā. tathāhi kattha bhante gantvā rajāmīti likhitabbaṁ.
429
Theyyacittena palāyantopi na avahārena kāretabbo. Theyyacittena
pana palāyatopi paribhogena vā aññathā vā nāsayatopi
bhaṇḍadeyyameva hoti. Bhikkhu bhikkhussa hatthe kañci parikkhāraṁ pahiṇāti
asukavihāre asukabhikkhussa dehīti. Tassa theyyacitte uppanne
sabbaṭṭhānesu asukannāma vihāraṁ gantvā cīvaraṁ dhovitvā rajitvā
vā ehīti ettha vuttasadiso vinicchayo. Aparo bhikkhu
pahiṇitukāmo nimittaṁ karoti ko nu kho gahetvā gamissatīti. Tatra
ceko detha bhante ahaṁ gahetvā gamissāmīti gahetvā gacchati.
Tassa theyyacitte uppanne sabbaṭṭhānesu detha bhante cīvaraṁ
asukannāma gāmaṁ gantvā rajitvā āharissāmīti ettha vuttasadiso
vinicchayo. Therena cīvaratthāya vatthaṁ labhitvā upaṭṭhākakule ṭhapitaṁ
hoti. Athassa antevāsiko vatthaṁ haritukāmo tattha gantvā
taṁ kira vatthaṁ dethāti therena pesito viya vadati. Tassa vacanaṁ
saddahitvā upāsakena ṭhapitaṁ upāsikā vā upāsikāya ṭhapitaṁ
upāsako vā añño vā koci nīharitvā deti. Uddhāreyevassa
pārājikaṁ. Sace pana therassa upaṭṭhākehi imaṁ therassa dassāmāti
attano vatthaṁ ṭhapitaṁ hoti. Athassa antevāsiko taṁ haritukāmo
tattha gantvā therassa kira vatthaṁ dātukāmattha naṁ dethāti
vadati. Te cassa saddahitvā mayaṁ bhante bhojetvā dassāmāti
ṭhapayimhā handa gaṇhāhīti denti. Sāmikehi dinnattā pārājikaṁ
natthi. Asuddhacittena pana gahitattā dukkaṭaṁ bhaṇḍadeyyañca
430
Hoti. Bhikkhu bhikkhussa vatvā gāmaṁ gacchati itthannāmo mama
vassāvāsikaṁ dassati taṁ gahetvā ṭhapeyyāsīti. Sādhūti so bhikkhu
tena dinnaṁ mahagghasāṭakaṁ attanā laddhena appagghasāṭakena saddhiṁ
ṭhapetvā tena āgatena attano mahagghasāṭakassa laddhabhāvaṁ ñatvā
vā añatvā vā dehi me vassāvāsikanti vutto tava thūlasāṭako
laddho mayhaṁ pana sāṭako mahaggho dvepi asukasmiṁ nāma
okāse ṭhapitā pavisitvā gaṇhāhīti vadati. Tena pavisitvā
thūlasāṭake gahite itarassa itaraṁ gaṇhato uddhāre pārājikaṁ.
Athāpi tassa sāṭake attano nāmaṁ attano ca sāṭake tassa
nāmaṁ likhitvā gaccha nāmaṁ vācetvā gaṇhāhīti vadati. Tatrāpi
eseva nayo. Yo pana attanā ca tena ca laddhasāṭake ekato
ṭhapetvā taṁ evaṁ vadati tayā ca mayā ca laddhasāṭakā dvepi
antogabbhe ṭhapitā gaccha yaṁ icchasi taṁ vicinitvā gaṇhāhīti.
So ca lajjāya āvāsikena laddhaṁ thūlasāṭakameva gaṇheyya.
Tatrāvāsikassa vicinitvā gahitāvasesaṁ itaraṁ gaṇhato anāpatti.
Āgantuko bhikkhu āvāsikānaṁ cīvarakammaṁ karontānaṁ samīpe pattacīvaraṁ
ṭhapetvā ete saṅgopissantīti maññamāno nahāyituṁ vā aññatra
vā gacchati. Sace naṁ āvāsikā saṅgopenti iccetaṁ kusalaṁ
no ce naṭṭhe gīvā na hoti. Sacepi so idaṁ bhante
ṭhapethāti vatvā gacchati itare ca kiccappasutattā na jānanti
eseva nayo. Athāpi te idaṁ bhante ṭhapethāti vuttā mayaṁ
431
Byāvaṭāti paṭikkhipanti itaro ca avassaṁ ṭhapessantīti anādiyitvā
gacchati eseva nayo. Sace pana tena yācitā vā ayācitā
vā mayaṁ ṭhapessāma tvaṁ gacchāti vadanti taṁ saṅgopitabbaṁ.
No ce saṅgopenti naṭṭhe gīvā. Kasmā. Sampaṭicchitattā.
Yo bhikkhu bhaṇḍāgāriko hutvā paccūsasamayeva bhikkhūnaṁ pattacīvarāni
heṭṭhāpāsādaṁ oropetvā dvāraṁ apidahitvā tesaṁpi anārocetvā
dūre bhikkhācāraṁ gacchati tāni ce corā haranti tasseva
gīvā. Yo pana bhikkhūhi oropetha bhante pattacīvarāni kālo
salākaggahaṇassāti vutto samāgatatthāti pucchitvā āma
samāgatamhāti vutte pattacīvarāni nīharitvā nikkhipitvā
bhaṇḍāgāradvāraṁ bandhitvā tumhe pattacīvarāni gahetvā
heṭṭhāpāsādadvāraṁ paṭijaggitvā gaccheyyāthāti vatvā gacchati tatra
ceko alasajātiko bhikkhu bhikkhūsu gatesu pacchā akkhīni puñchanto
uṭṭhahitvā udakaṭṭhānaṁ vā mukhadhovanaṭṭhānaṁ vā gacchati. Taṁkhaṇaṁ
disvā corā tassa pattacīvaraṁ haranti suhaṭaṁ. Bhaṇḍāgārikassa
gīvā na hoti. Sacepi koci bhaṇḍāgārikassa anārocetvāva
bhaṇḍāgāre attano parikkhāraṁ ṭhapeti. Tasmimpi naṭṭhe
bhaṇḍāgārikassa gīvā na hoti. Sace pana bhaṇḍāgāriko taṁ disvā
aṭṭhāne ṭhapitanti gahetvā ṭhapeti naṭṭhe tassa gīvā. Sace
ṭhapitabhikkhunā 1- mayā bhante īdiso nāma parikkhāro ṭhapito
1. ṭhapanakabhikkhunā.
432
Upadhāreyyāthāti vutto sādhūti sampaṭicchati dunnikkhittaṁ vā
maññamāno aññasmiṁ ṭhāne ṭhapeti tasseva gīvā. Nāhaṁ
jānāmīti paṭikkhipantassa pana natthi gīvā. Yopi tassa passantasseva
ṭhapeti bhaṇḍāgārikañca na sampaṭicchāpeti naṭṭhaṁ sunaṭṭhameva.
Sace taṁ bhaṇḍāgāriko aññatra ṭhapeti naṭṭhe gīvā. Sace
bhaṇḍāgāraṁ suguttaṁ sabbo saṅghassa ca cetiyassa ca parikkhāro
tattheva ṭhapiyati bhaṇḍāgāriko ca bālo abyatto dvāraṁ
vivaritvā dhammakathaṁ vā sotuṁ aññaṁ vā kiñaci kātuṁ katthaci
gacchati taṁkhaṇaṁ disvā yattakaṁ corā haranti sabbantassa
gīvā. Bhaṇḍāgārato nikkhamitvā bahi caṅkamantassa vā dvāraṁ
vivaritvā sarīraṁ utuṁ gāhāpentassa vā tattheva samaṇadhammānuyogena
nisinnassa vā tattheva nisīditvā kenaci kammena byāvaṭassa vā
uccārapassāvapīḷitassāpi sato tattheva upacāre vijjamāne bahi
gacchato vā aññena vā kenaci ākārena pamattassa sato dvāraṁ
vivaritvā vā vivaṭameva pavisitvā vā sandhiṁ chinditvā vā yattakaṁ
tassa pamādapaccayā corā haranti sabbaṁ tasseva gīvā.
Uṇhasamaye pana vātapānaṁ vivaritvā nipajjituṁ vaṭṭatīti vadanti.
Uccārapassāvapīḷitassa pana tasmiṁ upacāre asati aññattha gacchantassa
gilānapakkhe ṭhitattā avisayo tasmā gīvā na hoti. Yo pana
anto uṇuhapīḷito dvāraṁ suguttaṁ katvā bahi nikkhamati. Corā
ca naṁ gahetvā dvāraṁ vivarāti vadanti. Yāvatatiyaṁ na vivaritabbaṁ.
433
Yadi pana te corā sace na vivarasi tañca māressāma
dvārañca bhinditvā parikkhāraṁ harissāmāti pharasuādīni ukkhipanti.
Mayi ca mate saṅghassa ca senāsane vinaṭṭhe guṇo natthīti vivarituṁ
vaṭṭati. Idhāpi avisayattā gīvā natthīti vadanti. Sace koci
āgantuko kuñcikaṁ vā deti dvāraṁ vā vivarati yattakaṁ corā
haranti sabbaṁ tassa gīvā. Saṅghena bhaṇḍāgāraguttatthāya
sūciyantakaṁ ca kuñcikamuddikā ca yojetvā dinnā hoti.
Bhaṇḍāgāriko ghaṭikamattaṁ datvā nipajjati. Corā vivaritvā
parikkhāraṁ haranti. Tasseva gīvā. Sūciyantakañca kuñcikamuddikañca
yojetvā nipannaṁ panetaṁ sace corā āgantvā vivarāti vadanti
tattha purimanayeneva paṭipajjitabbaṁ. Evaṁ guttiṁ katvā nipanne
pana sace bhittiṁ vā chadanaṁ vā bhinditvā ummaṅgena vā pavisitvā
haranti na tassa gīvā. Sace bhaṇḍāgāre aññepi therā
vasanti vivaṭe dvāre attano parikkhāraṁ gahetvā gacchanti
bhaṇḍāgāriko tesu gatesu dvāraṁ na jaggati sace tattha kiñci
avahariyati bhaṇḍāgārikassa issaratāya bhaṇḍāgārikasseva gīvā.
Therehi pana sahāyehi bhavitabbaṁ. Ayaṁ tattha sāmīci. Yadi pana
bhaṇḍāgāriko tumhe bahi ṭhatvāva tumhākaṁ parikkhāraṁ gaṇhātha
mā pavisathāti vadati tesañca eko lolamahāthero sāmaṇerehi
ceva upaṭṭhākehi ca saddhiṁ bhaṇḍāgāraṁ pavisitvā nisīdati ceva
nipajjati ca yattakaṁ bhaṇḍaṁ nassati sabbantassa gīvā.
434
Bhaṇaḍāgārikena pana avasesattherehi ca sahāyehi bhavitabbaṁ.
Atha bhaṇḍāgārikova lolasāmaṇere ca upaṭṭhāke ca gahetvā
bhaṇḍāgāre nisīdati ceva nipajjati ca yaṁ tattha nassati sabbantasseva
gīvā. Tasmā bhaṇḍāgārikeneva tattha vasitabbaṁ. Avasesehi
maṇḍape ca rukkhamūle ca vasitabbaṁ na ca bhaṇḍāgāreti. Ye
pana attano attano sabhāgabhikkhūnaṁ vasanagabbhesu parikkhāraṁ ṭhapenti
parikkhāre naṭṭhe yehi ṭhapito tesaṁyeva gīvā. Itarehi pana
sahāyehi bhavitabbaṁ. Yadi pana saṅgho bhaṇḍāgārikassa vihāreyeva
yāgubhattaṁ dāpeti so ca bhikkhācāratthāya gāmaṁ gacchati naṭṭhantasseva
gīvā. Bhikkhācāraṁ pavisantehi atirekacīvaraṁ rakkhaṇatthāya
ṭhapitavihāravārikassāpi yāgubhattaṁ vā nivāpaṁ vā labhamānasseva bhikkhācāraṁ
gacchato yaṁ tattha nassati sabbaṁ gīvā. Na kevalañca etameva
bhaṇḍāgārikassa viya yaṁ tassa ca pamādapaccayā nassati sabbaṁ
gīvā. Sace vihāro mahā hoti aññaṁ padesaṁ rakkhituṁ gacchantassa
aññasmiṁ padese nikkhittaṁ haranti avisayattā gīvā na hoti.
Īdise pana vihāravemajjhe sabbesaṁ osaraṇaṭṭhāne parikkhāre
ṭhapetvā nisīditabbaṁ. Vihāravārikā vā dve tayo ṭhapetabbā.
Sace tesampi appamattānaṁ itocītoca rakkhataṁyeva kiñci nassati
gīvā na hoti. Vihāravārike bandhitvā haritabhaṇḍaṁpi corānaṁ
paṭipathaṁ gatesu aññena maggena haritabhaṇḍampi na tesaṁ gīvā.
Sace vihāravārikānaṁ vihāre dātabbaṁ yāgubhattaṁ vā nivāpo vā
435
Na hoti tehi pattabbalābhato atirekā dve tisso yāgusalākā
tesaṁ pahonakabhattasalākā ca ṭhapetuṁ vaṭṭati. Nibaddhaṁ katvā pana
na ṭhapetabbā. Manussā hi vipaṭisārino honti vihāravārikāyeva
amhākaṁ bhattaṁ bhuñjantīti. Tasmā parivattetvā parivattetvā
ṭhapetabbā. Sace tesaṁ sabhāgā salākabhattāni āharitvā denti
iccetaṁ kusalaṁ no ce denti vāraṁ gāhāpetvā nīharāpetabbāni.
Sace vihāravāriko dve tisso yāgusalākā cattāri pañca
salākabhattāni ca labhamānova bhikkhācāraṁ gacchati bhaṇḍāgārikassa viya
sabbaṁ naṭṭhaṁ gīvā hoti. Sace saṅghassa vihārapālānaṁ dātabbaṁ
bhattaṁ vā nivāpo vā natthi bhikkhu vihāravāraṁ gahetvā attano
attano nissitake jagganti 1- sampattaṁ vāraṁ aggahetuṁ na labhanti
yathā aññe bhikkhū karonti tatheva kātabbaṁ. Bhikkhūhi pana
asahāyassa vā attadutiyassa vā yassa sabhāgo bhikkhu bhattaṁ
ānetvā dātā natthi evarūpassa vāro na pāpetabbo.
Yampi pākavaṭṭatthāya vihāre ṭhapenti taṁ gahetvā upajīvantena
ṭhātabbaṁ. Yo taṁ na upajīvati vāraṁ na gāhāpetabbo.
Phalāphalatthāyapi vihāre bhikkhuṁ ṭhapenti jaggitvā gopetvā phalavārena
bhājetvā khādanti. Yo tāni khādati tena ṭhātabbaṁ. Anupajīvanto
na gāhāpetabbo. Senāsanamañcapīṭhapaccattharaṇarakkhaṇatthāyapi
ṭhapenti. Āvāse vasantena ṭhātabbaṁ. Abbhokāsiko pana
1. jaggāpenti.
436
Rukkhamūliko vā na gāhāpetabbo. Eko navako hoti bahussuto
pana bahūnaṁ dhammaṁ vāceti paripucchaṁ deti pāliṁ vaṇṇeti dhammakathaṁ
katheti saṅghassa bhāraṁ nittharati ayaṁ lābhaṁ paribhuñjantopi āvāse
vasantopi vāraṁ na gāhetabbo purisaviseso nāma ñātabboti
vadanti. Uposathāgārapaṭimāgharajaggakassa pana dveguṇaṁ yāgubhattaṁ
devasikaṁ taṇḍulanāḷī saṁvacchare ticīvaraṁ dasavīsagghanakaṁ kappiyabhaṇḍañca
dātabbaṁ. Sace pana taṁ labhamānasseva pamādena tattha kiñci
nassati sabbaṁ gīvā. Bandhitvā balakkārena acchinnaṁ pana na
gīvā tassa. Tattha cetiyassa vā saṅghassa vā santakena cetiyassa
santakaṁ rakkhāpetuṁ vaṭṭati. Cetiyassa santakena saṅghassa santakaṁ
rakkhāpetuṁ na vaṭṭati. Yaṁ pana cetiyassa santakena saddhiṁ saṅghassa
santakaṁ ṭhapitaṁ hoti taṁ cetiyassa santake rakkhāpite rakkhitameva
hotīti evaṁ vaṭṭati. Pakkhavārena uposathāgārādīni rakkhatopi
pamādavasena naṭṭhaṁ gīvāyevāti.
Upanidhikathā niṭṭhitā.
Suṅkaṁ tato hanantīti 1- suṅkaghāṭaṁ. Suṅkaṭṭhānassetaṁ adhivacanaṁ.
Taṁ hi yasmā tato suṅkārahaṁ bhaṇḍaṁ suṅkaṁ adatvā nīharantā
rañño suṅkaṁ hananti vināsenti tasmā suṅkaghāṭanti vuttaṁ.
Tatra pavisitvāti tatra pabbatakhaṇḍādīsu raññā paricchedaṁ katvā
ṭhapite suṅkaṭṭhāne pavisitvā. Rājagghaṁ bhaṇḍanti rājārahaṁ
437
Bhaṇḍaṁ. Yato rañño pañcamāsakaṁ vā atirekapañcamāsakaṁ vā
agghanakaṁ suṅkaṁ dātabbaṁ hoti taṁ bhaṇḍanti attho. Rājakantipi
pāṭho. Ayamevattho. Theyyacitto ito rañño suṅkaṁ na
dassāmīti theyyacittaṁ uppādetvā taṁ bhaṇḍaṁ āmasati dukkaṭaṁ.
Ṭhapitaṭṭhānato gahetvā thavikāya vā pakkhipati paṭicchannaṭṭhāne vā
ūrunā saddhiṁ bandhati thullaccayaṁ. Suṅkaṭṭhānena paricchinnattā
ṭhānā cāvanaṁ na hoti. Suṅkaṭṭhānaparicchedaṁ dutiyaṁ pādaṁ atikkāmeti
pārājikaṁ. Bahi suṅkaghāṭaṁ pātetīti rājapurisānaṁ aññāvihitabhāvaṁ
passitvā anto ṭhitova bahi pātanatthāya khipati tañce avassaṁ
patanakaṁ hatthato muttamatte pārājikaṁ. Tañca rukkhe vā
khāṇumhi vā paṭihataṁ balavavātavegukkhittaṁ vā hutvā puna antoyeva
patati rakkhati. Puna gaṇhitvā khipati pubbe vuttanayeneva
pārājikaṁ. Bhūmiyaṁ patitvā vaṭṭantaṁ puna anto pavisati
pārājikameva. Kurundīsaṅkhepaṭṭhakathāsu pana sace bahi patitaṁ
ṭhatvā vaṭṭantaṁ pavisati pārājikaṁ sace atiṭṭhamānaṁyeva vaṭṭitvā
pavisati rakkhatīti vuttaṁ. Anto ṭhatvā hatthena vā pādena
vā yaṭṭhiyā vā vaṭṭeti aññena vā vaṭṭāpeti sace aṭṭhatvā
vaṭṭamānaṁ gataṁ pārājikaṁ. Anto ṭhatvā bahi gacchantaṁ rakkhati.
Vaṭṭitvā gamissatīti vā añño naṁ vaṭṭessatīti vā anto ṭhapitaṁ
pacchā sayaṁ vā vaṭṭamānaṁ aññena vā vaṭṭitaṁ bahi gacchati
rakkhatiyeva. Suddhacittena ṭhapite pana tathā gacchante vattabbameva
438
Natthi. Dve puṭake ekābaddhe katvā suṅkaṭṭhānasīmantare
ṭhapeti. Kiñcāpi bahipuṭake suṅkaṁ pādaṁ agghati tena saddhiṁ
ekābaddhatāya anto puṭako rakkhati. Sace pana parivattetvā
abbhantarimaṁ bahi ṭhapeti pārājikaṁ. Kājepi ekābaddhaṁ katvā
ṭhapite eseva nayo. Sace pana abandhitvā kājakoṭiyaṁ
ṭhapitamattameva hoti pārājikaṁ. Gacchante yāne vā assapiṭṭhiādīsu
vā ṭhapeti bahi nīharīyissatīti nīhaṭepi avahāro natthi
bhaṇḍadeyyampi na hoti. Kasmā. Atra paviṭṭhassa suṅkaṁ gaṇhantūti
vuttattā idañca suṅkaṭṭhānassa bahi ṭhitaṁ 1- na ca tena nītaṁ
tasmā neva bhaṇḍadeyyaṁ na pārājikaṁ. Ṭhitayānādīsu ṭhapitepi tesu
vinā tassa payogaṁ gatesu theyyacittepi sati nevatthi avahāro.
Yadi pana ṭhapetvā yānādīni pājento atikkāmeti hatthisuttādīsu
vā kataparicayattā purato ṭhatvā ehi reti pakkosati sīmātikkame
pārājikaṁ. Eḷakalomasikkhāpade imasmiṁ ṭhāne aññaṁ harāpetīti
anāpatti idha pārājikaṁ. Tatra aññassa yāne vā bhaṇḍe
vā ajānantassa pakkhipitvā tiyojanaṁ atikkāmeti nissaggiyāni
hontīti pācittiyaṁ idha anāpatti. Suṅkaṭṭhāne suṅkaṁ datvāva
gantuṁ vaṭṭati. Eko ābhogaṁ katvā gacchati sace suṅkaṁ dehīti
vakkhanti dassāmi no ce vakkhanti gamissāmīti. Taṁ disvā
eko suṅkiko eso bhikkhu gacchati gaṇhātha naṁ suṅkanti 2- vadati.
439
Aparo kuto pabbajitassa suṅkaṁ gacchatūti vadati laddhakappaṁ hoti
gantabbaṁ. Bhikkhūnaṁ suṅkaṁ adatvā gantuṁ na vaṭṭatīti gaṇhātha
upāsakāti vutte pana bhikkhussa suṅkaṁ gaṇhantehi pattacīvaraṁ
gahetabbaṁ bhavissati kintena gacchatūti vuttepi laddhakappameva.
Sace suṅkikā niddāyanti vā jūtaṁ vā kīḷanti katthaci vā gatā
ayañca kuhiṁ suṅkikāti pakkositvāpi na passati laddhakappameva.
Sacepi suṅkaṭṭhānaṁ patvā aññāvihito kiñci cintento vā
sajjhāyanto vā manasikāraṁ anuyuñjanto vā corahatthisīhabyagghādīhi
sahasā vuṭṭhāya samanubaddho vā mahāmeghaṁ uṭṭhitaṁ disvā purato
sālaṁ pavisitukāmo vā hutvā taṁ ṭhānaṁ atikkamati laddhakappameva.
Suṅkaṁ pariharatīti ettha upacāraṁ okkamitvā kiñcāpi pariharati
avahāroyevāti kurundaṭṭhakathāyaṁ vuttaṁ. Mahāaṭṭhakathāyaṁ pana
pariharantaṁ rājapurisā viheṭhentīti kevalaṁ ādīnavaṁ dassetvā upacāraṁ
okkamitvā pariharato dukkaṭaṁ anokkamitvā pariharato
anāpattīti vuttaṁ. Idaṁ pāliyā sameti. Ettha dvīhi leḍḍupātehi
upacāro paricchinditabboti.
Suṅkaghāṭakathā niṭṭhitā.
Ito parasmiṁ ekaṁsena avahārapahonakaṁ pāṇaṁ dassento
manussapāṇoti āha. Tampi bhujissaṁ harantassa avahāro natthi.
Yopi bhujisso mātarā vā pitarā vā āṭhapito hoti attanā
vā attano upari katvā paññāsaṁ vā saṭṭhiṁ vā aggahesi
440
Tampi harantassa avahāro natthi. Dhanaṁ pana gataṭṭhāne vaḍḍhati.
Antojātakadhanakkītakakaramarānītakappabhedaṁ pana dāsaṁyeva harantassa
avahāro hoti. Tameva hi sandhāya idaṁ vuttaṁ pāṇo nāma
manussapāṇo vuccatīti. Ettha ca gehadāsiyā kucchimhi jāto
antojātako dhanena kīto dhanakkītako paradesato āharitvā ānetvā
dāsabyaṁ upagamito karamarānītoti veditabbo. Evarūpaṁ pāṇaṁ
harissāmīti āmasati dukkaṭaṁ. Hatthe vā pāde vā gahetvā
ukkhipanto phandāpeti thullaccayaṁ. Ukkhipitvā palāyitukāmo
kesaggamattampi ṭhitaṭṭhānato atikkāmeti pārājikaṁ. Kesesu
vā hatthesu vā gahetvā kaḍḍhati padavārena kāretabbo. Padasā
nessāmīti tajjento vā paharanto vā ito gacchāhīti vadati.
Tena vuttaṁ disābhāgaṁ gacchantassa dutiyapadavāre pārājikaṁ. Yepi
tena saddhiṁ ekacchandā honti sabbesaṁ ekakkhaṇe pārājikaṁ.
Bhikkhu dāsaṁ disvā sukhadukkhaṁ pucchitvā vā apucchitvā vā gaccha
palāyitvā sukhaṁ jīvāti vadati. So ce palāyati dutiyapadavāre
pārājikaṁ. Taṁ attano samīpaṁ āgataṁ añño palāhīti vadati.
Sace bhikkhusataṁ paṭipāṭiyā attano attano samīpāgataṁ vadati
sabbesaṁ pārājikaṁ. Yo pana vegasā palāyantaṁyeva palāya yāva
taṁ sāmikā na gaṇhantīti bhaṇati anāpatti pārājikassa.
Sace pana saṇikaṁ gacchantaṁ bhaṇati so ca tassa vacanena sīghaṁ
gacchati pārājikaṁ. Palāyitvā aññaṁ gāmaṁ vā desaṁ vā gataṁ
441
Disvā tatopi palāpentassa pārājikameva. Adinnādānannāma
pariyāyena muccati. Yo hi evaṁ vadeti tvaṁ idha kiṁ karosi
kinte palāyituṁ na vaṭṭatīti vā kiṁ katthaci gantvā sukhaṁ jīvituṁ
na vaṭṭatīti vā dāsādāsiyo palāyitvā amukannāma padesaṁ
gantvā sukhaṁ jīvantīti vā so ca tassa vacanaṁ sutvā palāyati
avahāro natthi. Yopi mayaṁ asukannāma desaṁ gacchāma tatra
gatā sukhaṁ jīvanti amhehi ca saddhiṁ gacchantānaṁ antarāmaggepi
pātheyyādīhi kilamatho natthīti vatvā attanā saddhiṁ āgacchantaṁ
gahetvā gacchati maggagamanavasena na theyyacittena nevatthi
avahāro. Antarāmagge ca coresu uṭṭhitesu are corā
uṭṭhitā vegena palāhi ehi yāhīti vadantassāpi
corantarāyamocanatthāya vuttattā avahāraṁ na vadantīti.
Pāṇakathā niṭṭhitā.
Apadesu ahi nāma sassāmiko ahituṇḍikādīhi 1- gahitasappo
yaṁ kīḷāpentā aḍḍhampi pādampi kahāpaṇampi labhanti muñcantāpi
hiraññaṁ vā suvaṇṇaṁ vā gahetvāva muñcanti. Te kassaci bhikkhuno
nisinnokāsaṁ gantvā sappakaraṇḍakaṁ ṭhapetvā niddāyanti vā katthaci
vā gacchanti. Tatra ce so bhikkhu theyyacittena taṁ karaṇḍaṁ āmasati
dukkaṭaṁ phandāpeti thullaccayaṁ ṭhānā cāveti pārājikaṁ. Sace
pana karaṇḍaṁ ugghāṭetvā sappaṁ gīvāyaṁ gaṇhāti dukkaṭaṁ uddharati
thullaccayaṁ ujuṁ katvā uddharantassa karaṇḍatalato sappassa naṅguṭṭhe
442
Kesaggamattaṁ mutte pārājikaṁ. Ghaṁsitvā kaḍḍhantassa naṅguṭṭhe
mukhavaṭṭito muttamatte pārājikaṁ. Karaṇḍamukhaṁ īsakaṁ vivaritvā
pahāraṁ vā datvā ehi reti nāmena pakkositvā vā nikkhāmeti
pārājikaṁ. Tatheva vivaritvā maṇḍūkasaddaṁ vā mūsikasaddaṁ vā lājavikīraṇaṁ
vā katvā nāmena pakkosati vā accharaṁ vā paharati evaṁ nikkhantepi
pārājikaṁ. Mukhaṁ avivaritvā evaṁ kate chāto sappo sīsena
karaṇḍapuṭaṁ āhacca okāsaṁ katvā palāyati pārājikameva.
Sace pana mukhe vivarite sayameva sappo nikkhamitvā palāyati
bhaṇḍadeyyaṁ. Athāpi mukhaṁ vivaritvā vā avivaritvā vā kevalaṁ
maṇḍūkamūsikasaddaṁ lājavikīraṇameva vā karoti na nāmaṁ gahetvā
pakkosati na accharaṁ vā paharati sappo chātattā maṇḍūkādīni
khādissāmīti nikkhamitvā palāyati bhaṇḍadeyyameva. Maccho kevalaṁ
idha apadaggahaṇena āgato. Yaṁ panettha vattabbaṁ taṁ udakaṭṭhe
vuttamevāti.
Apadakathā niṭṭhitā.
Dvipadesu ye avaharituṁ sakkā te dassento manussā
pakkhajātāti āha. Devatā pana avaharituṁ na sakkā. Pakkhā jātā
etesanti pakkhajātā. Te lomapakkhā cammapakkhā aṭṭhipakkhāti
tividhā. Tattha morakukkuṭādayo lomapakkhā vagguliādayo cammapakkhā
bhamarādayo 1- aṭṭhipakkhāti veditabbā. Te sabbe manussā ca
444
Uṭṭhitamatte pārājikaṁ. Assepi ayameva vinicchayo. Sace pana
so catūsu pādesu baddhova hoti aṭṭhaṭṭhānāni veditabbāni.
Esa nayo oṭṭhepi. Goṇopi koci gehe bandhitvā ṭhapito
hoti koci abaddhova tiṭṭhati koci pana vaje bandhitvā ṭhapito
hoti koci abaddhova tiṭṭhati. Tattha gehe bandhitvā ṭhapitassa
cattāro pādā bandhanañcāti pañcaṭṭhānāni. Abaddhassa sakalaṁ
gehaṁ. Vajepi baddhassa pañcaṭṭhānāni. Abaddhassa sakalo
vajo. Taṁ vajadvāraṁ atikkāmeti pārājikaṁ. Vajaṁ bhinditvā
haranto khandhadvāraṁ atikkāmeti pārājikaṁ. Dvāraṁ vā vivaritvā
vajaṁ bhinditvā vā bahi ṭhito nāmena pakkositvā nikkhāmeti
pārājikaṁ. Sākhābhaṅgaṁ dassetvā pakkosantassāpi eseva nayo.
Dvāraṁ avivaritvā vajaṁ abhinditvā sākhābhaṅgaṁ cāletvā pakkosati.
Goṇo chātatāya laṅghetvā nikkhamati pārājikameva. Sace pana
dvāre vivarite vaje vā bhinne sayameva nikkhamati bhaṇḍadeyyaṁ.
Dvāraṁ vivaritvā vā avivaritvā vā vajaṁ bhinditvā vā abhinditvā
vā kevalaṁ sākhābhaṅgaṁ cāleti na pakkosati. Goṇo chātatāya
padasā vā laṅghetvā vā nikkhamati bhaṇḍadeyyameva. Eko
majjhegāme 1- baddho ṭhito eko nipanno. Ṭhitagoṇassa
pañcaṭṭhānāni honti. Nipannassa dve. Tesaṁ vasena
phandāpanaṭṭhānācāvanāni veditabbāni. Yo pana nipannaṁ anuṭṭhāpetvā
1. gāmamajjhe.
445
Tattheva ghāteti bhaṇḍadeyyaṁ. Suparikkhitte pana dvārayutte
gāme ṭhitagoṇassa sakalagāmo ṭhānaṁ. Aparikkhitte ṭhitassa vā carantassa
vā pādehi akkantākkantaṭṭhānameva ṭhānaṁ. Gadrabhapasukādīsupi
ayameva vinicchayoti.
Catuppadakathā niṭṭhitā.
Bahupadesu. Sace ekāya satapadiyā vatthu pūrati taṁ padasā
nentassa navanavuti thullaccayāni ekaṁ pārājikaṁ. Sesaṁ vuttanayamevāti.
Bahupadakathā niṭṭhitā.
Ocaratīti ocarako. Tattha tattha anto anupavisatīti vuttaṁ
hoti. Ocaritvāti sallakkhetvā upadhāretvāti attho.
Ācikkhatīti parakulesu vā vihārādīsu vā duṭṭhapitaṁ asaṁvihitārakkhaṁ
bhaṇḍaṁ aññassa corakammaṁ kātuṁ paṭibalassa āroceti. Āpatti
ubhinnaṁ pārājikassāti avassaṁ hāriye bhaṇḍe ocarakassa
āṇattikkhaṇe itarassa ṭhānā cāvaneti evaṁ āpatti ubhinnaṁ
pārājikassa. Yo pana bhikkhu puriso gehe natthi bhaṇḍaṁ
amukannāma padese ṭhapitaṁ asaṁvihitārakkhaṁ dvāraṁ asaṁvutaṁ gatamaggeneva
sakkā harituṁ natthi nāma koci purisakārupajīvī yo taṁ gantvā
hareyyātiādinā nayena pariyāyaṁ karoti. Tañca sutvā añño
ahaṁ dāni harissāmīti gantvā harati. Tassa ṭhānā cāvane pārājikaṁ.
Itarassa pana anāpatti. Pariyāyena hi adinnādānato muccatīti.
Ocarakakathā niṭṭhitā.
446
Oṇiṁ rakkhatīti oṇirakkho. Yo parena attano vasanaṭṭhāne
ābhaṭaṁ bhaṇḍaṁ idaṁ tāva bhante muhuttaṁ oloketha yāva ahaṁ
idannāma kiccaṁ katvā āgacchāmīti vutto rakkhati tassetaṁ
adhivacanaṁ. Tenevāha oṇirakkho nāma āhaṭaṁ bhaṇḍaṁ gopentoti.
Tattha oṇirakkho yebhuyyena bandhitvā lañcetvā ṭhapitabhaṇḍaṁ
amocetvāva heṭṭhā pasibbakaṁ vā puṭakaṁ vā chinditvā kiñcimattaṁ
gahetvā sibbanādiṁ puna pākatikaṁ karoti. Evaṁ gaṇhissāmīti
āmasanādīni karontassa anurūpā āpattiyo veditabbāti.
Oṇirakkhakathā niṭṭhitā.
Saṁvidhāya avahāro saṁvidhāvahāro. Aññamaññaṁ saññattiyā
katāvahāroti vuttaṁ hoti. Saṁvidahitvāti ekacchandatāya
ekajjhāsayatāya sammantayitvāti attho. Tatrāyaṁ vinicchayo. Sambahulā
bhikkhū asukannāma gehaṁ gantvā chadanaṁ vā bhittiṁ vā bhinditvā
sandhiṁ vā chinditvā bhaṇḍaṁ harissāmāti saṁvidahitvā gacchanti.
Tesu eko bhaṇḍaṁ avaharati. Tassuddhāre sabbesaṁ pārājikaṁ.
Parivārepi cetaṁ vuttaṁ
caturo janā saṁvidhāya garubhaṇḍaṁ avaharuṁ
tayo pārājikā eko na pārājiko
pañhā mesā kusalehi cintitāti
tassāyaṁ attho cattāro janā ācariyantevāsikā chammāsakaṁ garubhaṇḍaṁ
avaharitukāmā jātā. Tattha ācariyo tvaṁ ekaṁ māsakaṁ hara
447
Tvaṁ ekaṁ tvaṁ ekaṁ ahaṁ tayo harissāmīti āha. Antevāsikesu
pana paṭhamo tumhe bhante tayo haratha tvaṁ ekaṁ hara tvaṁ
ekaṁ hara ahaṁ ekaṁ harissāmīti āha. Itarepi dve evameva
āhaṁsu. Tattha antevāsikesu ekamekassa eko māsako sāhatthiko
hoti. Tena tesaṁ dukkaṭāpattiyo. Pañca āṇattikā. Tehi
tiṇṇampi pārājikaṁ. Ācariyassa pana tayo sāhatthikā.
Tehissa thullaccayaṁ. Tayo āṇattikā. Tehipi thullaccayameva.
Imasmiṁ hi adinnādānasikkhāpade sāhatthikaṁ vā āṇattiyassa
āṇattiyaṁ vā sāhatthikassa aṅgaṁ na hoti. Sāhatthiyampana
sāhatthiyeneva kāretabbaṁ. Āṇattiyaṁ āṇattiyeneva. Teneva
vuttaṁ caturo janā saṁvidhāya .pe. Pañhā mesā kusalehi
cintitāti. Apica saṁvidhāvahāre asammohatthaṁ ekabhaṇḍaṁ ekaṭṭhānaṁ
ekabhaṇḍaṁ nānāṭhānaṁ nānābhaṇḍaṁ ekaṭṭhānaṁ nānābhaṇḍaṁ
nānāṭhānanti idaṁpi catukkaṁ atthato sallakkhetabbaṁ. Tattha ekabhaṇḍaṁ
ekaṭṭhānanti ekakulassa āpaṇaphalake pañcamāsakaṁ bhaṇḍaṁ duṭṭhapitaṁ
disvā sambahulā ekaṁ āṇāpenti gacchetaṁ āharāti. Tassuddhāre
sabbesaṁ pārājikaṁ. Ekabhaṇḍaṁ nānāṭhānanti ekakulassa pañcasu
āpaṇaphalakesu ekekaṁ māsakaṁ duṭṭhapitaṁ disvā sambahulā ekaṁ
āṇāpenti gacchete āharāti. Pañcamassa māsakassa uddhāre
sabbesaṁ pārājikaṁ. Nānābhaṇḍaṁ ekaṭṭhānanti bahūnaṁ santakaṁ
pañcamāsakaṁ vā atirekapañcamāsakaṁ vā agghanakaṁ bhaṇḍaṁ ekasmiṁ
448
Ṭhāne duṭṭhapitaṁ disvā sambahulā ekaṁ āṇāpenti gacchetaṁ
āharāti. Tassuddhāre sabbesaṁ pārājikaṁ. Nānābhaṇḍaṁ
nānāṭhānanti pañcannaṁ kulānaṁ pañcasu āpaṇaphalakesu ekekaṁ māsakaṁ
duṭṭhapitaṁ disvā sambahulā ekaṁ āṇāpenti gacchete āharāti.
Pañcamassa māsakassa uddhāre sabbesaṁ pārājikanti.
Saṁvidhāvahārakathā niṭṭhitā.
Saṅketakammanti sañjānanakammaṁ. Kālaparicchedavasena
saññāṇakaraṇanti attho. Ettha ca purebhattaṁ avaharāti vutte ajja
vā purebhattaṁ avaharatu sve vā anāgate vā saṁvacchare natthi
visaṅketo ubhinnampi ocarake vuttanayeneva pārājikaṁ. Sace
pana ajja purebhattaṁ avaharāti vutte sve harati ajjāti niyāmitaṁ
taṁ saṅketaṁ atikkamma pacchā avahaṭaṁ hoti. Sace sve purebhattaṁ
avaharāti vutte ajja purebhattaṁ harati sveti niyāmitaṁ taṁ saṅketaṁ
appatvā pure avahaṭaṁ hoti. Evaṁ avaharantassa avahārakasseva
pārājikaṁ mūlaṭṭhassa anāpatti. Sve purebhattanti vutte tadaheva
vā sve pacchābhattaṁ vā harantopi taṁ saṅketaṁ pure ca pacchā ca
haratīti veditabbo. Eseva nayo pacchābhattarattindivesupi.
Purimayāmamajjhimayāmapacchimayāmakālajuṇhamāsautusaṁvaccharādivasenāpi
cettha saṅketavisaṅketatā veditabbā. Purebhattaṁ harāti vutte
purebhattameva harissāmīti vāyamantassa pacchā bhattaṁ hoti ettha
kathanti. Mahāsumatthero tāva āha purebhattappayogova eso
449
Tasmā mūlaṭṭho na muccatīti. Mahāpadumatthero panāha
kālaparicchedaṁ atikkantattā visaṅketaṁ tasmā mūlaṭṭho muccatīti.
Saṅketakammakathā niṭṭhitā.
Nimittakammanti saññuppādanatthaṁ kassaci nimittassa karaṇaṁ.
Taṁ akkhiṁ vā nikkhanissāmītiādinā nayena tidhā vuttaṁ.
Aññampi panettha hatthalaṅghanapāṇippahārāṅgulipothanagīvūpanāmana-
khipitaukkāsanādimanekappakāraṁ saṅgahetabbaṁ. Sesamettha saṅketakamme
vuttanayamevāti.
Nimittakammakathā niṭṭhitā.
Idāni etesveva saṅketakammanimittakammesu asammohatthaṁ
bhikkhuṁ āṇāpetītiādimāha. Tattha so taṁ maññamānoti so
avahārako yaṁ āṇāpakena nimittasaññaṁ katvā vuttaṁ taṁ etanti
maññamāno tameva avaharati ubhinnaṁ pārājikaṁ. So taṁ maññamāno
aññanti yaṁ avaharāti vutto taṁ etanti maññamāno aññaṁ tasmiṁyeva
ṭhāne ṭhapitaṁ avaharati mūlaṭṭhassa anāpatti. Aññaṁ maññamāno
tanti āṇāpakena nimittasaññaṁ katvā vuttaṁ bhaṇḍaṁ appagghaṁ
idaṁ aññaṁ tasseva samīpe ṭhapitaṁ sārabhaṇḍanti evaṁ aññaṁ
maññamāno tameva avaharati ubhinnaṁ pārājikaṁ. Aññaṁ
maññamāno aññanti purimanayeneva idamaññaṁ tasseva samīpe
ṭhapitaṁ sārabhaṇḍanti maññati tañce aññameva hoti tasseva
pārājikaṁ.
450
Itthannāmassa pāvadātiādīsu eko ācariyo tayo
buddharakkhitadhammarakkhitasaṅgharakkhitanāmakā antevāsikā daṭṭhabbā.
Tattha bhikkhu bhikkhuṁ āṇāpetīti ācariyo kiñci bhaṇḍaṁ katthaci
sallakkhetvā tassa haraṇatthāya buddharakkhitaṁ āṇāpeti. Itthannāmassa
pāvadāti gaccha tvaṁ buddharakkhita etamatthaṁ dhammarakkhitassa pāvada.
Itthannāmo itthannāmassa pāvadatūti dhammarakkhitopi saṅgharakkhitassa
pāvadatu. Itthannāmo itthannāmaṁ bhaṇḍaṁ avaharatūti evaṁ tayā
āṇattena dhammarakkhitena āṇatto saṅgharakkhito itthannāmaṁ bhaṇḍaṁ
avaharatu so hi amhesu vīrajātiko paṭibalo imasmiṁ kammeti.
Āpatti dukkaṭassāti evaṁ āṇāpentassa ācariyassa tāva
dukkaṭaṁ. Sace pana sā āṇatti yathā adhippāyaṁ gacchati yaṁ
parato thullaccayaṁ vuttaṁ āṇattikkhaṇe tadeva hoti atha taṁ
bhaṇḍaṁ avassaṁ hāriyaṁ hoti yaṁ parato sabbesaṁ āpatti
pārājikassāti vuttaṁ tato imassa taṁkhaṇaṁyeva pārājikaṁ hotīti
ayaṁ yutati sababattha veditabbā. So itarassa ārocetīti
buddharakkhito dhammarakkhitassa dhammarakkhito ca saṅgharakkhitassa amhākaṁ
ācariyo evaṁ vadati itthannāmaṁ kira bhaṇḍaṁ avahara tvaṁ kira
amhesu vīrapurisoti āroceti evaṁ tesampi dukkaṭaṁ. Avahārako
paṭiggaṇhātīti sādhu harissāmīti saṅgharakkhito sampaṭicchati.
Mūlaṭṭhassa āpatti thullaccayassāti saṅgharakkhitena paṭiggahitamatte
ācariyassa thullaccayaṁ mahājano hi tena pāpe niyojitoti.
451
So taṁ bhaṇḍanti so ce saṅgharakkhito taṁ bhaṇḍaṁ avaharati
sabbesaṁ catunnampi janānaṁ pārājikaṁ. Na kevalañca catunnaṁ
etena upāyena visaṅketaṁ akatvā paramparāya āṇāpentaṁ samaṇasataṁ
vā samaṇasahassaṁ vā hotu sabbesaṁ pārājikameva. Dutiyavāre.
So aññaṁ āṇāpetīti so ācariyena āṇatto buddharakkhito
dhammarakkhitaṁ adisvā vā avattukāmo vā hutvā saṅgharakkhitameva
upasaṅkamitvā amhākaṁ ācariyo evamāha itthannāmaṁ kira
bhaṇḍaṁ avaharāti āṇāpeti. Āpatti dukkaṭassāti āṇattiyā
tāva buddharakkhitassa dukakaṭaṁ. Paṭiggaṇhāti āpatti dukkaṭassāti
saṅgharakkhitena sampaṭicchite mūlaṭṭhasseva dukkaṭanti veditabbaṁ.
Sace pana so taṁ bhaṇḍaṁ avaharati āṇāpakassa ca buddharakkhitassa
avahārakassa ca saṅgharakkhitassāti ubhinnampi pārājikaṁ. Mūlaṭṭhassa
pana ācariyassa visaṅketattā pārājikena anāpatti. Dhammarakkhitassa
ajānanattā sabbena sabbaṁ anāpatti. Buddharakkhito pana dvinnaṁ
sotthibhāvaṁ katvā attanā naṭṭho.
Ito paresu catūsu āṇattivāresu paṭhame tāva. So gantvā
puna paccāgacchatīti bhaṇḍaṭṭhānaṁ gantvā anto ca bahi ca ārakkhaṁ
disvā avaharituṁ asakkonto āgacchati. Yadā sakkosi tadāti
kiṁ ajjeva haṭaṁ haṭaṁ hoti gaccha yadā sakkosi tadā taṁ avaharāti.
Āpatti dukkaṭassāti evaṁ puna āṇattiyāpi dukkaṭameva hoti.
Sace pana taṁ bhaṇḍaṁ avassaṁ hāriyaṁ hoti atthasādhikacetanā nāma
452
Maggānantaraphalasadisā tasmā ayaṁ āṇattikkhaṇeyeva pārājiko.
Sacepi avahārako saṭṭhivassātikkamena taṁ bhaṇḍaṁ avaharati āṇāpako
ca antarāyeva kālaṁ karoti hīnāya vā āvattati assamaṇova
hutvā kālaṁ karissati hīnāya vā āvattissati avahārakassa pana
avahārakakhaṇeyeva pārājikaṁ. Dutiyavāre yasmā taṁ saṇikaṁ vā
bhaṇanto tassa vā badhiratāya mā avaharīti etaṁ vacanaṁ na sāveti
tasmā mūlaṭṭho na mutto. Tatiyavāre pana sāvitattā mutto.
Catutthavāre tena ca sāvitattā itarena ca sādhūti sampaṭicchitvā
oramitattā ubhopi muttāti.
Āṇattikathā niṭṭhitā.
Idāni tattha tattha ṭhānā cāvanavasena vuttassa adinnādānassa
aṅgañca vatthubhedena ca āpattibhedaṁ dassento pañcahākārehīti-
ādimāha. Tattha pañcahākārehīti pañcahi kāraṇehi.
Pañcāṅgehīti vuttaṁ hoti. Tatrāyaṁ saṅkhepattho adinnaṁ ādiyantassa
paraparigagahitañca hotītiādinā nayena vuttehi pañcahākārehi
pārājikaṁ hoti na tato ūnehīti. Tatrime pañca ākārā
parapariggahitaṁ parapariggahitasaññā parikkhārassa garukabhāvo theyyacittaṁ
ṭhānā cāvananti. Ito parehi pana dvīhi vārehi lahuke parikkhāre
vatthubhedena thullaccayañca dukkaṭañca dassitaṁ. Chahākārehītiādinā
nayena vuttavārattayepi na sakasaññitā na vissāsaggāhitā na
tāvakālikatā parikkhārassa garukabhāvo theyyacittaṁ ṭhānā cāvananti evaṁ
453
Cha ākārā veditabbā. Vatthubhedena panetthāpi paṭhamavāre pārājikaṁ
dutiyatatiyesu thullaccayadukkaṭāni vuttāni. Tato paresu pana tīsu
vāresu vijjamānepi vatthubhede vatthussa parehi apariggahitattā
dukkaṭameva vuttaṁ. Tatra yadetaṁ na ca parapariggahitanti vuttaṁ taṁ
anajjhāvatthukaṁ vā hotu chaḍḍitaṁ chinnamūlakaṁ assāmikaṁ vatthu attano
santakaṁ vā ubhayampi na ca parapariggahitantveva saṅkhyaṁ gacchati.
Yasmā panettha parapariggahitasaññā ca atthi theyyacittena ca gahitaṁ
tasmā anāpatti na vuttāti.
Evaṁ vatthuvasena ca cittavasena ca āpattibhedaṁ dassetvā
idāni anāpattiṁ dassento anāpatti sakasaññissātiādimāha.
Tattha sakasaññissāti sakasaññissa mayhaṁ santakaṁ idaṁ bhaṇḍanti
evaṁ saññissa parabhaṇḍampi gaṇhato gahaṇe anāpatti. Gahitaṁ
puna dātabbaṁ sace sāmikehi dehīti vutto. Na deti tesaṁ
dhuranikkhepe pārājikaṁ. Vissāsaggāheti vissāsaggahaṇe anāpatti.
Vissāsaggāhalakkhaṇaṁ pana iminā suttena jānitabbaṁ anujānāmi
bhikkhave pañcahaṅgehi samannāgatassa vissāsaṁ gahetuṁ sandiṭṭho ca
hoti sambhatto ca ālapito ca jīvati ca gahite ca attamanoti.
Tattha sandiṭṭhoti diṭṭhamattakamitto. Sambhattoti daḷhamitto.
Ālapitoti mama santakaṁ yaṁ icchasi taṁ gaṇheyyāsi āpucchitvā
gahaṇe kāraṇaṁ natthīti vutto. Jīvatīti anuṭṭhānaseyyāya sayitopi
yāva jīvitindriyūpacchedaṁ na pāpuṇāti. Gahite ca attamanoti
454
Gahite tuṭṭhacitto hoti. Evarūpassa santakaṁ gahite attamano
bhavissatīti jānante gahetuṁ vaṭṭati. Avasesapariyādānavasena cetāni
pañca aṅgāni vuttāni. Vissāsaggāho pana tīhi aṅgehi ruhati
sandiṭṭho jīvati gahite attamano sambhatto jīvati gahite attamano
ālapito jīvati gahite attamanoti. Yo pana jīvati na ca gahite
attamano hoti tassa santakaṁ vissāsaggāhena gahitampi puna
dātabbaṁ. Dadamānena ca matakadhanantāva ye tassa dhane issarā
gahaṭṭhā vā pabbajitā vā tesaṁ dātabbaṁ. Anattamanassa santakaṁ
tasseva dātabbaṁ. Yo pana paṭhamameva suṭṭhu kataṁ tayā mama santakaṁ
gaṇhantenāti vacībhedena vā cittuppādamatteneva vā anumoditvā
pacchā kenaci kāraṇena kupito paccāharāpetuṁ na labhati 1-. Yopi
adātukāmo cittena pana adhivāseti na kiñci vadati sopi puna
paccāharāpetuṁ na labhati. Yo pana mayā tumhākaṁ santakaṁ gahitaṁ
vā paribhuttaṁ vāti vutte gahitaṁ vā hotu paribhuttaṁ vā mayā
pana taṁ kenacideva karaṇīyena ṭhapitaṁ taṁ pākatikaṁ kātuṁ vaṭṭatīti
vadati ayaṁ paccāharāpetuṁ labhati. Tāvakāliketi paṭidassāmi
paṭikarissāmīti evaṁ gaṇhantassa tāvakālikepi gahaṇe anāpatti.
Gahitampana sace bhaṇḍassāmiko puggalo vā gaṇo vā tuyhevetaṁ
hotūti anujānāti iccetaṁ kusalaṁ no ce anujānāti
āharāpente dātabbaṁ. Saṅghasantakaṁ pana paṭidātumeva vaṭṭati.
455
Petapariggaheti ettha pana pittivisaye uppannāpi kālaṁ katvā
tasmiṁyeva attabhāve nibbattāpi cātummahārājikādayopi devā
sabbe petātveva saṅkhyaṁ gatā tesaṁ pariggahe anāpatti. Sacepi
hi sakko devarājā āpaṇaṁ pasāretvā nisinno hoti
dibbacakkhuko ca bhikkhu taṁ ñatvā attano cīvaratthāya satasahassagghanakampi
sāṭakaṁ tassa mā gaṇha mā gaṇhāti viravantassāpi gahetvā
gacchati vaṭṭati. Devatā pana uddissa balikammaṁ karontehi
rukkhādīsu laggitasāṭake vattabbameva natthi. Tiracchānagatapariggaheti
tiracchānagatānampi pariggahe anāpatti. Sacepi hi nāgarājā vā
supaṇṇamāṇavako vā manussarūpena āpaṇaṁ pasāreti tato cassa
santakaṁ koci bhikkhu purimanayeneva gahetvā gacchati vaṭṭati. Sīho
vā bayaggho vā migamahisādayo vadhitvā akhādanto jighacchāpīḷito
āditova na vāretabbo anatthampi hi kareyya. Yadi pana thoke
khāyite vāretuṁ sakkoti vāretvā gahetuṁ vaṭṭati. Senādayopi
āmisaṁ gahetvā gacchante pātāpetvā gaṇhituṁ vaṭṭati.
Paṁsukūlasaññissāti assāmikaṁ idaṁ paṁsukūlanti evaṁ saññissāpi gahaṇe
anāpatti. Sace pana taṁ sassāmikaṁ hoti āharāpente dātabbaṁ.
Ummattakassāti pubbe vuttappakārassa ummattakassāpi anāpatti.
Ādikammikassāti idha dhaniyo ādikammiko tassa anāpatti.
Avasesānaṁ pana rajakabhaṇḍikādicorānaṁ chabbaggiyādīnaṁ āpattiyevāti.
Padabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
456
Samuṭṭhānañca kiriyā atho saññā sacittakaṁ
lokavajjañca kammañca kusalaṁ vedanāya cāti
imasmiṁ pana pakiṇṇake idaṁ tisamuṭṭhānaṁ sāhatthikaṁ kāyato
ca cittato ca samuṭṭhāti āṇattikaṁ vācato ca cittato ca
samuṭṭhāti sāhatthikāṇattikaṁ kāyato ca vācato ca cittato ca
samuṭṭhāti kiriyāsamuṭṭhānañca karontoyeva hi etaṁ āpajjati
na akaronto adinnaṁ ādiyāmīti saññāya abhāvena muccanto
saññāvimokkhaṁ sacittakaṁ lokavajjaṁ kāyakammaṁ vacīkammaṁ akusalacittaṁ
tuṭṭho vā bhīto vā majjhatto vā taṁ āpajjatīti tivedanikanti
sabbaṁ paṭhamasikkhāpade vuttanayeneva veditabbaṁ.
Vinītavatthugāthāsu. Chabbaggiyavatthu anuppaññattiyaṁ vuttameva.
Dutiyavatthumhi. Cittannāma puthujjanānaṁ rāgādivasena pakatiṁ vijahitvā
dhāvati sandhāvati vidhāvati. Sace bhagavā kāyavacīdvārabhedaṁ vināpi
cittuppādamattena āpattiṁ paññāpeyya ko sakkuṇeyya anāpattikaṁ
attānaṁ kātuṁ. Tenāha bhagavā anāpatti bhikkhu cittuppādeti.
Cittavasikena pana na bhavitabbaṁ. Paṭisaṅkhānabalena cittaṁ nivāretabbamevāti.
Āmasanaphandāpanaṭṭhānācāvanavatthūni uttānatthāneva.
Tato parāni ca theyyacitto bhūmito aggahesīti vatthupariyosānāni.
Niruttipathavatthusmiṁ. Ādiyīti gaṇhi corosi tvanti parāmasi.
Itaro pana kena avahaṭanti vutte mayā avahaṭanti
pucchāsabhāgena paṭiññaṁ adāsi. Yadi hi itarena kena gahitaṁ kena
457
Apanītaṁ kena ṭhapitanti vuttaṁ abhavissa addhā ayampi mayā
gahitaṁ apanītaṁ ṭhapitanti vā vadeyya. Mukhaṁ nāma bhuñjanatthāya ca
kathanatthāya kataṁ. Theyyacittaṁ pana vinā avahāro natthi.
Tenāha bhagavā anāpatti bhikkhu niruttipatheti. Vohāravacanamatte
anāpattīti attho. Tato paraṁ veṭhanavatthupariyosānaṁ sabbaṁ
uttānatthameva. Abhinnasarīravatthusmiṁ. Adhivatthoti sāṭakataṇhāya
tasmiṁyeva sarīre nibbatto. Anādiyantoti tassa vacanaṁ aggaṇhanto
ādaraṁ vā akaronto. Taṁ sarīraṁ uṭṭhahitvāti peto attano
ānubhāvena taṁ sarīraṁ uṭṭhāpesi. Tena vuttaṁ taṁ sarīraṁ
uṭṭhahitvāti. Dvāraṁ thakesīti bhikkhussa susānasamīpeyeva vihāro
tasmā bhīrukajātiko bhikkhu khippameva tattha pavisitvā dvāraṁ thakesi.
Tattheva paripatīti dvāre thakite peto sāṭake nirālayo hutvā
taṁ sarīraṁ pahāya yathākammaṁ gato. Tasmā taṁ sarīraṁ tattheva
paripati. Patitanti vuttaṁ hoti. Abhinne sarīreti abbhuṇhe
allasarīre paṁsukūlaṁ na gahetabbaṁ. Gaṇhantassa evarūpā upaddavā
honti dukkaṭañca āpajjati. Bhinne pana gahetuṁ vaṭṭati.
Kittāvatā pana bhinnaṁ hoti. Kākakulalasoṇasigālādīhi mukhatuṇḍakena
vā dāḍhāya vā īsakaṁ phālitamattenāpi. Yassa pana patato
ghaṁsanena chavimattaṁ chinnaṁ hoti cammaṁ acchinnaṁ etaṁ abhinnameva.
Camme pana chinne bhinnaṁ. Yassāpi sajīvakāleyeva pabhinnā
gaṇḍakuṭṭhipiḷakā vā vaṇo vā hoti idampi bhinnaṁ.
458
Tatiyadivasato pabhūti uddhumātakādibhāvena kuṇapabhāvaṁ upagatampi bhinnameva.
Sabbena sabbaṁ pana abhinnepi susānagopakehi vā aññehi vā
manussehi gāhāpetuṁ vaṭṭati no ce aññaṁ labhati satthakena
vā kenaci vā vaṇaṁ katvā gahetabbaṁ. Visabhāgasarīre pana satiṁ
upaṭṭhapetvā samaṇasaññaṁ uppādetvā sīse vā hatthapādapiṭṭhiyaṁ
vā vaṇaṁ katvā gahetuṁ vaṭṭati. Tadanantare vatthusmiṁ. Kusaṁ
saṅkāmetvā cīvaraṁ aggahesīti pubbe ādiyeyyāti imassa padassa
atthavaṇṇanāya nāmamattena dassitesu theyyāvahārapasayhāvahāra-
parikappāvahārapaṭicchannāvahārakusāvahāresu kusāvahārena avaharīti
attho. Imesaṁ pana avahārānaṁ evaṁ nānattaṁ veditabbaṁ. Yo
hi koci sassāmikaṁ bhaṇḍaṁ rattibhāge vā divasabhāge vā
sandhicchedanādīni katvā adissamāno avaharati kūṭamānakūṭa-
kahāpaṇādīhi vā vañcetvā gaṇhāti tasseva taṁ gaṇhato
avahāro theyyāvahāroti veditabbo. Yo pana pare pasayha
balasā 1- abhibhuyya athavā pana santajjetvā bhayaṁ dassetvā tesaṁ
santakaṁ gaṇhāti panthaghātagāmaghātādīni karontā dāmarikacorā
viya kodhavasena paragharavilopaṁ karontā attano pattabalito ca
adhikaṁ balakkārena gaṇhantā rājarājamahāmattādayo viya tassevaṁ
gaṇhato avahāro pasayhāvahāroti veditabbo. Parikappetvā
459
Gaṇhato pana avahāro parikappāvahāroti vuccati. So
bhaṇḍaparikappaokāsaparikappavasena duvidho. Tatrāyaṁ bhaṇḍaparikappo.
Idhekacco sāṭakatthiko antogabbhaṁ pavisitvā sace sāṭako
bhavissati gaṇhissāmi sace suttaṁ na gaṇhissāmīti parikappetvā
andhakāre pasibbakaṁ gaṇhāti. Sāṭako ce tatra hoti uddhāreyeva
pārājikaṁ. Suttaṁ ce hoti rakkhati. Bahi nīharitvā muñcitvā
suttanti ñatvā puna āharitvā yathāṭhāne ṭhapeti rakkhatiyeva.
Suttanti ñatvāpi yaṁ laddhaṁ taṁ gahetabbanti gacchati padavārena
kāretabbo. Bhūmiyaṁ ṭhapetvā gaṇhāti uddhāre pārājikaṁ.
Coro coroti sāmikehi pariyuṭṭhito chaḍḍetvā palāyati rakkhati.
Sāmikā disvā gaṇhanti iccetaṁ kusalaṁ añño ce koci
gaṇhāti bhaṇḍadeyyaṁ. Atha nivattesu sāmikesu sayameva taṁ
disvā pagevetaṁ mayā nīhaṭaṁ mama dāni santakanti gaṇhāti
rakkhati bhaṇḍadeyyaṁ pana hoti. Sace suttaṁ bhavissati gaṇhissāmi
sace sāṭako na gaṇhissāmi sace sappi bhavissati gaṇhissāmi
sace telaṁ na gaṇhissāmītiādinā nayena parikappetvā
gaṇhantassāpi eseva nayo. Mahāpaccariyādīsu pana sāṭakatthikopi
sāṭakapasibbakameva gahetvā nikkhanto bahi ṭhatvā muñcitvā
sāṭako ayanti disvā gacchanto paduddhāreneva kāretabboti
vuttaṁ. Ettha pana sace sāṭako bhavissati gaṇhissāmīti
parikappitattā parikappo dissati disvā haṭattā parikappāvahāro
460
Na dissati. Mahāaṭṭhakathāyaṁ pana yaṁ parikappitaṁ taṁ adiṭṭhaṁ
parikappitabhāve ṭhitaṁyeva uddharantassa avahāro vutto. Tasmā
tattha parikappāvahāro dissati. Taṁ maññamāno taṁ avaharīti
pāliyāva sametīti. Tattha yvāyaṁ sace sāṭako bhavissati
gaṇhissāmītiādinā nayena pavatto parikappo ayaṁ
bhaṇḍaparikappo nāma. Okāsaparikappo pana evaṁ veditabbo.
Idhekacco lolabhikkhu parapariveṇaṁ vā kulagharaṁ vā araññe
kammantasālaṁ vā pavisitvā tattha kathāsallāpena nisinno kiñci
lobhaneyyaṁ parikkhāraṁ oloketi. Olokento ca pana disvā
dvārappamukhaheṭṭhāpāsādapariveṇadvārakoṭṭhakarukkhamūlādivasena
paricchedaṁ katvā sace maṁ etthantare passissanti daṭṭhukāmatāya
gahetvā vicaranto viya etesaṁyeva dassāmi no ce passissanti
harissāmīti parikappeti. Tassetaṁ ādāya parikappitaparicchedaṁ
atikkantamatte pārājikaṁ. Sace upacārasīmaṁ parikappeti tadabhimukhova
gacchanto kammaṭṭhānādīni manasi karonto vā aññāvihito vā
asatiyā upacārasīmaṁ atikkamati bhaṇḍadeyyaṁ. Athāpissa taṁ
ṭhānaṁ pattassa coro vā hatthī vā vāḷamigo vā mahāmegho vā
uṭṭhahati so ca tamhā upaddavā muccitukamyatāya sahasā taṁ
ṭhānaṁ atikkamati bhaṇḍadeyyameva. Keci panettha yasmā
mūleva theyyacittena gahitaṁ tasmā na rakkhati avahāroyevāti
vadanti. Ayaṁ tāva mahāaṭṭhakathānayo. Mahāpaccariyaṁ pana
461
Sacepi so antoparicchede hatthiṁ vā assaṁ vā abhiruhitvā taṁ
neva pājeti na pājāpeti paricchede atikkantepi pārājikaṁ
natthi bhaṇḍadeyyamevāti vuttaṁ. Tatra yvāyaṁ sace maṁ
etthantare passissanti daṭṭhukāmatāya gahetvā vicaranto viya
etesaṁyeva dassāmīti pavatto parikappo ayaṁ okāsaparikappo
nāma. Evamimesaṁ dvinnampi parikappānaṁ vasena parikappetvā
gaṇhato avahāro parikappāvahāroti veditabbo. Paṭicchādetvā
pana avaharaṇaṁ paṭicchannāvahāro. So evaṁ veditabbo. Yo
pana bhikkhu manussānaṁ uyyānādīsu kīḷantānaṁ vā pavisantānaṁ vā
muñcitvā ṭhapitaṁ alaṅkārabhaṇḍaṁ disvā sace onamitvā gaṇhissāmi
kiṁ samaṇo gaṇhātīti maṁ jānitvā viheṭheyyunti paṁsunā vā paṇṇena
vā paṭicchādeti pacchā gaṇhissāmīti tassa ettāvatā uddhāro
natthīti na tāva avahāro hoti. Yadā pana te manussā antogāmaṁ
pavisitukāmā taṁ bhaṇḍaṁ vicinantāpi apassitvā idāni andhakāro
sve jānissāmāti sālayā eva gatā honti athassa taṁ uddharato
uddhāre pārājikaṁ. Paṭicchannakāleyeva mama santakanti sakasaññāya
vā gatā dāni te tehi chaḍḍitaṁ bhaṇḍaṁ idanti paṁsukūlasaññāya
vā gaṇhantassa pana bhaṇḍadeyyaṁ. Tesu dutiyadivase āgantvā
vicinitvā adisvā dhuranikkhepaṁ katvā gatesupi gahitaṁ bhaṇḍadeyyameva.
Kasmā. Yasmā tassa payogena tehi na diṭṭhaṁ. Yo pana
tathārūpaṁ bhaṇḍaṁ disvā yathāṭhāne ṭhitaṁyeva apaṭicchādetvā theyyacitto
462
Pādena akkamitvā kaddame vā vālikāya vā paveseti tassa
pavesitamatteyeva pārājikaṁ. Kusaṁ saṅkāmetvā avaharaṇaṁ
kusāvahāroti vuccati. Sopi evaṁ veditabbo. Yo bhikkhu kusaṁ
pātetvā cīvare bhājiyamāne attano koṭṭhāsassa samīpe ṭhitaṁ
mahagghataraṁ 1- parassa koṭṭhāsaṁ haritukāmo attano koṭṭhāse patitaṁ
kusadaṇḍakaṁ parassa koṭṭhāse pātetukāmo uddharati rakkhati
tāva. Parassa koṭṭhāse pāteti rakkhateva. Yadā pana tasmiṁ
patite parassa koṭṭhāsato parassa kusadaṇḍakaṁ uddharati uddhaṭamatte
pārājiko hoti. Sace paṭhamataraṁ parakoṭṭhāsato kusadaṇḍaṁ
uddharati attano koṭṭhāse pātetukāmatāya uddhāre rakkhati
pātane rakkhati attano koṭṭhāsato pana 2- attano kusadaṇḍakaṁ
uddharati uddhāreyeva rakkhati taṁ uddharitvā parakoṭṭhāse
pātentassa hatthato muttamatte pārājikaṁ. Sace pana dvīsu
koṭṭhāsesu patitakusadaṇḍako adassanaṁ gameti. Tato avasesabhikkhūsu
gatesu itaro mayhaṁ bhante kusadaṇḍako pana paññāyatīti.
Mayhampi āvuso na paññāyatīti. Katamo pana bhante mayhaṁ
bhāgoti. Ayaṁ tuyhaṁ bhāgoti attano bhāgaṁ dasseti. Tasmiṁ
vivaditvā vā avivaditvā vā taṁ gaṇhitvā gate itaro tassa
463
Bhāgaṁ uddharati uddhāre pārājikaṁ. Sacepi tena ahaṁ mama
bhāgaṁ tuyhaṁ na demi tvaṁ pana attano bhāgaṁ ñatvā gaṇhāti
vuttepi nāyaṁ mamāti jānantopi tasseva bhāgaṁ gaṇhāti uddhāre
pārājikaṁ. Sace pana itaro ayaṁ tuyhaṁ bhāgo ayaṁ mayhaṁ
bhāgoti kiṁ iminā vivādenāti cintetvā mayhaṁ vā patto
hotu tumhākaṁ vā yo varo bhāgo taṁ tumhe gaṇhāthāti
vadati dinnakaṁ nāma gahitaṁ hoti natthettha avahāro. Sace
so vivādabhīruko bhikkhu yaṁ tuyhaṁ ruccati taṁ gaṇhāti vutto
attano pattaṁ varabhāgaṁ ṭhapetvā lāmakaṁyeva gahetvā gacchati tato
itarassa vicitāvasesaṁ gaṇhantassāpi avahāro natthevāti.
Kusasaṅkamanavatthukathā niṭṭhitā.
Aṭṭhakathāsu pana vuttaṁ imasmiṁ ṭhāne kusasaṅkamanavasena
cīvarabhājanīyameva ekaṁ āgataṁ catunnampi pana paccayānaṁ uppattiñca
bhājanīyañca nīharitvā dassetabbanti. Evañca vatvā cīvarakkhandhake
paṭiggaṇhātu me bhante bhagavā siveyyakaṁ dussayugaṁ bhikkhusaṅghassa ca
gahapaticīvaraṁ anujānātūti idaṁ jīvakavatthuṁ ādiṁ katvā uppannacīvarakathā
senāsanakkhandhake tena kho pana samayena rājagahaṁ dubbhikkhaṁ hoti
manussā na sakkonti saṅghabhattaṁ kātuṁ icchanti uddesabhattaṁ
nimantanaṁ salākabhattaṁ pakkhikaṁ uposathikaṁ pāṭipadikaṁ kātunti idaṁ
suttamādiṁ katvā piṇḍapātakakā senāsanakkhandhakeyeva tena kho
pana samayena sattarasavaggiyā bhikkhū aññataraṁ paccantimaṁ vihāraṁ
464
Paṭisaṅkharonti idha mayaṁ vassaṁ vasissāmāti addasaṁsu kho chabbaggiyā
bhikkhū sattarasavaggiye bhikkhū vihāraṁ paṭisaṅkharonteti idaṁ
chabbaggiyavatthuṁ
ādiṁ katvā āgatasenāsanakathā tadavasāne ca sappiādibhesajjakathā
vitthārena kathitā. Mayaṁ pana taṁ sabbaṁ āgatāgataṭṭhāneyeva
kathayissāma. Evaṁ kathite kāraṇaṁ pubbe vuttameva.
Ito paraṁ jantāgharavatthu uttānatthameva. Pañcasu
vighāsavatthūsu. Te bhikkhū anupasampanne kappiyaṁ kārāpetvā paribhuñjiṁsu.
Vighāsaṁ pana gaṇhantena khayitāvasesaṁ chaḍḍitaṁ gahetabbaṁ. Yadi sakkoti
khādante chaḍḍāpetvā gaṇhituṁ etampi vaṭṭati. Attaguttatthāya
pana parānudayatāya ca na gahetabbaṁ.
Odanakhādanīyapūvaucchutimbarusakabhājanīyavatthūsu. Aparassa
bhāgaṁ dehīti asantaṁ puggalaṁ āha. Amūlakaṁ aggahesīti kevalaṁ
musāvādaṁ vatvā amūlakaṁ aggahesi. Taṁ na theyyacittena.
Teneva bhagavā kiñcitto tvanti apucchitvā pācittiyanti
āha. Na hi aparassa bhāgaṁ dehīti vutte pārājikavatthu paññāyati
na ca īdise ṭhāne buddhā pucchanti. Yadi cetaṁ pārājikavatthu siyā
yathā ārāmābhiyuñjane dukkaṭaṁ evaṁ dukkaṭameva bhaveyyāti.
Ayamettha saṅkhepattho. Ayaṁ pana vitthāro. Yaṁ pana saṅghasseva
santakaṁ hoti tasmiṁ sammatena vā asammatena vā bhājiyamāne
aparassa bhāgaṁ dehīti vatvā evaṁ asantaṁ puggalaṁ uddisitvā
kevalaṁ musāvādena gaṇhato pācittiyaṁ bhaṇḍadeyyaṁpi hoti.
465
Theyyacittena gaṇhato eseva nayo. Yo puggalaṁ anuddisitvā
aparaṁpi bhāgaṁ dehīti vatvā vā kūṭavassaṁ vā gaṇetvā gaṇhanto
bhaṇḍagghena kāretabbo. Yaṁ pana gihīnaṁ santakaṁ tesaṁ ghare vā
ārāme vā saṅghassa bhājīyati tasmiṁ sāmikena vā sāmikena
imassa dehīti evaṁ āṇattena vā dīyamāne aparaṁpi bhāgaṁ dehīti
theyyacittena gaṇhatopi neva pārājikaṁ na bhaṇḍadeyyaṁ. Kūṭavassena
pana gaṇhato bhaṇḍadeyyaṁ. Imassa dehīti evaṁ anāṇattena
dīyamāne purimanayeneva puggalaṁ uddisitvā gaṇhato pācittiyañca
bhaṇḍadeyyañca. Theyyacittena aparaṁ koṭṭhāsaṁ dehīti vatvā vā
kūṭavassagaṇanāya vā gaṇhanto bhaṇḍagghena kāretabbo. Ayaṁ
pana vinicchayo kurundaṭṭhakathāyaṁ sakkā jānituṁ aññattha dūviññeyyo
ceva viruddho ca. Amūlakaṁ aggahesīti sāmikesu dentesu
aggahesi. Anāpatti bhikkhu pārājikassāti sāmikehi dinnaṁ
aggahesi tenassa anāpatti vuttā. Āpatti sampajānamusāvāde
pācittiyassāti yo tena sampajānamusāvādo vutto tasmiṁ
pācittiyaṁ āha. Purato tekaṭulayāguvatthumhi viya. Gahaṇe pana ayaṁ
vinicchayo. Saṅghassa santakaṁ sammatena vā āṇattehi vā
ārāmikādīhi dīyamānaṁ gihīnañca santakaṁ sāmikena vā āṇattena
vā dīyamānaṁ aparassa bhāgaṁ dehīti vatvā gaṇhato bhaṇḍadeyyaṁ.
Aññena dīyamānaṁ gaṇhanto bhaṇḍagghena kāretabbo. Asammatena
vā anāṇattena vā dīyamāne aparampi bhāgaṁ dehīti vatvā
466
Vā kūṭavassāni gaṇetvā vā gaṇhanto pattacatukke viya tassa
uddhāreyeva bhaṇḍagghena kāretabbo. Itarehi dīyamānaṁ evaṁ
gaṇhato bhaṇḍadeyyaṁ. Sāmikena pana imassa dehīti dāpitaṁ vā
sayaṁ dinnaṁ vā sudinnanti. Ayamettha sabbaṭṭhakathāvinicchayato sāro.
Odaniyagharādivatthūsu. Odaniyagharannāma vikkāyikabhattapacanagharaṁ.
Sūnāgharannāma vikkāyikamaṁsapacanagharaṁ. Pūvagharannāma
vikkāyikakhajjakapacanagharaṁ.
Sesamettha parikkhāravatthūsu pākaṭameva. Pīṭhavatthusmiṁ.
So bhikkhu parikappetvā etaṁ ṭhānaṁ sampattaṁ gaṇhissāmīti
saṅkāmeti. Tenassa saṅkamane avahāro natthi. Saṅkāmetvā
pana parikappitokāsato gahaṇe pārājikaṁ vuttaṁ. Evaṁ haranto ca
yadi pīṭhake theyyacittaṁ natthi thavikaṁ agghāpetvā kāretabbo.
Atha pīṭhakepi atthi ubho agghāpetvā kāretabbo. Bhisīādīni
tīṇi vatthūni pākaṭāneva. Vissāsaggāhādīsu tīsu vatthūsu gahaṇe
anāpatti āharāpentesu bhaṇḍadeyyaṁ. Piṇḍāya paviṭṭhassa
paṭiviso antoupacārasīmāya ṭhitasseva gahetuṁ vaṭṭati. Yadi pana
dāyakā bahiupacāraṭṭhānampi bhante gaṇhātha āgantvā
paribhuñjissantīti vadanti evaṁ antogāmaṭṭhānampi gahetuṁ vaṭṭati.
Sesamettha uttānatthameva.
Sattasu ambacorādīsu vatthūsu. Paṁsukūlasaññāya gahaṇe
anāpatti āharāpentesu bhaṇḍadeyyaṁ. Theyyacittena paribhoge
pārājikaṁ. Tatrāyaṁ vinicchayo. Sāmikāpi sālayā corāpi
467
Sālayā paṁsukūlasaññāya khādantassa bhaṇḍadeyyaṁ. Theyyacittena
gaṇhato uddhāreyeva avahāro bhaṇḍaṁ agghāpetvā kāretabbo.
Sāmikā sālayā corā nirālayā eseva nayo. Sāmikā nirālayā
corā sālayā puna gaṇhissāmāti kismiñcideva gahanaṭṭhāne
khipitvā gatā eseva nayo. Ubho nirālayā paṁsukūlasaññāya
khādato anāpatti. Theyyacittena dukkaṭaṁ. Saṅghassa ambādīsu
pana. Saṅghārāme jātaṁ vā hotu ānetvā dinnaṁ vā
pañcamāsakaṁ vā atirekapañcamāsakaṁ vā agghanakaṁ avaharantassa
pārājikaṁ. Paccante corūpaddavena gāmesu vuṭṭhahantesu bhikkhū
vihāre chaḍḍetvā puna āvasante janapade āgamissāmāti
saussāhāva gacchanti. Bhikkhū tādisaṁ vihāraṁ patvā
ambapakkādīni chaḍḍitakānīti paṁsukūlasaññāya paribhuñjanti anāpatti.
Theyyacittena paribhuñjato avahāro hoti bhaṇḍaṁ agghāpetvā
kāretabbo. Mahāpaccariyaṁ pana saṅkhepaṭṭhakathāyañca avisesena
vuttaṁ chaḍḍitavihāre phalāphalaṁ theyyacittena paribhuñjato na pārājikaṁ
kasmā āgatāgatānaṁ santakattāti. Gaṇasantake pana puggalike
ca saussāhamattameva pamāṇaṁ. Sace pana tato ambapakkādiṁ
kulasaṅgaṇhaṇatthāya deti kuladūsakadukkaṭaṁ. Theyyacittena dento
agghena kāretabbo. Saṅghikepi eseva nayo. Senāsanatthāya
niyamitaṁ kulasaṅgaṇhaṇatthāya dadato dukkaṭaṁ issaravatāya thullaccayaṁ
theyyacittena pārājikaṁ. No ce vatthu pahoti agghena
468
Kāretabbo. Bahiupacārasīmāyaṁ nisīditvā issaravatāya paribhuñjato
gīvā. Gaṇḍiṁ paharitvā kālaṁ ghosetvā mayhaṁ pāpuṇātīti
khāditaṁ sukhāditaṁ. Gaṇḍiṁ apaharitvā kālameva ghosetvā gaṇḍimeva
paharitvā kālaṁ aghosetvā gaṇḍimpi apaharitvā kālampi
aghosetvā aññesaṁ natthibhāvaṁ ñatvā mayhaṁ pāpuṇātīti
khāditaṁpi sukhāditameva.
Pupphārāmavatthudvayaṁ pākaṭameva. Vuttavādikavatthuttaye.
Vutto vajjemīti tayā vutto hutvā tava vacanena vadāmīti
attho. Anāpatti bhikkhu pārājikassāti sāmikehi dinnā
anāpatti. Na ca bhikkhave vutto vajjemīti vattabboti ahaṁ
tayā vutto hutvā tava vacanena vadāmīti evaṁ añño bhikkhu
aññena bhikkhunā na vattabboti attho. Paricchedaṁ pana katvā
idaṁ nāma tava vacanena gaṇhissāmīti vattuṁ vaṭṭati. Vutto
vajjehīti mayā vutto hutvā mama vacanena vadehīti attho.
Sesaṁ vuttanayameva. Imesupi dvīsu vatthūsu paricchedaṁ katvā vattuṁ
vaṭṭati. Ettāvatā hi upārambhā mutto hotīti. Maṇivatthuttayassa
majjhime vatthusmiṁ. Nāhaṁ akallakoti nāhaṁ gilānoti attho.
Sesaṁ pākaṭameva.
Sūkaravatthudvaye. Kiñcāpi paṭhamassa bhikkhuno chātajjhattaṁ
disvā kāruññena mocitattā anāpatti sāmikesu pana
asampaṭicchantesu bhaṇḍadeyyaṁ. Tāvamahanto vā matasūkaro āharitvā
469
Dātabbo. Tadagghanakaṁ vā bhaṇḍaṁ. Sace pāsasāmike kuhiñcipi
na passati pāsasāmantā tadagghanakaṁ 1- kāsāvaṁ vā thālakaṁ vā
yathā te āgatā passanti īdise ṭhāne ṭhapetvā gantabbaṁ.
Theyyacittena pana mocentassa pārājikameva. Ettha ca koci sūkaro
pāsaṁ pādena kaḍḍhitvā chinnamatte pāse ṭhānācāvanadhammena
ṭhānena ṭhito hoti caṇḍasotabaddhanāvā viya. Koci attano
dhammatāya ṭhito. Koci nipanno. Koci kūṭapāsena baddho hoti.
Kūṭapāso nāma yassa ante dhanukaṁ vā aṅkusako vā añño vā
koci daṇḍako baddho hoti yo tattha tattha rukkhādīsu laggitvā
sūkarassa gamanaṁ nivāreti. Tatra pāsaṁ kaḍḍhitvā ṭhitassa ekameva
ṭhānaṁ pāsabandhanaṁ. So hi pāse muttamatte vā chinnamatte vā
palāyati. Attano dhammatāya ṭhitassa bandhanañca cattāro ca
pādāti pañcaṭṭhānāni. Nipannassa bandhanañca sayanañcāti dve
ṭhānāni. Kūṭapāsabaddhassa yattha yattha gacchati taṁ tadeva ṭhānaṁ.
Tasmā taṁ tato tato mocentā dasapi vīsatipi satampi bhikkhū
pārājikaṁ āpajjanti tattha tattha āgataṁ disvā ekameva dāsaṁ
palāpentā viya. Purimānaṁ pana tiṇṇaṁ catuppadakathāyaṁ
vuttanayena phaṇḍāpanaṭṭhānācāvanāni veditabbāni. Sunakhadaṭṭhasūkaraṁ
visajjāpentassapi kāruññādhippāyena bhaṇḍadeyyaṁ theyyacittena
pārājikaṁ. Pāsaṭṭhānaṁ pana sunakhasamīpaṁ vā asampattaṁ paṭipathaṁ
470
Gantvā paṭhamameva palāpentassa avahāro natthi. Yopi
baddhasūkarassa ghāsañca pānīyañca datvā balaṁ gāhāpetvā ukkuṭṭhiṁ karoti
utrāsto palāyissatīti so ce palāyati pārājikaṁ. Pāsaṁ
dubbalaṁ katvā ukkuṭṭhisaddena palāpentassāpi eseva nayo.
Yo pana ghāsañca pānīyañca datvā gacchati balaṁ gahetvā
palāyissatīti so ce palāyati bhaṇḍadeyyaṁ. Pāsaṁ dubbalaṁ
katvā gacchantassāpi eseva nayo. Pāsasantike satthaṁ vā
aggiṁ vā ṭhapeti chinne vā daḍḍhe vā palāyissatīti. Sūkaro
pāsaṁ cālento chinne vā daḍḍhe vā palāyati bhaṇḍadeyyameva.
Pāsaṁ yaṭṭhiyā saha pāteti pacchā sūkaro taṁ maddanto gacchati
bhaṇḍadeyyaṁ. Sūkaro adduhalapāsāṇehi akkanto hoti. Taṁ
palāpetukāmassa adduhalaṁ kāruññena ukkhipato bhaṇḍadeyyaṁ
theyyacittena pārājikaṁ. Sace ukkhittamatte agantvā pacchā
gacchati bhaṇḍadeyyameva. Ukkhipitvā ṭhapitaṁ adduhalaṁ pāteti
pacchā sūkaro taṁ maddanto gacchati bhaṇḍadeyyaṁ. Opāte
patitaṁ sūkarampi kāruññena uddharato bhaṇḍadeyyaṁ theyyacittena
pārājikaṁ. Opātaṁ pūretvā nāseti pacchā sūkaro taṁ maddanto
gacchati bhaṇḍadeyyaṁ. Sūlena viddhaṁ kāruññena uddharati
bhaṇḍadeyyaṁ theyyacittena pārājikaṁ. Sūlaṁ uddharitvā chaḍḍeti
bhaṇḍadeyyaṁ. Vihārabhūmiyaṁ pana pāse vā adduhalaṁ vā oḍentā
vāretabbā migarūpānaṁ paṭissaraṇaṭṭhānametaṁ mā idha evaṁ karothāti.
471
Sace harāpetha bhanteti vadanti harāpetuṁ vaṭṭati. Atha sayaṁ
haranti sundarameva. Atha neva haranti na harāpetuṁ denti
rakkhaṁ yācitvā harāpetuṁ vaṭṭati. Manussā sassarakkhaṇakāle
khettesu pāse ca adduhalādīni ca karonti maṁsaṁ khādantā
sassāni rakkhissāmāti. Vītivatte sassakāle tesu anālayesu
pakkantesu tattha baddhaṁ vā patitaṁ vā mocetuṁ vaṭṭati. Migavatthudvayepi
sūkaravatthūsu vuttasadisoyeva vinicchayo. Macchavatthudvayepi eseva
nayo. Ayaṁ pana viseso. Kuminamukhaṁ vivaritvā pacchā puṭakaṁ
muñcitvā vā passe chiddaṁ katvā vā kuminato macche pothetvā
palāpentassa pārājikaṁ. Bhattasitthāni dassetvāeva palāpentassāpi
pārājikaṁ. Saha kuminena uddharato pārājikaṁ. Kevalaṁ kuminamukhaṁ
vivarati pacchā puṭakaṁ muñcati chiddaṁ vā karoti macchā pana
attano dhammatāya palāyanti bhaṇḍadeyyaṁ. Evaṁ katvā
bhattasitthāni dasseti macchā gocaratthāya nikkhamitvā palāyanti
bhaṇḍadeyyameva. Mukhaṁ vivaritvā pacchā puṭakaṁ amuñcitvā passe
chiddaṁ akatvā kevalaṁ bhattasitthāni dasseti macchā pana chātajjhattā
sīsena paharitvā okāsaṁ katvā gocaratthāya nikkhamitvā palāyanti
bhaṇḍadeyyameva. Tucchakuminassa mukhaṁ vā vivarati pacchā puṭakaṁ vā
muñcati chindaṁ vā karoti āgatāgatā macchā dvārappattā
puṭakachiddehi palāyanti bhaṇḍadeyyameva. Tucchakuminaṁ gahetvā
gumbe khipati bhaṇḍadeyyamevāti.
472
Yāne bhaṇḍaṁ pīṭhe thavikāya sadisaṁ. Maṁsapesīvatthumhi.
Sace ākāse gaṇhāti gahitaṭṭhānameva ṭhānaṁ. Taṁ chahākārehi
paricchinditvā ṭhānā cāvanaṁ veditabbaṁ. Sesamettha dārugopālaka-
rajakasāṭakavatthūsu ca ambacorakādivatthunayena vinicchinitabbaṁ.
Kumbhīvatthusmiṁ. Yo sappitelādīni apādagghanakāni gahetvā na puna
evaṁ karissāmīti saṁvare ṭhatvā dutiyadivasādīsupi puna citte uppanne
evameva dhuranikkhepaṁ katvā paribhuñjanto sabbampi taṁ paribhuñjati
nevatthi pārājikaṁ dukkaṭaṁ vā thullaccayaṁ vā āpajjati
bhaṇḍadeyyaṁ pana hoti. Ayampi bhikkhu evameva akāsi. Tena vuttaṁ
anāpatti bhikkhu pārājikassāti. Dhuranikkhepaṁ pana akatvā divase
divase paribhuñjissāmīti taṁ thokaṁ thokampi paribhuñjato yasmiṁ divase
pādagghanakaṁ pūrati tasmiṁ pārājikaṁ. Saṁvidhāvahāravatthūni saṁvidhāvahāre
muṭṭhivatthūni odaniyagharādivatthūsu dve vighāsavatthūni ambacorādivatthūsu
vuttavinicchayanayena veditabbāni. Dve tiṇavatthūni uttānatthāneva.
Ambabhājāpanādivatthūsu. Te bhikkhū ekaṁ gāmakāvāsaṁ
paricchinnabhikkhukaṁ agamaṁsu. Tattheva bhikkhū phalāphalaṁ paribhuñjamānāpi
tesu āgatesu therānaṁ phalāni dethāti kappiyakārake na avocuṁ.
Atha te bhikkhū kiṁ saṅghikaṁ amhākaṁ na pāpuṇātīti gaṇḍiṁ
paharitvā bhājāpetvā tesampi vassaggena bhāgaṁ datvā attanāpi
paribhuñjiṁsu. Tena tesaṁ bhagavā anāpatti bhikkhave paribhogatthāyāti
āha. Tasmā idāni yattha āvāsikā āgantukānaṁ na denti
473
Phalavāre ca sampatte aññesaṁ abhāvaṁ disvā corikāya attanāva
khādanti tattha āgantukehi gaṇḍiṁ paharitvā bhājetvā paribhuñjituṁ
vaṭṭati. Yattha pana āvāsikā rukkhe rakkhitvā phalavāre sampatte
bhājetvā khādanti catūsu paccayesu sammā upanenti anissarā
tattha āgantukā. Yepi rukkhā cīvaratthāya niyametvā dinnā
tesupi āgantukā anissarā. Eseva nayo sesapaccayatthāya
niyametvā dinnesupi. Ye pana tathā aniyamitā āvāsikā ca
ne rakkhitvā gopitvā corikāya paribhuñjanti na tesu āvāsikānaṁ
katikāya ṭhātabbaṁ. Ye phalaparibhogatthāya dinnā āvāsikā ca
ne rakkhitvā gopitvā sammā upanenti tesuyeva tesaṁ katikāya
ṭhātabbaṁ. Mahāpaccariyaṁ pana vuttaṁ catunnaṁ paccayānaṁ niyametvā
dinnaṁ theyyacittena paribhuñjanto bhaṇḍaṁ agghāpetvā kāretabbo
paribhogavasena bhājetvā paribhuñjantassa bhaṇḍadeyyaṁ yaṁ panettha
senāsanatthāya niyamitaṁ taṁ paribhogavasena bhājetvā paribhuñjantassa
thullaccayañca bhaṇḍadeyyañcāti. Uddissa cīvaratthāya dinnaṁ cīvareyeva
upanetabbaṁ. Sace dubbhikkhaṁ hoti bhikkhū piṇḍapātena kilamanti
cīvaraṁ pana suladdhaṁ saṅghasuṭṭhutāya apalokanakammaṁ katvā piṇḍapāte
upanetuṁ vaṭṭati. Senāsanena gilānapaccayena vā kilamantesu
saṅghasuṭṭhutāya apalokanakammaṁ katvā tadatthāyapi upanetuṁ vaṭṭati.
Uddissa piṇḍapātatthāya gilānapaccayatthāya ca dinnepi eseva
nayo. Uddissa senāsanatthāya dinnaṁ pana garubhaṇḍaṁ hoti taṁ
474
Rakkhitvā gopetvā tadatthameva upanetabbaṁ. Sace pana dubbhikkhaṁ
hoti bhikkhū piṇḍapātena na yāpenti ettha rājarogacorabhayādīhi
aññattha gacchantānaṁ vihārā palujjanti tālanāḷikerādike vināsenti
senāsanapaccayaṁ pana nissāya yāpetuṁ sakkā hoti evarūpe kāle
senāsanaṁ vissajjetvāpi senāsanajagganatthāya paribhogo bhagavatā
anuññāto. Tasmā ekaṁ vā dve vā varasenāsanāni ṭhapetvā
itarāni lāmakakoṭiyā piṇḍapātatthāya vissajjetuṁ vaṭṭati.
Mūlavatthucchedaṁ pana katvā na upanetabbaṁ. Yo pana ārāmo
catuppaccayatthāya niyametvā dinno tattha apalokanakammaṁ na
kātabbaṁ. Yena pana paccayena ūnaṁ tadatthaṁ upanetuṁ vaṭṭati.
Ārāmo jaggitabbo vettanaṁ datvāpi jaggāpetuṁ vaṭṭati. Ye
pana vettanaṁ labhitvā ārāmeyeva gehaṁ katvā vasantā rakkhanti
te ce āgatānaṁ bhikkhūnaṁ nāḷikeraṁ vā tālapakkaṁ vā denti yaṁ
tesaṁ saṅghena anuññātaṁ hoti divase divase ettakannāma
khādathāti tadeva te dātuṁ labhanti. Tato uttariṁ tesaṁ dadantānampi
gahetuṁ na vaṭṭati. Yo panārāmaṁ keṇiyā gahetvā saṅghassa
catuppaccayatthāya kappiyabhaṇḍameva deti ayaṁ bahukampi dātuṁ
labhati. Cetiyassa padīpatthāya vā khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇatthāya vā
dinno ārāmopi jaggitabbo vettanaṁ datvāpi jaggāpetabbo.
Vettanañca panettha cetiyasantakampi saṅghasantakampi dātuṁ vaṭṭati.
Etampi ārāmaṁ vettanena tattheva vasitvā rakkhantānañca keṇiyā
475
Gahetvā kappiyabhaṇḍadāyakānañca tattha jātakaphaladānaṁ vuttanayeneva
veditabbaṁ. Ambapālakādivatthūsu. Anāpatti bhikkhave gopakassa
dāneti ettha kataraṁ gopakassa dānaṁ vaṭṭati kataraṁ na vaṭṭati.
Mahāsumatthero tāva āha yaṁ gopakassa paricchinditvā dinnaṁ
hoti ettakaṁ divase divase gaṇhāti tadeva vaṭṭati tato
uttariṁ na vaṭṭatīti. Mahāpadumatthero panāha kiṁ gopakānaṁ
paṇṇaṁ āropetvā nimittasaññaṁ vā katvā dinnaṁ atthi tesaṁ
hatthe visaṭṭhakassa ete issarā tasmā yante denti taṁ
bahukampi vaṭṭatīti. Kurundaṭṭhakathāyaṁ pana vuttaṁ manussānaṁ
ārāmaṁ vā aññaṁ vā phalāphalaṁ dārakā rakkhanti tehi dinnaṁ
vaṭṭati āharāpetvā pana na gahetabbaṁ saṅghike cetiyasantake
ca keṇiyā gahetvā rakkhantasseva dānaṁ vaṭṭati vettanena
rakkhantassa attano bhāgamattaṁ vaṭṭatīti. Mahāpaccariyaṁ yaṁ
gihīnaṁ ārāmarakkhakā bhikkhūnaṁ denti etaṁ vaṭṭati bhikkhusaṅghassa
ārāmagopakā yaṁ attano bhatiyā khaṇḍetvā denti etaṁ
vaṭṭati yopi upaḍḍhārāmaṁ vā kecideva rukkhe vā bhatiṁ labhitvā
rakkhati tassāpi attano sampattarakkhatoyeva dātuṁ vaṭṭati
keṇiyā gahetvā rakkhantassa pana sabbampi vaṭṭatīti vuttaṁ.
Etaṁ pana sabbaṁ byañjanato nānaṁ atthato ekameva tasmā
adhippāyaṁ ñatvā gahetabbaṁ.
Dāruvatthumhi. Tāvakāliko ahaṁ bhagavāti tāvakālikacitto
476
Ahaṁ bhagavāti vattukāmena vuttaṁ. Tāvakālikacittoti puna
āharitvā dassāmīti evaṁ citto ahanti vuttaṁ hoti. Bhagavā
tāvakālike anāpattīti āha. Ayaṁ panettha pālimuttakavinicchayo.
Sace saṅgho saṅghikaṁ kammaṁ kāreti uposathāgāraṁ vā bhojanasālaṁ
vā tato āpucchitvā tāvakālikaṁ haritabbaṁ. Yo pana saṅghiko
dabbasambhāro agutto deve vassante temeti ātapena sukkhati
taṁ sabbampi āharitvā attano āvāsaṁ kātuṁ vaṭṭati. Saṅgho
āharāpento aññena vā dabbasambhārena mūlena vā
saññāpetabbo. Na sakkā ce hoti saññāpetuṁ saṅghikena bhante
kataṁ saṅghaparibhogena valañjethāti vattabbaṁ. Senāsanassa pana
ayameva bhikkhu issaroti. Sacepi pāsāṇatthambho vā rukkhatthambho
vā kavāṭaṁ vā vātapānaṁ vā nappahoti saṅghikaṁ tāvakālikaṁ
āharitvā pākatikaṁ kātuṁ vaṭṭati. Eseva nayo aññesupi
dabbasambhāresu.
Udakavatthusmiṁ. Yadā udakaṁ dullabhaṁ hoti yojanatopi
aḍḍhayojanatopi āharīyati evarūpe pariggahitaudake avahāro.
Yatopi āharīmato vā pokkharaṇīādīsu ṭhitato vā kevalaṁ yāgubhattaṁ
sampādenti pānīyaparibhogañca karonti na aññaṁ mahāparibhogaṁ
tampi theyyacittena gaṇhato avahāro. Yato pana ekaṁ vā
dve vā ghaṭe gahetvā āsanaṁ dhovituṁ bodhirukkhe siñcituṁ udakapūjaṁ
kātuṁ rajanaṁ pacituṁ labhati. Tattha saṅghassa katikāvaseneva
477
Paṭipajjitabbaṁ. Atirekaṁ gaṇhanto mattikādīni vā theyyacittena
pakkhipanto bhaṇḍaṁ agghāpetvā kāretabbo. Sace āvāsikā
katikavattaṁ daḷhaṁ karonti aññesaṁ bhaṇḍakaṁ dhovituṁ vā rajituṁ vā
na denti attanā pana aññesaṁ apassantānaṁ gahetvā sabbaṁ
karonti tesaṁ katikāya na ṭhātabbaṁ. Yattakaṁ te dhovanti tattakaṁ
dhovitabbaṁ. Sace saṅghassa dve tisso pokkharaṇiyo udakasoṇḍiyo
vā honti katikā ca katā ettha nahāyitabbaṁ ito pānīyaṁ
gahetabbaṁ idha sabbaparibhogo kātabboti katikavatteneva sabbaṁ
kātabbaṁ. Yattha katikā natthi tattha sabbaparibhogo vaṭṭatīti.
Mattikāvatthusmiṁ. Yattha mattikā dullabhā hoti nānappakārā vā
vaṇṇamattikā āharitvā ṭhapitā tattha thokāpi pañcamāsakaṁ
agghati tasmā pārājikaṁ. Saṅghike pana kamme cetiyakamme ca
niṭṭhite saṅghaṁ āpucchitvā vā tāvakālikaṁ vā gahetuṁ vaṭṭati.
Sudhāyapi cittakammavaṇṇesupi eseva nayo. Tiṇavatthūsu.
Jhāpitatiṇe ṭhānā cāvanassa abhāvena dukkaṭaṁ bhaṇḍadeyyaṁ pana
hoti. Saṅgho tiṇavatthuṁ jaggitvā saṅghikaṁ āvāsaṁ chādeti.
Puna kadāci jaggituṁ na sakkoti. Athañño eko bhikkhu vattasīsena
jaggati. Saṅghassevetaṁ. No ce jaggati saṅgheneko bhikkhu
vattabbo jaggitvā dehīti. So ce bhāgaṁ icchati bhāgaṁ
datvāpi jaggāpetabbaṁ. Sace bhāgaṁ vaḍḍheti dātabbameva.
Vaḍḍhetiyeva gaccha jaggitvā sabbaṁ gahetvā attano senāsanaṁ
478
Chādehīti vattabbo. Kasmā. Naṭṭhe attho natthi. Dadantehi
pana savatthukaṁ na dātabbaṁ garubhaṇḍaṁ hoti. Tiṇamattaṁ pana
dātabbaṁ. Tasmiṁ ce jaggitvā attano senāsanaṁ chādente puna
saṅgho jaggituṁ pahoti tvaṁ mā jaggi saṅgho jaggissatīti
vattabbo.
Mañcādīni satta vatthūni pākaṭāneva. Pāliyā pana anāgatampi
pāsāṇatthambhaṁ vā rukkhatthambhaṁ vā aññaṁ vā kiñci pādagghanakaṁ
harantassa pārājikameva. Padhānagharādīsu. Chaḍḍitapatitānaṁ
pariveṇādīnaṁ kuḍḍampi pākārampi bhinditvā iṭṭhakādīni
avaharantassāpi eseva nayo. Kasmā. Saṅghikannāma kadāci ajjhāvasanti
kadāci na ajjhāvasanti. Paccante corabhayena janapade vuṭṭhahante
chaḍḍitavihārādīsu kañci parikkhāraṁ harantassāpi eseva nayo. Ye
pana tato tāvakālikaṁ haranti puna āvāsitesu ca vihāresu bhikkhū
āharāpenti dātabbaṁ. Sacepi tato āharitvā senāsanaṁ kataṁ
hoti taṁ vā tadagghanakaṁ vā dātabbameva. Puna āvasissāmāti
ālayaṁ acchinditvā vuṭṭhitesu janapadesu gaṇasantakaṁ vā puggalikaṁ
vā gahitaṁ hoti. Te ce anujānanti paṭikammena kiccaṁ natthi.
Saṅghikaṁ pana garubhaṇḍaṁ tasmā paṭikammaṁ kattabbameva.
Vihāraparibhogavatthu uttānatthameva. Anujānāmi bhikkhave tāvakālikaṁ
haritunti ettha yo bhikkhu saṅghikaṁ mañcaṁ vā pīṭhaṁ vā tāvakālikaṁ
haritvā attano phāsukaṭṭhānesu ekampi dvepi māse saṅghaparibhogena
479
Paribhuñjati āgatānaṁ buḍḍhatarānaṁ deti na paṭibāhati tassa tasmiṁ
naṭṭhepi jiṇṇepi theyyāya avahaṭepi gīvā na hoti. Vasitvā pana
gacchantena yathāṭhāne ṭhapetabbaṁ. Yo pana puggalikaparibhogena
paribhuñjati āgatāgatānaṁ buḍḍhatarānaṁ na deti tassa gīvā hoti.
Aññampana āvāsaṁ haritvā paribhuñjantena sace tattha buḍḍhataro
āgantvā vuṭṭhāpeti mayā idaṁ asukāvāsato nāma āhaṭaṁ
gacchāmi taṁ pākatikaṁ karomīti vattabbaṁ. Sace so bhikkhu ahaṁ
pākatikaṁ karissāmīti vadati tassa bhāraṁ katvāpi gantuṁ vaṭṭatīti
saṅkhepaṭṭhakathāyaṁ vuttaṁ.
Campāvatthumhi. Tekatulāti tilataṇḍulamuggehi vā
tilataṇḍulamāsehi vā tilataṇḍulakulatthehi vā tilataṇḍulehi saddhiṁ
yaṅkiñci etaṁ aparannaṁ pakkhipitvā tīhi katā. Etaṁ kira imehi
tīhi catubbhāgaudakasambhinne khīre sappimadhusakkarādīhi yojetvā
karonti. Rājagahavatthumhi. Madhugoḷakoti atirasapūvo vuccati
madhusīsakantipi vadanti. Sesamettha vatthudvayepi odanabhājanīyavatthusmiṁ
vuttanayena veditabbaṁ. Ajjukavatthusmiṁ. Etadavocāti
gilāno hutvā avoca. Āyasmā upāli āyasmato ajjukassa
pakkhoti na agatigamanavasena pakkho apica kho anāpattisaññitāya
lajjianuggahena vinayānuggahena ca thero pakkhoti veditabbo.
Sesamettha uttānatthameva. Bārāṇasīvatthumhi. Corehi uppaddutantiṁ
corehi viluttaṁ. Iddhiyā ānetvā pāsāde ṭhapesīti thero
480
Kira taṁ kulaṁ sokasallasamappitaṁ āvaṭṭantaṁ vivaṭṭantaṁ disvā tassa
kulassa anukampāya pasādānurakkhaṇatthāya dhammānuggahena attano
iddhiyā tesaṁyeva pāsādaṁ dārakānaṁ samīpe hotūti adhiṭṭhāsi.
Dārakā amhākaṁ pāsādoti sañjānitvā abhiruhiṁsu. Tato
thero iddhiṁ paṭisaṁhari. Pāsādopi sakaṭṭhāneyeva aṭṭhāsi.
Vohāravasena pana vuttaṁ te dārake iddhiyā ānetvā pāsāde
ṭhapesīti. Iddhivisayeti īdisāya adhiṭṭhāniddhiyā anāpatti.
Vikubbanaiddhi pana na vaṭṭatīti. Avasāne vatthudvayaṁ uttānatthamevāti.
Samantapāsādikāya vinayasaṁvaṇṇanāya dutiyapārājikavaṇṇanā
niṭṭhitā.
Tatrāyaṁ anusāsanī
dutiyaṁ adutiyena yaṁ jinena pakāsitaṁ
parājitakilesena pārājikamidaṁ idha
sikkhāpadaṁ samantena aññaṁ kiñci na vijjati
anekanayavokiṇṇaṁ gambhīratthavinicchayaṁ.
Tasmā vatthumhi otiṇṇe bhikkhunā vinayaññunā
vinayānuggahenettha karontena vinicchayaṁ
pāliṁ aṭṭhakathañceva sādhippāyamasesato
ogayha appamattena karaṇīyo vinicchayo.
Āpattidassanussāho na kattabbo kudācanaṁ
481
Passissāmi anāpatti miti kayirātha mānasaṁ
passitvāpi ca āpattiṁ avatvāva punappunaṁ
vīmaṁsitvātha viññūhi saṁsanditvā ca taṁ vade.
Kappiyepi ca vatthusmiṁ cittassa lahuvuttino
vasena sāmaññaguṇā cavantīdha puthujjanā.
Tasmā paraparikkhāraṁ āsīvisamivoragaṁ
aggiṁ viya ca sampassaṁ āmaseyya vicakkhaṇoti.
------------
482
Tatiyapārājikavaṇṇanā
tatiyantīhi suddhena yaṁ buddhena vibhāvitaṁ
pārājikantassidāni patto saṁvaṇṇanākkamo
yasmā tasmā suviññeyyaṁ yaṁ pubbe ca pakāsitaṁ
taṁ vajjayitvā assāpi hoti saṁvaṇṇanā ayanti.
Tena samayena buddho bhagavā vesāliyaṁ viharati mahāvane
kūṭāgārasālāyanti vesāliyanti evaṁnāmake itthīliṅgavasena
pavattavohāre nagare. Tañhi nagaraṁ tikkhattuṁ pākāraparikkhepavaḍḍhanena
visālībhūtattā vesālīti vuccati. Ayamettha saṅkhepo. Vitthāro
panassa anupubbīkathaṁ icchantehi paramatthajotikāya khuddakaṭṭhakathāya
ratanasuttavaṇṇanāto gahetabbo. Idampi ca nagaraṁ sabbaññutappatteyeva
sammāsambuddhe sabbākāravepullattaṁ pattanti veditabbaṁ.
Evaṁ gocaragāmaṁ dassetvā nivāsanaṭṭhānamāha mahāvane
kūṭāgārasālāyanti. Tattha mahāvanaṁ nāma sayaṁ jātamaropimaṁ saparicchedaṁ
mahantaṁ vanaṁ. Kapilavatthusāmantā pana mahāvanaṁ himavantena saha
ekābaddhaṁ aparicchedaṁ hutvā mahāsamuddaṁ āhacca ṭhitaṁ. Idaṁ
tādisaṁ na hoti saparicchedaṁ mahantaṁ vananti mahāvanaṁ. Kūṭāgārasālā
pana mahāvanaṁ nissāya kate ārāme kūṭāgāraṁ anto katvā
haṁsavaṭṭakacchadanena katā sabbākārasampannā buddhassa bhagavato
483
Gandhakuṭī veditabbā. Anekapariyāyena asubhakathaṁ kathetīti anekehi
kāraṇehi asubhākārasandassanappavattaṁ kāyavicchandanīyakathaṁ katheti.
Seyyathīdaṁ. Atthi imasmiṁ kāye kesā lomā .pe. Muttanti.
Kiṁ vuttaṁ hoti. Bhikkhave imasmiṁ byāmamatte kalevare sabbādarenapi
vicinanto na koci kiñci muttaṁ vā maṇiṁ vā veḍuriyaṁ vā agaruṁ
vā candanaṁ vā kukkumaṁ vā kappuraṁ vā vāsacuṇṇādīnaṁ vā
anumattampi 1- sucibhāvaṁ passati athakho paramaduggandhaṁ
jegucchamassirikadassanaṁ
kesalomādinānappakāramasuciṁyeva passati tasmā na ettha
chando vā rāgo vā karaṇīyo yepi hi uttamaṅge sirasmiṁ
jātā kesā nāma tepi asubhāyeva asucino ca paṭikūlā ca
so ca nesaṁ asubhāsucipaṭikūlabhāvo vaṇṇatopi saṇṭhānatopi
gandhatopi āsayatopi okāsatopīti pañcahi kāraṇehi veditabbo
evaṁ lomādīnanti. Ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana visuddhimagge
vuttanayena veditabbo. Iti bhagavā ekamekasmiṁ 2- koṭṭhāse
pañcapañcappabhedena anekapariyāyena asubhakathaṁ katheti. Asubhāya
vaṇṇaṁ bhāsatīti uddhumātakādivasena asubhamātikaṁ nikkhipitvā
padabhājanīyena taṁ vibhajanto vaṇṇento saṁvaṇṇento asubhāya
vaṇṇaṁ bhāsati. Asubhabhāvanāya vaṇṇaṁ bhāsatīti yā ayaṁ
kesādīsu vā uddhumātakādīsu vā ajjhattabahiddhāvatthūsu vā asubhākāraṁ
gahetvā pavattassa cittassa bhāvanā vaḍḍhanā phātikammaṁ tassā
1. aṇumattampi. 2. ekekasmiṁ.
484
Asubhabhāvanāya ānisaṁsaṁ dassento vaṇṇaṁ bhāsati guṇaṁ parikitteti.
Seyyathīdaṁ. Asubhabhāvanābhiyutto bhikkhave bhikkhu kesādīsu vā
vatthūsu uddhumātakādīsu vā vatthūsu pañcaṅgavippahīnaṁ pañcaṅgasamannāgataṁ
tividhakalyāṇaṁ dasalakkhaṇasampannañca paṭhamaṁ jhānaṁ paṭilabhati so
taṁ paṭhamajjhānasaṅkhātaṁ cittamañjusaṁ nissāya vipassanaṁ vaḍḍhetvā
uttamatthaṁ arahattaṁ pāpuṇātīti.
Tatrīmāni paṭhamassa jhānassa dasalakkhaṇāni pāripanthikato
cittavisuddhi majjhimassa samādhinimittassa paṭipatti tattha
cittappakkhandanaṁ visuddhassa cittassa ajjhupekkhaṇaṁ samathapaṭipannassa
ajjhupekkhaṇaṁ ekaggūpaṭṭhānassa ajjhupekkhaṇaṁ tattha jātānaṁ
dhammānaṁ anativattanaṭṭhena sampahaṁsanā indriyānaṁ ekarasaṭṭhena
tadanurūpagaviriyavāhanaṭṭhena āsevanaṭṭhena sampahaṁsanāti. Tatrāyaṁ
pāli paṭhamassa jhānassa ko ādi kiṁ majjhe kiṁ pariyosānaṁ.
Paṭhamassa jhānassa paṭipadāvisuddhi ādi upekkhānubrūhanā majjhe
sampahaṁsanā pariyosānaṁ. Paṭhamassa jhānassa paṭipadāvisuddhi ādi
ādissa katilakkhaṇāni. Ādissa tīṇi lakkhaṇāni. Yo tassa
paripantho 1- tato cittaṁ visujjhati visuddhattā cittaṁ majjhimaṁ
samādhinimittaṁ paṭipajjati paṭipannattā tattha cittaṁ pakkhandati.
Yañca paripanthato cittaṁ visujjhati yañca visuddhattā cittaṁ
majjhimaṁ samādhinimittaṁ paṭipajjati yañca paṭipannattā tattha cittaṁ
485
Pakkhandati paṭhamassa jhānassa paṭipadāvisuddhi ādi ādissa
imāni tīṇi lakkhaṇāni. Tena vuccati paṭhamaṁ jhānaṁ
ādikalyāṇañceva hoti tilakkhaṇasampannañcāti. Paṭhamassa jhānassa
upekkhānubrūhanā majjhe majjhassa katilakkhaṇāni. Majjhassa tīṇi
lakkhaṇāni. Visuddhaṁ cittaṁ ajjhupekkhati samathapaṭipannaṁ ajjhupekkhati
ekaggūpaṭṭhānaṁ ajjhupekkhati. Yañca visuddhaṁ cittaṁ ajjhupekkhati
yañca samathapaṭipannaṁ ajjhupekkhati yañca ekaggūpaṭṭhānaṁ ajjhupekkhati
paṭhamassa jhānassa upekkhānubrūhanā majjhe majjhassa imāni tīṇi
lakkhaṇāni. Tena vuccati paṭhamaṁ jhānaṁ majjhekalyāṇañceva hoti
tilakkhaṇasampannañcāti. Paṭhamassa jhānassa sampahaṁsanā pariyosānaṁ
pariyosānassa katilakkhaṇāni. Pariyosānassa cattāri lakkhaṇāni.
Tattha jātānaṁ dhammānaṁ anativattanaṭṭhena sampahaṁsanā indriyānaṁ
ekarasaṭaṭhena sampahaṁsanā tadanurūpagaviriyavāhanaṭṭhena sampahaṁsanā
āsevanaṭṭhena sampahaṁsanā. Paṭhamassa jhānassa sampahaṁsanā pariyosānaṁ
pariyosānassa imāni cattāri lakkhaṇāni. Tena vuccati paṭhamaṁ
jhānaṁ pariyosānakalyāṇañceva hoti catullakkhaṇasampannañcāti.
Evaṁ tividhattagataṁ cittaṁ tividhakalyāṇakaṁ dasalakkhaṇasampannaṁ
vitakkasampannañceva
hoti vicārapītisukhasampannañca cittassa adhiṭṭhānasampannañca
saddhāsampannañca viriyasatisamādhipaññāsampannañcāti.
Ādissa ādissa asubhasamāpattiyā vaṇṇaṁ bhāsatīti evampi
itthampīti punappunaṁ vavaṭṭhānaṁ katvā ādisanato asubhasamāpattiyā
486
Vaṇṇaṁ bhāsati ānisaṁsaṁ katheti guṇaṁ parikitteti. Seyyathīdaṁ.
Asubhasaññāparicitena bhikkhave bhikkhuno cetasā bahulaṁ viharato
methunadhammasamāpattiyā cittaṁ paṭilīyati paṭikuṭṭati paṭivaṭṭati na
sampasārīyati upekkhā vā paṭikulyatā vā saṇṭhāti seyyathāpi
bhikkhave kukkuṭapattaṁ vā nahārudaddalaṁ 1- vā aggimhi pakkhittaṁ
paṭilīyati paṭikuṭṭati paṭivaṭṭati na sampasārīyati evameva kho bhikkhave
asubhasaññāparicitena bhikkhuno cetasā bahulaṁ viharato methunadhammasamāpattiyā
cittaṁ paṭilīyati paṭikuṭṭati paṭivaṭṭati na sampasārīyatīti.
Icchāmahaṁ bhikkhave aḍḍhamāsaṁ paṭisalliyitunti ahaṁ bhikkhave
ekaṁ aḍḍhamāsaṁ paṭisalliyituṁ niliyituṁ ekova hutvā viharituṁ
icchāmīti attho. Namhi kenaci upasaṅkamitabbo aññatra ekena
piṇḍapātanīhārakenāti yo attanā payuttavācaṁ akatvā mamatthāya
saddhesu kulesu paṭiyattaṁ piṇḍapātaṁ nīharitvā mayhaṁ upanāmeti
taṁ piṇḍapātanīhārakaṁ ekaṁ bhikkhuṁ ṭhapetvā namhi aññena kenaci
bhikkhunā vā gahaṭṭhena vā upasaṅkamitabboti. Kasmā pana
evamāhāti. Atīte kira pañcasatā migaluddhakā mahatīti daṇḍavāgurāhi
araññaṁ parikkhipitvā haṭṭhatuṭṭhā ekatoyeva yāvajīvaṁ
migapakkhighātakammena jīvitaṁ kappetvā niraye uppannā. Te tattha
pacitvā pubbe katena kenacideva kusalakammena manussesu uppannā
kalyāṇūpanissayavasena sabbepi bhagavato santike pabbajjañca
upasampadañca labhiṁsu. Tesaṁ tato mūlākusalakammato avipakkavipākā
487
Aparāparacetanā tasmiṁ aḍḍhamāsabbhantare attūpakkamena ca
parūpakkamena ca jīvitūpacchedāya okāsaṁ akāsi. Taṁ bhagavā addasa.
Kammavipāko nāma na sakkā kenaci paṭibāhituṁ. Tesu ca
bhikkhūsu puthujjanāpi atthi sotāpannasakadāgāmianāgāmikhīṇāsavāpi.
Tattha khīṇāsavā apaṭisandhikā itare ariyasāvakā niyatagatikā
sugatiparāyanā puthujjanānaṁ gati aniyatā. Atha bhagavā cintesi
ime attabhāve chandarāgena maraṇabhayabhītā na sakkissanti gatiṁ
visodhetuṁ handa nesaṁ chandarāgappahānāya asubhakathaṁ kathemi taṁ
sutvā attabhāve vigatacchandarāgatāya gativisodhanaṁ katvā sagge
paṭisandhiṁ gaṇhissanti evaṁ nesaṁ mama santike pabbajjā sātthikā
bhavissatīti. Tato nesaṁ anuggahāya asubhakathaṁ kathesi kammaṭṭhānasīsena no
maraṇavaṇṇasaṁvaṇṇanādhippāyena. Kathetvā ca panassa etadahosi
sace maṁ imaṁ aḍḍhamāsaṁ bhikkhū passissanti ajja eko bhikkhu
mato ajja dve .pe. Ajja dasāti āgantvā ārocessanti
ayañca kammavipāko na sakkā mayā vā aññena vā paṭibāhituṁ
svāhantaṁ sutvāpi kiṁ karissāmi kimme anatthakena anayabyasanena
sutena handāhaṁ bhikkhūnaṁ adassanaṁ upagacchāmīti tasmā evamāha
icchāmahaṁ bhikkhave aḍḍhamāsaṁ paṭisalliyituṁ namhi kenaci
upasaṅkamitabbo aññatra ekena piṇḍapātanīhārakenāti. Apare
panāhu parūpavādavivajjanatthaṁ evaṁ vatvā paṭisallīnoti. Pare
kira bhagavantaṁ upavadissanti ayaṁ sabbaññū ahaṁ
488
Saddhammappavaracakkavattīti paṭijānamāno attanopi sāvake aññamaññaṁ
ghātente nivāretuṁ na sakkoti kimaññaṁ sakkissatīti tattha paṇḍitā
vakkhanti bhagavā paṭisallānamanuyutto nayimaṁ pavuttiṁ jānāti kocissa
ārocayitāpi natthi sace jāneyya addhā nivāreyyāti. Idaṁ pana
icchāmattaṁ paṭhamamevettha kāraṇaṁ. Nāssudhāti ettha assudhāti
padapūraṇamatte avadhāraṇatthe vā nipāto neva koci bhagavantaṁ
upasaṅkamatīti.
Anekehi vaṇṇasaṇṭhānādīhi kāraṇehi vokāro assāti
anekākāravokāro. Anekākāravokiṇṇo anekakāraṇasammissoti
vuttaṁ hoti. Ko so. Asubhabhāvanānuyogo. Taṁ anekākāravokāraṁ
asubhabhāvanānuyogaṁ. Anuyuttā viharantīti yuttā payuttā
viharanti. Aṭṭiyantīti tena kāyena aṭṭā dukkhitā honti.
Harāyantīti lajjanti. Jigucchantīti sañjātajigucchā honti.
Daharoti taruṇo. Yuvāti yobbanena samannāgato.
Maṇḍanakajātiyoti maṇḍanapakatiko. Sīsaṁ nahātoti sīsena saddhiṁ
nahāto. Daharo yuvāti ettha daharavacanena paṭhamayobbanabhāvaṁ
dasseti. Paṭhamayobbane hi sattā visesena maṇḍanakajātiyā
honti. Sīsaṁ nahātoti iminā maṇḍanānuyogakālaṁ. Yuvāpi hi
kiñci kammaṁ katvā saṅkiliṭṭhasarīro na maṇḍanānuyutto hoti.
Sīsaṁ nahāto pana so maṇḍanamevānuyuñjati ahikuṇapādīni daṭṭhumpi
na icchati. So tasmiṁ khaṇe ahikuṇapena vā kukkurakuṇapena vā
489
Manussakuṇapena vā kaṇṭhe ālaggena kenacideva paccatthikena
ānetvā kaṇṭhe baddhena paṭimukkena yathā aṭṭiyeyya harāyeyya
jiguccheyya evameva te bhikkhū sakena kāyena aṭṭiyantā harāyantā
jigucchantā so viya puriso taṁ kuṇapaṁ vigatacchandarāgatāya
attano kāyaṁ pariccajitukāmā hutvā satthaṁ ādāya attanāpi
attānaṁ jīvitā voropenti tvaṁ maṁ jīvitā voropehi ahaṁ
tanti evaṁ aññamaññampi jīvitā voropenti. Migalaṇḍikampi
samaṇakuttakanti migalaṇḍikoti tassa nāmaṁ. Samaṇakuttakoti
samaṇavesadhārako. So kira sikhāmattaṁ ṭhapetvā sīsaṁ muṇḍetvā
ekaṁ kāsāvaṁ nivāsetvā ekaṁ aṁse katvā vihāraṁyeva upanissāya
vighāsādabhāvena jīvati. Tampi migalaṇḍikaṁ samaṇakuttakaṁ upasaṅkamitvā
evaṁ vadanti. Sādhūti āyācanatthe nipāto. Noti
upayogabahuvacanaṁ. Sādhu āvuso amhe jīvitā voropehīti vuttaṁ
hoti. Ettha ca ariyā neva pāṇātipātaṁ kariṁsu na samādapesuṁ
na samanuññāpesuṁ 1-. Puthujjanā pana sabbamakaṁsu.
Lohitakanti lohitamakkhitaṁ. Yena vaggumudāti vaggumatā
lokassa puññasammatā nadī. Sopi kira taṁ pāpaṁ tattha
pavāhessāmīti saññāya gato. Ahudeva kukkuccanti tesu kira
bhikkhūsu kenaci kāyavikāro vā vacīvikāro vā na kato sabbe
satā sampajānā dakkhiṇena passena nipajjiṁsu. Taṁ anussarato
1. na samanujāniṁsu.
490
Tassa kukkuccaṁ ahosiyeva. Nadiyā ānubhāvena appamattakampi
pāpaṁ pahīnannāma natthi. Ahu vipaṭisāroti tasseva kukkuccassa
sabhāvaniyamanatthametaṁ vuttaṁ. Vipaṭisārakukkuccaṁ ahosi na
vinayakukkuccanti. Alābhā vata metiādi kukkuccassa
pavattiākāradassanatthaṁ vuttaṁ. Tattha alābhā vata meti āyatiṁ dāni
mama hitasukhalābhā nāma natthīti anutthunāti. Na vata me lābhāti
iminā pana tamevatthaṁ daḷhaṁ karoti. Ayaṁ hettha adhippāyo
sacepi koci lābho teti vadeyya taṁ micchā nattheva me
lābhāti. Dulladdhaṁ vata meti kusalānubhāvena laddhampi idaṁ
manussattaṁ dulladdhaṁ vata me. Na vata me suladdhanti iminā pana
tameva atthaṁ daḷhaṁ karoti. Ayaṁ hettha adhippāyo sacepi
koci suladdhanteti vadeyya taṁ micchā na vata me suladdhanti.
Apuññaṁ pasutanti apuññaṁ upacitaṁ janitaṁ vā. Kasmā iti
ce. Yvāhaṁ bhikkhū .pe. Voropesinti. Tassattho yo
ahaṁ sīlavante tāya eva sīlavantatāya kalyāṇadhamme uttamadhamme
seṭṭhadhamme bhikkhū jīvitā voropesinti. Aññatarā mārakāyikāti
nāmavasena apākaṭā ekā bhummadevatā micchādiṭṭhikā mārapakkhikā
mārassa anuvattikā evaṁ ayaṁ māradheyyaṁ māravisayaṁ nātikkamissatīti
cintetvā sabbābharaṇavibhūsitā hutvā attano ānubhāvaṁ dassayamānā
abhijjamāne udake paṭhavītale caṅkamamānā viya āgantvā migalaṇḍikaṁ
samaṇakuttakaṁ etadavoca. Sādhu sādhūti sampahaṁsanatthe nipāto.
491
Tasmā evañcettha dvivacanaṁ 1-. Atiṇṇe tāresīti saṁsārato
atiṇṇe iminā jīvitāvoropanena tāresi parimocesīti. Ayaṁ kira
etissā devatāya bālāya dummedhāya laddhi ye na matā te
saṁsārato na muttā ye matā te muttāti. Tasmā
saṁsāramocakamilakkhu 2- viya evaṁladdhikā hutvā tampi tattha
niyojentī evamāha. Athakho migalaṇḍiko samaṇakuttako tāvabhusaṁ
uppannavipaṭisāropi taṁ devatāya ānubhāvaṁ disvā ayaṁ devatā
evamāha addhā iminā atthena evameva bhavitabbanti niṭṭhaṁ gantvā
lābhā kira metiādīni parikittayanto vihārena vihāraṁ pariveṇena
pariveṇaṁ upasaṅkamitvā evaṁ vadeti taṁtaṁ vihārañca pariveṇañca
upasaṅkamitvā dvāraṁ vivaritvā anto pavisitvā bhikkhū evaṁ
vadeti ko atiṇṇo kantāremīti. Hotiyeva bhayanti maraṇaṁ
paṭicca cittutrāso hoti. Chambhitattanti hadayamaṁsaṁ ādiṁ katvā
sarīracalanaṁ hoti. Atibhayena thaddhasarīrattantipi eke. Thambhitattaṁ
hi chambhitattanti vuccati. Lomahaṁsoti uddhaṁṭhitalomatā.
Khīṇāsavā pana sattasuññatāya sudiṭṭhattā maraṇakasattameva na
passanti. Tasmā tesaṁ sabbampetaṁ nāhosīti veditabbaṁ.
Ekampi dvepi .pe. Saṭṭhiṁpi bhikkhū ekāheneva jīvitā voropesīti
evaṁ gaṇanavasena sabbānipi tāni pañca bhikkhusatāni jīvitā voropesi.
1. āmeḍitavacanaṁ. 2 milakkho.
492
Paṭisallānā vuṭṭhitoti tesaṁ pañcannaṁ bhikkhusatānaṁ
jīvitakkhayappattibhāvaṁ ñatvā tato ekībhāvato vuṭṭhito jānantopi
ajānanto viya kathāsamuṭṭhāpanatthaṁ āyasmantaṁ ānandaṁ āmantesi.
Kinnukho ānanda tanubhūto viya bhikkhusaṅghoti ānanda ito pubbe
bahū bhikkhū ekato upaṭṭhānaṁ āgacchanti uddesaṁ paripucchaṁ
gaṇhanti sajjhāyanti ekappajjoto viya ārāmo dissati
idāni pana aḍḍhamāsamattassa accayena tanubhūto viya tanuko
mando appako viralo viya jāto bhikkhusaṅgho kinnukho kāraṇaṁ
kiṁ disāsu pakkantā bhikkhūti. Athāyasmā ānando kammavipākena
tesaṁ jīvitakkhayappattiṁ asallakkhento asubhakammaṭṭhānānuyogapaccayā
pana sallakkhento tathāhi pana bhante bhagavātiādiṁ vatvā
bhikkhūnaṁ arahattappattiyā aññaṁ kammaṭṭhānaṁ yācanto sādhu
bhante bhagavātiādimāha. Tassattho sādhu bhante bhagavā
aññaṁ kāraṇaṁ ācikkhatu yena bhikkhusaṅgho arahatte patiṭṭhaheyya 1-.
Mahāsamuddaorohaṇatiṭṭhāni viya hi aññānipi dasānussatidasa-
kasiṇacatuddhātuvavaṭṭhānabrahmavihārāanāpānassatippabhedāni bahūni
nibbānorohaṇakammaṭṭhānāni santi tesu bhagavā bhikkhū samassāsetvā
aññataraṁ kammaṭṭhānaṁ ācikkhatūti adhippāyo. Atha bhagavā
tathā kātukāmo theraṁ uyyojento tenahi ānandātiādimāha.
Tattha vesāliṁ upanissāyāti vesāliṁ upanissāya samantā gāvutepi
493
Aḍḍhayojanepi yāvatikā viharanti te sabbe sannipātehīti
attho. Sabbe upaṭṭhānasālāyaṁ sannipātetvāti attanā
gantuṁ yuttaṭṭhānaṁ sayaṁ gantvā aññattha daharabhikkhuṁ pahiṇitvā
muhutteneva anavasese bhikkhū upaṭṭhānasālāyaṁ samūhaṁ katvā.
Yassīdāni bhante bhagavā kālaṁ maññatīti ettha ayamadhippāyo
bhagavā bhikkhusaṅgho sannipatito esa kālo bhikkhūnaṁ dhammakathaṁ kātuṁ
anusāsaniṁ dātuṁ idāni yassa tumhe kālaṁ jānātha taṁ kattabbanti.
Athakho bhagavā .pe. Bhikkhū āmantesi ayampi kho
bhikkhaveti āmantetvā ca pana bhikkhūnaṁ arahattappattiyā pubbe
ācikkhitāsubhakammaṭṭhānato aññaṁ pariyāyaṁ ācikkhanto
ānāpānassatisamādhīti āha. Idāni yasmā bhagavatā bhikkhūnaṁ
santappaṇītakammaṭṭhānadassanatthameva ayaṁ pāli vuttā tasmā
aparihāpetvā atthayojanākkamaṁ ettha vaṇṇanaṁ karissāmi. Tatra
ayampi kho bhikkhaveti imassa tāva padassa ayaṁ yojanā
bhikkhave na kevalaṁ asubhabhāvanāyeva kilesappahānāya saṁvattati
apica ayampi kho ānāpānassatisamādhi .pe. Vūpasametīti.
Ayaṁ panettha atthavaṇṇanā. Ānāpānassatīti
assāsappassāsapariggāhikā sati. Vuttaṁ hetaṁ paṭisambhidāyaṁ ānanti
assāso no passāso pānanti passāso no assāso
assāsavasena upaṭṭhānaṁ sati passāsavasena upaṭṭhānaṁ sati yo
assasati tassa upaṭṭhāti yo passasati tassa upaṭṭhātīti.
494
Samādhīti tāya ānāpānapariggāhikāya satiyā saddhiṁ uppannā
cittekaggatā. Samādhisīsena cāyaṁ desanā na satisīsena.
Tasmā ānāpānassatiyā yutto samādhi ānāpānassatiyaṁ vā
samādhi ānāpānassatisamādhīti evamettha attho veditabbo.
Bhāvitoti uppādito vaḍḍhito vā. Bahulīkatoti punappunaṁ
kato. Santo ceva paṇīto cāti santo ceva paṇīto
ceva. Ubhayattha evasaddena niyamo veditabbo. Kiṁ vuttaṁ
hoti. Ayaṁ hi yathā asubhakammaṭṭhānaṁ kevalaṁ paṭivedhavasena
santañca paṇītañca oḷārikārammaṇattā pana paṭikūlārammaṇattā
ca ārammaṇavasena neva santaṁ na paṇītaṁ na evaṁ kenaci
pariyāyena asanto vā appaṇīto vā apica kho ārammaṇasantatāyapi
santo vūpasanto nibbuto paṭivedhasaṅkhātāṅgasantatāyapi
ārammaṇappaṇītatāyapi paṇīto atittikaro aṅgappaṇītatāyapīti.
Tena vuttaṁ santo ceva paṇīto cāti. Asecanako ca sukho
ca vihāroti ettha pana nāssa secananti asecanako anāsittako
abbokiṇṇo peṭākko āveṇiko. Natthi cettha parikammena
vā upacārena vā santatā. Ādimanasikārato pabhūti attano
sabhāveneva santo ca paṇīto cāti attho. Keci pana asecanakoti
anāsittako ojavanto sabhāveneva madhuroti vadanti. Evamayaṁ
asecanako ca appitappitakkhaṇe kāyikacetasikasukhapaṭilābhāya saṁvattanato
sukho ca vihāroti veditabbo. Uppannuppanneti avikkhambhite
495
Avikkhambhite. Pāpaketi lāmake. Akusale dhammeti
akosallasambhūte dhamme. Ṭhānaso antaradhāpetīti khaṇeneva antaradhāpeti
vikkhambheti. Vūpasametīti suṭṭhu upasameti. Nibbedhabhāgiyattā
vā anupubbena ariyamaggavuḍḍhippatto samucchindati paṭippassambhetīti
attho. Seyyathāpīti opammanidassanametaṁ. Gimhānaṁ pacchime
māseti āsāḷhamāse. Ūhatarajojallanti aḍḍhamāse
vātātapasukkhāya gomahisādipādappahārasambhinnāya paṭhaviyā uddhaṁ hataṁ
ūhataṁ ākāse samuṭṭhitaṁ rajañca reṇuñca. Mahāakālameghoti sabbaṁ
nabhaṁ ajjhottharitvā uṭṭhito āsāḷhajuṇhapakkhe sakalaṁ
aḍḍhamāsavassanakamegho. So hi asampatte vassakāle uppannattā
akālameghoti idha adhippeto. Ṭhānaso antaradhāpeti vūpasametīti
khaṇeneva adassanaṁ neti paṭhaviyaṁ sannisīdāpeti. Evameva khoti
opammasampaṭipādanametaṁ. Tato paraṁ vuttanayameva. Idāni kathaṁ
bhāvito ca bhikkhave ānāpānassatisamādhīti ettha. Kathanti
ānāpānassatisamādhibhāvanaṁ nānappakārato vitthāretumyatāpucchā.
Bhāvito ca bhikkhave ānāpānassatisamādhīti nānappakārato
vitthāretukāmyatāya puṭṭhadhammanidassanaṁ. Esa nayo dutiyapadepi.
Ayampanettha saṅkhepattho bhikkhave kena pakārena kenākārena kena
vidhinā bhāvito ānāpānassatisamādhi kena pakārena bahulīkato santo
ceva .pe. Vūpasametīti. Idāni tamatthaṁ vitthārento idha
bhikkhavetiādimāha. Tattha idha bhikkhave bhikkhūti bhikkhave
496
Imasmiṁ sāsane bhikkhu. Ayaṁ hettha idhasaddo sabbappakāra-
ānāpānassatisamādhinibbattakassa puggalassa nissayabhūtasāsanaparidīpano
aññasāsanassa tathābhāvapaṭisedhano ca. Vuttaṁ hetaṁ idheva
bhikkhave samaṇo .pe. Suññā parappavādā samaṇebhi aññehīti.
Tena vuttaṁ imasmiṁ sāsane bhikkhūti. Araññagato vā .pe.
Suññāgāragato vāti idamassa ānāpānassatisamādhibhāvanānurūpa-
senāsanapariggahaparidīpanaṁ. Imassa hi bhikkhuno dīgharattaṁ rūpādīsu
ārammaṇesu anuvisaṭaṁ cittaṁ ānāpānassatisamādhiārammaṇaṁ abhiruhituṁ
na icchati kūṭagoṇayuttaratho viya uppathameva dhāvati. Tasmā
seyyathāpi nāma gopo kūṭadhenuyā sabbaṁ khīrampivitvā vaḍḍhitaṁ
kūṭavacchaṁ dametukāmo dhenuto apanetvā ekamante mahantaṁ thambhaṁ
nikhanitvā tattha yottena bandheyya athassa so vaccho itocītoca
vipphanditvā palāyituṁ asakkonto tameva thambhaṁ upanisīdeyya vā
upanipajjeyya vā evameva imināpi bhikkhunā dīgharattaṁ
rūpādiārammaṇarasapānavaḍḍhitaṁ 1- duṭṭhacittaṁ dametukāmena rūpādiārammaṇato
apanetvā araññaṁ vā .pe. Suññāgāraṁ vā pavesetvā tattha
assāsappassāsatthambhe satiyottena bandhitabbaṁ. Evamassa taṁ
cittaṁ itocītoca vipphanditvāpi pubbe āciṇṇārammaṇaṁ alabhamānaṁ
satiyottaṁ chinditvā palāyituṁ asakkontaṁ tameva ārammaṇaṁ
497
Upacārappanāvasena upanisīdati ceva upanipajjati ca. Tenāhu
porāṇā
yathā thambhe nibandheyya vacchaṁ dammaṁ 1- naro idha
bandheyyevaṁ sakaṁ cittaṁ satiyārammaṇe daḷhanti.
Evamassa taṁ senāsanaṁ bhāvanānurūpaṁ hoti. Tena vuttaṁ idamassa
ānāpānassatisamādhibhāvanānurūpasenāsanapariggahaparidīpananti. Athavā
yasmā idaṁ kammaṭṭhānappabhede muddhabhūtaṁ sabbaññubuddhapaccekabuddhasāvakānaṁ
visesādhigama diṭṭhadhammasukhavihārapadaṭṭhānaṁ ānāpānassatikammaṭṭhānaṁ
itthīpurisahatthiassādisaddasamākulaṁ gāmantaṁ apariccajitvā
na sukaraṁ sampādetuṁ saddakaṇṭakattā jhānassa agāmake
pana araññe sukaraṁ yogāvacarena idaṁ kammaṭṭhānaṁ pariggahetvā
ānāpānacatutthajjhānaṁ nibbattetvā tadeva pādakaṁ katvā saṅkhāre
sammasitvā aggaphalaṁ arahattaṁ sampāpuṇituṁ tasmāssa anurūpasenāsanaṁ
dassento bhagavā araññagato vātiādimāha. Vatthuvijjācariyo
viya hi bhagavā so yathā vatthuvijjācariyo nagarabhūmiṁ passitvā
suṭṭhu upaparikkhitvā ettha nagaraṁ māpethāti upadissati sotthināva
nagare niṭṭhite rājakulato mahāsakkāraṁ labhati evameva yogāvacarassa
anurūpasenāsanaṁ upaparikkhitvā ettha kammaṭṭhānaṁ anuyuñjitabbanti
upadissati tato tattha kammaṭṭhānamanuyuttena yoginā kamena
arahatte patte sammāsambuddho vata so bhagavāti mahantaṁ
1. damaṁ.
498
Sakkāraṁ labhati. Ayaṁ pana bhikkhu dīpisadisoti vuccati. Yathā
hi mahādīpirājā araññe tiṇagahanaṁ vā vanagahanaṁ vā pabbatagahanaṁ
vā nissāya niliyitvā vanamahisagokaṇṇasūkarādayo mige gaṇhāti
evamevāyaṁ araññādīsu kammaṭṭhānaṁ anuyuñjanto bhikkhu yathākkamena
sotāpattisakadāgāmianāgāmiarahattamagge ceva ariyaphalañca
gaṇhātīti veditabbo. Tenāhu porāṇā
yathāpi dīpiko nāma niliyitvā 1- gaṇhatī mige
tathevāyaṁ buddhaputto yuttayogo vipassako
araññaṁ pavisitvāna gaṇhāti phalamuttamanti.
Tenassa parakkamajavayoggabhūmiṁ araññasenāsanaṁ dassento bhagavā
araññagato vātiādimāha. Tattha araññagato vāti araññaṁ
nāma nikkhamitvā bahiindakhīlā sabbametaṁ araññanti ca
araññikaṁ nāma senāsanaṁ pañcadhanusatikaṁ pacchimanti ca evaṁ
vuttalakkhaṇesu araññesu yaṅkiñci pavivekasukhamaraññaṁ gato.
Rukkhamūlagato vāti rukkhasamīpaṁ gato. Suññāgāragato vāti
suññaṁ vivittokāsaṁ gato. Ettha ca ṭhapetvā araññañca
rukkhamūlañca avasesasattavidhasenāsanaṁ gatopi suññāgāragatoti vattuṁ
vaṭṭati. Evamassa ututtayānukulaṁ dhātucariyānukulañca
ānāpānassatibhāvanānurūpaṁ senāsanaṁ upadisitvā alīnānuddhaccapakkhikaṁ
santamiriyāpathaṁ upadisanto nisīdatīti āha. Athassa nisajjāya
daḷhabhāvaṁ assāsappassāsānaṁ pavattanasukhataṁ ārammaṇapariggahūpāyañca
1. nilīyitvātipi dissati.
499
Dassento pallaṅkaṁ ābhujitvātiādimāha. Tattha pallaṅkanti
samantato ūrubaddhāsanaṁ. Ābhujitvāti ābandhitvā. Ujuṁ kāyaṁ
paṇidhāyāti uparimaṁ sarīraṁ ujukaṁ ṭhapetvā aṭṭhārasa piṭṭhikaṇṭake
koṭiyā koṭiṁ paṭipādetvā. Evaṁ hi nisinnassa cammamaṁsanahārūni
na paṇamanti. Athassa yā tesaṁ paṇamanapaccayāeva khaṇe
khaṇe vedanā uppajjeyyuṁ tā na uppajjanti. Tāsu
anuppajjamānāsu cittaṁ ekaggaṁ hoti kammaṭṭhānaṁ na paripatati
vuḍḍhiṁ phātiṁ upagacchati. Parimukhaṁ satiṁ upaṭṭhapetvāti
kammaṭṭhānābhimukhaṁ satiṁ ṭhapayitvā. Athavā parīti pariggahaṭṭho
mukhanti niyyānaṭṭho satīti upaṭṭhānaṭṭho tena vuccati parimukhaṁ
satinti evaṁ paṭisambhidāyaṁ vuttanayeneva cettha attho daṭṭhabbo.
Tatrāyaṁ saṅkhepo pariggahitaniyyānaṁ satiṁ katvāti.
So satova assasatīti so bhikkhu evaṁ nisīditvā evañca
satiṁ upaṭṭhapetvā taṁ satiṁ avijahanto satoeva assasati sato
passasati. Satokārī hotīti vuttaṁ hoti. Idāni yehākārehi
satokārī hoti te dassento dīghaṁ vā assasantotiādimāha.
Vuttaṁ hetaṁ paṭisambhidāyaṁ so satova assasati
sato passasatīti etasseva vibhaṅge battiṁsāya ākārehi
satokārī hoti dīghaṁ assāsavasena cittassa ekaggataṁ avikkhepaṁ
pajānato sati upaṭṭhitā hoti tāya satiyā tena ñāṇena
satokārī hoti dīghaṁ passāsavasena .pe. Paṭinissaggānupassī
500
Assāsavasena paṭinissaggānupassī passāsavasena cittassa ekaggataṁ
avikkhepaṁ pajānato sati upaṭṭhitā hoti tāya satiyā tena
ñāṇena satokārī hotīti. Tattha dīghaṁ vā assasantoti
dīghaṁ vā assāsaṁ pavattento. Assāsoti bahi nikkhamanavāto
passāsoti anto pavisanavātoti vinayaṭṭhakathāyaṁ vuttaṁ.
Suttantaṭṭhakathāsu pana upapaṭipāṭiyā āgataṁ. Tattha sabbesampi
gabbhaseyyakānaṁ mātukucchito nikkhamanakāle paṭhamaṁ gabbhantaravāto
bahi nikkhamati pacchā bāhiravāto sukhumaṁ rajaṁ gahetvā abbhantaraṁ
pavisanto tāluṁ āhacca nibbāyati. Evantāva assāsappassāsā
veditabbā. Yā pana tesaṁ dīgharassatā sā addhānavasena
veditabbā. Yathā hi okāsaddhānaṁ pharitvā ṭhitaṁ udakaṁ
vā vālikā vā dīghamudakaṁ dīghā vālikā rassamudakaṁ rassā
vālikāti vuccati evaṁ cuṇṇavicuṇṇāpi assāsappassāsā
hatthisarīre ahisarīre ca tesaṁ attabhāvasaṅkhātaṁ dīghaṁ addhānaṁ saṇikaṁ
pūretvā saṇikameva nikkhamanti tasmā dīghāti vuccanti. Sunakhasasādīnaṁ
attabhāvasaṅkhātaṁ rassaṁ addhānaṁ sīghaṁ pūretvā sīghameva nikkhamanti
tasmā rassāti vuccanti. Manussesu pana keci hatthiahiādayo
viya kāladdhānavasena dīghaṁ assasanti ca passasanti ca keci
sunakhasasādayo viya rassaṁ tasmā tesaṁ kālavasena dīghamaddhānaṁ nikkhamantā
ca pavisantā ca te dīghā ittaramaddhānaṁ nikkhamantā ca pavisantā
ca rassāti veditabbā. Tatrāyaṁ bhikkhu navahākārehi dīghaṁ assasanto
501
Ca passasanto ca dīghaṁ assasāmi passasāmīti pajānāti. Evaṁ
pajānato cassa ekenākārena kāyānupassanāsatipaṭṭhānabhāvanā
sampajjatīti veditabbā. Yathāha paṭisambhidāyaṁ. Kathaṁ dīghaṁ
assasanto dīghaṁ assasāmīti pajānāti .pe. Rassaṁ passasanto rassaṁ
passasāmīti pajānāti. Dīghaṁ assāsaṁ addhānasaṅkhāte assasati
dīghaṁ passāsaṁ addhānasaṅkhāte passasati dīghaṁ assāsappassāsaṁ
addhānasaṅkhāte assasatipi passasatipi dīghaṁ assāsappassāsaṁ
addhānasaṅkhāte assasatopi passasatopi chando uppajjati. Chandavasena
tato sukhumataraṁ dīghaṁ assāsaṁ addhānasaṅkhāte assasati chandavasena
tato sukhumataraṁ dīghaṁ passāsaṁ addhānasaṅkhāte passasati chandavasena
tato sukhumataraṁ assāsappassāsaṁ addhānasaṅkhāte assasatipi passasatipi
chandavasena tato sukhumataraṁ dīghaṁ assāsappassāsaṁ addhānasaṅkhāte
assasatopi passasatopi pāmujjaṁ uppajjati. Pāmujjavasena tato
sukhumataraṁ dīghaṁ assāsaṁ addhānasaṅkhāte assasati pāmujjavasena
tato sukhumataraṁ dīghaṁ passāsaṁ .pe. Dīghaṁ assāsappassāsaṁ
addhānasaṅkhāte assasatipi passasatipi pāmujjavasena tato sukhumataraṁ
dīghaṁ assāsappassāsaṁ addhānasaṅkhāte assasatopi passasatopi
dīghaṁ assāsappassāsā cittaṁ vivaṭṭati upekkhā saṇṭhāti.
Imehi navahākārehi dīghaṁ assāsappassāsā kāyo upaṭṭhānaṁ sati
anupassanā ñāṇaṁ kāyo upaṭṭhānaṁ no sati sati upaṭṭhānañceva
sati ca tāya satiyā tena ñāṇena taṁ kāyaṁ anupassatīti tena
502
Vuccati kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānabhāvanāti. Eseva nayo
rassapadepi. Ayaṁ pana viseso. Yathā ettha dīghaṁ assāsaṁ
addhānasaṅkhāteti vuttaṁ evaṁ idha rassaṁ assāsaṁ ittarasaṅkhāte
assasatīti āgataṁ. Tasmā tassa vasena yāva tena vuccati kāye
kāyānupassanāsatipaṭṭhānābhāvanāti tāva yojetabbaṁ. Evamayaṁ
addhānavasena ittaravasena ca imehi navahi ākārehi assāsappassāse
pajānanto dīghaṁ vā assasanto dīghaṁ assasāmīti pajānāti .pe.
Rassaṁ vā passasanto rassaṁ passasāmīti pajānātīti veditabbo.
Evaṁ pajānato cassa
dīgho rasso ca assāso passāsopi ca tādiso
cattāro vaṇṇā vattanti nāsikaggeva bhikkhunoti.
Sabbakāyapaṭisaṁvedī assasissāmīti .pe. Passasissāmīti
sikkhatīti sakalassa assāsakāyassa ādimajjhapariyosānaṁ viditaṁ karonto
pākaṭaṁ karonto assasissāmīti sikkhati sakalassa passāsakāyassa
ādimajjhapariyosānaṁ viditaṁ karonto pākaṭaṁ karonto
passasissāmīti sikkhati. Evaṁ viditaṁ karonto pākaṭaṁ karonto
ñāṇasampayuttacittena assasati ceva passasati ca tasmā assasissāmi
passasissāmīti sikkhatīti vuccati. Ekassa hi bhikkhuno cuṇṇavigate 1-
assāsakāye vā passāsakāye vā ādi pākaṭo hoti na
majjhapariyosānaṁ so ādimeva pariggahetuṁ sakkoti majjhapariyosāne
kilamati. Ekassa majjhaṁ pākaṭaṁ hoti na ādipariyosānaṁ so
503
Majjhameva pariggahetuṁ sakkoti ādipariyosāne kilamati. Ekassa
pariyosānaṁ pākaṭaṁ hoti na ādimajjhaṁ so pariyosānameva
pariggahetuṁ sakkoti ādimajjhe kilamati. Ekassa sabbampi
pākaṭaṁ hoti so sabbampi pariggahetuṁ sakkoti na katthaci
kilamati. Tādisena bhavitabbanti dassento āha sabbakāyapaṭisaṁvedī
assasissāmīti .pe. Passasissāmīti sikkhatīti. Tattha sikkhatīti
evaṁ ghaṭati vāyamati. Yo vā tathābhūtassa saṁvaro ayamettha
adhisīlasikkhā yo tathābhūtassa samādhi ayaṁ adhicittasikkhā yā
tathābhūtassa paññā ayaṁ adhipaññāsikkhāti imā tisso sikkhāyo
tasmiṁ ārammaṇe tāya satiyā tena manasikārena sikkhati āsevati
bhāveti bahulīkarotīti evamettha attho daṭṭhabbo. Tattha
yasmā purimanayena kevalaṁ assasitabbaṁ passasitabbameva ca na
aññaṁ kiñci kātabbaṁ ito paṭṭhāya pana ñāṇuppādanādīsu
yogo karaṇīyo tasmā tattha assasāmīti pajānāti passasāmīti
pajānātītveva vattamānakālavasena pāliṁ vatvā ito paṭṭhāya kattabbassa
ñāṇuppādanādino ākārassa dassanatthaṁ sabbakāyapaṭisaṁvedī
assasissāmīti sikkhatītiādinā nayena anāgatavacanavasena pāli
āropitāti veditabbā.
Passambhayaṁ kāyasaṅkhāraṁ assasissāmīti .pe. Passasissāmīti
sikkhatīti oḷārikaṁ kāyasaṅkhāraṁ passambhento paṭippassambhento
nirodhento vūpasamento assasissāmi passasissāmīti sikkhati.
504
Tatrevaṁ oḷārikasukhumatā ca passaddhi ca veditabbā. Imassa
hi bhikkhuno pubbe apariggahitakāle kāyo ca cittañca sadarathā
honti oḷārikānaṁ kāyacittānaṁ oḷārikatte avūpasante
assāsappassāsāpi oḷārikā honti balavatarā hutvā pavattanti
nāsikā nappahoti mukhena assasantopi passasantopi tiṭṭhati.
Yadā panassa kāyopi cittampi pariggahitā honti tadā te
santā honti vūpasantā. Tesu santesu assāsappassāsā
sukhumā hutvā pavattanti atthi nukho natthīti vicetabbākārappattā
honti. Seyyathāpi purisassa dhāvitvā pabbatā vā orohitvā
mahābhāraṁ vā sīsato oropetvā ṭhitassa oḷārikā
assāsappassāsā honti nāsikā nappahoti mukhena assasantopi
passasantopi tiṭṭhati. Yadā panesa taṁ parissamaṁ vinodetvā
nahātvā ca pivitvā ca allasāṭakaṁ hadaye katvā sītāya chāyāya
nipanno hoti athassa te assāsappassāsā sukhumā honti
atthi nukho natthīti vicetabbākārappattā. Evameva
imassa bhikkhuno pubbe apariggahitakāle kāyo ca .pe.
Vicetabbākārappattā honti. Taṁ kissa hetu. Tathāhissa pubbe
apariggahitakāle oḷārikoḷārike kāyasaṅkhāre passambhemīti
ābhogasamannāhāramanasikārapaccavekkhaṇā natthi. Pariggahitakāle
pana atthi. Tenassa apariggahitakālato pariggahitakāle kāyasaṅkhāro
sukhumo hoti. Tenāhu porāṇā
505
Sāraddhe kāye citte ca adhimattaṁ pavattati
asāraddhamhi kāyamhi sukhumaṁ sampavattatīti.
Pariggahepi oḷāriko paṭhamajjhānūpacāre sukhumo. Tasmimpi oḷāriko
paṭhamajjhāne sukhumo. Paṭhamajjhāne ca dutiyajjhānūpacāre ca oḷāriko
dutiyajjhāne sukhumo. Dutiyajjhāne ca tatiyajjhānūpacāre ca oḷāriko
tatiyajjhāne sukhumo. Tatiyajjhāne ca catutthajjhānūpacāre ca
oḷāriko catutthajjhāne atisukhumo appavattimeva pāpuṇāti.
Idaṁ tāva dīghabhāṇakasaṁyuttabhāṇakānaṁ mataṁ. Majjhimabhāṇakā
pana paṭhamajjhāne oḷāriko dutiyajjhānūpacāre sukhumoti evaṁ
heṭṭhimaheṭṭhimajjhānato uparūparijjhānūpacārepi sukhumataraṁ icchanti.
Sabbesaṁyeva pana matena apariggahitakāle pavattakāyasaṅkhāro
pariggahitakāle paṭippassambhati pariggahitakāle pavattakāyasaṅkhāro
paṭhamajjhānūpacāre .pe. Catutthajjhānūpacāre pavattakāyasaṅkhāro
catutthajjhāṇe paṭippassambhati. Ayaṁ tāva samathe nayo. Vipassanāyaṁ
pana apariggahe pavatto kāyasaṅkhāro oḷāriko mahābhūtapariggahe
sukhumo sopi oḷāriko upādārūpapariggahe sukhumo sopi
oḷāriko sakalarūpapariggahe sukhumo sopi oḷāriko arūpapariggahe
sukhumo sopi oḷāriko rūpārūpapariggahe sukhumo sopi oḷāriko
paccayapariggahe sukhumo sopi oḷāriko sapaccayanāmarūpadassane
sukhumo sopi oḷāriko lakkhaṇārammaṇikavipassanāya sukhumo sopi
dubbalavipassanāya oḷāriko balavavipassanāya sukhumo. Tattha
506
Pubbe vuttanayeneva purimassa purimassa pacchimena pacchimena passaddhi
veditabbā. Evamettha oḷārikasukhumatā ca passaddhi ca veditabbā.
Paṭisambhidāyaṁ panassa saddhiṁ codanāsodhanāhi evamattho vutto.
Kathaṁ. Passambhayaṁ kāyasaṅkhāraṁ assasissāmi .pe. Passasissāmīti
sikkhati. Katame kāyasaṅkhārā. Dīghaṁ assāsā kāyikā ete
dhammā kāyapaṭibaddhā kāyasaṅkhārā te kāyasaṅkhāre passambhento
nirodhento vūpasamento sikkhati dīghaṁ passāsā kāyikā ete
dhammā .pe. Rassaṁ assāsā rassaṁ passāsā sabbakāyapaṭisaṁvedī
assāsā sabbakāyapaṭisaṁvedī passāsā kāyikā ete dhammā
kāyapaṭibaddhā kāyasaṅkhārā te kāyasaṅkhāre passambhento
nirodhento vūpasamento sikkhati. Yathārūpehi kāyasaṅkhārehi
yā kāyassa ānamanā vinamanā sannamanā paṇamanā iñjanā
phandanā calanā kampanā passambhayaṁ kāyasaṅkhāraṁ assasissāmīti
sikkhati passambhayaṁ kāyasaṅkhāraṁ passasissāmīti sikkhati. Yathārūpehi
kāyasaṅkhārehi yā kāyassa na ānamanā na vinamanā na sannamanā
na paṇamanā aniñjanā aphandanā acalanā akampanā santaṁ
sukhumaṁ passambhayaṁ kāyasaṅkhāraṁ assasissāmi passasissāmīti sikkhati.
Iti kira passambhayaṁ kāyasaṅkhāraṁ assasissāmīti sikkhati
passambhayaṁ kāyasaṅkhāraṁ passasissāmīti sikkhati. Evaṁ sante
vātūpaladdhiyā ca pabhāvanā na hoti assāsappassāsānañca
pabhāvanā na hoti ānāpānassatiyā ca pabhāvanā na hoti
507
Ānāpānassatisamādhissa ca pabhāvanā na hoti na ca taṁ samāpattiṁ
paṇḍitā samāpajjantipi vuṭṭhahantipi. Iti kira passambhayaṁ
kāyasaṅkhāraṁ assasissāmi passasissāmīti sikkhati. Evaṁ sante
vātūpaladdhiyā ca pabhāvanā hoti assāsappassāsānañca pabhāvanā
hoti ānāpānassatiyā ca pabhāvanā hoti ānāpānassatisamādhissa
ca pabhāvanā hoti tañca naṁ samāpattiṁ paṇḍitā samāpajjantipi
vuṭṭhahantipi. Yathākathaṁ viya. Seyyathāpi kaṁse ākoṭṭite paṭhamaṁ
oḷārikā saddā pavattanti. Oḷārikānaṁ saddānaṁ nimittaṁ
suggahitattā sumanasikatattā sūpadhāritattā niruddhepi oḷārike
sadde atha pacchā sukhumakā saddā pavattanti sukhumakānaṁ
saddānaṁ nimittaṁ suggahitattā sumanasikatattā sūpadhāritattā
niruddhepi sukhumake sadde atha pacchā sukhumasaddanimittārammaṇatāpi
cittaṁ pavattati. Evameva paṭhamaṁ oḷārikā assāsappassāsā
pavattanti oḷārikānaṁ assāsappassāsānaṁ nimittaṁ suggahitattā
sumanasikatattā sūpadhāritattā niruddhepi oḷārike assāsappassāse
atha pacchā sukhumakā assāsappassāsā pavattanti sukhumakānaṁ
assāsappassāsānaṁ nimittaṁ suggahitattā sumanasikatattā
sūpadhāritattā niruddhepi sukhumake assāsappassāse atha pacchā
sukhumāssāsappassāsanimittārammaṇatāpi cittaṁ na vikkhepaṁ gacchati.
Evaṁ sante vātūpaladdhiyā ca pabhāvanā hoti assāsappassāsānañca
pabhāvanā hoti ānāpānassatiyā ca pabhāvanā hoti
508
Ānāpānassatisamādhissa ca pabhāvanā hoti tañca naṁ samāpattiṁ
paṇḍitā samāpajjantipi vuṭṭhahantipi. Passambhayaṁ kāyasaṅkhāraṁ
assāsappassāsā kāyo upaṭṭhānaṁ sati anupassanā ñāṇaṁ
kāyo upaṭṭhānaṁ no sati sati upaṭṭhānañceva sati ca tāya
satiyā tena ñāṇena taṁ kāyaṁ anupassatīti tena vuccati kāye
kāyānupassanāsatipaṭṭhānabhāvanāti. Ayaṁ tāvettha kāyānupassanāvasena
vuttassa paṭhamacatukkassa anupubbapadavaṇṇanā. Yasmā panettha
idameva catukkaṁ ādikammikassa kammaṭṭhānavasena vuttaṁ itarāni pana
tīṇi catukkāni ettha pattajjhānassa vedanācittadhammānupassanāvasena
vuttāni tasmā idaṁ kammaṭṭhānaṁ bhāvetvā ānāpānacatutthaj-
jhānapadaṭṭhānāya vipassanāya saha paṭisambhidāhi arahattaṁ
pāpuṇitukāmena buddhaputtena yaṁ kātabbaṁ taṁ sabbaṁ idheva
tāva ādikammikassa kulaputtassa vasena ādito pabhūti evaṁ
veditabbaṁ.
Catubbidhaṁ tāva sīlaṁ visodhetabbaṁ. Tattha tividhā visodhanā
anāpajjanaṁ āpannavuṭṭhānaṁ kilesehi ca apaṭipīḷanaṁ. Evaṁ
visuddhasīlassa hi bhāvanā sampajjati. Yamidaṁ cetiyaṅgaṇavattaṁ
bodhiaṅgaṇavattaṁ upajjhāyavattaṁ ācariyavattaṁ jantāgharavattaṁ
uposathāgāravattaṁ dveasītikkhandhakavattāni cuddasavidhaṁ mahāvattanti
imesaṁ vasena abhisamācārikasīlaṁ vuccati tampi sādhukaṁ paripūretabbaṁ.
Yo hi ahaṁ sīlaṁ rakkhāmi kiṁ ābhisamācārikena kammanti
509
Vadeyya tassa sīlaṁ paripūrissatīti netaṁ ṭhānaṁ vijjati.
Ābhisamācārikavatte pana paripūre 1- sīlaṁ paripūrati. Sīle
paripūre 1- samādhi gabbhaṁ gaṇhāti. Vuttaṁ hetaṁ bhagavatā so
vata bhikkhave bhikkhu ābhisamācārikaṁ dhammaṁ aparipūretvā sīlāni
paripūressatīti netaṁ ṭhānaṁ vijjatīti. Vitthāretabbaṁ. Tasmānena
yampidaṁ cetiyaṅgaṇavattādi ābhisamācārikaṁ vuccati tampi sādhukaṁ
paripūretabbaṁ. Tato
āvāso ca kulaṁ lābho gaṇo kammena pañcamaṁ
addhānaṁ ñāti ābādho gaṇṭho iddhīti te dasāti.
Evaṁ vuttesu dasasu palibodhesu yo palibodho atthi so
upacchinditabbo. Evaṁ upacchinnapalibodhena kammaṭṭhānaṁ
uggahetabbaṁ. Taṁ dubbidhaṁ hoti sabbatthakakammaṭṭhānañca
pārihāriyakammaṭṭhānañca. Tattha sabbatthakakammaṭṭhānannāma
bhikkhusaṅghādīsu mettā maraṇassati ca. Asubhasaññātipi
eke. Kammaṭṭhānikena hi bhikkhunā paṭhamaṁ tāva paricchinditvā
sīmaṭṭhakabhikkhusaṅghe mettā bhāvetabbā tato sīmaṭṭhakadevatāsu
tato gocaragāme issarajane tato tattha manusse upādāya
sabbasattesu. So hi bhikkhusaṅghe mettāya sahavāsīnaṁ
muducittataṁ janeti. Athassa sukhasaṁvāsatā hoti. Sīmaṭṭhakadevatāsu
mettāya mudukatacittāhi devatāhi dhammikāya rakkhāya susaṁvihitārakkho
1. paripuṇṇe.
510
Hoti. Gocaragāme issarajane mettāya mudukatacittasantānehi
issarehi dhammikāya rakkhāya surakkhitaparikkhāro hoti. Tattha
manussesu mettāya pasāditacittehi tehi aparibhūto hutvā vicarati.
Sabbasattesu mettāya sabbattha apaṭihatacāro hoti.
Maraṇassatiyā pana avassaṁ maritabbanti cintento anesanaṁ pahāya
uparūparivaḍḍhamānasaṁvego anolīnavuttiko hoti. Asubhasaññāya
dibbesupi ārammaṇesu taṇhā na uppajjati. Tenassetaṁ tayaṁ evaṁ
bahūpakārattā sabbattha atthayitabbaṁ icchitabbanti katvā adhippetassa
ca yogānuyogakammassa padaṭṭhānattā sabbatthakakammaṭṭhānanti
vuccati. Aṭṭhattiṁsārammaṇesu pana yaṁ yassa caritānukulaṁ taṁ
tassa niccaṁ pariharitabbatāya yathāvutteneva nayena
pārihāriyakammaṭṭhānanti vuccati. Idha pana idameva ānāpānakammaṭṭhānaṁ
pārihāriyakammaṭṭhānanti vuccati. Ayamettha saṅkhepo. Vitthāro
pana sīlavisodhanakathaṁ palibodhūpacchedakathañca icchantena visuddhimaggato
gahetabbo. Evaṁ visuddhasīlena pana upacchinnapalibodhena ca idaṁ
kammaṭṭhānaṁ uggaṇhantena imināva kammaṭṭhānena catutthajjhānaṁ
nibbattetvā vipassanaṁ vaḍḍhetvā arahattaṁ pattassa buddhaputtassa
santike uggahetabbaṁ. Taṁ alabhantena anāgāmissa tampi
alabhantena sakadāgāmissa tampi alabhantena sotāpannassa tampi
alabhantena ānāpānacatutthajjhānalābhissa taṁpi alabhantena
pāliyā aṭṭhakathāya ca asammuḷhassa vinicchayācariyassa santike
511
Uggahetabbaṁ. Arahantādayo hi attanā adhigatamaggameva
ācikkhanti. Ayaṁ pana gahanappadese mahāhatthipathaṁ nīharanto
viya sabbatthārammaṇe asammuḷho sappāyāsappāyaṁ paricchinditvā
katheti. Tatrāyaṁ anupubbīkathā. Tena bhikkhunā sallahukavuttinā
vinayācārasampannena vuttappakāramācariyaṁ upasaṅkamitvā
vattapaṭipattiyā ārādhitacittassa tassa santike pañcasandhikaṁ kammaṭṭhānaṁ
uggahetabbaṁ. Tatrīmā pañca sandhiyo uggaho paripucchā
upaṭṭhānaṁ appanā lakkhaṇanti. Tattha uggaho nāma
kammaṭṭhānassa uggaṇhanaṁ. Paripucchā nāma kammaṭṭhānassa
paripucchanā. Upaṭṭhānaṁ nāma kammaṭṭhānassa upaṭṭhānaṁ.
Appanā nāma kammaṭṭhānassa appanā. Lakkhaṇaṁ nāma
kammaṭṭhānassa lakkhaṇaṁ. Evaṁ lakkhaṇamidaṁ kammaṭṭhānanti
kammaṭṭhānasabhāvūpadhāraṇanti vuttaṁ hoti. Evaṁ pañcasandhikaṁ
kammaṭṭhānaṁ uggaṇhanto attanāpi na kilamati ācariyampi na
viheṭheti. Tasmā thokaṁ uddisāpetvā bahuṁ kālaṁ sajjhāyitvā
evaṁ pañcasandhikaṁ kammaṭṭhānaṁ uggahetvā sace tattha sappāyaṁ
hoti tattheva vasitabbaṁ no ce tattha sappāyaṁ hoti ācariyaṁ
āpucchitvā sace mandapañño yojanaparamaṁ gantvā sace
tikkhapañño dūrampi gantvā aṭṭhārasasenāsanadosavivajjitaṁ
pañcasenāsanaṅgasamannāgataṁ senāsanaṁ upagamma tattha vasantena
upacchinnakhuddakapalibodhena katabhattakiccena bhattasammadaṁ paṭivinodetvā
512
Ratanattayaguṇānussaraṇena cittaṁ sampahaṁsetvā ācariyuggahato
ekapadampi appamussantena imaṁ ānāpānassatikammaṭṭhānaṁ
manasikātabbaṁ. Ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana imaṁ
kathāmaggaṁ icchantena visuddhimaggato gahetabbo. Yaṁ pana
vuttaṁ imaṁ ānāpānassatikammaṭṭhānaṁ manasikātabbanti tatrāyaṁ
manasikāravidhi gaṇanā anubandhanā phusanā ṭhapanā sallakkhaṇā
vivaṭṭanā pārisuddhi tesañca paṭipassanāti. Gaṇanāti gaṇanāyeva.
Anubandhanāti anuvahanā. Phusanāti phuṭṭhaṭṭhānaṁ. Ṭhapanāti
appanā. Sallakkhaṇāti vipassanā. Vivaṭṭanāti maggo.
Pārisuddhīti phalaṁ. Tesañca paṭipassanāti paccavekkhaṇā.
Tattha iminā ādikammikakulaputtena paṭhamaṁ gaṇanāya imaṁ
kammaṭṭhānaṁ manasikātabbaṁ. Gaṇantena ca pañcannaṁ heṭṭhā
na ṭhapetabbaṁ dasannaṁ upari na netabbaṁ antare khaṇḍaṁ na
dassetabbaṁ. Pañcannaṁ heṭṭhā ṭhapentassa hi sambādhe
okāse cittuppādo vipphandati sambādhe vaje sanniruddhagoṇo
viya. Dasannaṁ upari nentassa gaṇanānissitova cittuppādo
hoti. Antarā khaṇḍaṁ dassentassa sikhāppattaṁ nukho me
kammaṭṭhānaṁ noti cittaṁ vikampati. Tasmā ete dose
vajjetvā gaṇetabbaṁ. Gaṇantena paṭhamaṁ dandhagaṇanāya
dhaññamāpakagaṇanāya gaṇetabbaṁ. Dhaññamāpako hi nāḷiṁ
pūretvā ekanti vatvā okīrati puna pūrento kañci 1-
1. kiñcītipi dissati.
513
Kacavaraṁ disvā taṁ chaḍḍento ekaṁ ekanti vadati.
Esa nayo dve dvetiādīsu. Evameva imināpi
assāsappassāsesu yo upaṭṭhāti taṁ gahetvā ekaṁ ekantiādiṁ
katvā yāva dasa dasāti pavattamānaṁ pavattamānaṁ upalakkhetvā
gaṇetabbaṁ. Tassa evaṁ gaṇayato nikkhamantā ca pavisantā
ca assāsappassāsā pākaṭā honti. Athānena taṁ dandhagaṇanaṁ
dhaññamāpakagaṇanaṁ pahāya sīghagaṇanāya gopālagaṇanāya gaṇetabbaṁ.
Cheko hi gopālako sakkharāyo ucchaṅgena gahetvā rajjudaṇḍahattho
pātova vajaṁ gantvā gāvo piṭṭhiyaṁ paharitvā palighatthambhamatthake
nisinno dvāraṁ pattaṁ pattaṁyeva gāviṁ ekā dveti sakkharaṁ
khipitvā gaṇeti. Tiyāmarattiṁ sambādhe okāse dukkhaṁ vuṭṭhagogaṇo
nikkhamanto aññamaññaṁ upanighaṁsento vegavegena puñjapuñjo
hutvā nikkhamati. So vegavegena tīṇi cattāri pañca dasāti
gaṇetiyeva. Evaṁ imassāpi purimanayena gaṇayato assāsappassāsā
pākaṭā hutvā sīghaṁ sīghaṁ punappunaṁ sañcaranti. Tato tena
sīghaṁ sīghaṁ punappunaṁ sañcarantīti ñatvā anto ca bahi ca
aggahetvā dvārappattaṁ dvārappattaṁyeva gahetvā eko
dve tīṇi cattāri pañca eko dve tīṇi cattāri pañca
cha eko dve tīṇi cattāri pañca cha satta aṭṭha nava
dasāti sīghaṁ sīghaṁ gaṇetabbameva. Gaṇanapaṭibaddhe hi kammaṭṭhāne
gaṇanabaleneva cittaṁ ekaggaṁ hoti arittūpatthambhanavasena
514
Caṇḍasote nāvāṭhapanamiva. Tassevaṁ sīghaṁ sīghaṁ gaṇayato
kammaṭṭhānaṁ nirantarappavattaṁ viya hutvā upaṭṭhāti. Atha
nirantaraṁ pavattatīti ñatvā anto ca bahi ca vātaṁ
apariggahetvā purimanayeneva vegavegena gaṇetabbaṁ.
Antopavisanavātehi saddhiṁ cittaṁ pavesayato abbhantaraṁ 1- vātabbhāhataṁ
medapūritaṁ viya hoti. Bahinikkhamanavātena saddhiṁ cittaṁ nīharato
bahiddhā puthuttārammaṇe cittaṁ vikkhipati. Phuṭṭhokāse pana
satiṁ ṭhapetvā bhāventasseva bhāvanā sampajjati. Tena
vuttaṁ anto ca bahi ca vātaṁ apariggahetvā purimanayeneva
vegavegena gaṇetabbanti. Kīvaciraṁ panetaṁ gaṇetabbanti.
Yāva vinā gaṇanāya assāsappassāsārammaṇe sati santiṭṭhati.
Bahivisaṭavitakkavicchedaṁ katvā assāsappassāsārammaṇe
satisaṇṭhapanatthaṁyeva hi gaṇanāti. Evaṁ gaṇanāya manasikatvā
anubandhanāya manasikātabbaṁ. Anubandhanā nāma gaṇanaṁ paṭisaṁharitvā
satiyā nirantaraṁ assāsappassāsānaṁ anugamanaṁ. Tañca kho na
ādimajjhapariyosānānugamanavasena. Bahinikkhamanavātassa hi nābhi
ādi hadayaṁ majjhaṁ nāsikā pariyosānaṁ. Abbhantaraṁ pavisanavātassa
nāsikaggaṁ ādi hadayaṁ majjhaṁ nābhi pariyosānaṁ. Tañcassa
anugacchato vikkhepagataṁ cittaṁ sārambhāya ceva hoti iñjanāya
ca. Yathāha. Assāsādimajjhapariyosānaṁ satiyā anugacchato
ajjhattaṁ vikkhepagatena cittena kāyopi cittampi sāraddhā ca
515
Honti iñjitā ca phanditā ca passāsādimajjhapariyosānaṁ
satiyā anugacchato bahiddhā vikkhepagatena cittena kāyopi
cittampi sāraddhā ca honti iñjitā ca phanditā cāti.
Tasmā anubandhanāya manasikarontena na ādimajjhapariyosānavasena
manasikātabbaṁ. Apica kho phusanāvasena ca ṭhapanāvasena ca
manasikātabbaṁ. Gaṇanānubandhanavasena viya hi phusanāṭhapanāvasena
visuṁ manasikāro natthi. Phuṭṭhaphuṭṭhaṭṭhāneyeva pana gaṇento
gaṇanāya ca phusanāya ca manasikaroti. Tattheva gaṇanaṁ paṭisaṁharitvā
te satiyā anubandhanto appanāvasena ca cittaṁ ṭhapento
anubandhanāya ca phusanāya ca ṭhapanāya ca manasikarotīti vuccati.
Svāyamattho aṭṭhakathāyaṁ vuttapaṅguladovārikopamāhi paṭisambhidāyaṁ
vuttakakacopamāya ca veditabbo. Tatrāyaṁ paṅgulopamā
seyyathāpi paṅgulo dolāya kīḷataṁ mātāputtānaṁ dolaṁ khipitvā
tattheva dolatthambhamūle nisinno kamena āgacchantassa ca
gacchantassa ca dolāphalakassa ubho koṭiyo majjhañca passati
na ca ubhokoṭimajjhānaṁ dassanatthaṁ byāvaṭo hoti evamevāyaṁ
bhikkhu sativasena upanibandhanatthambhamūle ṭhapetvā assāsappassāsadolaṁ
khipitvā tattheva nimitte satiyā nisinno kamena
āgacchantānañca gacchantānañca phuṭṭhaṭṭhāne assāsappassāsānaṁ
ādimajjhapariyosānaṁ satiyā anugacchanto tattha ca cittaṁ
ṭhapento passati na ca tesaṁ dassanatthaṁ byāvaṭo hoti.
516
Ayaṁ paṅgulopamā. Ayampana dovārikopamā seyyathāpi
dovāriko nagarassa anto ca bahi ca purise ko tvaṁ
kuto vā āgato kuhiṁ vā gacchati kiṁ vā te hattheti
na vīmaṁsati na hi tassa te bhārā dvārappattaṁ dvārappattaṁyeva
pana vīmaṁsati evameva imassa bhikkhuno anto paviṭṭhavātā
ca bahi nikkhantavātā ca na bhārā honti dvārappattā
dvārappattāyeva bhārāti. Ayaṁ dovārikopamā. Kakacopamā
pana ādito pabhūti veditabbā. Vuttaṁ hetaṁ
nimittaṁ assāsappassāsā anārammaṇamekacittassa
ajānato ca tayo dhamme bhāvanā nūpalabbhati.
Nimittaṁ assāsappassāsā anārammaṇamekacittassa
jānato ca tayo dhamme bhāvanā upalabbhatīti.
Kathaṁ ime tayo dhammā ekacittassa ārammaṇaṁ na honti.
Na cīme tayo dhammā aviditā honti na ca cittaṁ
vikkhepaṁ gacchati padhānañca paññāyati payogañca sādheti
visesamadhigacchati. Seyyathāpi rukkho same bhūmibhāge nikkhitto
tamenaṁ puriso kakacena chindeyya rukkhe phuṭṭhakakacadantānaṁ
vasena purisassa sati upaṭṭhitā hoti na ca āgate vā
gate vā kakacadante manasikaroti na ca āgatā vā gatā
vā kakacadantā aviditā honti padhānañca paññāyati
payogañca sādheti. Yathāpi rukkho same bhūmibhāge nikkhitto
517
Evaṁ upanibandhananimittaṁ. Yathā kakacadantā evaṁ assāsappassāsā.
Yathā rukkhe phuṭṭhakakacadantānaṁ vasena purisassa sati upaṭṭhitā
hoti na āgate vā gate vā kakacadante manasikaroti
na āgatā vā gatā vā kakacadantā aviditā honti
padhānañca paññāyati payogañca sādheti evameva bhikkhu
nāsikagge vā mukhanimitte vā satiṁ upaṭṭhapetvā nisinno
hoti na āgate vā gate vā assāsappassāse manasikaroti
na āgatā vā gatā vā assāsappassāsā aviditā honti
padhānañca paññāyati payogañca sādheti visesamadhigacchati.
Padhānanti katamaṁ padhānaṁ āraddhaviriyassa kāyopi cittampi
kammaniyaṁ hoti idaṁ padhānaṁ. Katamo payogo āraddhaviriyassa
upakkilesā pahīyanti vitakkā vūpasamanti ayaṁ payogo.
Katamo viseso āraddhaviriyassa saṁyojanā pahīyanti anusayā
byantī honti ayaṁ viseso. Evaṁ ime tayo dhammā
ekacittassa ārammaṇaṁ na honti na cīme tayo dhammā
aviditā honti na ca cittaṁ vikkhepaṁ gacchati padhānañca
paññāyati payogañca sādheti visesamadhigacchati.
Ānāpānassatī yassa paripuṇṇā subhāvitā
anupubbamparicitā yathā buddhena desitā
somaṁ lokaṁ pabhāseti abbhāmuttova candimāti.
Ayaṁ kakacopamā. Idha panassa āgatāgatavasena amanasikāramattameva
518
Payojananti veditabbaṁ. Idaṁ kammaṭṭhānaṁ manasikaroto kassaci
na cireneva nimittañca uppajjati avasesajjhānaṅgapaṭimaṇḍitā
appanā saṅkhātā ṭhapanā ca sampajjati. Kassaci pana
gaṇanāvaseneva manasikārakālato pabhūti yathā sāraddhakāyassa
mañce vā pīṭhe vā nisīdato mañcapīṭhaṁ onamati vikuṭṭati
paccattharaṇaṁ valiṁ gaṇhāti asāraddhakāyassa pana nisīdato neva
mañcapīṭhaṁ onamati na vikuṭṭati na paccattharaṇaṁ valiṁ gaṇhāti
tūlapicupūritaṁ viya mañcapīṭhaṁ hoti kasmā yasmā asāraddhakāyo
lahuko hoti evameva gaṇanāvasena manasikārakālato pabhūti
anukkamato oḷārikāssāsappassāsanirodhavasena kāyadarathe vūpasante
kāyopi cittampi lahukaṁ hoti sarīraṁ ākāse laṅghanākārappattaṁ
viya hoti tassa oḷārike assāsappassāse niruddhe
sukhumassāsappassāsanimittārammaṇaṁ cittaṁ pavattati tasmimpi niruddhe
aparāparaṁ tato sukhumatarasukhumataranimittārammaṇaṁ pavattatiyeva.
Kathaṁ. Yathā puriso mahatiyā lohasalākāya kaṁsatālaṁ ākoṭṭeyya
ekappahārena mahāsaddo uppajjeyya tassa oḷārikasaddārammaṇaṁ
cittaṁ pavatteyya niruddhe oḷārike sadde atha pacchā
sukhumasaddanimittārammaṇaṁ tasmimpi niruddhe aparāparaṁ tato
sukhumatarasukhumatarasaddanimittārammaṇaṁ pavattateva evanti veditabbaṁ.
Vuttampi cetaṁ seyyathāpi kaṁse ākoṭṭiteti. Vitthāro.
Yathā hi aññāni kammaṭṭhānāni uparūpari vibhatāni honti
519
Na tathā idaṁ. Idampana uparūpari bhāventassa bhāventassa
sukhumataṁ gacchati upaṭṭhānampi na upagacchati. Evaṁ anupaṭṭhahante
pana tasmiṁ na tena bhikkhunā uṭṭhāyāsanā cammakhaṇḍaṁ papphoṭetvā
gantabbaṁ. Kiṁ kātabbaṁ ācariyaṁ pucchissāmīti vā naṭṭhaṁ
dāni me kammaṭṭhānanti vā na vuṭṭhātabbaṁ. Iriyāpathaṁ
vikopetvā gacchato hi kammaṭṭhānaṁ navaṁ navameva hoti tasmā
yathānisinneneva desato āharitabbaṁ. Tatrāyaṁ āharaṇūpāyo.
Tena hi bhikkhunā kammaṭṭhānassa anupaṭṭhahanabhāvaṁ ñatvā iti
paṭisañcikkhitabbaṁ ime assāsappassāsā nāma kattha atthi
kattha natthi kassa vā atthi kassa vā natthīti athevaṁ
paṭisañcikkhato ime antomātukucchiyaṁ natthi udake nimuggānaṁ
natthi tathā asaññibhūtānaṁ matānaṁ catutthajjhānasamāpannānaṁ
rūpārūpabhavasamaṅgīnaṁ nirodhasamāpannānanti ñatvā evaṁ attanāva
attā paṭicodetabbo nanu tvaṁ paṇḍita neva mātukucchigato
na udake nimuggo na asaññibhūto na mato na
catutthajjhānasamāpanno na rūpārūpabhavasamaṅgī na nirodhasamāpanno
atthiyeva te assāsappassāsā mandapaññatāya pana pariggahetuṁ
na sakkosīti. Athānena pakatiphuṭṭhavaseneva cittaṁ ṭhapetvā
manasikāro pavattetabbo. Ime hi dīghanāsikassa nāsāpuṭaṁ
ghaṭṭentā pavattanti rassanāsikassa uttaroṭṭhaṁ. Tasmānena
imaṁ nāma ṭhānaṁ ghaṭṭentīti nimittaṁ ṭhapetabbaṁ. Imameva hi
520
Atthavasaṁ paṭicca vuttaṁ bhagavatā nāhaṁ bhikkhave muṭṭhassatissa
asampajānassa ānāpānassatibhāvanaṁ vadāmīti. Kiñcāpi hi
yaṅkiñci kammaṭṭhānaṁ satassa sampajānasseva sampajjati ito
aññaṁ pana manasikarontassa pākaṭaṁ hoti. Idaṁ pana
ānāpānassatikammaṭṭhānaṁ garukaṁ garukabhāvanaṁ buddhapaccekabuddhabuddhaputtānaṁ
mahāpurisānaṁyeva manasikārabhūmibhūtaṁ na ceva ittaraṁ na
ittarasattasamāsevitaṁ yathā yathā manasikariyati tathā tathā santañceva
hoti sukhumañca tasmā ettha balavatī sati ca paññā ca
icchitabbā. Yathā hi maṭṭhasāṭakassa tunnakaraṇakāle sūcipi
sukhumā icchitabbā sūcipāsavedhanampi tato sukhumataraṁ evameva
maṭṭhasāṭakasadisassa imassa kammaṭṭhānassa bhāvanākāle sūcipaṭibhāgā
satipi sūcipāsavedhanapaṭibhāgā taṁ sampayuttā paññāpi balavatī
icchitabbā. Tāhi capana satipaññāhi samannāgatena bhikkhunā
na te assāsappassāsā aññatra pakatiphuṭṭhokāsā pariyesitabbā.
Yathā pana kasako kasitvā balivadde muñcitvā gocarābhimukhe
katvā chāyāya nisinno visameyya athassa te balivaddā vegena
aṭaviṁ paviseyyuṁ. Yo hoti cheko kasako so puna te
gahetvā yojetukāmo na tesaṁ anupadaṁ gantvā aṭaviṁ āhiṇḍati
athakho rasmiñca paṭodañca gahetvā ujukameva tesaṁ nipātatiṭṭhaṁ
gantvā nisīdati vā nipajjati vā. Atha te goṇe divasabhāgaṁ
caritvā udapānatiṭṭhaṁ otaritvā nahātvā ca pivitvā ca
521
Paccuttaritvā ṭhite disvā rasmiyā bandhitvā paṭodena vijjhanto
ānetvā yojetvā puna kammaṁ karoti. Evameva tena bhikkhunā
na te aññatra pakatiphuṭṭhokāsā pariyesitabbā. Satirasmiṁ
pana paññāpaṭodañca gahetvā pakatiphuṭṭhokāse cittaṁ ṭhapetvā
manasikāro pavattetabbo. Evaṁ hissa manasikaroto na cirasseva
te upaṭṭhahanti nipātatiṭṭhe viya goṇā. Tato tena
satirasmiyā bandhitvā tasmiṁyeva ṭhāne yojetvā paññāpaṭodena
vijjhantena puna kammaṭṭhānaṁ anuyuñjitabbaṁ. Tassevamanuyuñjato
na cirasseva nimittaṁ upaṭṭhāti. Taṁ panetaṁ na sabbesaṁ
ekasadisaṁ hoti. Apica kho kassaci sukhasamphassaṁ uppādayamāno
tūlapicu viya kappātapicu viya vātadhārā viya ca upaṭṭhātīti
ekacce āhu. Ayaṁ pana aṭṭhakathāvinicchayo. Idaṁ hi
kassaci tārakarūpaṁ viya maṇiguḷikā viya muttāguḷikā viya ca
kassaci kharasamphassaṁ hutvā kappāsaṭṭhi viya sāradārusūci viya
ca kassaci dīghapāmaṅgasuttaṁ viya kusumadāmaṁ viya dhūmasikhā viya
ca kassaci vitthatamakkaṭakasuttaṁ viya balāhakapaṭalaṁ viya padumapupphaṁ
viya rathacakkaṁ viya candamaṇḍalaṁ viya suriyamaṇḍalaṁ viya ca
upaṭṭhāti. Tañca panetaṁ yathā sambahulesu bhikkhūsu suttantaṁ
sajjhāyitvā nisinnesu ekena bhikkhunā tumhākaṁ kīdisaṁ hutvā
idaṁ suttaṁ upaṭṭhātīti vutte eko mayhaṁ mahatī pabbateyyā
nadī viya hutvā upaṭṭhātīti āha. Aparo mayhaṁ ekavanarāji
522
Viya añño mayhaṁ sītacchāyo sākhāsampanno phalabhārabharitarukkho
viyāti. Tesaṁ hi ekameva suttaṁ saññānānatāya nānato
upaṭṭhāsi. Evaṁ ekameva kammaṭṭhānaṁ saññānānatāya nānato
upaṭṭhāsi. Saññājaṁ hi etaṁ saññānidānaṁ saññāpabhavaṁ
tasmā saññānānatāya nānato upaṭṭhātīti veditabbaṁ.
Ettha ca aññameva assāsārammaṇaṁ cittaṁ aññaṁ passāsārammaṇaṁ
aññaṁ nimittārammaṇaṁ. Yassa hi ime tayo dhammā natthi
tassa kammaṭṭhānaṁ neva appanaṁ na upacāraṁ pāpuṇāti.
Yassa panīme tayo dhammā atthi tasseva kammaṭṭhānaṁ appanañca
upacārañca pāpuṇāti. Vuttaṁ hetaṁ
nimittaṁ assāsappassāsā 1- anārammaṇamekacittassa
ajānato ca tayo dhamme bhāvanā nūpalabbhati.
Nimittaṁ assāsappassāsā 1- anārammaṇamekacittassa
jānato ca tayo dhamme bhāvanā upalabbhatīti.
Evaṁ upaṭṭhite pana nimitte tena bhikkhunā ācariyassa santikaṁ
gantvā ārocetabbaṁ mayhaṁ bhante evarūpannāma upaṭṭhātīti.
Ācariyena pana etaṁ nimittanti vā na vā nimittanti na
vattabbaṁ. Evaṁ hoti āvusoti vatvā punappunaṁ manasikarohīti
vattabbo. Nimittanti hi vutte vosānaṁ āpajjeyya na
nimittanti vutte nirāso visīdeyya tasmā tadubhayampi avatvā
manasikāreyeva niyojetabboti evantāva dīghabhāṇakā.
523
Majjhimabhāṇakā panāhu nimittamidaṁ āvuso kammaṭṭhānaṁ punappunaṁ
manasikarohi sappurisāti vattabboti. Athānena nimitteyeva
cittaṁ ṭhapetabbaṁ. Evamassāyaṁ ito pabhūti ṭhapanāvasena bhāvanā
hoti. Vuttaṁ hetaṁ porāṇehi
nimitte ṭhapayaṁ cittaṁ nānākāraṁ vibhāvayaṁ
dhīro assāsappassāse sakaṁ cittaṁ nibandhatīti.
Tassevaṁ nimittūpaṭṭhānato pabhūti nīvaraṇāni vikkhambhitāneva honti
kilesā sannisinnāva sati upaṭṭhitāyeva cittaṁ samāhitameva.
Idaṁ hi dvīhākārehi cittaṁ samāhitannāma hoti upacārabhūmiyaṁ
vā nīvaraṇappahānena paṭilābhabhūmiyaṁ vā aṅgapātubhāvena. Tattha
upacārabhūmīti upacārasamādhi. Paṭilābhabhūmīti appanāsamādhi.
Tesaṁ kiṁ nānākaraṇaṁ. Upacārasamādhi kusalavīthiyaṁ javitvā bhavaṅgaṁ
otarati. Appanāsamādhi divasabhāge appetvā nisinnassa divasabhāgampi
kusalavīthiyaṁ javati bhavaṅgaṁ na otarati. Imesu dvīsu samādhīsu
nimittapātubhāvena upacārasamādhinā samāhitaṁ cittaṁ hoti.
Athānena taṁ nimittaṁ neva vaṇṇato manasikātabbaṁ na lakkhaṇato
paccavekkhitabbaṁ. Apica kho khattiyamahesiyā cakkavattigabbhoviya
kasakena sāliyavagabbho viya ca appamattena rakkhitabbaṁ. Rakkhitaṁ
hissa phaladaṁ hoti.
Nimittaṁ rakkhato laddhaṁ parihāni na vijjati
ārakkhamhi asantamhi laddhaṁ laddhaṁ vinassatīti.
524
Tatrāyaṁ rakkhaṇupāyo. Tena bhikkhunā āvāso gocaro bhassaṁ
puggalo bhojanaṁ utu iriyāpathoti imāni satta asappāyāni
vajjetvā tāneva satta sappāyāni sevantena punappunaṁ taṁ
nimittaṁ manasikātabbaṁ. Evaṁ sappāyasevanena nimittaṁ thiraṁ katvā
vuḍḍhiṁ viruḷhiṁ vepullaṁ gamayitvā vatthuvisadakiriyā indriyasamatta-
paṭipādanatā nimittakusalatā yasmiṁ samaye cittaṁ niggahetabbaṁ
tasmiṁ samaye cittaṁ niggaṇhanā yasmiṁ samaye cittaṁ paggahetabbaṁ
tasmiṁ samaye cittappaggaṇhanā yasmiṁ samaye cittaṁ sampahaṁsetabbaṁ
tasmiṁ samaye cittasampahaṁsanā yasmiṁ samaye cittaṁ ajjhupekkhitabbaṁ
tasmiṁ samaye cittājjhupekkhanā asamāhitapuggalaparivajjanā
samāhitapuggalasevanā tadadhimuttatāti imāni dasa appanākosallāni
avijahantena yogo karaṇīyo. Tassevamanuyuñjantassa viharato
idāni appanā uppajjissatīti bhavaṅgaṁ vicchinditvā nimittārammaṇaṁ
manodvārāvajjanaṁ uppajjati. Tasmiñca niruddhe tadevārammaṇaṁ
gahetvā cattāri pañca vā javanāni javanti yesaṁ paṭhamaṁ
parikammaṁ dutiyaṁ upacāraṁ tatiyaṁ anulomaṁ catutthaṁ gotrabhū pañcamaṁ
appanācittaṁ paṭhamaṁ vā parikammañceva upacārañca dutiyaṁ anulomaṁ
tatiyaṁ gotrabhū catutthaṁ appanācittanti vuccati. Catutthameva hi
pañcamaṁ vā appeti na chaṭṭhaṁ sattamaṁ vā āsannabhavaṅgapātattā.
Ābhidhammikagodattatthero panāha āsevanapaccayena kusalā dhammā
balavanto honti tasmā chaṭṭhaṁ sattamaṁ vā appetīti. Taṁ
525
Aṭṭhakathāsu paṭikkhittaṁ. Tattha pubbabhāgacittāni kāmāvacarāni
appanācittaṁ pana rūpāvacaraṁ. Evamanena pañcaṅgavippahīnaṁ
pañcaṅgasamannāgataṁ dasalakkhaṇasampannaṁ tividhakalyāṇaṁ
paṭhamajjhānamadhigataṁ
hoti. So tasmiṁyeva ārammaṇe vitakkādayo vūpasametvā
dutiyatatiyacatutthajjhānāni pāpuṇāti. Ettāvatā ca ṭhapanavasena
bhāvanāya pariyosānappatto hoti. Ayamettha saṅkhepakathā.
Vitthāraṁ pana icchantena visuddhimaggato gahetabbaṁ. Evaṁ
pattacatutthajjhāno panettha bhikkhu sallakkhaṇāvivaṭṭanāvasena
kammaṭṭhānaṁ vaḍḍhetvā pārisuddhiṁ pattukāmo tadeva jhānaṁ
āvajjanasamāpajjanādhiṭṭhānavuṭṭhānapaccavekkhaṇasaṅkhātehi pañcahākārehi
vasippattaṁ paguṇaṁ katvā arūpapubbaṅgamaṁ vā rūpaṁ rūpapubbaṅgamaṁ vā
arūpanti rūpārūpaṁ pariggahetvā vipassanaṁ paṭṭhapeti. Kathaṁ. So hi
jhānā vuṭṭhahitvā jhānaṅgāni pariggahetvā tesaṁ nissayaṁ hadayavatthuṁ
tannissayāni ca bhūtāni tesañca nissayaṁ sakalampi karajakāyaṁ passati.
Tato jhānaṅgāni arūpaṁ vatthādīni rūpanti rūpārūpaṁ vavaṭṭhapeti.
Athavā samāpattito vuṭṭhahitvā kesādīsu koṭṭhāsesu
paṭhavīdhātuādivasena cattāri bhūtāni tannissitarūpāni ca pariggahetvā
yathāpariggahitarūpārammaṇaṁ yathāpariggahitarūpavatthudvārārammaṇaṁ vā
sasampayuttadhammaṁ viññāṇaṁ passati. Tato bhūtādīni rūpaṁ
sampayuttadhammaṁ viññāṇamarūpanti vavaṭṭhapeti. Athavā
samāpattito vuṭṭhahitvā assāsappassāsānaṁ samudayo karajakāyo
526
Ca cittañcāti passati. Yathā hi kammāragaggariyā dhamamānāya
bhastañca purisassa ca tajjaṁ vāyāmaṁ paṭicca vāto sañcarati
evameva kāyañca cittañca paṭicca assāsappassāsāti.
Tato assāsappassāse ca kāyañca rūpaṁ cittañca taṁ sampayuttadhamme
ca arūpanti vavaṭṭhapeti. Evaṁ nāmarūpaṁ vavaṭṭhapetvā tassa
paccayaṁ pariyesati. Pariyesanto ca taṁ disvā tīsupi addhāsu
nāmarūpassa pavattiṁ ārabbha kaṅkhaṁ vitarati. Vitiṇṇakaṅkho
kalāpasammasanavasena tilakkhaṇaṁ āropetvā udayabbayānupassanāya
pubbabhāge uppanne obhāsādayo dasavipassanūpakkilese pahāya
upakkilesavimuttaṁ paṭipadāñāṇaṁ maggoti vavaṭṭhapetvā udayaṁ
pahāya bhaṅgānupassanaṁ patvā nirantaraṁ bhaṅgānupassanena bhayato
upaṭṭhitesu sabbasaṅkhāresu nibbindanto virajjanto vimuccanto
yathākkamaṁ cattāro ariyamagge pāpuṇitvā arahattaphale patiṭṭhāya
ekūnavīsatibhedassa paccavekkhaṇaññāṇassa pariyantappatto sadevakassa
lokassa aggadakkhiṇeyyo hoti. Ettāvatā cassa gaṇanaṁ
ādiṁ katvā paṭipassanāpariyosānā ānāpānassatisamādhibhāvanā
samattā hotīti.
Ayaṁ sabbākārato paṭhamacatukkavaṇṇanā.
Itaresu pana tīsu catukkesu yasmā visuṁ kammaṭṭhānabhāvanānayo
nāma natthi tasmā anupadavaṇṇanānayeneva tesaṁ attho
veditabbo.
527
Pītipaṭisaṁvedīti pītiṁ paṭisaṁviditaṁ karonto pākaṭaṁ karonto
assasissāmi passasissāmīti sikkhati. Tattha dvīhākārehi pīti
paṭisaṁviditā hoti ārammaṇato ca asammohato ca. Kathaṁ
ārammaṇato pīti paṭisaṁviditā hoti. Sappītike dve jhāne
samāpajjati tassa samāpattikkhaṇe jhānapaṭilābhena ārammaṇato
pīti paṭisaṁveditā hoti ārammaṇassa paṭisaṁviditattā. Kathaṁ
asammohato. Sappītike dve jhāne samāpajjitvā vuṭṭhāya
jhānasampayuttakapītiṁ khayato vayato sammasati tassa vipassanākkhaṇe
lakkhaṇapaṭivedhena asammohato pīti paṭisaṁviditā hoti.
Vuttañcetaṁ paṭisambhidāyaṁ dīghaṁ assāsavasena cittassa ekaggataṁ
avikkhepaṁ pajānato sati upaṭṭhitā hoti tāya satiyā tena
ñāṇena sā pīti paṭisaṁviditā hoti dīghaṁ passāsavasena rassaṁ
assāsavasena rassaṁ passāsavasena sabbakāyapaṭisaṁvedī
assāsappassāsavasena passambhayaṁ kāyasaṅkhāraṁ assāsappassāsavasena
cittassa ekaggataṁ avikkhepaṁ pajānato sati upaṭṭhitā hoti
tāya satiyā tena ñāṇena sā pīti paṭisaṁviditā hoti āvajjayato
sā pīti paṭisaṁviditā hoti jānato passato paccavekkhato cittaṁ
adhiṭṭhahato saddhāya adhimuccato viriyaṁ paggaṇhato satiṁ
upaṭṭhāpayato cittaṁ samādahato paññāya pajānato abhiññeyyaṁ
pariññeyyaṁ pahātabbaṁ bhāvetabbaṁ sacchikātabbaṁ sacchikaroto
sā pīti paṭisaṁviditā hoti evaṁ sā pīti paṭisaṁviditā hotīti.
528
Eteneva nayena avasesapadānipi atthato veditabbāni. Idaṁ
panettha visesamattaṁ. Tiṇṇaṁ jhānānaṁ vasena sukhapaṭisaṁveditā
catunnampi vasena cittasaṅkhārapaṭisaṁveditā veditabbā. Cittasaṅkhāroti
vedanādayo dve khandhā. Sukhapaṭisaṁvedipade cettha
vipassanābhūmidassanatthaṁ sukhanti dve sukhāni kāyikañca sukhaṁ cetasikañcāti
paṭisamabhidāyaṁ vuttaṁ. Passambhayaṁ cittasaṅkhāranti oḷārikaṁ
oḷārikaṁ cittasaṅkhāraṁ passambhento nirodhentoti attho.
So vitthārato kāyasaṅkhāre vuttanayeneva veditabbo. Apicettha
pītipade pītisīsena vedanā vuttā sukhapaṭisaṁvedipade sarūpeneva
vedanā dvīsu cittasaṅkhārapadesu saññā ca vedanā ca cetasikā
ete dhammā cittapaṭibaddhā cittasaṅkhārāti vacanato saññāsampayuttā
vedanāti. Evaṁ vedanānupassanānayena idaṁ catukkaṁ
bhāsitanti veditabbaṁ.
Tatiyacatukkepi catunnaṁ jhānānaṁ vasena cittapaṭisaṁveditā
veditabbā. Abhippamodayaṁ cittanti cittaṁ modento hāsento
pahāsento assasissāmi passasissāmīti sikkhati. Tattha
dvīhākārehi abhippamodo hoti samādhivasena vipassanāvasena
ca. Kathaṁ samādhivasena. Sappītike dve jhāne samāpajjati.
So samāpattikkhaṇe sampayuttāya pītiyā cittaṁ āmodeti
pamodeti. Kathaṁ vipassanāvasena. Sappītike dve jhāne
samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttaṁ pītiṁ khayato vayato
529
Sammasati. Evaṁ vipassanākkhaṇe jhānasampayuttiṁ pītiṁ ārammaṇaṁ
katvā cittaṁ āmodeti pamodeti. Evaṁ paṭipanno
abhippamodayaṁ cittaṁ assasissāmi passasissāmīti sikkhatīti vuccati.
Samādahaṁ cittanti paṭhamajjhānādivasena ārammaṇe cittaṁ samaṁ
ādahanto samaṁ ṭhapento. Tāni vā pana jhānāni
samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttaṁ cittaṁ khayato vayato
sammasato vipassanākkhaṇe lakkhaṇapaṭivedhena uppajjati
khaṇikacittekaggatā evaṁ uppannāya khaṇikacittekaggatāya vasenapi
ārammaṇe cittaṁ samaṁ ādahanto samaṁ ṭhapento samādahaṁ
cittaṁ assasissāmi passasissāmīti sikkhatīti vuccati. Vimocayaṁ
cittanti paṭhamajjhānena nīvaraṇehi cittaṁ mocento vimocento
dutiyena vitakkavicārehi tatiyena pītiyā catutthena sukhadukkhehi
cittaṁ mocento vimocento. Tāni vā pana jhānāni
samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttaṁ cittaṁ khayato vayato
sammasati so vipassanākkhaṇe aniccānupassanāya niccasaññāto
cittaṁ mocento vimocento dukkhānupassanāya sukhasaññāto
anattānupassanāya attasaññāto nibbidānupassanāya nandito
virāgānupassanāya rāgato nirodhānupassanāya samudayato
paṭinissaggānupassanāya ādānato cittaṁ mocento vimocento
assasati ceva passasati ca. Tena vuttaṁ vimocayaṁ cittaṁ assasissāmi
passasissāmīti sikkhatīti. Evaṁ cittānupassanāya vasena idaṁ
530
Catukkaṁ bhāsitanti veditabbaṁ.
Catutthacatukke pana aniccānupassīti ettha tāva aniccaṁ
veditabbaṁ aniccatā veditabbā aniccānupassanā veditabbā
aniccānupassī veditabbo. Tattha aniccanti pañcakkhandhā.
Kasmā. Uppādavayaññathattabhāvā. Aniccatāti tesaṁyeva
uppādavayaññathattaṁ hutvā abhāvo vā nibbattānaṁ tenevākārena
aṭṭhatvā khaṇabhaṅgena bhedoti attho. Aniccānupassanāti
tassā aniccatāya vasena rūpādīsu aniccanti anupassanā.
Aniccānupassīti tāya anupassanāya samannāgato. Tasmā
evaṁbhūto assasanto passasanto ca idha aniccānupassī assasissāmi
passasissāmīti sikkhatīti veditabbo. Virāgānupassīti ettha
pana dve virāgā khayavirāgo ca accantavirāgo ca. Tattha
khayavirāgoti saṅkhārānaṁ khaṇabhaṅgo. Accantavirāgoti nibbānaṁ.
Virāgānupassanāti tadubhayadassanavasena pavattā vipassanā ca
maggo ca. Tāya duvidhāyapi anupassanāya samannāgato hutvā
assasanto ca passasanto ca virāgānupassī assasissāmi
passasissāmīti sikkhatīti veditabbo. Nirodhānupassipadepi eseva
nayo. Paṭinissaggānupassīti etthāpi dve paṭinissaggā
pariccāgapaṭinissaggo ca pakkhandanapaṭinissaggo ca. Paṭinissaggoyeva
anupassanā paṭinissaggānupassanā. Vipassanāmaggānaṁ etaṁ
adhivacanaṁ. Vipassanā hi tadaṅgavasena saddhiṁ khandhābhisaṅkhārehi
531
Kilese pariccajati saṅkhatadosadassanena ca tabbīparite nibbāne
tanninnatāya pakkhandatīti pariccāgapaṭinissaggo ceva
pakkhandanapaṭinissaggo cāti vuccati. Maggo samucchedavasena saddhiṁ
khandhābhisaṅkhārehi kilese pariccajati ārammaṇakaraṇena ca nibbāne
pakkhandatīti pariccāgapaṭinissaggo ceva pakkhandanapaṭinissaggo
cāti vuccati. Ubhayampi pana purimapurimaññāṇānaṁ anupassanato
anupassanāti vuccati. Tāya duvidhāya paṭinissaggānupassanāya
samannāgato hutvā assasanto ca passasanto ca paṭinissaggānupassī
assasissāmi passasissāmīti sikkhatīti veditabbo. Evaṁ
bhāvitoti evaṁ soḷasahi ākārehi bhāvito. Sesaṁ
vuttanayameva.
Ānāpānassatisamādhikathā niṭṭhitā.
Athakho bhagavātiādimhi pana ayaṁ saṅkhepattho. Evaṁ
bhagavā ānāpānassatisamādhikathāya bhikkhū samassāsetvā atha yantaṁ
tatiyapārājikappaññattiyā nidānañceva pakaraṇañca uppannaṁ
bhikkhūnaṁ aññamaññaṁ jīvitā voropanaṁ etasmiṁ nidāne etasmiṁ
pakaraṇe bhikkhusaṅghaṁ sannipātāpetvā paṭipucchitvā vigarahitvā ca
yasmā tattha attanā attānaṁ jīvitā voropanaṁ migalaṇḍikena
ca voropāpanaṁ pārājikavatthu na hoti tasmā taṁ ṭhapetvā
pārājikassa vatthubhūtaṁ aññamaññaṁ jīvitā voropanameva gahetvā
pārājikaṁ paññāpento yo pana bhikkhu sañcicca
532
Manussaviggahantiādimāha. Ariyapuggalamissakattā panettha moghapurisāti avatvā
te bhikkhūti vuttaṁ.
Evaṁ mūlacchejjavasena daḷhaṁ katvā tatiyapārājike paññatte
aparampi anuppaññattatthāya maraṇavaṇṇasaṁvaṇṇanāvatthu udapādi.
Tassuppatti dīpanatthaṁ evañcidaṁ bhagavatātiādi vuttaṁ. Tattha
paṭibaddhacittāti chandarāgena paṭibaddhacittā sārattā apekkhavantoti
attho. Maraṇavaṇṇaṁ saṁvaṇṇemāti jīvite ādīnavaṁ dassetvā
maraṇassa guṇaṁ vaṇṇema ānisaṁsaṁ dassemāti. Katakalyāṇotiādīsu
ayaṁ padattho. Kalyāṇaṁ sucikammaṁ kataṁ tayāti tvaṁ kho
asi katakalyāṇo. Tathā kusalaṁ anavajjakammaṁ kataṁ tayāti
katakusalo. Maraṇakāle sampatte yā sattānaṁ uppajjati
bhayasaṅkhātā bhīrutā tato tāyanaṁ rakkhaṇakammaṁ kataṁ tayāti
katabhīruttāṇo. Pāpaṁ lāmakaṁ kammaṁ akataṁ tayāti akatapāpo.
Luddhaṁ 1- dāruṇaṁ dussīlyakammaṁ akataṁ tayāti akataluddho. Kibbisaṁ
sāhasiyakammaṁ lobhādikkilesussadaṁ akatantayāti akatakibbiso.
Kasmā idaṁ vuccati. Yasmā sabbappakārampi kataṁ tayā
kalyāṇaṁ akataṁ tayā pāpaṁ tena taṁ vadāma kiṁ tuyhaṁ iminā
rogābhibhūtattā lāmakena pāpakena dukkhabahulattā dukkhena
jīvitena matante jīvitā seyyoti tava maraṇaṁ jīvitā sundarataraṁ.
Kasmā. Yasmā ito tvaṁ kālakato katakālo hutvā kālaṁ
katvā maritvāti attho kāyassa bhedā .pe. Upapajjissasi
1. luddaṁ.
533
Evaṁ uppanno ca tattha dibbehi devaloke uppannehi pañcahi
kāmaguṇehi manāpiyarūpādikehi pañcahi vatthukāmakoṭṭhāsehi
samappito samaṅgibhūto paricāressasīti sampayutto samodhānagato
hutvā itocīto ca carissasi viharissasi abhiramissasi vāti attho.
Asappāyānīti ahitāni avuḍḍhikarāni yāni khippameva jīvitakkhayaṁ
pāpenti.
Sañciccāti ayaṁ sañcicca manussaviggahanti mātikāya
vuttassa sañciccapadassa uddhāro. Tattha santi upasaggo tena
saddhiṁ ussukkavacanametaṁ sañciccāti. Tassa sañcetetvā
suṭṭhu cetetvāti attho. Yasmā pana yo sañcicca voropeti
so jānanto sañjānanto hoti tañcassa voropanaṁ cecca
abhivitaritvā vītikkamo hoti tasmā byañjane ādaraṁ akatvā
atthameva dassetuṁ jānanto sañjānanto cecca abhivitaritvā
vītikkamoti evamassa padabhājanaṁ vuttaṁ. Tattha jānantoti
pāṇoti jānanto. Sañjānantoti jīvitā voropemīti
sañjānanto. Teneva pāṇajānanākārena saddhiṁ jānantoti
attho. Ceccāti vadhakacetanāvasena cetetvā pakappetvā.
Abhivitaritvāti upakkamavasena maddanto nirāsaṅkacittaṁ pesetvā.
Vītikkamoti evaṁ pavattassa yo vītikkamo ayaṁ sañciccasaddassa
sikhāppatto atthoti vuttaṁ hoti.
Idāni manussaviggahaṁ jīvitā voropeyyāti ettha vuttaṁ
534
Manussattabhāvaṁ ādito paṭṭhāya dassetuṁ manussaviggaho
nāmātiādimāha. Tattha gabbhaseyyakānaṁ vasena
sabbasukhumāttabhāvadassanatthaṁ yaṁ mātu kucchisminti vuttaṁ. Paṭhamaṁ cittanti
paṭisandhicittaṁ. Uppannanti jātaṁ. Paṭhamaṁ viññāṇaṁ pātubhūtanti
idantasseva vevacanaṁ. Mātu kucchismiṁ paṭhamaṁ cittanti vacanenevettha
sakalāpi pañcavokārapaṭisandhi dassitā hoti. Tasmā tañca
paṭhamaṁ cittaṁ taṁsampayuttā ca tayo arūpakkhandhā tena
sahanibbattañca kalalarūpanti ayaṁ sabbapaṭhamo manussaviggaho.
Tattha kalalarūpanti itthīpurisānaṁ kāyavatthubhāvadasakavasena samattiṁsarūpāni
napuṁsakānaṁ kāyavatthudasakavasena vīsati. Tattha itthīpurisānaṁ
kalalarūpaṁ jātiuṇṇāya ekena aṁsunā uddhaṭatelabindumattaṁ hoti
acchaṁ vippasannaṁ. Vuttañcetaṁ aṭṭhakathāyaṁ
tilatelassa yathā bindu sappimaṇḍo anāvilo
evaṁ vaṇṇapaṭibhāgaṁ kalalarūpanti pavuccatīti.
Evaṁ parittakaṁ vatthuṁ ādiṁ katvā pakatiyā vīsavassasatāyukassa
sattassa yāva maraṇakālā etthantare anupubbena vuḍḍhippatto
attabhāvo eso manussaviggaho nāma. Jīvitā voropeyyāti
kalalakālepi tāpanamaddanehi vā bhesajjasampādanena vā tato vā
uddhampi tadanurūpena upakkamena jīvitā viyojeyyāti attho.
Yasmā pana jīvitā voropanaṁ nāma atthato jīvitindriyapacchedanameva
hoti tasmā etassa padabhājane jīvitindriyaṁ upacchindati
535
Uparodheti santatiṁ vikopetīti vuttaṁ. Tattha jīvitindriyassa
paveṇighaṭanaṁ upacchindanto uparodhento ca jīvitindriyaṁ upacchindati
uparodhetīti vuccati. Svāyamattho santatiṁ vikopetīti padena
dassito. Vikopetīti viyojeti. Tattha duvidhaṁ jīvitindriyaṁ
rūpajīvitindriyañca arūpajīvitindriyañca. Tesu arūpajīvitindriye
upakkamo natthi taṁ voropetuṁ na sakkā. Rūpajīvitindriye
pana atthi taṁ voropetuṁ sakkā. Taṁ pana voropento
arūpajīvitindriyampi voropeti. Teneva hi saddhiṁ taṁ nirujjhati
tadāyattavuttito. Taṁ pana voropento kiṁ atītaṁ voropeti
anāgataṁ paccuppannanti. Neva atītaṁ na anāgataṁ. Tesu
hi ekaṁ niruddhamekamanuppannanti ubhayampi asantaṁ asantattā
upakkamo natthi upakkamassa natthitāya ekampi voropetuṁ na
sakakā. Vuttampi cetaṁ atīte cittakkhaṇe jīvittha na jīvati
na jīvissati anāgate cittakkhaṇe jīvissati na jīvittha na jīvati
paccuppanne cittakkhaṇe jīvati na jīvittha na jīvissatīti 1-.
Tasmā yattha jīvati tattha upakkamo yuttoti paccuppannaṁ
voropeti. Paccuppannañca nāmetaṁ khaṇapaccuppannaṁ
santatipaccuppannaṁ addhāpaccuppannanti tividhaṁ. Tattha khaṇapaccuppannaṁ
nāma uppādajarābhaṅgasamaṅgi taṁ voropetuṁ na sakkā.
Kasmā. Sayameva nirujjhanato. Santatipaccuppannannāma
536
Sattaṭṭhajavanavāramattaṁ sabhāgasantativasena pavattitvā nirujjhanakaṁ
yāvatā uṇhato āgantvā ovarakaṁ pavisitvā nisinnassa
andhakāraṁ hoti sītato vā āgantvā ovarake nisinnassa yāva
visabhāgautupātubhāvena purimako utu na paṭipassambhati etthantare
santatipaccuppannanti vuccati. Paṭisandhito pana yāva cuti etaṁ
addhāpaccuppannaṁ nāma. Tadubhayampi voropetuṁ sakkā. Kathaṁ.
Tasmiṁ hi upakkame kate laddhūpakkamaṁ jīvitadasakaṁ nirujjhamānaṁ
dubbalassa parihīnavegassa santānassa paccayo hoti tato
santatipaccuppannaṁ vā addhāpaccuppannaṁ vā yathā paricchinnaṁ kālaṁ
appatvā antarāva nirujjhati evaṁ tadubhayampi voropetuṁ sakkā.
Tasmā tadeva sandhāya santatiṁ vikopetīti idaṁ vuttanti veditabbaṁ.
Imassa panatthassa āvibhāvatthaṁ pāṇo veditabbo
pāṇātipāto veditabbo pāṇātipātī veditabbo pāṇātipātassa
payogo veditabbo. Tattha pāṇoti vohārato satto paramatthato
jīvitindriyaṁ. Jīvitindriyaṁ hi atipātento pāṇamatipātetīti
vuccati. Taṁ vuttappakārameva. Pāṇātipātoti yāya cetanāya
jīvitindriyūpacchedakaṁ payogaṁ samuṭṭhāpeti sā vadhakacetanā pāṇātipātoti
vuccati. Pāṇātipātīti vuttacetanāsamaṅgipuggalo daṭṭhabbo.
Pāṇātipātassa payogoti pāṇātipātassa chappayogā sāhatthiko
āṇattiko nissaggiyo thāvaro vijjāmayo iddhimayoti. Tattha
sāhatthikoti sayaṁ mārentassa kāyena vā kāyapaṭibaddhena vā
537
Paharaṇaṁ. Āṇattikoti aññaṁ āṇāpentassa evaṁ vijjhitvā
vā paharitvā vā mārehīti āṇāpanaṁ. Nissaggiyoti dūre
ṭhitaṁ māretukāmassa kāyena vā kāyapaṭibaddhena vā
ususattiyantapāsāṇādīnaṁ nissajjanaṁ. Thāvaroti asaṁhārimena upakaraṇena
māretukāmassa opātāpassenaupanikkhipanabhesajjasaṁvidhānaṁ. Te
cattāropi parato pālivaṇṇanāyameva vitthārato āvibhavissanti.
Vijjāmayaiddhimayā pana pāliyaṁ anāgatā. Te evaṁ veditabbā.
Saṅkhepato hi māraṇatthaṁ vijjāparijappanaṁ vijjāmayo payogo.
Aṭṭhakathāsu pana katamo vijjāmayo payogo āthabbanikā
athabbanaṁ payojenti nagare vā ruddhe saṅgāme vā paccupaṭṭhite
paṭisedhāya paccatthikesu paccāmittesu ītiṁ uppādenti upaddavaṁ
uppādenti rogaṁ uppādenti pajjarakaṁ uppādenti sūcikaṁ karonti
pakkhandiyaṁ karonti evaṁ āthabbanikā athabbanaṁ payojenti vijjādharā
vijjaṁ parivattetvā nagare vā ruddhe .pe. Pakkhandiyaṁ karontīti evaṁ
vijjāmayaṁ payogaṁ dassetvā āthabbanikehi ca vijjādharehi ca
māritānaṁ bahūni vatthūni vuttāni. Kintehi. Idaṁ hettha
lakkhaṇaṁ māraṇatthaṁ vijjāparijappanaṁ vijjāmayo payogoti.
Kammavipākajāya iddhiyā payojanaṁ iddhimayo payogo.
Kammavipākajiddhi ca nāmesā nāgānaṁ nāgiddhi supaṇṇānaṁ
supaṇṇiddhi yakkhānaṁ yakkhiddhi devānaṁ deviddhi rājūnaṁ rājiddhīti
bahuvidhā. Tattha diṭṭhadaṭṭhaphuṭṭhavisānaṁ nāgānaṁ disvā ḍaṁsitvā
538
Phusitvā parūpaghātakaraṇe nāgiddhi veditabbā. Supaṇṇānaṁ
mahāsamuddato dvattiṁsabyāmasatappamāṇanāguddharaṇe supaṇṇiddhi
veditabbā. Yakkhā pana neva āgacchantā na paharantā
dissanti tehi pahatasattā pana tasmiṁyeva ṭhāne maranti tatra
tesaṁ yakkhiddhi veditabbā. Vessavaṇassa sotāpannakālato
pubbe nayanāvudhena 1- olokitakumbhaṇḍānaṁ maraṇe aññesañca
devānaṁ yathāsakaṁ iddhānubhāve deviddhi veditabbā. Rañño
cakkavattissa saparisassa ākāsagamanādīsu asokassa heṭṭhā
upari ca yojane āṇappavattanādīsu piturañño ca sīhalanarindassa
dāḍhākoṭṭanena cūḷasumanakuṭumbiyamāraṇe rājiddhi daṭṭhabbāti.
Keci pana puna caparaṁ bhikkhave samaṇo vā brāhmaṇo vā
iddhimā cetovasippatto aññissā kucchigataṁ gabbhaṁ pāpakena
manasānupekkhitā hoti aho vatāyaṁ taṁ kucchigataṁ gabbhaṁ na sotthinā
abhinikkhameyyāti evampi bhikkhave kulumbhassa 2- upaghāto
hotītiādikāni suttāni dassetvā bhāvanāmayiddhiyāpi parūpaghātakammaṁ
vadanti saha parūpaghātakaraṇena ca ādittagharūparikkhittassa
udakaghaṭassa bhedanamiva iddhivināsanañca icchanti. Taṁ tesaṁ
icchāmattameva. Kasmā. Yasmā kusalavedanāvitakkaparittattikehi
na sameti. Kathaṁ. Ayaṁ hi bhāvanāmayiddhi nāma kusalattike
kusalā ceva abyākatā ca pāṇātipāto akusalo vedanāttike
1. vicāretabbamidaṁ sakkassa vajirāvudhaṁ vessavaṇṇassa gadāvudhaṁ
yamassa nayanāvudhaṁ āḷavakassa dussāvudhanti vuttattā.
2. kulumubhassāti gabbhassa kulasseva vā. kaṭumbassāti vuttaṁ hotīti ṭīkā.
539
Adukkhamasukhasampayuttā pāṇātipāto dukkhasampayutto vitakkattike
avitakkāvicārā pāṇātipāto savitakko savicāro parittattike
mahaggatā pāṇātipāto parittoti.
Satthahārakaṁ vāssa pariyeseyyāti ettha. Haratīti
hārakaṁ. Kiṁ harati. Jīvitaṁ. Athavā haritabbanti hārakaṁ.
Upanikkhipitabbanti attho. Satthañca taṁ hārakañcāti satthahārakaṁ.
Assāti manussaviggahassa. Pariyeseyyāti yathā labhati tathā
kareyya. Upanikkhipeyyāti attho. Etena thāvarappayogaṁ
dasseti. Itarathāpi pariyiṭṭhamatteneva pārājiko bhaveyya. Na
cetaṁ yuttaṁ. Pāliyampana sabbaṁ byañjanaṁ anādiyitvā yaṁ
ettha thāvarappayogasaṅgahitaṁ satthaṁ tadeva dassetuṁ asiṁ vā
.pe. Rajjuṁ vāti padabhājane vuttaṁ. Tattha satthanti
vuttāvasesaṁ yaṅkiñci samukhaṁ veditabbaṁ. Laguḷapāsāṇavisarajjūnañca
jīvitavināsanabhāvato satthasaṅgaho veditabbo. Maraṇavaṇṇaṁ vāti
ettha. Yasmā kiṁ tuyhaṁ iminā pāpakena dujjīvitena yo
tvaṁ na labhasi paṇītāni bhojanāni bhuñjituntiādinā nayena
jīvite ādīnavaṁ dassentopi tvaṁ khosi upāsaka katakalyāṇo
.pe. Akatantayā pāpaṁ matante jīvitā seyyo ito tvaṁ
kālakato .pe. Paricārissasi 1- accharāparivuto nandanavane sukhappatto
viharissasītiādinā nayena maraṇavaṇṇaṁ bhaṇantopi maraṇavaṇṇameva
1. paricāressatīti pāli.
540
Saṁvaṇṇeti. Tasmā dvidhā bhinditvā padabhājanaṁ vuttaṁ jīvite
ādīnavaṁ dasseti maraṇe vaṇṇaṁ bhaṇatīti. Maraṇāya vā
samādapeyyāti maraṇatthāya upāyaṁ gāhāpeyya. Satthaṁ vā
āharātiādīsu ca yampi na vuttaṁ sobbhe vā papata narake
vā papātātiādi taṁ sabbaṁ parato vuttanayattā atthato
vuttamevāti veditabbaṁ. Na hi sakkā sabbaṁ sarūpeneva vattuṁ.
Iti cittamanoti iti citto iti mano. Matante jīvitā
seyyoti ettha vuttamaraṇacitto maraṇamanoti attho. Yasmā
panettha mano cittassa atthadīpanatthaṁ vutto atthato panetaṁ
ubhayampi ekameva tasmā tassa atthato abhedaṁ dassetuṁ yaṁ
cittaṁ taṁ mano yaṁ mano taṁ cittanti vuttaṁ. Itisaddaṁ pana
uddharitvāpi na tāva attho vutto. Cittasaṅkappoti imasmiṁ
pade adhikāravasena itisaddo āharitabbo. Idaṁ hi
iticittasaṅkappoti evaṁ avuttampi adhikārato vuttameva hotīti
veditabbaṁ. Tathā hissa tameva atthaṁ dassento maraṇasaññītiādimāha.
Yasmā cettha saṅkappoti na idaṁ vitakkassa nāmaṁ
athakho saṁvidahanamattassetaṁ adhivacanaṁ tañca saṁvidahanaṁ imasmiṁ
atthe saññācetanādhippāyehi saṅgahaṁ gacchati tasmā citto
nānappakārako saṅkappo assāti cittasaṅkappoti evamattho
daṭṭhabbo. Tathā hissa padabhājanampi saññācetanādhippāyavasena
vuttaṁ. Ettha ca adhippāyoti vitakko veditabbo.
541
Uccāvacehi ākārehīti mahantāmahantehi upāyehi. Tattha
maraṇavaṇṇasaṁvaṇṇane tāva jīvite ādīnavadassanavasena avacākāratā
maraṇavaṇṇabhaṇanavasena uccākāratā veditabbā. Samādapane
pana muṭṭhijānunipphoṭanādīhi maraṇasamādapanavasena uccākāratā
ekato bhuñjantassa nakhe visaṁ pakkhipitvā maraṇādisamādapanavasena
avacākāratā veditabbā. Sobbhe vā narake vā papāte vāti
ettha sobbho nāma samantato chinnataṭo gambhīro āvāṭo 1-.
Narako nāma tattha tattha phalantiyā bhūmiyā sayameva nibbattā
mahādarī yattha hatthīpi patanti corāpi nilīnā tiṭṭhanti.
Papātoti pabbatantare vā thalantare vā ekato chinno hoti.
Purime upādāyāti methunaṁ dhammaṁ paṭisevitvā adinnañca
ādiyitvā pārājikaṁ āpattiṁ āpanne puggale upādāya. Sesaṁ
pubbe vuttanayattā uttānatthattā ca pākaṭamevāti.
Evaṁ uddiṭṭhasikkhāpadaṁ padānukkamena vibhajitvā idāni
yasmā heṭṭhā padabhājanīyamhi saṅkhepeneva manussaviggahapārājikaṁ
dassitaṁ na vitthārena āpattiṁ āropetvā tanti ṭhapitā
saṅkhepadassite ca atthe na sabbākāreneva bhikkhū nayaṁ gahetuṁ
sakkonti anāgate ca pāpapuggalānampi okāso hoti
tasmā bhikkhūnañca sabbākārena nayaggahaṇatthaṁ anāgate ca
pāpapuggalānaṁ okāsapaṭibāhanatthaṁ puna sāmaṁ
542
Adhiṭṭhāyātiādinā nayena mātikaṁ ṭhapetvā vitthārato
manussaviggahapārājikaṁ dassento sāmanti sayaṁ hanatītiādimāha. Tatrāyaṁ
anuttānapadavaṇṇanāya saddhiṁ vinicchayakathā. Kāyenāti hatthena
vā pādena vā muṭṭhinā vā jānunā vā yenakenaci
aṅgapaccaṅgena. Kāyapaṭibaddhenāti kāyato amocitena
asiādinā paharaṇena. Nissaggiyenāti kāyato ca
kāyapaṭibaddhato ca mocitena ususattiādinā. Ettāvatā
sāhatthiko ca nissaggiyo cāti dve payogā vuttā honti.
Tattha ekameko 1- uddissānuddissabhedato duvidho.
Tattha uddisike yaṁ uddissa paharati tasseva maraṇena
kammunā bajjhati. Yokoci maratūti evaṁ anuddisike pahārapaccayā
yassa kassaci maraṇena kammunā bajjhati. Ubhayathāpi paharitamatte
vā maratu pacchā vā teneva rogena maratu paharitamatteyeva
kammunā bajjhati. Maraṇādhippāyena ca pahāraṁ datvā tena
amatassa puna aññacittena pahāre dinne pacchāpi yadi
paṭhamappahāreneva marati tadāeva kammunā baddho atha
dutiyappahārena marati natthi pāṇātipāto. Ubhayehi matepi
paṭhamappahāreneva kammunā baddhova. Ubhayehi amate nevatthi
pāṇātipāto. Esa nayo bahūhipi ekassa pahāre dinne.
Tatrāpi hi yassa pahārena marati tasseva kammunā bandho
1. ekeko.
543
Hotīti. Kammāpattibyattibhāvatthañcettha eḷakacatukkampi
veditabbaṁ. Yo hi eḷakaṁ ekasmiṁ ṭhāne nipannaṁ upadhāreti
rattiṁ āgantvā vadhissāmīti. Eḷakassa ca nipannokāse tassa
mātā vā pitā vā arahā vā paṇḍukāsāvaṁ pārupitvā nipanno
hoti. So rattibhāge āgantvā eḷakaṁ māremīti mātaraṁ vā
pitaraṁ vā arahantaṁ vā māreti. Imaṁ vatthuṁ māremīti cetanāya
atthibhāvato ghātako ca hoti ānantariyakammañca phusati
pārājikañca āpajjati. Añño koci āgantuko nipanno
hoti. Eḷakaṁ māremīti taṁ māreti ghātako ca hoti
pārājikañca āpajjati ānantariyaṁ na phusati. Yakkho vā peto
vā nipanno hoti. Eḷakaṁ māremīti taṁ māreti ghātako ca
hoti na ca ānantariyaṁ phusati na ca pārājikaṁ āpajjati
thullaccayaṁ pana hoti. Añño koci nipanno natthi
eḷakova hoti. Taṁ māreti ghātako ca hoti pācittiyañca
āpajjati. Mātāpituarahantānaṁ aññataraṁ māremīti tesaṁyeva
aññataraṁ māreti ghātako ca hoti ānantariyañca phusati
pārājikañca āpajjati. Tesaṁyeva aññataraṁ māressāmīti
aññaṁ āgantukaṁ māreti yakkhaṁ vā petaṁ vā māreti
eḷakaṁ vā māreti. Pubbe vuttanayeneva veditabbaṁ. Idha
pana cetanā dāruṇā hotīti. Aññānipi ettha palāsapuñjādīni
vatthūni veditabbāni. Yo hi lohitakaṁ asiṁ vā sattiṁ vā
544
Puñchissāmīti palāsapuñje pavesento tattha nipannaṁ mātaraṁ
vā pitaraṁ vā arahantaṁ vā āgantukapurisaṁ vā yakkhaṁ vā petaṁ
vā tiracchānagataṁ vā māreti vohāravasena ghātakoti vuccati
vadhakacetanāya pana abhāvato neva kammaṁ phusati na āpattiṁ
āpajjati. Yo pana evaṁ pavesento sarīrasamphassaṁ sallakkhetvā
satto maññe abbhantaragato maratūti pavesetvā māreti.
Tassa tesaṁ vatthūnaṁ anurūpena kammabandho ca āpatti ca
veditabbā. Esa nayo tattha nidahanatthaṁ pavesentassāpi
vanappagumbādīsu khipantassāpi. Yopi coraṁ māremīti coravesena
gacchantaṁ pitaraṁ māreti ānantariyañca phusati pārājiko ca
hoti. Yo pana parasenāya aññañca yodhaṁ pitarañca kammaṁ
karonte disvā yodhassa usuṁ khipati etaṁ vijjhitvā mama
pitaraṁ vijjhissatīti yathādhippāyaṁ gate pitughātako hoti.
Yodhe viddhe mama pitā palāyissatīti khipati usu na
yathādhippāyaṁ gantvā pitaraṁ māreti vohāravasena pitughātakoti
vuccati ānantariyaṁ pana natthīti.
Adhiṭṭhahitvāti samīpe ṭhatvā. Āṇāpetīti uddissa
vā anuddissa vā āṇāpeti. Tattha parasenāya paccupaṭṭhitāya
anuddisseva evaṁ vijjha evaṁ pahara evaṁ ghātehīti āṇatte
yattake āṇatto ghāteti tattakā ubhinnaṁ pāṇātipātā.
Sace tattha āṇāpakassa mātāpitaro honti ānantariyampi
545
Phusati. Sace arahā hoti ubhopi ānantariyaṁ phusanti. Sace
āṇattasseva mātāpitaro sova ānantariyaṁ phusati. Uddisitvā
pana etaṁ dīghaṁ rassaṁ rattakañcukaṁ nīlakañcukaṁ hatthikkhandhe nisinnaṁ
majjhe nisinnaṁ vijjha pahara ghātehīti āṇatte sace so
tameva ghāteti ubhinnampi pāṇātipāto ānantariyavatthumhi
ca ānantariyaṁ. Sace aññaṁ māreti āṇāpakassa natthi
pāṇātipāto. Etena āṇattiko payogo vutto hoti.
Tattha vatthuṁ kālañca okāsaṁ āvudhaṁ iriyāpathaṁ
tulayitvā pañca ṭhānāni dhāreyyatthaṁ vicakkhaṇo.
Aparo nayo. Vatthu kālo ca okāso āvudhaṁ iriyāpatho
kiriyāvisesoti ime cha āṇattiniyāmakā.
Tattha vatthunti māretabbo satto. Kāloti pubbaṇhasāyaṇhādikālo
ca yobbanatthāmaviriyādikālo ca. Okāsoti gāmo vā vanaṁ
vā gehadvāraṁ vā gehamajjhaṁ vā rathikā vā siṁghāṭakaṁ vāti
evamādi. Āvudhanti asi vā usu vā satti vātievamādi.
Iriyāpathoti māretabbassa gamanaṁ vā nisajjā vāti evamādi.
Kiriyāvisesoti vijjhanaṁ vā chedanaṁ vā bhedanaṁ vā saṅkhamuṇḍakaṁ
vātievamādi. Yadi hi vatthuṁ visaṁvādetvā yaṁ mārehīti
āṇatto tato aññaṁ māreti purato paharitvā mārehīti vā
āṇatto pacchato vā passato vā aññasmiṁ vā padese
paharitvā māreti āṇāpakassa natthi kammabandho āṇattasseva
546
Kammabandho. Athavā vatthuṁ avisaṁvādetvā yathāāṇattiyā
māreti āṇāpakassa āṇattikkhaṇe āṇattassa paharaṇakkhaṇeti
ubhayesampi kammabandho. Vatthuvisesena panettha kammaviseso ca
āpattiviseso ca hoti. Evaṁ tāva vatthumhi saṅketavisaṅketatā
veditabbā. Kāle pana. Yo ajja sveti aniyametvā
pubbaṇhe mārehīti āṇatto yadā kadāci pubbaṇhe māreti
natthi visaṅketo. Yo pana ajja pubbaṇheti vutto majjhaṇhe
vā sāyaṇhe vā sve vā pubbaṇhe māreti visaṅketo hoti
āṇāpakassa natthi kammabandho. Pubbaṇhe māretuṁ vāyamantassa
majjhaṇhe jātepi eseva nayo. Etena nayena sabbakālappabhedesu
saṅketavisaṅketatā veditabbā. Okāsepi. Yo etaṁ
gāme ṭhitaṁ mārehīti āṇatto taṁ yatthakatthaci māreti natthi
visaṅketo. Yo pana gāmeyevāti niyametvā āṇatto
vane māreti tathā vaneti āṇatto gāme māreti antogehadvāreti
āṇatto gehamajjhe māreti visaṅketo. Etena nayena
sabbokāsabhedesu saṅketavisaṅketatā veditabbā. Āvudhepi.
Yo asinā vā usunā vāti aniyametvā āvudhena mārehīti
āṇatto yenakenaci āvudhena māreti natthi visaṅketo.
Yo pana asināti vutto usunā iminā vā asināti vutto
aññena asinā ekasseva vā asissa imāya dhārāya mārehīti
vutto itarāya vā dhārāya talena vā tuṇḍena vā tharunā
547
Vā māreti visaṅketo. Etena nayena sabbāavudhabhedesu
saṅketavisaṅketatā veditabbā. Iriyāpathe pana. Yo etaṁ
gacchantaṁ mārehīti āṇatto pana sacepi gacchantaṁ māreti
natthi visaṅketo. Gacchantameva mārehīti vutte pana sace
nisinnaṁ māreti nisinnameva vā mārehīti vutte gacchantaṁ
māreti visaṅketo hoti. Etena nayena sabbairiyāpathabhedesu
saṅketavisaṅketatā veditabbā. Kiriyāvisesepi. Yo vijjhitvā
mārehīti vutto vijjhitvā māreti natthi visaṅketo. Yo
pana vijjhitvā mārehīti vutto chinditvāva māreti
visaṅketo. Etena nayena sabbakiriyāvisesabhedesu saṅketavisaṅketatā
veditabbā. Yo pana liṅgavasena dīghaṁ rassaṁ kāḷaṁ odātaṁ
kisaṁ thūlaṁ mārehīti aniyametvā āṇāpeti āṇatto ca
yaṅkiñci tādisaṁ māreti natthi visaṅketo ubhinnaṁ pārājikaṁ.
Atha pana so attānaṁ sandhāya āṇāpeti āṇatto ca
ayameva īdisoti āṇāpakameva māreti āṇāpakassa dukkaṭaṁ
vadhakassa pārājikaṁ. Āṇāpako attānaṁ sandhāya āṇāpeti
itaro aññaṁ tādisaṁ māreti āṇāpako muccati vadhakasseva
pārājikaṁ. Kasmā. Okāsassa aniyamitattā. Sace pana
attānaṁ sandhāya āṇāpentopi okāsaṁ niyameti asukasmiṁ
nāma rattiṭṭhāne vā divāṭṭhāne vā therāsane vā majjhimāsane
vā nisinnaṁ evarūpannāma mārehīti tattha ca añño nisinno
548
Hoti sace āṇatto taṁ māreti neva vadhako muccati
na āṇāpako kasmā. Okāsassa niyamitattā. Sace
pana niyamitokāsato aññatra māreti āṇāpako muccatīti
ayannayo mahāaṭṭhakathāyaṁ suṭṭhu daḷhaṁ katvā vutto tasmā
ettha na anādariyaṁ kātabbanti.
Adhiṭṭhāyāti mātikāvasena āṇattikappayogakathā niṭṭhitā.
Idāni ye dūtenāti imassa mātikāpadassa niddesatthaṁ
bhikkhu bhikkhuṁ āṇāpetītiādayo cattāro vārā vuttā
tesu. So taṁ maññamānoti so āṇatto yo āṇāpakena
itthannāmoti akkhāto taṁ maññamāno tameva jīvitā voropeti
ubhinnaṁ pārājikaṁ. Taṁ maññamāno aññanti yaṁ jīvitā
voropehīti vutto taṁ maññamāno aññaṁ tādisaṁ jīvitā
voropeti mūlaṭṭhassa anāpatti. Aññaṁ maññamāno tanti
yo āṇāpakena vutto tassa balavasahāyaṁ samīpe ṭhitaṁ disvā
imassa balenāyaṁ tajjati imantāva jīvitā voropemīti paharanto
itarameva parivattitvā tasmiṁ ṭhāne ṭhitaṁ sahāyoti maññamāno
jīvitā voropeti ubhinnaṁ pārājikaṁ. Aññaṁ maññamāno
aññanti purimanayeneva imaṁ tāvassa sahāyaṁ jīvitā
voropemīti sahāyameva jīvitā voropeti tasseva pārājikaṁ.
Dūtaparamparāpadassa niddesavāre itthannāmassa pāvadātiādīsu.
Eko ācariyo tayo buddharakkhitadhammarakkhitasaṅgharakkhitanāmakā
549
Antevāsikā daṭṭhabbā. Tattha bhikkhuṁ bhikkhuṁ āṇāpetīti
ācariyo kañci puggalaṁ mārāpetukāmo etamatthaṁ ācikkhitvā
buddharakkhitaṁ āṇāpeti. Itthannāmassa pāvadāti gaccha tvaṁ
buddharakkhita etamatthaṁ dhammarakkhitassa pāvada. Itthannāmo
itthannāmassa pāvadatūti dhammarakkhitopi saṅgharakkhitassa pāvadatu.
Itthannāmo itthannāmaṁ jīvitā voropetūti evaṁ tayā
āṇattena dhammarakkhitena āṇatto saṅgharakkhito itthannāmaṁ
puggalaṁ jīvitā voropetu so hi amhesu vīrajātiko paṭibalo
imasmiṁ kammeti. Āpatti dukkaṭassāti evaṁ āṇāpentassa
ācariyassa tāva dukkaṭaṁ. So itarassa ārocetīti buddharakkhito
dhammarakkhitassa dhammarakkhito saṅgharakkhitassa amhākaṁ ācariyo
evaṁ vadati itthannāmaṁ kira jīvitā voropehi tvaṁ kira
amhesu vīrapurisoti āroceti. Evaṁ tesaṁpi dukkaṭaṁ. Vadhako
paṭiggaṇhātīti sādhu voropessāmīti saṅgharakkhito sampaṭicchati.
Mūlaṭṭhassa āpatti thullaccayassāti saṅgharakkhitena paṭiggahitamatte
ācariyassa thullaccayaṁ. Mahājano hi tena pāpe niyojitoti.
So tanti so ce saṅgharakkhito taṁ puggalaṁ jīvitā voropeti
sabbesaṁ catunnaṁpi janānaṁ pārājikaṁ. Na kevalañca catunnaṁ
etena upāyena visaṅketaṁ akatvā paramparāya āṇāpentaṁ
samaṇasataṁ vā samaṇasahassaṁ vā hotu sabbesaṁ pārājikameva.
Visakkiyadūtapadaniddese. So aññaṁ āṇāpetīti so ācariyena
550
Āṇatto buddharakkhito dhammarakkhitaṁ adisvā vā avattukāmo vā
hutvā saṅgharakkhitameva upasaṅkamitvā amhākaṁ ācariyo evamāha
itthannāmaṁ kira jīvitā voropehīti visaṅketaṁ karonto āṇāpeti.
Visaṅketakaraṇeneva hi esa visakkiyadūtoti vuccati. Āpatti
dukkaṭassāti āṇattiyā tāva buddharakkhitassa dukkaṭaṁ.
Paṭiggaṇhāti āpatti dukkaṭassāti saṅgharakkhitena sampaṭicchite
mūlaṭṭhasseva dukkaṭanti veditabbaṁ. Evaṁ sante paṭiggahaṇe
āpattiyeva na siyā sañcarittapaṭiggahaṇamaraṇābhinandanesupi ca
āpatti hoti maraṇapaṭiggahaṇe kathaṁ na siyā tasmā
paṭiggaṇhantassevetaṁ dukkaṭaṁ. Tenevettha mūlaṭṭhassāti na
vuttaṁ. Purimanayepi cetaṁ paṭiggaṇhantassa veditabbameva.
Okāsābhāvena pana na vuttaṁ. Tasmā yo yo paṭiggaṇhāti
tassa tassa tappaccayā āpattiyevāti ayamettha amhākaṁ khanti.
Yathā cettha evaṁ adinnādānepīti. Sace pana so taṁ jīvitā
voropeti āṇāpakassa buddharakkhitassa voropakassa ca
saṅgharakkhitassāti ubhinnampi pārājikaṁ. Mūlaṭṭhassa pana ācariyassa
visaṅketattā pārājikena anāpatti. Dhammarakkhitassa ajānanatāya
sabbena sabbaṁ anāpatti. Buddharakkhito pana dvinnaṁ sotthibhāvaṁ
katvā attanā naṭṭhoti. Gatapaccāgatadūtaniddese. So
gantvā puna paccāgacchatīti tassa jīvitā voropetabbassa
samīpaṁ gantvā susaṁvihitārakkhattā taṁ jīvitā voropetuṁ asakkonto
551
Āgacchati. Yadā sakkosi tadā tanti kiṁ ajjeva mārito
mārito hoti gaccha yadā sakkosi tadā naṁ jīvitā voropehīti.
Āpatti dukkaṭassāti evaṁ puna āṇattiyā dukkaṭameva hoti.
Sace pana so avassaṁ jīvitā voropetabbo hoti
atthasādhakacetanā maggānantaraphalasadisā tasmā ayaṁ āṇattikkhaṇeyeva
pārājiko. Sacepi vadhako saṭṭhivassātikkamena taṁ vadheti
āṇāpako ca antarāva kālaṁ karoti hīnāya vā āvattati
assamaṇova hutvā kālaṁ karissati hīnāya vā āvattissati.
Sace āṇāpako gihikāle mātaraṁ vā pitaraṁ vā arahantaṁ vā
sandhāya evaṁ āṇāpetvā pabbajati tasmiṁ pabbajite āṇatto
taṁ māreti āṇāpako gihikāleyeva mātughātako pitughātako
arahantaghātakova hoti tasmā nevassa pabbajjā na
upasampadā ruhati. Sacepi māretabbapuggalo āṇattikkhaṇe
puthujjano yadā pana naṁ āṇatto māreti tadā arahā hoti
āṇattato vā pahāraṁ labhitvā dukkhamūlikaṁ saddhaṁ nissāya
vipassanto arahattaṁ patvā tenevābādhena kālaṁ karoti āṇāpako
āṇattikkhaṇeyeva arahantaghātako vadhako pana sabbattha
upakkamakaraṇakkhaṇeyeva pārājikoti. Idāni ye ca
sabbesupīmesu dūtavasena vuttamātikāpadesu saṅketavisaṅketadassanatthaṁ
vuttā tayo vārā tesu paṭhamavāre tāva. Yasmā taṁ saṇikaṁ
vā bhaṇanto tassa vā badhiratāya mā ghātehīti etaṁ vacanaṁ
552
Na sāveti tasmā mūlaṭṭho na mutto. Dutiyavāre sāvitattā
mutato. Tatiyavāre pana tena ca sāvitattā itarena ca sādhūti
sampaṭicchitvā oramitattā ubhopi muttāti.
Dūtakathā niṭṭhitā.
Araho rahosaññiniddesādīsu. Arahoti sammukhe. Rahoti
parammukhe. Tattha yo upaṭṭhānakāle veribhikkhumhi bhikkhūhi saddhiṁ
āgantvā purato nisinneyeva andhakāradosena tassa āgatabhāvaṁ
ajānanto aho vata itthannāmo hato assa corāpi
nāma taṁ na hananti sappo na ḍaṁsati na koci satthaṁ vā visaṁ
vā āharatīti tassa maraṇaṁ abhinandanto īdisāni vacanāni
ullapati ayaṁ araho rahosaññī ullapati nāma. Sammukhe ca
tasmiṁ parammukhasaññīti attho. Yo pana taṁ purato nisinnaṁ
disvā puna upaṭṭhānaṁ katvā gatehi bhikkhūhi saddhiṁ gatepi tasmiṁ
idheva so nisinnoti saññī hutvā purimanayeneva ullapati
ayaṁ raho arahosaññī ullapati nāma. Eteneva upāyena
araho arahosaññī raho rahosaññī ca veditabbo 1-. Catunnampi
cetesaṁ vācāya vācāya dukkaṭanti veditabbaṁ.
Idāni maraṇasaṁvaṇṇanāya vibhāgadassanatthaṁ vuttesu pañcasu
kāyena saṁvaṇṇanādimātikāniddesesu. Kāyena vikāraṁ dassetīti
yathā so jānāti satthaṁ vā āharitvā visaṁ vā khāditvā
1. veditabbā.
553
Rajjuyā vā ubbandhitvā sobbhādīsu vā papatitvā yo marati
so kira dhanaṁ vā labhati yasaṁ vā labhati saggaṁ vā gacchatīti
ayamattho etena vuttoti tathā hatthamuddhādīhi dasseti.
Vācāya bhaṇatīti tamevatthaṁ vākyabhedaṁ katvā bhaṇati. Tatiyavāro
ubhayavasena vutto. Sabbattha saṁvaṇṇanāya payoge payoge
dukkaṭaṁ. Tassa dukkhuppattiyaṁ saṁvaṇṇakassa thullaccayaṁ. Yaṁ
uddissa saṁvaṇṇanā katā tasmiṁ mate saṁvaṇṇanākkhaṇeyeva
saṁvaṇṇakassa pārājikaṁ. So taṁ na jānāti añño ñatvā
laddho vata me sukhuppattiupāyoti tāya saṁvaṇṇanāya marati
anāpatti. Dvinnaṁ uddissa saṁvaṇṇanāya katāya eko ñatvā
marati pārājikaṁ dvepi maranti pārājikañca akusalarāsi ca.
Esa nayo sambahulesu. Anuddissa maraṇaṁ saṁvaṇṇento
āhiṇḍati yo yo taṁ saṁvaṇṇanaṁ ñatvā marati sabbo tena
mārito hoti. Dūtena saṁvaṇṇanāya. Asukannāma gehaṁ
vā gāmaṁ vā gantvā itthannāmassaeva maraṇavaṇṇaṁ saṁvaṇṇehīti
sāsane ārocitamatte dukkaṭaṁ. Yassatthāya pahito tassa
dukkhuppattiyā mūlaṭṭhassa thullaccayaṁ maraṇe pārājikaṁ. Dūto
ñāto dāni ayaṁ saggamaggoti tassa anārocetvā attano
ñātakassa vā sālohitassa vā āroceti tasmiṁ mate visaṅketo
hoti mūlaṭṭho muccati. Dūto tatheva cintetvā sayaṁ
saṁvaṇṇanāya vuttaṁ katvā marati visaṅketova. Anuddissa
554
Pana sāsane ārocite yattakā dūtassa saṁvaṇṇanāya maranti
tattakā pāṇātipātā. Sace mātāpitaro maranti ānantariyampi
hoti. Lekhāsaṁvaṇṇanāya. Lekhaṁ chindatīti paṇṇe vā
potthake vā akkharāni likhati yo satthaṁ vā āharitvā
papāte vā papatitvā aññehi vā aggippavesanaudakappavesanādīhi
upāyehi marati so idañcīdañca labhatīti vā tassa dhammo
hotīti vā. Etthāpi dukkaṭathullaccayapārājikā vuttanayeneva
veditabbā. Uddissa likhite pana yaṁ uddissa likhitaṁ
tasseva maraṇe pārājikaṁ. Bahū uddissa likhite yattakā maranti
tattakā pāṇātipātā. Mātāpitūnaṁ maraṇe ānantariyaṁ.
Anuddissa likhitepi eseva nayo. Bahū marantīti vipaṭisāre
uppanne taṁ potthakaṁ jhāpetvā vā yathā vā akkharāni na
paññāyanti tathā katvā muccati. Sace so parassa potthako
hoti uddissa likhito vā hotu anuddissa likhito vā
gahitaṭṭhāne ṭhapetvā muccati. Sace mūlena kīto hoti
potthakassāmikānaṁ potthakaṁ yesaṁ hatthato mūlaṁ gahitaṁ tesaṁ
mūlaṁ datvā muccati. Sace sambahulā maraṇavaṇṇaṁ likhissāmāti
ekajjhāsayā hutvā eko tālarukkhaṁ ārohitvā paṇṇaṁ
chindati eko āharati eko potthakaṁ karoti eko likhati eko
sace kaṇṭakalekhā hoti masiṁ makkheti masiṁ makkhetvā taṁ
potthakaṁ sajjetvā sabbeva sabhāyaṁ vā āpaṇe vā yattha vā
555
Pana lekhādassanakotuhalakā bahū sannipatanti tattha ṭhapenti. Taṁ
vācāpetvā 1- sace eko marati sabbesaṁ pārājikaṁ. Sace
bahukā maranti vuttasadisova nayo. Vipaṭisāre pana
uppanne taṁ potthakaṁ sace mañjusāya gopenti añño ca naṁ
disvā nīharitvā puna bahūnaṁ dasseti neva muccanti.
Tiṭṭhatu mañjusā sacepi taṁ potthakaṁ nadiyā vā samudde vā
khipanti vā dhovanti vā khaṇḍākhaṇḍaṁ vā chindanti aggimhi
vā jhāpenti yāva saṅghaṭitepi duddhote dujjhāpite vā
paṇṇe akkharāni paññāyanti tāva na muccanti. Yathā
pana akkharāni na paññāyanti tatheva kate muccantīti.
Idāni thāvarappayogassa vibhāgadassanatthaṁ vuttesu
opātādimātikāniddesesu. Manussaṁ uddissa opātaṁ khanatīti itthannāmo
papatitvā marissatīti kañci manussaṁ uddisitvā yattha so ekako
vicarati tattha āvāṭaṁ khanati. Khanantassa tāva sacepi jātapaṭhaviṁ
khanati pāṇātipātassa payogattā payoge payoge dukkaṭaṁ.
Yaṁ uddissa khanati tassa dukkhuppattiyā thullaccayaṁ maraṇe
pārājikaṁ. Aññasmiṁ patitvā matepi anāpatti. Sace
anuddissa yokoci marissatīti khananto hoti yattakā
patitvā maranti tattakā pāṇātipātā ānantariyavatthūsu ca
ānantariyaṁ thullaccayapācittiyavatthūsu thullaccayapācittiyāni. Bahū
1. vācetvā.
556
Tattha cetanā katamāya pārājikaṁ hotīti. Mahāaṭṭhakathāyaṁ tāva
vuttaṁ āvāṭaṁ gambhīrato ca āyāmavitthārato ca khanitvā pamāṇe
ṭhapetvā tacchetvā puñjitvā paṁsupacchiṁ uddharantassa sanniṭṭhāpikā
atthasādhikacetanā maggānantarasadisā. Sacepi vassasatassa accayena
patitvā avassaṁ maraṇakasatto hoti sanniṭṭhāpikacetanāyeva
pārājikanti. Mahāpaccariyaṁ pana saṅkhepaṭṭhakathāyañca imasmiṁ āvāṭe
patitvā marissatīti ekasmimpi kuddālappahāre dinne sace koci
tattha pakkhalito patitvā marati pārājikameva suttantikattherā pana
sanniṭṭhāpikacetanaṁ gaṇhantīti vuttaṁ. Eko opātaṁ khanitvā
asukannāma ānetvā idha pātetvā mārehīti aññaṁ āṇāpeti.
So taṁ pātetvā māreti ubhinnaṁ pārājikaṁ. Aññaṁ pātetvā
māreti sayaṁ patitvā marati añño attano dhammatāya patitvā
marati. Sabbattha visaṅketo hoti mūlaṭṭho muccati. Asuko asukaṁ
ānetvā idha māressatīti khatepi eseva nayo. Maritukāmā
idha marissantīti khanati. Ekassa maraṇe pārājikaṁ.
Bahunnaṁ maraṇe akusalarāsi. Mātāpitūnaṁ maraṇe ānantariyaṁ.
Thullaccayapācittiyavatthūsu thullaccayapācittiyāni. Yekeci
māretukāmā te idha pātetvā māressantīti khanati. Tattha
pātetvā mārenti. Ekasmiṁ mate pārājikaṁ. Bahūsu
akusalarāsi. Ānantariyādivatthūsu ānantariyādīni. Idha ca
arahantāpi saṅgahaṁ gacchanti. Purimanaye pana tesaṁ
557
Maritukāmatāya patanaṁ natthīti na saṅgayhanti. Dvīsupi nayesu
attano dhammatāya patitvā mate visaṅketo. Yekeci attano
verike ettha pātetvā māressantīti khanati. Tattha ca verikā
verike pātetvā mārenti. Ekasmiṁ mārite pārājikaṁ bahūsu
akusalarāsi mātari vā pitari vā arahante vā verikehi
ānetvā tattha mārite ānantariyaṁ attano dhammatāya matesu
visaṅketo. Yo pana maritukāmā vā amaritukāmā vā
māretukāmā vā amāretukāmā vā yekeci ettha patitā
vā pātitā vā marissantīti sabbathāpi anuddisseva khanati yo
yo marati tassa tassa maraṇena yathānurūpaṁ kammañca phusati
āpattiñca āpajjati. Sace gabbhinī patitvā sagabbhā marati
dve pāṇātipātā. Gabbhoyeva vinassati eko gabbho na
vinassati mātā marati ekoyeva. Corehi anubaddho
patitvā marati opātakhanakasseva pārājikaṁ. Corā tattha
pātetvā mārenti pārājikameva. Tattha patitaṁ bahi nīharitvā
mārenti pārājikameva. Kasmā. Opāte patitappayogena
gahitattā. Opātato nikkhamitvā tenevābādhena marati
pārājikameva. Bahūni vassāni atikkamitvā puna kupitena
tenevābādhena marati pārājikameva. Opāte patanapaccayā
uppannarogena gilānasseva añño rogo uppajjati opātarogo
balavataro hoti tena matepi opātakhanako na muccati.
558
Sace pacchā uppannarogo balavā hoti tena mate muccati.
Ubhohi mate na muccati. Opāte upapātikamanusso nibbattitvā
uttarituṁ asakkonto marati pārājikameva. Manussaṁ uddissa
khate yakkhādīsu patitvā matesu anāpatti. Yakkhādayo uddissa
khate manussādīsu marantesupi eseva nayo. Yakkhādayo uddissa
khanantassa pana khananepi tesaṁ dukkhuppattiyampi dukkaṭameva maraṇe
vatthuvaseneva thullaccayaṁ vā pācittiyaṁ vā. Anuddissa khate
opāte yakkharūpena vā petarūpena vā patati tiracchānarūpena
marati patanarūpañca pamāṇaṁ tasmā thullaccayanti upatissatthero.
Maraṇarūpaṁ pamāṇaṁ tasmā pācittiyanti pussadevatthero.
Tiracchānarūpena patitvā yakkharūpapetarūpena matepi eseva nayo.
Opātakhanako opātaṁ aññassa vikkīṇāti vā mudhā vā deti
yo yo patitvā marati tappaccayā tasseva āpatti ca
kammabandho ca yena laddho so niddosoti. Evaṁ patitā
uttarituṁ sakkontā na nassissanti sūddharā bhavissantīti taṁ
opātaṁ gambhīrataraṁ vā uttānataraṁ vā dīghataraṁ vā rassataraṁ vā
vitthataraṁ vā sambādhataraṁ vā karoti ubhinnampi āpatti ca
kammabandho ca. Bahū marantīti vipaṭisāre uppanne opātaṁ
paṁsunā pūreti. Sace koci paṁsumhi patitvā marati pūretvāpi
na muccati. Deve vassante kaddamo hoti tattha laggitvā
matepi rukkho vā patanto vāto vā vassodakaṁ vā paṁsuṁ harati
559
Kandamūlatthaṁ vā paṭhaviṁ khanantā tattha āvāṭaṁ karonti tattha sace
koci laggitvā vā patitvā vā marati mūlaṭṭho na muccati. Tasmiṁ
pana okāse mahantaṁ taḷākaṁ vā pokkharaṇiṁ vā kāretvā cetiyaṁ
vā patiṭṭhāpetvā bodhiṁ vā ropetvā āvāsaṁ vā sakaṭamaggaṁ
vā kārāpetvā muccati. Yadāpi thiraṁ katvā pūrite opāte
rukkhādīnaṁ mūlāni mūlehi saṁsibbitāni honti jātapaṭhavī jātā
tadāpi muccati. Sacepi nadī āgantvā opātaṁ harati evampi
muccatīti
ayaṁ tāva opātakathā.
Opātasseva pana anulomesu pāsādīsupi yo tāva
pāsaṁ oḍeti ettha bajjhitvā sattā marissantīti avassaṁ
bajjhanakasattānaṁ vasena hatthā muttamatte pārājikānantariya-
thullaccayapācittiyāni veditabbāni. Uddissa kate yaṁ
uddissa oḍito tato aññesaṁ bandhane anāpatti. Pāse
mūlena vā mudhā vā dinnepi mūlaṭṭhasseva kammabandho. Sace
yena laddho so uggalitaṁ vā pāsaṁ saṇṭhapeti passena vā
gacchante disvā vatiṁ katvā sammukhe paveseti thaddhataraṁ vā
pāsayaṭṭhiṁ ṭhapeti daḷhataraṁ vā pāsarajjuṁ bandhati thirataraṁ
vā khāṇukaṁ ākoṭṭeti ubhopi na muccanti. Sace
vipaṭisāre uppanne pāsaṁ uggalāpetvā gacchati taṁ disvā
puna aññe saṇṭhapenti baddhā baddhā maranti mūlaṭṭho
560
Na muccati. Sace pana tena pāsayaṭṭhi sayaṁ akatā hoti
gahitaṭṭhāne ṭhapetvā muccati. Tattha jātakayaṭṭhiṁ chinditvā
muccati. Sayaṁ katayaṭṭhiṁ pana gopentopi na muccati. Yadi
hi taṁ añño gaṇhitvā pāsaṁ saṇṭhapeti tappaccayā
marantesu mūlaṭṭho na muccati. Sace taṁ jhāpetvā alātaṁ
katvā chaḍḍeti tena alātena pahāraṁ laddhā marantesupi na
muccati. Sabbaso pana jhāpetvā vā nāsetvā vā muccati.
Pāsarajjumpi aññehi vaṭṭitaṁ gahitaṭṭhāne ṭhapetvā muccati.
Rajjuke labhitvā sayaṁ vaṭṭitaṁ ubbaṭṭetvā vāke labhitvā
vaṭṭitaṁ hirāhiraṁ katvā muccati. Araññato pana sayaṁ vāke
āharitvā vaṭṭitaṁ gopentopi na muccati. Sabbaso pana
jhāpetvā vā nāsetvā vā muccati. Adūhalaṁ sajjento
catūsu pādesu adūhalamañcaṁ ṭhapetvā pāsāṇe āropeti payoge
payoge dukkaṭaṁ. Sabbasajjaṁ katvā hatthato muttamatte
avassaṁ ajjhottharitabbakasattānaṁ vasena uddissānuddissakānurūpena
pārājikādīni veditabbāni. Adūhale mūlena vā mudhā vā
dinnepi mūlaṭṭhasseva kammabandho. Sace yena laddhaṁ so patitaṁ
vā ukkhipati aññepi pāsāṇe āropetvā garukataraṁ vā
karoti passena vā gacchante disvā vatiṁ katvā adūhale
paveseti ubhopi na muccanti. Sace vipaṭisāre uppanne
adūhalaṁ pātetvā gacchati taṁ disvā añño saṇṭhapeti mūlaṭṭho
561
Na muccati. Pāsāṇe pana gahitaṭṭhāne ṭhapetvā adūhalapāde
ca pāsayaṭṭhiyaṁ vuttanayena gahitaṭṭhāne vā ṭhapetvā jhāpetvā
vā muccati. Sūlaṁ ropentassāpi sabbasajjaṁ katvā hatthato muttamatte
sūlamukhe patitvā avassaṁ maraṇakasattānaṁ vasena uddissānuddissānurūpato
pārājikādīni veditabbāni. Sūle mūlena vā mudhā vā
dinnepi mūlaṭṭhasseva kammabandho. Sace yena laddhaṁ so
ekappahāreneva marissantīti tikhiṇataraṁ vā karoti dukkhaṁ
marissantīti kuṇṭhataraṁ vā karoti uccanti sallakkhetvā nīcataraṁ
vā nīcanti sallakkhetvā uccataraṁ vā puna ropeti vaṅkaṁ
vā ujukaṁ atiujukaṁ vā īsakaṁ poṇaṁ karoti ubhopi na
muccanti. Sace pana aṭṭhāne ṭhitanti aññasmiṁ
ṭhāne ṭhapeti tañce māraṇatthāya ādito pabhūti pariyesitvā
kataṁ hoti mūlaṭṭho na muccati. Apariyesitvā pana katameva
labhitvā āropite mūlaṭṭho muccati. Vippaṭisāre uppanne
pāsayaṭṭhiyaṁ vuttanayena gahitaṭṭhāne vā ṭhapetvā jhāpetvā
vā muccati.
Apassene satthaṁ vāti ettha apassenannāma niccaparibhogo
mañco vā pīṭhaṁ vā apassenaphalakaṁ vā divāṭṭhāne nisīdantassa
apassenakatthambho vā tattha jātakarukkho vā caṅkame apassāya
tiṭṭhantassa ālambanarukkho vā ālambanaphalakaṁ vā sabbampetaṁ
apassanīyaṭṭhena apassenaṁ nāma. Tasmiṁ apassene yathā
562
Apassayantaṁ vijjhati vā chindati vā tathā katvā
vāsīpharasusattiārakaṇṭakādīnaṁ aññataraṁ satthaṁ ṭhapeti dukkaṭaṁ.
Dhuvaparibhogaṭṭhāne nirāsaṅkassa nisīdato vā nipajjato vā
apassayantassa vā satthasamphassapaccayā dukkhuppattiyā thullaccayaṁ
maraṇe pārājikaṁ. Tañce aññopi tassa verī bhikkhu
vihāracārikañcaranto disvā imassa maññe māraṇatthāya
imaṁ nikkhittaṁ sādhu suṭṭhu maratūti abhinandanto gacchati dukkaṭaṁ.
Sace pana sopi tattha evaṁ kate sukataṁ bhavissatīti
tikhiṇatarādikaraṇena kiñci kammaṁ karoti tassapi pārājikaṁ.
Sace pana aṭṭhāne ṭhitanti uddharitvā aññasmiṁ ṭhāne
ṭhapeti tadatthameva katvā ṭhapite mūlaṭṭho na muccati.
Pākatikaṁ labhitvā ṭhapitaṁ hoti muccati. Taṁ apanetvā aññaṁ
tikhiṇataraṁ ṭhapeti mūlaṭṭho muccateva.
Visamakkhanepi. Yāva maraṇābhinandane dukkaṭaṁ tāva
eseva nayo. Sace pana sopi khuddakaṁ visamaṇḍalanti
sallakkhetvā mahantaṁ karoti mahantaṁ vā atitanukaṁ 1- hotīti
khuddakaṁ karoti tanukaṁ vā bahalaṁ bahalaṁ vā tanukaṁ karoti agginā
tāpetvā heṭṭhā vā upari vā sañcāreti tassapi pārājikaṁ.
Idaṁ aṭṭhāne ṭhitanti sabbameva tacchetvā puñchitvā aññasmiṁ
ṭhāne ṭhapeti. Attanā bhesajjāni yojetvā kate mūlaṭṭho na
1. atimahanutaṁ.
563
Muccati attanā akate muccati. Sace pana so imaṁ visaṁ
atiparittanti aññampi ānetvā pakkhipati yassa visena marati
tassa pārājikaṁ. Sace ubhinnampi santakena marati ubhinnampi
pārājikaṁ. Imaṁ visaṁ nibbiriyanti taṁ apanetvā attano
visameva ṭhapeti tasseva pārājikaṁ mūlaṭṭho muccati.
Dubbalaṁ vā karotīti mañcapīṭhaṁ aṭaniyā heṭṭhābhāge
chinditvā vidalehi vā rajjukehi vā yehi vītaṁ hoti te
vā chinditvā appāvasesameva katvā heṭṭhā āvudhaṁ nikkhipati.
Ettha patitvā marissatīti apassenaphalakādīnampi caṅkame
ālambanarukkhaphalakapariyosānānaṁ parabhāgaṁ chinditvā heṭṭhā āvudhaṁ
nikkhipati. Sobbhādīsu mañcaṁ vā pīṭhaṁ vā apassenaphalakaṁ vā ānetvā
ṭhapeti yathā tattha nisinnamatto vā apassenamatto 1- vā
patati. Sobbhādīsu vā sañcaraṇasetu hoti taṁ dubbalaṁ karoti.
Evaṁ karontassa karaṇe dukkaṭaṁ itarassa dukkhuppattiyā
thullaccayaṁ maraṇe pārājikaṁ. Bhikkhuṁ ānetvā sobbhādīnaṁ
taṭeva ṭhapeti disvā bhayena kampento patitvā marissatīti
dukkaṭaṁ. So tatheva patati. Dukkhuppattiyā thullaccayaṁ maraṇe
pārājikaṁ. Sayaṁ pāteti aññena pātāpeti añño avuttova
attano dhammatāya pāteti amanusso pāteti vātappahārena
patati attano dhammatāya patti sabbattha maraṇe pārājikaṁ.
1. apassitamatto.
564
Kasmā. Tassa payogena sobbhāditaṭe ṭhitattā.
Upanikkhipanaṁ nāma samīpe nikkhipanaṁ. Tattha yo iminā
asinā mato so dhanaṁ vā labhatītiādinā nayena maraṇavaṇṇaṁ
vā saṁvaṇṇetvā iminā maraṇatthikā marantu maraṇatthikā
mārentūti vā vatvā asiṁ upanikkhipati tassa upanikkhipane
dukkaṭaṁ. Maritukāmo vā tena attānaṁ paharatu māretukāmo
vā aññaṁ paharatu ubhayathāpi parassa dukkhuppattiyā upanikkhepakassa
thullaccayaṁ maraṇe pārājikaṁ. Anuddissa nikkhitte bahūnaṁ
maraṇe akusalarāsi pārājikādivatthūsu pārājikādīni. Vipaṭisāre
uppanne asiṁ gahitaṭṭhāne ṭhapetvā muccati. Kīṇitvā gahito
hoti asissāmikānaṁ asiṁ yesaṁ hatthato mūlaṁ gahitaṁ tesaṁ mūlaṁ
datvā muccati. Sace lohapiṇḍaṁ vā phālaṁ vā kuddālaṁ vā
gahetvā asi kārāpito hoti yaṁ bhaṇḍaṁ gahetvā kārito
tadeva katvā muccati. Sace kuddālaṁ gahetvā kāritaṁ vināsetvā
phālaṁ karoti phālena pahāraṁ labhitvā marantesupi pāṇātipātā
na muccati. Sace pana lohaṁ samuṭṭhāpetvā upanikkhipanatthameva
kārito hoti ārena ghaṁsitvā cuṇṇavicuṇṇaṁ katvā
vippakiṇṇe muccati. Sacepi saṁvaṇṇanāpotthako viya bahūhi
ekajjhāsayehi kato hoti potthake vuttanayeneva kammabandhavinicchayo
veditabbo. Esa nayo sattibhindīsu. Sūlalaguḷesu pāsayaṭṭhisadiso
vinicuchayo. Tathā pāsāṇe. Satthe asisadisova. Visaṁ vāti
565
Visaṁ upanikkhipantassa vatthuvasena uddissānuddissānurūpato
pārājikādivatthūsu pārājikādīni veditabbāni. Kīṇitvā ṭhapite
purimanayena paṭipākatikaṁ katvā muccati. Sayaṁ bhesajjehi yojite
avisaṁ katvā muccati. Rajjuyā pāsarajjusadisova vinicchayo.
Bhesajje. Yo bhikkhu veribhikkhussa pajjarake vā visabhāgaroge
vā uppanne asappāyānipi sappiādīni sappāyānīti maraṇādhippāyo
deti aññaṁ vā kiñci kandamūlaphalaṁ. Tassa evaṁ bhesajjadāne
dukkaṭaṁ parassa dukkhuppattiyaṁ maraṇe ca thullaccayapārājikāni
ānantariyavatthumhi ānantariyanti veditabbaṁ.
Rūpūpahāre. Upasaṁharatīti paraṁ vā amanāparūpaṁ tassa
samīpe ṭhapeti 1- attanā vā yakkhapetādivesaṁ gahetvā tiṭṭhati.
Tassa upasaṁhāramatte dukkaṭaṁ. Parassa taṁ rūpaṁ disvā bhayuppattiyaṁ
thullaccayaṁ maraṇe pārājikaṁ. Sace pana tadeva rūpaṁ ekaccassa
manāpaṁ hoti alābhakena ca sussitvā marati visaṅketo.
Manāpiyepi eseva nayo. Tattha pana visesena itthīnaṁ purisarūpaṁ
purisānañca itthīrūpaṁ manāpaṁ. Taṁ alaṅkaritvā upasaṁharati
diṭṭhamattakameva karoti aticiraṁ passitumpi na deti. Itaro
alābhakena sussitvā marati pārājikaṁ. Sace uttasitvā marati
visaṅketo. Atha pana uttasitvā vā alābhakena vāti
avicāretvā kevalaṁ passitvā marissatīti upasaṁharati uttasitvā
1. ṭhapāpeti.
566
Vā sussitvā vā mate pārājikameva. Eteneva upāyena
saddūpasaṁhārādayopi veditabbā. Kevalaṁ hettha amanussasaddādayo
utrāsajanakā amanāpasaddā purisānaṁ itthīsaddamadhuragandhabbasaddādayo
cittassādakarā manāpasaddā himavante visarukkhānaṁ mūlādigandhā ca
kuṇapagandhā ca amanāpagandhā kāḷānusāriyādimūlagandhādayo
manāpagandhā paṭikūlamūlarasādayo amanāparasā apaṭikūlamūlarasādayo
manāparasā visaphassamahākucchuphassādayo amanāpaphoṭṭhabbā
cīnapaṭahaṁsapupphatulikaphassādayo manāpaphoṭṭhabbāti veditabbā. Dhammūpahāre
dhammoti desanādhammo veditabbo. Desanāvasena vā niraye ca
sagge ca vipattisampattibhedaṁ dhammārammaṇameva. Nerayikassāti
bhinnasaṁvarassa katapāpassa niraye nibbattanārahassa sattassa
pañcavidhabandhanakammakaraṇādinerayikakathaṁ katheti. Tañce sutvā so
uttasitvā marati kathikassa pārājikaṁ. Sace pana sutvāpi attano
dhammatāya marati anāpatti. Imaṁ sutvā evarūpaṁ na karissati
oramissati viramissatīti nirayakathaṁ katheti. Taṁ sutvā itaro
uttasitvā marati anāpatti. Saggakathanti devanāṭakādīnaṁ
nandanavanādīnañca sampattikathaṁ. Taṁ sutvā itaro saggādhimutto
sīghaṁ taṁ sampattiṁ pāpuṇitukāmo satthāharaṇavisakhādanāahārūpaccheda-
assāsappassāsasannirundhanādīhi dukkhaṁ uppādeti kathikassa
thullaccayaṁ marati pārājikaṁ. Sace pana so sutvāpi yāvatāyukaṁ ṭhatvā
attano dhammatāya marati anāpatti. Imaṁ sutvā puññāni
567
Karissatīti katheti. Taṁ sutvā itaro adhimutto kālaṁ karoti
anāpatti.
Ācikkhanāya. Puṭṭho bhaṇatīti bhante kathaṁ mato dhanaṁ
vā labhati sagge vā uppajjatīti evaṁ pucchito bhaṇati.
Anusāsaniyaṁ. Apuṭṭhoti evaṁ apucchito sāmaññeva bhaṇati.
Saṅketakammanimittakammāni adinnādānakathāyaṁ vuttanayena
veditabbāni.
Evaṁ nānappakārato āpattibhedaṁ dassetvā idāni
anāpattiṁ dassento anāpatti asañciccātiādimāha. Tattha
asañciccāti iminā upakkamena imaṁ māremīti acetetvā. Evaṁ
hi acetetvā katena upakkamena pare matepi anāpatti. Vakkhati
ca anāpatti bhikkhu asañciccāti. Ajānantassāti iminā
ayaṁ marissatīti ajānantassa. Upakkamena pare matepi anāpatti.
Vakkhati ca visapiṇḍapātavatthusmiṁ anāpatti bhikkhu ajānantassāti.
Na maraṇādhippāyassāti maraṇaṁ anicchantassa. Yena hi upakkamena
paro marati tena upakkamena tasmiṁ māritepi na maraṇādhippāyassa
anāpatti. Vakkhati ca anāpatti bhikkhu na maraṇādhippāyassāti.
Ummattakādayo pubbe vuttanayāeva. Idha pana ādikammikā
aññamaññaṁ jīvitā voropitabhikkhū tesaṁ anāpatti. Avasesānaṁ
maraṇavaṇṇasaṁvaṇṇanakādīnaṁ āpattiyevāti.
Padabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
568
Samuṭṭhānādīsu. Idaṁ sikkhāpadaṁ tisamuṭṭhānaṁ kāyacittato ca
vācācittato ca kāyavācācittato ca samuṭṭhāti kiriyā
saññāvimokkhaṁ sacittakaṁ lokavajjaṁ kāyakammaṁ vacīkammaṁ akusalacittaṁ
dukkhavedanaṁ. Sacepi hi sirisayanaṁ āruḷho rajjasampattisukhaṁ
anubhavanto rājā coro deva ānītoti vutte gacchatha naṁ
mārethāti hasamānova bhaṇati domanassacitteneva bhaṇatīti
veditabbo. Sukhavokiṇṇattā pana anuppabandhābhāvā ca
dujjānametaṁ puthujjanehīti.
Vinītavatthugāthāsu paṭhamavatthusmiṁ. Kāruññenāti te bhikkhū
tassa mahantaṁ gelaññadukkhaṁ disvā kāruññaṁ uppādetvā sīlavā
tvaṁ katakusalo kasmā mīyamāno bhāyasi nanu sīlavato saggo
nāma maraṇamattapaṭibaddhoyevāti evaṁ maraṇatthikāva hutvā
maraṇatthikabhāvaṁ ajānantā maraṇavaṇṇaṁ saṁvaṇṇesuṁ. Sopi
bhikkhu tesaṁ saṁvaṇṇanāya āhārūpacchedaṁ katvā antarāva
kālamakāsi. Tasmā āpattiṁ āpannā. Vohāravasena pana
vuttaṁ kāruññena maraṇavaṇṇaṁ saṁvaṇṇesunti. Tasmā idānipi
paṇḍitena bhikkhunā gilānassa bhikkhuno evaṁ maraṇavaṇṇo na
saṁvaṇṇetabbo. Sace hi tassa saṁvaṇṇanaṁ sutvā āhārūpacchedādinā
upakkamena ekajavanavārāvasesepi āyusmiṁ antarā kālaṁ karoti
imināva mārito hoti. Iminā pana nayena anusaṭṭhī dātabbā
sīlavato nāma anacchariyā maggaphaluppatti tasmā vihārādīsu
569
Āsattiṁ akatvā buddhagataṁ dhammagataṁ saṅghagataṁ kāyagatañca satiṁ
upaṭṭhapetvā manasikāre appamādo kātabboti. Maraṇavaṇṇe
ca saṁvaṇṇitepi yo tāya saṁvaṇṇanāya kañci upakkamaṁ akatvā
attano dhammatāya yathāyunā yathānusandhinā ca marati tappaccayā
saṁvaṇṇako āpattiyā na kāretabboti.
Dutiyavatthusmiṁ na ca bhikkhave apaṭivekkhitvāti ettha. Kīdisaṁ
āsanaṁ paṭivekkhitabbaṁ kīdisaṁ na paṭivekkhitabbaṁ. Yaṁ suddhaṁ
āsanameva hoti apaccattharaṇakaṁ yañca āgantvā ṭhitānaṁ
passataṁyeva attharīyati taṁ na paccavekkhitabbaṁ nisīdituṁ vaṭṭati.
Yampi manussā sayaṁ hatthena akkamitvā idha bhante nisīdathāti
denti tasmimpi vaṭṭati. Sacepi paṭhamameva āgantvā nisinnā
pacchā uddhaṁ vā adho vā saṅkamanti paṭivekkhaṇakiccaṁ natthi.
Yampi tanukena vatthena yathā talaṁ dissati evaṁ paṭicchannaṁ
hoti tasmimpi paṭivekkhaṇakiccaṁ natthi. Yampana paṭikacceva
pāvārakojavakādīhi atthataṁ hoti taṁ hatthena parāmasitvā
sallakkhetvā nisīditabbaṁ. Mahāpaccariyaṁ pana ghanasāṭakenāpi atthate
yasmiṁ valī na paññāyati taṁ na paṭivekkhitabbanti vuttaṁ.
Musalavatthusmiṁ. Asañciccoti avadhakacetano. Viraddhappayogo
hi so tenāha asañcicco ahanti. Udukkhalavatthu
uttānatthameva. Vuḍḍhapabbajitavatthūsu paṭhamavatthusmiṁ. Bhikkhusaṅghassa
palibuddhaṁ mā akāsīti paṇāmesi. Dutiyavatthusmiṁ. Saṅghamajjhepi
570
Gaṇamajjhepi mahallakattherassa puttoti vuccamāno tena vacanena
aṭṭiyamāno maratu ayanti paṇāmesi. Tatiyavatthusmiṁ. Tassa
dukkhuppādanena thullaccayaṁ. Tato parāni tīṇi vatthūni uttānatthāneva.
Visagatapiṇḍapātavatthusmiṁ. Sārāṇīyadhammapūrako so bhikkhu
aggapiṇḍaṁ sabrahmacārīnaṁ datvāva bhuñjati. Tena vuttaṁ aggakārikaṁ
adāsīti. Aggakārikanti aggakiriyaṁ paṭhamaladdhapiṇḍapātaṁ aggaggaṁ
vā paṇītappaṇītaṁ piṇḍapātanti attho. Yā pana tassa
dānasaṅkhātā aggakiriyā sā na sakkā dātuṁ. Piṇḍapātampi
hi so therāsanato paṭṭhāya adāsi. Te bhikkhūti te therāsanato
paṭṭhāya paribhuttapiṇḍapātā bhikkhū. Te kira sabbepi kālamakaṁsu.
Sesamettha uttānameva. Asaddhesu pana micchādiṭṭhikakulesu
sakkaccaṁ paṇītabhojanaṁ labhitvā anupaparikkhitvā neva attanā
paribhuñjitabbaṁ na paresaṁ dātabbaṁ. Yaṁpi ābhidosikaṁ bhattaṁ vā
khajjakaṁ vā tato labhati tampi na paribhuñjitabbaṁ. Apihitavatthumpi
hi sappavicchikādīhi adhisayitaṁ chaḍḍanīyadhammaṁ tāni kulāni denti.
Gandhahaliddādimakkhitopi tato piṇḍapāto na gahetabbo.
Sarīre rogaṭṭhānāni puñchitvā ṭhapitabhattampi hi tāni dātabbaṁ
maññantīti. Vīmaṁsanavatthusmiṁ. Vīmaṁsamāno dve vīmaṁsati sakkoti
nukho idaṁ māretuṁ noti visaṁ vā vīmaṁsati mareyya nukho ayaṁ
imaṁ visaṁ khāditvā noti puggalaṁ vā. Ubhayathāpi vīmaṁsādhippāyena
dinne maratu vā mā vā thullaccayaṁ. Imaṁ visaṁ etaṁ māretūti
571
Vā imaṁ visaṁ khāditvā ayaṁ maratūti vā evaṁ dinne pana sace
marati pārājikaṁ no ce thullaccayaṁ.
Ito parāni tīṇi silākammavatthūni tīṇi iṭṭhakavāsīgopānasīvatthūni
ca uttānatthāneva. Na kevalañca silādīnaṁyeva vasena
ayaṁ āpattānāpattibhedo hoti. Daṇḍamuggaranikhādanavemādīnampi
vasena hotiyeva. Tasmā pāliyaṁ anāgatampi āgatanayeneva
veditabbaṁ. Aṭṭakavatthūsu. Aṭṭakoti vehāsamañco vuccati yaṁ
setakammamālākammalatākammādīnaṁ atthāya bandhanti. Tattha āvuso
atra ṭhito bandhāhīti maraṇādhippāyo yatra ṭhito patitvā khāṇunā
vā bhijjeyya sobbhapapātādīsu vā mareyya tādisaṁ ṭhānaṁ
sandhāyāha. Ettha ca koci upariṭṭhānaṁ niyameti ito patitvā
marissatīti koci heṭṭhāṭhānaṁ idha patitvā marissatīti koci
ubhayampi ito idha patitvā marissatīti. Tatra yo upariniyamitaṭṭhānā
apatitvā aññato patati heṭṭhāniyamitaṭṭhāne vā apatitvā
aññattha patati ubhayaniyame vā yaṅkiñci ekaṁ virādhetvā patati
tasmiṁ mate visaṅketattā anāpatti. Vihāracchādanavatthusmiṁpi
eseva nayo.
Anabhiratavatthusmiṁ. So kira bhikkhu kāmavitakkādīnaṁ samudācāraṁ
disvā nivāretuṁ asakkonto sāsane anabhirato gihibhāvābhimukho
jāto tato cintesi yāva sīlabhedaṁ na pāpuṇāmi tāva
marissāmīti. Atha naṁ pabbataṁ abhiruhitvā papāte patanto
572
Aññataraṁ vilivakāraṁ ottharitvā māresi. Vilivakāranti veṇukāraṁ.
Na ca bhikkhave attānaṁ pātetabbanti na attā pātetabbo.
Vibhattibyattayena panetaṁ vuttaṁ. Ettha ca na kevalaṁ na pātetabbaṁ
aññenapi yenakenaci upakkamena antamaso āhārūpacchedanenapi
na māretabbaṁ. Yopi hi gilāno vijjamāne bhesajje upaṭṭhākesu
ca maritukāmo āhāraṁ upacchindati dukkaṭameva. Yassa pana
mahāābādho cirānubandho bhikkhū upaṭṭhahantā kilamanti jigucchanti
kadā nukho gilānato muccissāmāti aṭṭiyanti. Sace so ayaṁ
attabhāvo paṭijaggiyamānopi na tiṭṭhati bhikkhū ca kilamantīti
āhāraṁ upacchindati bhesajjaṁ na sevati vaṭṭati. Yo pana
ayaṁ rogo kharo āyusaṅkhārā na tiṭṭhanti ayañca me
visesādhigamo hatthappatto viya dissatīti upacchindati vaṭṭatiyeva.
Agilānassāpi uppannasaṁvegassa āhārapariyesanannāma papañco
kammaṭṭhānameva anuyuñjissāmīti kammaṭṭhānasīsena upacchindantassa
vaṭṭati. Visesādhigamaṁ byākaritvā āhāraṁ upacchindati na
vaṭṭati. Sabhāgānaṁ hi lajjibhikkhūnaṁ kathetuṁ vaṭṭati.
Silāvatthusmiṁ. Davāyāti davena hassena khiḍḍāyāti
attho. Silāti pāsāṇo. Na kevalañca pāsāṇo
aññampi yaṅkiñci dārukhaṇḍaṁ vā iṭṭhakakhaṇḍaṁ vā hatthena vā
yantena vā pavijjhituṁ na vaṭṭati. Cetiyādīnaṁ atthāya pāsāṇādayo
hasantā hasantā pavaṭṭentipi ukkhipantipi kammasamayoti vaṭṭati.
573
Aññampi īdisaṁ navakammaṁ vā karontā bhaṇḍakaṁ vā dhovantā
rukkhaṁ vā dhovanadaṇḍakaṁ vā ukkhipitvā pavijjhanti vaṭṭati.
Bhattavisaggakālādīsu kāke vā soṇe vā kaṭṭhaṁ vā kathalaṁ vā
khipitvā palāpeti vaṭṭati.
Sedanādivatthūni sabbāneva uttānatthāni. Ettha ca ahaṁ
kukkuccakoti gilānūpaṭṭhānaṁ na kātabbaṁ. Hitakāmatāya sabbaṁ
gilānassa balābalañca ruciñca sappāyañca upalakkhetvā kātabbaṁ.
Jāragabbhinīvatthusmiṁ. Pavuṭṭhapatikāti pavāsaṅgatapatikā.
Gabbhapātananti yena paribhuttena gabbho patati tādisaṁ bhesajjaṁ.
Dvipajāpatikavatthūni uttānatthāneva. Gabbhamandanavatthusmiṁ.
Madditvā pātehīti vutte aññena maddāpetvā pāteti visaṅketaṁ.
Maddāpetvā pātāpehīti vuttepi sayaṁ madditvā pāteti
visaṅketameva. Manussaviggahe pariyāyo nāma natthi tasmā gabbho
nāma maddito patatīti vutte sā sayaṁ vā maddatu aññena
vā maddāpetvā pātetu visaṅketo natthi pārājikameva.
Tāpanavatthusmimpi eseva nayo. Vañjhitthīvatthusmiṁ vañjhitthī
nāma yā gabbhaṁ na gaṇhāti. Gabbhāgaṇhanakaitthī nāma
natthi yassā pana gahitopi gabbho na saṇṭhāti taṁ sandhāyetaṁ
vuttaṁ. Utusamaye kira sabbitthiyo gabbhaṁ gaṇhanti yā panāyaṁ
vañjhāti vuccati tassā kucchiyaṁ nibbattasattānaṁ akusalavipāko
sampāpuṇāti. Te parittakusalavipākena gahitapaṭisandhikā
574
Akusalavipākena abhibhūtā vinassanti. Abhinavapaṭisandhiyaṁyeva hi kammānubhāvena
dvīhākārehi gabbho na saṇṭhāti vātena vā pāṇakehi vā.
Vāto sosetvā antaradhāpeti. Pāṇakā khāditvā. Tassa
pana vātassa pāṇakānaṁ vā paṭighātāya bhesajje kate gabbho
saṇṭhaheyya. So bhikkhu taṁ akatvā aññaṁ kharaṁ bhesajjaṁ
adāsi. Tena sā kālamakāsi. Bhagavā bhesajjassa katattā
dukkaṭaṁ paññāpesi. Dutiyavatthusmimpi eseva nayo.
Tasmā āgatāgatassa parajanassa bhesajjaṁ na kātabbaṁ.
Karonto dukkaṭaṁ āpajjati. Pañcannaṁ pana sahadhammikānaṁ
kātabbaṁ bhikkhussa bhikkhuniyā sikkhamānāya sāmaṇerassa sāmaṇeriyā.
Samasīlasaddhāpaññānaṁ hi etesaṁ tīsu sikkhāsu yuttānaṁ bhesajjaṁ
akātuṁ na labhati. Karontena ca sace tesaṁ atthi tesaṁ
santakaṁ gahetvā yojetvā dātabbaṁ. Sace natthi attano
santakaṁ kātabbaṁ. Sace attanopi natthi bhikkhācāravattena
vā ñātakapavāritaṭṭhānato vā pariyesitabbaṁ. Alabhantena
gilānassatthāya akataviññattiyāpi āharitvā kātabbaṁ. Aparesaṁpi
pañcannaṁ kātuṁ vaṭṭati mātāpitūnaṁ tadupaṭṭhākānaṁ attano
veyyāvaccakarassa paṇḍupalāsassāti. Paṇḍupalāso nāma yo
pabbajjāpekkho yāva pattacīvaraṁ paṭiyādiyati tāva vihāre vasati. Tesu
sace mātāpitaro issarā honti na paccāsiṁsanti akātuṁ vaṭṭati.
Sace pana rajje ṭhitā paccāsiṁsanti akātuṁ na vaṭṭati. Bhesajjaṁ
575
Paccāsiṁsantānaṁ bhesajjaṁ dātabbaṁ. Yojetuṁ ajānantānaṁ yojetvā
dātabbaṁ. Sabbesaṁ atthāya sahadhammikesu vuttanayeneva pariyesitabbaṁ.
Sace pana mātaraṁ vihāre ānetvā paṭijaggati sabbaṁ parikammaṁ
anāmasantena kātabbaṁ. Khādanīyabhojanīyaṁ sahatthā dātabbaṁ.
Pitā pana yathā sāmaṇero evaṁ sahatthena nahāpanasambāhanādīni
katvā upaṭṭhātabbo. Ye mātāpitaro upaṭṭhahanti paṭijagganti
tesampi evameva kātabbaṁ. Veyyāvaccakaro nāma yo vettanaṁ
gahetvā araññe dārūni vā chindati aññaṁ vā kiñci kammaṁ
karoti. Tassa roge uppanne yāva ñātakā passanti tāva
bhesajjaṁ kātabbaṁ. Yo pana bhikkhunissitakova hutvā sabbakammāni
karoti tassa bhesajjaṁ kātabbameva. Paṇḍupalāsepi sāmaṇere
viya paṭipajjitabbaṁ. Aparesaṁpi dasannaṁ kātuṁ vaṭṭati jeṭṭhabhātu
kaniṭṭhabhātu jeṭṭhabhaginiyā kaniṭṭhabhaginiyā cūḷamātuyā mahāmātuyā
cūḷapituno mahāpituno pitucchāya mātulassāti. Tesampana
sabbesampi karontena tesaṁyeva santakaṁ bhesajjaṁ gahetvā kevalaṁ
yojetvā dātabbaṁ. Sace pana nappahonti yācanti ca detha
no bhante tumhākaṁ paṭidassāmāti tāvakālikaṁ dātabbaṁ.
Sacepi na yācanti amhākaṁ bhesajjaṁ atthi tāvakālikaṁ
gaṇhāthāti vatvā vā yadā tesaṁ bhavissati tadā dassantīti
ābhogaṁ vā katvā dātabbaṁ. Sace paṭidenti gahetabbaṁ no
ce denti 1- na codetabbā. Ete dasa ñātake ṭhapetvā
1. paṭidenti.
576
Aññesaṁ na dātabbaṁ. Etesaṁ puttaparamparāya pana yāva sattamo
kulaparivaṭṭo tāva cattāro paccaye āharāpentassa akataviññatti
vā bhesajjaṁ karontassa vejjakammaṁ vā kuladūsakāpatti vā
na hoti. Sace bhātujāyā bhaginīsāmiko vā gilānā honti
ñātakā ce tesampi vaṭṭati. Añātakā ce bhātu ca
bhaginiyā ca katvā dātabbaṁ tumhākaṁ jagganaṭṭhāne dethāti.
Athavā tesaṁ puttānaṁ katvā dātabbaṁ tumhākaṁ mātāpitūnaṁ
dethāti. Etena upāyena sabbapadesu vinicchayo veditabbo.
Tesaṁ atthāya sāmaṇerehi araññato bhesajjaṁ āharāpentena
ñātisāmaṇerehi vā āharāpetabbaṁ attano atthāya vā
āharāpetvā dātabbaṁ. Tehipi upajjhāyassa āharāmāti
vattasīsena āharitabbaṁ. Upajjhāyassa mātāpitaro gilānā
vihāraṁ āgacchanti. Upajjhāyo ca disāpakkanto hoti.
Saddhivihārikena upajjhāyassa santakaṁ bhesajjaṁ dātabbaṁ. No
ce atthi attano bhesajjaṁ upajjhāyassa pariccajitvā dātabbaṁ.
Attanopi asante vuttanayena pariyesitvā upajjhāyassa santakaṁ
katvā dātabbaṁ. Upajjhāyenapi saddhivihārikassa mātāpitūsu
evameva paṭipajjitabbaṁ. Esa nayo ācariyantevāsikesu.
Aññopi yo āgantuko vā coro vā yuddhaparājito vā issaro
vā ñātakehi pariccatto gamiyamanusso vā gilāno hutvā vihāraṁ
pavisati. Sabbesaṁ apaccāsiṁsantena bhesajjaṁ kātabbaṁ. Saddhaṁ kulaṁ
577
Hoti catūhi paccayehi upaṭṭhāyakaṁ bhikkhusaṅghassa mātāpituṭṭhāniyaṁ.
Tatra ce koci gilāno hoti tassatthāya vissāsena bhesajjaṁ
katvā bhante dethāti vadanti neva dātabbaṁ na kātabbaṁ. Atha
pana kappiyaṁ ñatvā evaṁ pucchanti bhante asukassa nāma
rogassa kiṁ bhesajjaṁ karontīti idañcīdañca gahetvā karontīti
vattuṁ vaṭṭati. Bhante mayhaṁ mātā gilānā bhesajjaṁ tāva
ācikkhathāti evaṁ pucchitena pana na ācikkhitabbaṁ. Aññamaññaṁ
pana kathā kātabbā āvuso asukassa nāma bhikkhuno imasmiṁ
roge kiṁ bhesajjaṁ kariṁsūti idañcīdañca bhanteti. Taṁ sutvā
itaro mātu bhesajjaṁ karoti vaṭṭati. Mahāpadumattheropi
kira vasabharañño deviyā roge uppanne ekāya itthiyā āgantvā
pucchito na jānāmīti avatvā evameva bhikkhūhi saddhiṁ samullapesi.
Taṁ sutvā tassā bhesajjamakaṁsu. Vūpasante ca roge ticīvarena
tīhi ca kahāpaṇasatehi saddhiṁ bhesajjacaṅkoṭakaṁ pūretvā āharitvā
therassa pādamūle ṭhapetvā bhante pupphapūjaṁ karothāti āhaṁsu.
Thero ācariyabhāgo nāma ayanti kappiyavasena gāhāpetvā
pupphapūjaṁ akāsi. Evaṁ tāva bhesajje paṭipajjitabbaṁ.
Paritte pana gilānassa parittaṁ karotha bhanteti vuttena
na kātabbaṁ. Bhaṇathāti vutte pana kātabbaṁ. Sacepissa hoti
manussā nāma na jānanti akarīyamāne vipaṭisārino bhavissantīti
kātabbaṁ. Parittodakaṁ parittasuttaṁ katvā dethāti vuttena pana
578
Tesaṁyeva udakaṁ hatthena cāletvā suttaṁ parimajjetvā 1- dātabbaṁ.
Sace vihārato udakaṁ attano santakaṁ vā suttaṁ deti dukkaṭaṁ.
Manussā udakañca suttañca gahetvā nisīditvā parittaṁ bhaṇathāti
vadanti kātabbaṁ. No ce jānanti ācikkhitabbaṁ.
Bhikkhūnaṁ nisinnānaṁ pādesu udakaṁ ākīritvā suttañca ṭhapetvā
gacchanti parittaṁ karotha parittaṁ bhaṇathāti na pādā apanetabbā.
Manussā hi vipaṭisārino honti. Antogāme gilānassatthāya
vihāraṁ pesenti parittaṁ bhaṇantūti bhaṇitabbaṁ. Antogāme
rājagehādīsu roge vā upaddave vā uppanne pakkosāpetvā
bhaṇāpenti. Āṭānāṭiyasuttādīni bhaṇitabbāni. Āgantvā
gilānassa sikkhāpadāni dentu dhammaṁ kathentu rājantepure vā
amaccagehe vā āgantvā sikkhāpadāni dentu dhammaṁ kathentūti
pesitepi gantvā sikkhāpadāni dātabbāni dhammo kathetabbo.
Matānaṁ parivāratthaṁ āgacchantūti pakkosanti na gantabbaṁ.
Sivaṭṭhikadassane 2- asubhadassane ca maraṇassatiṁ paṭilabhissāmāti
kammaṭṭhānasīsena gantuṁ vaṭṭati. Evaṁ paritte paṭipajjitabbaṁ.
Piṇḍapāte pana. Anāmaṭṭhapiṇḍapāto kassa dātabbo
kassa na dātabbo. Mātāpitūnaṁ tāva dātabbo. Sace pana
kahāpaṇagghanako hoti saddhādeyyavinipātanaṁ natthi. Mātāpitūpaṭṭhākānaṁ
veyyāvaccakarassa paṇḍupalāsassāti etesaṁpi dātabbo.
579
Tattha paṇḍupalāsassa thālake nikkhipitvā dātuṁ vaṭṭati. Taṁ
ṭhapetvā aññesaṁ āgārikānaṁ mātāpitūnaṁpi na vaṭṭati.
Pabbajitaparibhogo hi āgārikānaṁ cetiyaṭṭhāniyo. Apica
anāmaṭṭhapiṇḍapāto nāmesa sampattassa dāmarikacorassāpi
issarassāpi dātabbo. Kasmā. Te hi adīyamānepi na
dentīti āmasitvā dīyamānepi ucchiṭṭhakaṁ dentīti kujjhanti.
Kuddhā jīvitā voropenti sāsanassāpi antarāyaṁ karonti. Rajjaṁ
paṭṭhayamānassa vicarato coranāgassa vatthu cettha kathetabbaṁ. Evaṁ
piṇḍapāte paṭipajjitabbaṁ.
Paṭisanthāre pana. Paṭisanthāro kassa kātabbo kassa na
kātabbo. Paṭisanthāro nāma vihāraṁ sampattassa yassa kassaci
āgantukassa vā daliddassa vā corassa vā issarassa vā
kātabboyeva. Kathaṁ. Āgantukaṁ tāva khīṇaparibbayaṁ vihārasampattaṁ
disvā pānīyaṁ pivāti dātabbaṁ. Pādamakkhanatelaṁ dātabbaṁ.
Kāle āgatassa yāgubhattaṁ. Vikāle āgatassa sace taṇḍulā
atthi taṇḍulā dātabbā. Avelāya sampattosi gacchāhīti na
vattabbo. Sayanaṭṭhānaṁ dātabbaṁ. Sabbaṁ apaccāsiṁsanteneva
kātabbaṁ. Manussā nāma catuppaccayadāyakā evaṁ saṅgahe
karīyamāne punappunaṁ pasīditvā upakāraṁ karissantīti cittaṁ na
uppādetabbaṁ. Corānaṁ pana saṅghikampi dātabbaṁ.
Paṭisanthārānisaṁsadīpanatthañca coranāgavatthu bhātarā saddhiṁ jambūdīpagatassa
580
Mahānāgarañño vatthu piturājassa rajje catunnaṁ amaccānaṁ vatthu
abhayacoravatthūtievamādīni bahūni vatthūni mahāaṭṭhakathāyaṁ vitthārato vuttāni.
Tatrāyaṁ ekavatthudīpanā. Sīhaladīpe kira abhayo nāma coro
pañcasataparivāro ekasmiṁ ṭhāne khandhāvāraṁ bandhitvā samantā
tiyojanaṁ ubbāsetvā vasati. Anurādhapuravāsino kaḷambanadiṁ na
uttaranti. Cetiyagirimagge janasañcāro upacchinno. Athekadivasaṁ
coro cetiyagiriṁ vilumpissāmīti agamāsi. Ārāmikā disvā
dīghabhāṇakābhayattherassa ārocesuṁ. Thero sappiphāṇitādīni
atthīti pucchi. Atthi bhanteti. Corānaṁ detha taṇḍulā
atthīti. Atthi bhante saṅghassatthāya āhaṭā taṇḍulā ca
pakkasākañca goraso cāti. Bhattaṁ sampādetvā corānaṁ dethāti.
Ārāmikā tathā kariṁsu. Corā bhattaṁ bhuñjitvā kenāyaṁ
paṭisanthāro katoti pucchiṁsu. Amhākaṁ ayyena abhayattherenāti.
Corā therassa santikaṁ gantvā vanditvā āhaṁsu mayaṁ saṅghassa
ca cetiyassa ca santakaṁ acchinditvā gahessāmāti āgatā
tumhākaṁ pana iminā paṭisanthārenamhā pasannā ajjato paṭṭhāya
vihāre dhammikā rakkhā amhākaṁ āyattā hotu nāgarā āgantvā
dānaṁ dentu cetiyaṁ vandantūti. Tato paṭṭhāya ca nāgare dānaṁ
dātuṁ āgacchante nadītīreyeva paccuggantvā rakkhantā vihāraṁ
nenti vihārepi dānaṁ dentānaṁ rakkhaṁ katvā tiṭṭhanti. Tepi
bhikkhūnaṁ bhuttāvasesaṁ corānaṁ denti. Gamanakālepi te corā
581
Nadītīraṁ pāpetvā nivattanti. Athekadivasaṁ bhikkhusaṅghe khīyanakathā
uppannā thero issaravatāya saṅghassa santakaṁ corānaṁ adāsīti.
Thero sannipātaṁ kārāpetvā āha corā saṅghassa pakativaṭṭañca
cetiyasantakañca acchinditvā gaṇhissāmāti āgamiṁsu atha nesaṁ
mayā evaṁ na harissantīti ettako nāma paṭisanthāro kato
taṁ sabbampi ekato sampiṇḍetvā agghāpetha tena kāraṇena
aviluttaṁ bhaṇḍaṁ ekato sampiṇḍetvā agghāpethāti. Tato
sabbampi therena dinnakaṁ cetiyaghare ekaṁ varapotthakacittattharakaṁ na
agghi. Tato āhaṁsu therena katapaṭisanthāro sukato codetuṁ vā
sāretuṁ vā na labhati gīvā vā avahāro vā natthīti. Evaṁ mahānisaṁso
paṭisanthāroti sallakkhetvā kattabbo paṇḍitena bhikkhunāti.
Aṅgulipaṭodavatthusmiṁ. Uttasantoti kilanto. Anassāsakoti
nirassāso. Imasmiñca pana vatthusmiṁ yāya āpattiyā bhavitabbaṁ
sā khuddakesu niddiṭṭhāti idha na vuttā.
Tadanantare vatthusmiṁ. Ottharitvāti akkamitvā. So
kira tehi ākaḍḍhiyamāno patito. Eko tassa udaraṁ āruhitvā
nisīdi. Sesāpi paṇṇarasa janā paṭhaviyaṁ ajjhottharitvā
adūhalapāsāṇā viya migaṁ māresuṁ. Yasmā pana te kammādhippāyā
na maraṇādhippāyā tasmā pārājikaṁ na vuttaṁ.
Bhūtavejjakavatthusmiṁ. Yakkhaṁ māresīti bhūtavejjakapāṭhakā
yakkhagahitakaṁ mocetukāmā yakkhaṁ āvāhetvā muñcāti vadanti.
582
No ce muñcati piṭṭhena vā mattikāya vā rūpaṁ katvā
hatthapādādīni chindanti. Yaṁyaṁ tassa chijjati taṁtaṁ yakkhassa
chinnameva hoti. Sīse chinne yakkhopi marati. Evaṁ sopi
māresi. Tasmā thullaccayaṁ vuttaṁ. Na kevalañca yakkhameva. Yopi
hi sakkaṁ devarājānaṁ māreyaya sopi thullaccayameva āpajjati.
Vāḷayakkhavatthusmiṁ. Vāḷayakkhavihāranti yasmiṁ vihāre
vāḷo caṇḍo yakkho vasati taṁ vihāraṁ. Yo hi evarūpaṁ
vihāraṁ ajānanto kevalaṁ vasanatthāya peseti anāpatti. Yo
maraṇādhippāyo peseti so itarassa maraṇe pārājikaṁ amaraṇe
thullaccayaṁ āpajjati. Yathā ca vāḷayakkhavihāraṁ evaṁ yattha
vāḷasīhabyagghādimigā vā ajagarakaṇhasappādayo dīghajātikā vā
vasanti taṁ vāḷavihāraṁ pesentassāpi āpattānāpattibhedo
veditabbo. Ayaṁ pālimuttakanayo. Yathā ca bhikkhuṁ vāḷayakkhavihāraṁ
pesentassa evaṁ vāḷayakkhampi bhikkhusantikaṁ pesentassa
āpattānāpattibhedo veditabbo. Eseva nayo vāḷakantārādīsu
vatthūsu. Kevalaṁ hettha yasmiṁ kantāre vāḷamigā vā dīghajātikā vā
atthi so vāḷakantāro yasmiṁ corā atthi so corakantāroti
evaṁ padatthamattameva nāmaṁ. Manussaviggahapārājikañca nāmetaṁ
saṇhaṁ pariyāyakathāya na muccati. Tasmā yo vadeyya asukasmiṁ
nāma okāse coro nisinno yo tassa sīsaṁ chinditvā
āharati so rājato sakkāravisesaṁ labhatīti tassa ce vacanaṁ
583
Sutvā koci naṁ gantvā māreti ayaṁ pārājiko hotīti.
Taṁ maññamānotiādīsu. So kira bhikkhu attano
veribhikkhuṁ māretukāmo cintesi imaṁ me divā mārentassa
na sukaraṁ bhaveyya sotthinā gantuṁ rattiṁ naṁ māressāmīti
sallakkhetvā rattiṁ āgamma bahūnaṁ sayitaṭṭhāne taṁ maññamāno
tameva jīvitā voropesi aparo taṁ maññamāno aññaṁ 1- aparo
aññaṁ tasseva sahāyaṁ maññamāno taṁ aparo aññaṁ tasseva
sahāyaṁ maññamāno aññaṁ tassa sahāyameva jīvitā voropesi
sabbesampi pārājikameva.
Amanussagahitavatthūsu. Yakkhaṁ palāpessāmīti pahāraṁ adāsi.
Itaro na dānāyaṁ virajjhituṁ samattho mā rassāmi nanti. Ettha
ca namaraṇādhippāyassa anāpatti vuttāti na ettakeneva
amanussagahitassa pahāro dātabbo tālapaṇṇaṁ pana parittasuttaṁ vā hatthe
vā pāde vā bandhitabbaṁ ratanasuttādīni parittāni bhaṇitabbāni
mā sīlavantaṁ bhikkhuṁ viheṭhehīti dhammakathā kātabbā. Saggakathādīni
uttānatthāni. Yaṁ hettha vattabbaṁ taṁ vuttameva.
Rukkhacchedanavatthu aṭṭabandhanavatthusadisaṁ. Ayaṁ pana viseso.
Yo rukkhena otthatopi na marati sakkā ca hoti ekena
passena rukkhaṁ chetvā paṭhaviṁ vā khanitvā nikkhamituṁ hatthe
cassa vāsī vā kudhārī vā atthi tenapi jīvitaṁ pariccajitabbaṁ
584
Na ca rukkho vā chinditabbo na paṭhavī vā khanitabbā.
Kasmā. Evaṁ karonto hi pācittiyaṁ āpajjati buddhassa
āṇaṁ bhañjati na jīvitapariyantaṁ sīlaṁ karoti tasmā api
jīvitaṁ pariccajitabbaṁ na ca sīlanti parigaṇetvā na evaṁ kātabbaṁ.
Aññassa pana bhikkhuno rukkhaṁ vā chinditvā paṭhaviṁ vā khanitvā
taṁ nīharituṁ vaṭṭati. Sace udukkhalayantakena rukkhaṁ pavaṭṭetvā
nīharitabbo hoti taṁyeva rukkhaṁ chinditvā udukkhalaṁ gahetabbanti.
Mahāsumatthero āha aññampi chinditvā gahetuṁ vaṭṭatīti.
Mahāpadumatthero sobbhādīsu patitassāpi nisseṇiṁ bandhitvā
uttāraṇe eseva nayo attanā bhūtagāmaṁ chinditvā nisseṇī
na kātabbā aññesaṁ katvā uddharituṁ vaṭṭatīti.
Dāyālimpanavatthūsu. Dāyaṁ limpesunti vane aggiṁ adaṁsu. Ettha
pana uddissānuddissavasena pārājikānantariyathullaccayapācittiyavatthūnaṁ
anurūpato pārājikādīni akusalarāsibhāvo ca pubbe vuttanayeneva
veditabbo. Allatiṇavanappatayo dayhantūti ālimpentassa ca
pācittiyaṁ dabbūpakaraṇāni vinassantūti ālimpentassa dukkaṭaṁ
khiḍḍādhippāyenāpi dukkaṭanti saṅkhepaṭṭhakathāyaṁ vuttaṁ. Yaṅkiñci
allasukkhaṁ saindriyānindriyaṁ dayhatūti ālimpentassa vatthuvasena
pārājikathullaccayapācittiyadukkaṭāni veditabbāni. Paṭaggidānaṁ
pana parittakaraṇañca bhagavatā anuññātaṁ. Tasmā araññe
vanakammikehi dinnaṁ sayaṁ vā uṭṭhitaṁ aggiṁ āgacchantaṁ disvā
585
Tiṇakuṭiyo mā vinassantūti tassa aggino paṭiaggiṁ dātuṁ vaṭṭati
yena saddhiṁ āgacchanto aggi ekato hutvā nirupādāno
nibbāti. Parittampi kātuṁ vaṭṭati tiṇakuṭikānaṁ samantā
bhūmitacchanaṁ parikkhākhananaṁ vā yathā āgato aggi upādānaṁ
alabhitvā nibbāti. Etañca sabbaṁ uṭṭhiteyeva aggismiṁ kātuṁ
vaṭṭati. Anuṭṭhite anupasampannehi kappiyavohārena kāretabbaṁ.
Udakena ca nibbāpentehi appāṇakameva udakaṁ āsiñcitabbaṁ.
Āghātanavatthusmiṁ. Yathā ekappahāravacane evaṁ dvīhi
pahārehītiādivacanesupi pārājikaṁ veditabbaṁ. Dvīhīti vutte ca
ekena pahārena māritepi khettameva otiṇṇattā pārājikaṁ.
Tīhi mārite pana visaṅketaṁ. Iti yathāparicchede vā paricchedabbhantare
vā avisaṅketaṁ. Paricchedātikkame pana sabbattha visaṅketaṁ hoti
āṇāpako muccati vadhakasseva doso. Yathā ca pahāresu
evaṁ purisesupi eko ekaṁ māretūti vutte ekeneva mārite
pārājikaṁ dvīhi mārite visaṅketaṁ dve mārentūti vutte
ekena vā dvīhi vā mārite pārājikaṁ tīhi mārite visaṅketanti
veditabbaṁ. Eko saṅgāme vegena dhāvato purisassa asinā sīsaṁ
chindi asīsakabandhaṁ dhāvati tamañño paharitvā pātesi kassa
pārājikanti vutte upaḍḍhattherā gamanūpacchedakassāti āhaṁsu.
Ābhidhammikagodattatthero sīsacchedakassāti. Evarūpānipi vatthūni
imassa vatthussa atthadīpane vattabbānīti.
586
Takkavatthusmiṁ aniyametvā takkaṁ pāyethāti vutte yaṁ vā
taṁ vā takkaṁ pāyetvā mārite pārājikaṁ. Niyametvā pana gotakkaṁ
mahisatakkaṁ ajikātakkanti vā sītaṁ uṇhaṁ dhūpitaṁ adhūpitanti
vā vutte yaṁ vuttaṁ tato aññaṁ pāyetvā mārite visaṅketaṁ.
Loṇasocirakavatthusmiṁ. Loṇasocirakannāma sabbasassābhisaṅkhataṁ
ekaṁ bhesajjaṁ. Taṁ kira karonto harītakāmalakavibhītakakasāve 1-
sabbadhaññāni sabbāparannāni sattannampi dhaññānaṁ odanaṁ
kadalīphalādīni sabbaphalāni vettaketakakhajjūrīkalīrādayo sabbakalīre
macchamaṁsakhaṇḍāni anekāni ca madhuphāṇitasindhavaloṇatikaṭukādīni
bhesajjāni pakkhipitvā kumbhīmukhaṁ vilimpitvā ekaṁ vā dve vā
tīṇi vā saṁvaccharāni ṭhapenti. Taṁ paripacitvā jambūrasavaṇṇaṁ
hoti vātakāsakuṭṭhapaṇḍubhagandarādīnaṁ 2- siniddhabhojanaṁ bhuttānañca
uttarapānaṁ. Bhattajīraṇakabhesajjaṁ tādisaṁ natthi. Taṁ panetaṁ
bhikkhūnaṁ pacchābhattampi vaṭṭati. Gilānānaṁ pākatikameva agilānānaṁ
pana udakasambhinnaṁ pānaparibhogenāti.
Samantapāsādikāya vinayasaṁvaṇṇanāya tatiyapārājikavaṇṇanā
niṭṭhitā.
------------
587
Catutthapārājikavaṇṇanā
catusaccavidū satthā catutthaṁ yaṁ pakāsayi
pārājikaṁ tassa dāni patto saṁvaṇṇanākkamo
yasmā tasmā suviññeyyaṁ yaṁ pubbe ca pakāsitaṁ
taṁ vajjayitvā assāpi hoti saṁvaṇṇanā ayaṁ.
Tena samayena buddho bhagavā vesāliyaṁ viharati .pe.
Gihīnaṁ kammantaṁ adhiṭṭhemāti gihīnaṁ khettesu ceva ārāmādīsu
ca kattabbakiccaṁ adhiṭṭhāma. Evaṁ kātabbaṁ evaṁ na kātabbanti
ācikkhāma ceva anusāsāma cāti vuttaṁ hoti. Dūteyyanti
dūtakammaṁ. Uttarimanussadhammassāti manusse uttiṇṇadhammassa.
Manusse atikkamitvā brahmattaṁ vā nibbānaṁ vā pāpanakadhammassāti
attho. Uttarimanussānaṁ vā seṭṭhapurisānaṁ jhāyīnañceva ariyānañca
dhammassa. Asuko bhikkhūtiādīsu attanā evaṁ mantayitvā
pacchā gihīnaṁ bhāsantā buddharakkhito nāma bhikkhu paṭhamassa
jhānassa lābhī dhammarakkhito dutiyassāti evaṁ nāmavaseneva
vaṇṇaṁ bhāsiṁsūti veditabbā. Tattha esoyeva kho āvuso
seyyoti kammantādhiṭṭhānaṁ dūteyyaharaṇañca bahusapattaṁ mahāsamārambhaṁ
na ca samaṇasāruppaṁ tato pana ubhayato esoyeva pāsaṁsataro
anuttaro sundarataro yo amhākaṁ gihīnaṁ aññamaññassa
588
Uttarimanussadhammassa vaṇṇo bhāsito. Kiṁ vuttaṁ hoti.
Iriyāpathaṁ saṇṭhapetvā nisinnaṁ vā caṅkamantaṁ vā pucchantānaṁ
vā apucchantānaṁ vā gihīnaṁ ayaṁ asuko nāma bhikkhu paṭhamassa
jhānassa lābhītievamādinā nayena yo amhākaṁ aññamaññassa
uttarimanussadhammassa vaṇṇo bhāsito bhavissati esoyeva
seyyoti. Anāgatasambandhe pana asati na 1- etehi so tasmiṁ
khaṇe bhāsitova tasmā na yujjati tasmā anāgatasambandhaṁ
katvā yo evaṁ bhāsito bhavissati so seyyoti evamettha
attho veditabbo. Lakkhaṇaṁ pana saddasatthato pariyesitabbaṁ.
Vaṇṇavā ahesunti aññoyeva tesaṁ abhinavo sarīravaṇṇo
uppajjati tena vaṇṇena vaṇṇavanto ahesuṁ. Pīnindriyāti
pañcahi pasādehi abhiniviṭṭhokāsassa paripuṇṇattā manachaṭṭhānaṁ
indriyānaṁ amilātabhāvena pīnindriyā. Pasannamukhavaṇṇāti
kiñcāpi avisesena vaṇṇavanto sarīravaṇṇato pana nesaṁ
mukhavaṇṇo adhikataraṁ pasanno accho anāvilo parisuddhoti attho.
Vippasannacchavivaṇṇāti yena ca te kaṇṇikārapupphasadisena
vaṇṇena vaṇṇavanto tādiso saññesaṁpi manussānaṁ vaṇṇo
atthi yathā pana imesaṁ evaṁ na tesaṁ chavivaṇṇo vippasanno.
Tena vuttaṁ vippasannacchavivaṇṇāti. Itiha te bhikkhū neva
uddesaparipucchaṁ na kammaṭṭhānaṁ anuyuñjantā athakho kuhakatāya
1. pamādalikhito bhaveyya.
589
Abhūtaguṇasaṁvaṇṇanāya laddhāni paṇītabhojanāni bhuñjitvā yathāsukhaṁ
nindārāmataṁ saṅgaṇikārāmatañca anuyuñjantā imaṁ sarīrasobhaṁ
pāpuṇiṁsu yathā taṁ bālā bhantamigapaṭibhāgāti. Vaggumudātīriyāti
vaggumudātīravāsino. Kacci bhikkhave khamanīyanti bhikkhave kacci
tumhākaṁ idaṁ catuccakkaṁ navadvāraṁ sarīrayantaṁ khamanīyaṁ sakkā
khamituṁ sahituṁ pariharituṁ na kiñci dukkhaṁ uppādetīti. Kacci
yāpanīyanti kacci sabbakiccesu yāpetuṁ gametuṁ sakkā na kiñci
antarāyaṁ dassetīti. Kucchi parikantoti kucchi parikantito varaṁ
bhaveyya. Kucchi parikatthotipi 1- pāṭho yujjati.
Evaṁ vaggumudātīriye anekapariyāyena vigarahitvā idāni
yasmā tehi katakammaṁ corakammaṁ hoti tasmā āyatiṁ aññesampi
evarūpassa kammassa akaraṇatthaṁ athakho bhagavā bhikkhū āmantesi
āmantetvā ca pana pañcime bhikkhave mahācorātiādimāha.
Tattha santo saṁvijjamānāti atthi ceva upalabbhanti cāti vuttaṁ
hoti. Idhāti imasmiṁ sattaloke. Evaṁ hotīti evaṁ pubbabhāge
icchā uppajjati. Kudāsu nāmāhanti ettha suiti nipāto.
Kudā nāmāti attho. So aparena samayenāti so pubbabhāge
evaṁ cintetvā anukkamena parisaṁ vaḍḍhento panthaduhanakammaṁ
paccantimagāmavilopantievamādīni katvā vepullappattapuriso hutvā
gāmepi agāme janapadepi ajanapade karonto hananto ghātento
.pe. Pacanto pācento. Iti bāhirakacoraṁ dassetvā tena
1. parikattoti maññe.
590
Sadise sāsane pañca mahācore dassetuṁ evameva khotiādimāha.
Tattha pāpabhikkhunoti aññesu ṭhānesu mūlacchinno pārājikappatto
pāpabhikkhūti vuccati. Idha pana pārājikaṁ anāpanno icchācāre
ṭhito khuddānukhuddakāni sikkhāpadāni madditvā caranto pāpabhikkhūti
adhippeto. Tassāpi bāhirakamahācorassa viya pubbabhāge
evaṁ hoti kudāsu nāmāhaṁ .pe. Parikkhārānanti. Tattha
sakkatoti sakkārappatto. Garukatoti garukappatto.
Mānitoti manasā piyāyito. Pūjitoti catuppaccayābhihārapūjāya
pūjito. Apacitoti apacitippatto. Tattha yassa cattāro
paccaye sakkaritvā suṭṭhu abhisaṅkhate 1- paṇītappaṇīte katvā denti
so sakkato. Yasmiṁ garubhāvaṁ paccupaṭṭhapetvā denti so
garukato. Yaṁ manasā piyāyanti so mānito. Tassa
sabbaṁpetaṁ karonti so pūjito. Yassa abhivādanapaccuṭṭhāna-
añjalikammādivasena paramanipaccakāraṁ karonti so apacito.
Imassa pana sabbampi imaṁ lokāmisaṁ paṭṭhayamānassa evaṁ hoti.
So aparena samayenāti so pubbabhāge evaṁ cintetvā
anukkamena sikkhāya atibbagārave uddhate unnaḷe capale mukhare
vikiṇṇavāce muṭṭhassatī asampajāne pākaṭindriye ācariyaupajjhāyehi
pariccattake lābhagaruke pāpabhikkhū saṅgaṇhitvā iriyāpathasaṇṭhapanādīni
kuhakavattāni sikkhāpetvā ayaṁ thero amukasmiṁ nāma senāsane
591
Vassaṁ upagamma vattapaṭivattaṁ pūrayamāno vassaṁ vasitvā niggatoti
lokasammatasenāsanasaṁvaṇṇanādīhi upāyehi lokaṁ paripācetuṁ paṭibalehi
jātakādīsu katapariccayehi sarasampannehi pāpabhikkhūhi saṁvaṇṇiyamānaguṇo
hutvā satena vā sahassena vā parivuto .pe. Bhesajjaparikkhārānaṁ.
Ayaṁ bhikkhave paṭhamo mahācoroti ayaṁ sandhicchedakādicorako viya
na ekaṁ kulaṁ na dve athakho mahājanaṁ vañcetvā catuppaccayaggahaṇato
paṭhamo mahācoroti veditabbo. Ye pana suttantikā vā
ābhidhammikā vā vinayadharā vā bhikkhū bhikkhācāre asampajjamāne
pāliṁ vācentā aṭṭhakathaṁ kathentā anumodanāya dhammakathāya
iriyāpathasampattiyā ca lokaṁ pasādentā janapadacārikaṁ caranti
sakkatā garukatā mānitā pūjitā apacitā te tantippaveṇighaṭanakā
sāsanajotakāti veditabbā. Tathāgatappaveditanti tathāgatena
paṭividdhaṁ paccakkhakataṁ jānāpitaṁ vā. Attano dahatīti parisamajjhe
pāliñca aṭṭhakathañca saṁsandetvā madhurena saddena pasādanīyaṁ
suttantaṁ kathetvā dhammakathāvasāne acchariyabbhutajātena viññujanena
aho bhante pāli ca aṭṭhakathā ca suparisuddhā kassa santike
uggaṇhitthāti pucchito ko amhādise uggaṇhāpetuṁ samatthoti
ācariyaṁ anuddisitvā attanā paṭividdhaṁ sayambhūñāṇādhigataṁ dhammavinayaṁ
pavedeti. Ayaṁ tathāgatena satasahassakappādhikāni cattāri
asaṅkheyyāni pāramiyo pūretvā kicchena kasirena paṭividdhadhammatthenako
dutiyo mahācoro. Suddhaṁ brahmacārinti khīṇāsavaṁ bhikkhuṁ.
592
Parisuddhaṁ brahmacariyaṁ carantanti nirupakkilesaṁ seṭṭhacariyaṁ carantaṁ.
Aññaṁpi vā anāgāmiṁ ādiṁ katvā yāva sīlavantaṁ puthujjanaṁ
avipaṭisārādivatthukaṁ parisuddhaṁ brahmacariyaṁ carantaṁ. Amūlakena
abrahmacariyena anuddhaṁsetīti tasmiṁ puggale avijjamānena
antimavatthunā anuvadati codeti. Ayaṁ vijjamānaguṇamakkhī
ariyaguṇatthenako tatiyo mahācoro. Garubhaṇḍāni garuparikkhārānīti
yathā adinnādāne caturo janā saṁvidhāya garubhaṇḍaṁ avāharunti
ettha pañcamāsakagghanakaṁ garubhaṇḍanti vuccati idha na evaṁ
athakho pañcimāni bhikkhave avissajjanīyāni na vissajjetabbāni
saṅghena vā gaṇena vā puggalena vā vissajjitānipi avissajjitāni
honti yo vissajjeyya āpatti thullaccayassa katamāni
pañca ārāmo ārāmavatthu .pe. Dārubhaṇḍaṁ mattikābhaṇḍanti
vacanato avissajjitabbattā garubhaṇḍāni pañcimāni bhikkhave
avebhaṅgiyāni na vibhajitabbāni saṅghena vā gaṇena vā puggalena
vā vibhattānipi avibhattāni honti yo vibhajeyya āpatti
thullaccayassa katamāni pañca ārāmo ārāmavatthu .pe.
Dārubhaṇḍaṁ mattikābhaṇḍanti vacanato avebhaṅgikattā
sādhāraṇaparikkhārabhāvena garuparikkhārāni. Ārāmo ārāmavatthūtiādīsu
yaṁ vattabbaṁ taṁ sabbaṁ pañcimāni bhikkhave avissajjiya nīti
khandhake āgatasuttavaṇṇanāyameva bhaṇissāma. Tehi gihī
saṅgaṇhātīti tāni datvā gihī saṅgaṇhāti anuggaṇhāti.
593
Upalāpetīti aho amhākaṁ ayyoti evaṁ lapanake anubandhanake
sinehe 1- karoti. Ayaṁ avissajjiyaṁ avebhaṅgiyañca garuparikkhāraṁ
tathābhāvato thenetvā gihisaṅgaṇhanako catuttho mahācoro. So
ca panāyaṁ imaṁ garubhaṇḍaṁ kulasaṅgaṇhanatthaṁ vissajjento kuladūsakadukkaṭaṁ
āpajjati pabbājanīyakammāraho ca hoti bhikkhusaṅghaṁ abhibhavitvā
issaravatāya vissajjento thullaccayaṁ āpajjati theyyacittena
vissajjento bhaṇḍaṁ agghāpetvā kāretabboti. Ayaṁ aggo
mahācoroti ayaṁ imesaṁ mahācorānaṁ jeṭṭhacoro iminā sadiso
coro nāma natthi yo pañcindriyaggahaṇātītaṁ atisaṇhaṁ sukhumaṁ
lokuttaradhammaṁ theneti. Kiṁ pana sakkā lokuttaradhammo hiraññasuvaṇṇādīni
viya vañcetvā thenetvā gahetunti. Na sakkā. Tenevāha
yo asantaṁ abhūtaṁ uttarimanussadhammaṁ ullapatīti. Ayaṁ hi attani
asantaṁ dhammaṁ kevalaṁ atthi mayhaṁ esoti ullapati na pana
sakkoti ṭhānā cāvetuṁ attani vā saṁvijjamānaṁ kātuṁ. Atha kasmā
coroti vuttoti. Yasmā taṁ ullapitvā asantasambhāvanāya
uppanne paccaye gaṇhāti evaṁ hi gaṇhatā te paccayā
sukhumena upāyena vañcetvā thenetvā gahitā honti. Tenevāha
taṁ kissa hetu theyyāya vo bhikkhave raṭṭhapiṇḍo bhuttoti.
Ayañhi ettha attho yaṁ avocumhā ayaṁ aggo mahācoro
yo asantaṁ abhūtaṁ uttarimanussadhammaṁ ullapatīti taṁ kissa hetu
1. sasinehe.
594
Kena kāraṇena etaṁ avocumhāti ce theyyāya vo bhikkhave
raṭṭhapiṇḍo bhuttoti bhikkhave yasmā vo tena raṭṭhapiṇḍo
theyyacittena bhutto hoti. Ettha hi vokāro ye hi vo
ariyā araññavanapaṭṭhānītiādīsu viya padapūraṇamatte nipāto.
Tasmā tumhehi bhuttoti evamassa attho na 1- daṭṭhabbo. Idāni
tamevatthaṁ gāthāhi vibhūtataraṁ karonto aññathā santantiādimāha.
Tattha aññathā santanti aparisuddhakāyasamācārādikena aññena
ākārena santaṁ. Aññathā yo pavedayeti parisuddhakāya-
samācārādikena aññena ākārena yo pavedeyya paramaparisuddho
ahaṁ atthi me abbhantare lokuttaradhammoti evaṁ jānāpeyya.
Pavedetvā ca pana tāya pavedanāya uppannaṁ bhojanaṁ arahā viya
bhuñjati. Nikacca kitavasseva bhuttaṁ theyyena tassa tanti nikaccāti
vañcetvā aññathā santaṁ aññathā dassetvā agumbāgacchabhūtameva
sākhāpalāsapallavādicchādanena gumbamiva gacchamiva ca attānaṁ
dassetvā. Kitavassevāti vañcakassa kerāṭikassa gumbagacchasaññāya
araññe āgatāgate sakuṇe gahetvā jīvitakappakassa sākuṇikasseva.
Bhuttaṁ theyyena tassa tanti tassāpi anarahantasseva sato
arahantabhāvaṁ dassetvā laddhaṁ bhojanaṁ bhuñjato yaṁ taṁ bhuttaṁ taṁ
yathā sākuṇikakitavassa nikacca vañcetvā sakuṇaggahaṇaṁ evaṁ
manusse vañcetvā laddhassa bhojanassa bhuttattā theyyena bhuttaṁ
595
Nāma hoti. Imaṁ pana atthavasaṁ ajānantā ye evaṁ bhuñjanti
kāsāvakaṇṭhā .pe. Nirayaṁ te upapajjare. Kāsāvakaṇṭhāti
kāsāvena veṭhitakaṇṭhā. Ettakameva ariyaddhajadhāraṇamattaṁ yesaṁ
sāmaññaṁ aññaṁ natthīti vuttaṁ hoti. Bhavissanti kho panānanda
anāgatamaddhānaṁ gotrabhuno kāsāvakaṇṭhāti evaṁ vuttadussīlānaṁ
etaṁ adhivacanaṁ. Pāpadhammāti lāmakadhammā. Asaññatāti
kāyādīhi asaññatā. Pāpāti lāmakapuggalā. Pāpehi kammehīti
tehi karaṇakāle ādīnavaṁ adisvā katehi paravañcanādīhi pāpakammehi.
Nirayante upapajjareti nirassādaṁ duggatiṁ te upapajjanti.
Tasmā seyyo ayoguḷoti gāthā. Tassattho 1- sacāyaṁ dussīlo
asaññato icchācāre ṭhito kuhanāya lokavañcako puggalo tattaṁ
aggisikhūpamaṁ ayoguḷaṁ bhuñjeyya ajjhohareyya tassa yañcetaṁ
raṭṭhapiṇḍaṁ bhuñjeyya yañcetaṁ ayoguḷaṁ tesu dvīsu ayoguḷova
bhutto seyyo sundarataro paṇītataro ca bhaveyya na hi ayoguḷassa
bhuttattā samparāye sabbaññutaññāṇenāpi dujjānaparicchedaṁ dukkhaṁ
anubhavati evaṁ paṭiladdhassa pana raṭṭhapiṇḍassa bhuttattā samparāye
vuttappakāraṁ dukkhaṁ anubhoti ayaṁ hi koṭippatto micchājīvoti.
Evaṁ pāpakiriyāya anādīnavadassāvīnaṁ ādīnavaṁ dassetvā athakho
bhagavā vaggumudātīriye bhikkhū anekapariyāyena vigarahitvā dubbharatāya
dupposatāya .pe. Imaṁ sikkhāpadaṁ uddiseyyāthāti vatvā catutthaṁ
1. tassātutho.
596
Pārājikaṁ paññāpento yo pana bhikkhu anabhijānantiādimāha.
Evaṁ mūlacchejjavasena daḷhaṁ katvā catutthapārājike paññatte
aparampi anuppaññattatthāya adhimānavatthu udapādi. Tassuppattidīpanatthaṁ
evaṁ vuttaṁ evañcidaṁ bhagavatā bhikkhūnaṁ sikkhāpadaṁ paññattaṁ
hotīti. Tattha adiṭṭhe diṭṭhasaññinoti arahatte ñāṇacakkhunā
adiṭṭheyeva diṭṭhaṁ amhehi arahattanti diṭṭhasaññino hutvā.
Esa nayo appattādīsu. Ayaṁ pana viseso. Appatteti
attano santāne uppattivasena appatte. Anadhigateti
maggabhāvanāya anadhigate. Apaṭiladdhetipi attho. Asacchikateti
apaṭividdhe paccavekkhaṇavasena vā apaccakkhakate. Adhimānenāti
adhigatamānena. Adhigatā mayanti evaṁ uppannamānenāti attho.
Adhikamānena vā thaddhamānenāti attho. Aññaṁ byākariṁsūti
arahattaṁ byākariṁsu. Pattaṁ āvuso amhehi arahattaṁ kataṁ
karaṇīyanti bhikkhūnaṁ ārocesuṁ. Tesaṁ maggena appahīnakilesattā
kevalaṁ samathavipassanāvasena vikkhambhitakilesānaṁ aparena samayena
tathārūpapaccayasamāyoge rāgāyapi cittaṁ namati rāgatthāya namatīti attho.
Esa nayo itaresu. Tañca kho etaṁ abbohārikanti tañcakho
etaṁ tesaṁ aññaṁ byākaraṇaṁ abbohārikaṁ āpattippaññāpane
vohāraṁ na gacchati āpattiyā aṅgaṁ na hotīti attho. Kassa
panāyaṁ adhimāno uppajjati kassa nuppajjatīti. Ariyasāvakassa
tāva nuppajjati. So hi maggaphalanibbānapahīnakkilesāvasiṭṭhakkilesa-
paccavekkhaṇena
597
Sañjātasomanasso ariyaguṇapaṭivedhe nikkaṅkho tasmā
sotāpannādīnaṁ ahaṁ sakadāgāmītiādivasena māno nuppajjati.
Dussīlassa nuppajjati. So hi ariyaguṇādhigame nirāsova. Sīlavatopi
pariccattakammaṭṭhānassa niddārāmatādimanuyuttassa nuppajjati.
Suparisuddhasīlassa pana kammaṭṭhāne appamattassa nāmarūpaṁ vavaṭṭhapetvā
paccayapariggahena vitiṇṇakaṅkhassa tilakkhaṇaṁ āropetvā saṅkhāre
sammasantassa āraddhavipassakassa uppajjati. Uppanno ca suddhasamathalābhiṁ
suddhavipassanālābhiṁ vā antarā ṭhapeti. So hi dasampi vīsatimpi
tiṁsampi vassāni kilesasamudācāraṁ apassanto ahaṁ sotāpannoti vā
sakadāgāmīti vā anāgāmīti vā maññati. Samathavipassanālābhiṁ pana
arahatteyeva ṭhapeti. Tassa hi samādhibalena kilesā vikkhambhitā
vipassanābalena saṅkhārā supariggahitā tasmā saṭṭhimpi vassāni
asītimpi vassāni vassasatampi kilesā na samudācaranti khīṇāsavasseva
cittacāro hoti. So evaṁ dīgharattaṁ kilesasamudācāraṁ apassanto
antarā aṭṭhatvāva arahā ahanti maññatīti.
Anabhijānanti na abhijānaṁ. Yasmā panāyaṁ anabhijānaṁ
samudācarati svāssa santāne anuppanno ñāṇena ca asacchikato
abhūto tenassa padabhājane asantaṁ abhūtaṁ asaṁvijjamānanti
vatvā ajānanto apassantoti vuttaṁ. Uttarimanussadhammanti
uttarimanussānaṁ jhāyīnañceva ariyānañca dhammaṁ. Attūpanāyikanti
attani taṁ upaneti attānaṁ vā tattha upanetīti attūpanāyiko.
598
Taṁ attūpanāyikaṁ. Evaṁ katvā samudācareyyāti sambandho.
Padabhājane pana yasmā uttarimanussadhammo nāma jhānaṁ vimokkhaṁ
samādhi samāpatti ñāṇadassanaṁ .pe. Suññāgāre abhiratīti evaṁ
jhānādayo anekadhammā vuttā tasmā tesaṁ sabbesaṁ vasena
attūpanāyikabhāvaṁ dassento te vā kusaladhamme attani upanetīti
bahuvacananiddesaṁ akāsi. Tattha ete dhammā mayi sandissantīti
samudācaranto attani upaneti ayaṁ etesu sandissāmīti samudācaranto
attānaṁ tesu upanetīti veditabbo. Alamariyañāṇadassananti
ettha lokiyalokuttarā paññā jānanaṭṭhena ñāṇaṁ cakkhunā diṭṭhamiva
dhammaṁ karaṇato dassanaṭṭhena dassananti ñāṇadassanaṁ. Ariyaṁ
visuddhaṁ uttamaṁ ñāṇadassananti ariyañāṇadassanaṁ. Alaṁ pariyattaṁ
kilesaviddhaṁsanasamatthaṁ ariyañāṇadassanamettha jhānādibhede
uttarimanussadhamme alaṁ vā ariyañāṇadassanamassāti alamariyañāṇadassano.
Taṁ alamariyañāṇadassanaṁ uttarimanussadhammanti evaṁ padatthasambandho
veditabbo. Tattha yena ñāṇadassanena so alamariyañāṇadassanoti
vuccati tadeva dassetuṁ ñāṇanti tisso vijjā dassananti yaṁ
ñāṇaṁ taṁ dassanaṁ yaṁ dassanaṁ taṁ ñāṇanti vijjāsīsena padabhājanaṁ
vuttaṁ. Mahaggatalokuttarā panettha sabbāpi paññā ñāṇanti
veditabbā. Samudācareyyāti vuttappakārametaṁ uttarimanussadhammaṁ
attūpanāyikaṁ katvā āroceyya. Itthiyā vātiādi pana
ārocetabbapuggalanidassanaṁ. Etesaṁ hi ārocite ārocitaṁ hoti
599
Na devamārabrahmānaṁ nāpi petayakkhatiracchānagatānanti. Iti
jānāmi iti passāmīti samudācaraṇākāradassanametaṁ. Padabhājane
panassa jānāmahaṁ ete dhamme passāmahaṁ ete dhammeti idaṁ
tesu jhānādīsu dhammesu jānanapassanānaṁ pavattidīpanaṁ. Atthi ca
me ete dhammātiādi attūpanāyikabhāvadīpanaṁ. Tato aparena
samayenāti āpattipaṭijānanasamayadassanametaṁ. Ayaṁ pana
ārocitakkhaṇeyeva pārājikaṁ āpajjati. Āpattiṁ pana āpanno yasmā
parena codito vā acodito vā paṭijānāti tasmā samanuggāhiyamāno
vā asamanuggāhiyamāno vāti vuttaṁ. Tattha samanuggāhanāya
tāva kinte adhigatanti adhigamapucchā. Jhānavimokkhādīsu
sotāpattimaggādīsu vā kintayā adhigatanti. Kinti te adhigatanti
upāyapucchā. Ayaṁ hi ettha adhippāyo kintayā aniccalakkhaṇaṁ
dhuraṁ katvā adhigataṁ dukkhānattalakkhaṇesu aññataraṁ kiṁ vā
samādhivasena abhinivisitvā udāhu vipassanāvasena tathā kiṁ rūpe
abhinivisitvā udāhu arūpe kiṁ vā ajjhattaṁ abhinivisitvā udāhu
bahiddhāti. Kadā te adhigatanti kālapucchā. Pubbaṇhamajjhantikādīsu
katarasmiṁ kāleti vuttaṁ hoti. Tattha te adhigatanti
okāsapucchā. Kasmiṁ okāse kiṁ rattiṭṭhāne divāṭṭhāne
rukkhamūle maṇḍape katarasmiṁ vā vihāreti vuttaṁ hoti. Katame
te kilesā pahīnāti pahīnakkilesapucchā. Kataramaggavajjhā tava
kilesā pahīnāti vuttaṁ hoti. Katamesaṁ tvaṁ dhammānaṁ lābhīti
600
Paṭiladdhadhammapucchā. Paṭhamamaggādīsu katamesaṁ dhammānaṁ tvaṁ
lābhīti vuttaṁ hoti.
Tasmā idāni cepi koci bhikkhu uttarimanussadhammādhigamaṁ
byākareyya na so ettāvatāva sakkātabbo. Imesu pana
chasu ṭhānesu sodhanatthaṁ vattabbo kinte adhigataṁ kiṁ jhānaṁ
udāhu vimokkhādīsu aññataranti. Yo hi yena adhigato dhammo
so tassa pākaṭo hoti. Sace idannāma me adhigatanti vadati
tato kinti te adhigatanti pucchitabbo aniccalakkhaṇādīsu kiṁ dhuraṁ
katvā aṭṭhattiṁsāya vā ārammaṇesu rūpārūpājjhattabahiddhādibhedesu
vā dhammesu kena mukhena abhinivisitvāti. Yo hi yassābhiniveso
so tassa pākaṭo hoti. Sace ayannāma me abhiniveso
evaṁ mayā adhigatanti vadati tato kadā te adhigatanti pucchitabbo
kiṁ pubbaṇhe udāhu majjhantikādīsu aññatarasmiṁ kāleti.
Sabbesaṁ hi attanā adhigatakālo pākaṭo hoti. Sace amukasmiṁ
nāma kāle adhigatanti vadati tato kattha te adhigatanti pucchitabbo
kiṁ divāṭṭhāne udāhu rattiṭṭhānādīsu aññatarasmiṁ okāseti.
Sabbesaṁ hi attanā adhigatokāso pākaṭo hoti. Sace amukasmiṁ
nāma me okāse adhigatanti vadati tato katame te kilesā
pahīnāti pucchitabbo kiṁ paṭhamamaggavajjhā udāhu dutiyādimaggavajjhāti.
Sabbesaṁ hi attanā adhigatamaggena pahīnakkilesā pākaṭā honti.
Sace ime nāma me kilesā pahīnāti vadati tato katamesaṁ
601
Tvaṁ dhammānaṁ lābhīti pucchitabbo kiṁ sotāpattimaggassa udāhu
sakadāgāmimaggādīsu aññatarassāti. Sabbesaṁ hi attanā
adhigatadhammo pākaṭo hoti. Sace imesaṁ nāmāhaṁ dhammānaṁ
lābhīti vadati ettāvatāpissa vacanaṁ na saddhātabbaṁ. Bahussutā
hi uggahaparipucchākusalā bhikkhū imāni chaṭṭhānāni sodhetuṁ sakkonti.
Imassa pana bhikkhuno āgamanapaṭipadā sodhetabbā. Yadi āgamanapaṭipadā
na sujjhati imāya paṭipadāya lokuttaradhammo nāma na labbhatīti
apanetabbo. Yadi panassa āgamanapaṭipadā sujjhati dīgharattaṁ
tīsu sikkhāsu appamatto jāgariyamanuyutto catūsu paccayesu alaggo
ākāse pāṇisamena cetasā viharatīti paññāyati tassa bhikkhuno
byākaraṇaṁ paṭipadāya saddhiṁ saṁsandati seyyathāpi nāma gaṅgodakaṁ
yamunodakena saddhiṁ saṁsandati sameti evameva suppaññattā tena
bhagavatā sāvakānaṁ nibbānagāminī paṭipadā saṁsandati nibbānañca
paṭipadā cāti vuttasadisaṁ hoti. Apica kho na ettakenāpi
sakkāro kattabbo. Kasmā. Ekaccassa hi puthujjanassāpi
sato khīṇāsavapaṭipattisadisā paṭipadā hoti. Tasmā so bhikkhu
tehi tehi upāyehi uttāsetabbo. Khīṇāsavassa nāma asaniyāpi
matthake patamānāya bhayaṁ vā chambhitattaṁ vā lomahaṁso vā na
hoti. Sacassa bhayaṁ vā chambhitattaṁ vā lomahaṁso vā uppajjati
na tvaṁ arahāti apanetabbo. Sace pana abhīru acchambhī anutrāsī
hutvā sīho viya nisīdati ayaṁ bhikkhu sampannaveyyākaraṇo
602
Samantā rājarājamahāmattādīhi pesitaṁ sakkāraṁ arahatīti.
Pāpicchoti yā sā idhekacco dussīlova samāno sīlavāti
maṁ jano jānātūti icchatītiādinā nayena vuttā pāpicchatā
tāya samannāgato. Icchāpakatoti tāya pāpikāya icchāya
pakato abhibhūto pārājiko hutvā. Visuddhāpekkhoti attano
visuddhiṁ apekkhamāno icchamāno paṭṭhayamāno. Ayaṁ hi yasmā
pārājikaṁ āpanno tasmā bhikkhubhāve ṭhatvā abhabbo jhānādīni
adhigantuṁ. Bhikkhubhāvo hissa saggantarāyo ceva hoti maggantarāyo
ca. Vuttañhetaṁ sāmaññaṁ dupparāmaṭṭhaṁ nirayāyūpakaḍḍhatīti.
Aparaṁpi vuttaṁ sithilo hi paribbājo bhiyyo ākīrate rajanti.
Iccassa bhikkhubhāvo visuddhi nāma na hoti. Yasmā pana gihī
vā upāsako vā ārāmiko vā sāmaṇero vā hutvā
dānasaraṇasīlasaṁvarādīhi saggamaggaṁ vā jhānavimokkhādīhi mokkhamaggaṁ
vā ārādhetuṁ bhabbo hoti tasmāssa gihiādibhāvo visuddhi
nāma hoti. Tasmā taṁ visuddhiṁ apekkhaṇato visuddhāpekkhoti
vuccati. Teneva cassa padabhājane gihī vā hotukāmotiādi
vuttaṁ. Evaṁ vadeyyāti evaṁ bhaṇeyya. Kathaṁ.
Ajānamevaṁ āvuso avacaṁ jānāmi apassaṁ passāmīti. Padabhājane
pana evaṁ vadeyyāti idaṁ padaṁ anuddharitvāva yathā vadanto ajānamevaṁ
āvuso avacaṁ jānāmi apassaṁ passāmīti vadati nāma vuccati taṁ
ākāraṁ dassetuṁ nāhaṁ ete dhamme jānāmītiādi vuttaṁ.
603
Tucchaṁ musā vilapinti ahaṁ vacanatthaviharato tucchaṁ vañcanādhippāyato
musā vilapiṁ abhaṇinti vuttaṁ hoti. Padabhājane panassa aññena
padabyañjanena atthamattaṁ dassetuṁ tucchakaṁ mayā bhaṇitantiādi
vuttaṁ. Purīme upādāyāti purimāni tīṇi pārājikāni āpanne
puggale upādāya. Sesaṁ pubbe vuttanayattā uttānatthattā ca
pākaṭamevāti.
Evaṁ uddiṭṭhasikkhāpadaṁ padānukkamena vibhajitvā idāni
yasmā heṭṭhāpadabhājanīyamhi jhānaṁ vimokkhaṁ samādhi samāpatti
ñāṇadassanaṁ .pe. Saññāgāre abhiratīti evaṁ saṅkhitteneva
uttarimanussadhammo dassito na vitthārena āpattiṁ āropetvā
tanti ṭhapitā saṅkhepadassite ca atthe na sabbe sabbākārena
nayaṁ gahetuṁ sakkonti tasmā sabbākārena nayaggahaṇatthaṁ puna
tadeva padabhājanaṁ mātikāṭhāne ṭhapetvā vitthārato uttarimanussadhammaṁ
dassetvā āpattibhedaṁ dassetukāmo jhānanti paṭhamaṁ jhānaṁ dutiyaṁ
jhānantiādimāha. Tattha paṭhamajjhānādīhi mettājhānādīnipi
asubhajjhānādīnipi ānāpānassatisamādhijjhānampi lokiyajjhānampi
lokuttarajhānampi saṅgahitameva. Tasmā paṭhamajjhānaṁ samāpajjintipi
catutthaṁ jhānaṁ 1- mettājhānaṁ .pe. Upekkhājhānaṁ asubhajjhānaṁ
ānāpānassatisamādhijjhānaṁ lokiyajjhānaṁ lokuttarajjhānaṁ
samāpajjintipi bhaṇanto pārājikova hotīti veditabbo. Suṭṭhu mutto
604
Vividhehi vā kilesehi muttoti vimokkho. So panāyaṁ rāgadosamohehi
suññatattā suññato rāgadosamohanimittehi animittattā animitto
rāgadosamohapaṇidhīnaṁ abhāvato appaṇihitoti vuccati. Cittaṁ samaṁ
ādahati ārammaṇe ṭhapetīti samādhi. Ariyehi samāpajjitabbato
samāpatti. Sesamettha vuttanayameva. Ettha ca vimokkhattikena
samādhittikena ca ariyamaggova vutto. Samāpattittikena phalasamāpatti.
Tesu yaṅkiñci ekaṁpi padaṁ gahetvā ahaṁ imassa lābhīti bhaṇanto
pārājikova hoti. Tisso vijjāti pubbenivāsānussati
dibbacakkhu āsavānaṁ khayaññāṇanti. Tattha ekissāpi nāmaṁ
gahetvā ahaṁ imissā vijjāya lābhīti bhaṇanto pārājikova
hoti. Saṅkhepaṭṭhakathāyaṁ pana vijjānaṁ lābhīti bhaṇantopi
tissannaṁ vijjānaṁ lābhīti bhaṇantopi pārājikoti vuttaṁ.
Maggabhāvanā padabhājane vuttā. Sattattiṁsa bodhipakkhiyadhammā
maggasampayuttā lokuttarāva idha adhippetā. Tasmā lokuttarānaṁ
satipaṭṭhānānaṁ sammappadhānānaṁ iddhipādānaṁ indriyānaṁ balānaṁ
bojjhaṅgānaṁ ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa lābhimhīti vadato
pārājikanti mahāaṭṭhakathāyaṁ vuttaṁ. Mahāpaccariyādīsu pana satipaṭṭhānaṁ
lābhimhīti evaṁ ekekakoṭṭhāsavasenāpi kāyānupassanāsatipaṭṭhānassa
lābhimhīti evaṁ tattha ekekadhammavasenāpi vadato
pārājikamevāti vuttaṁ. Taṁpi sameti. Kasmā. Maggakhaṇuppanneyeva
sandhāya vuttattā. Phalasacchikiriyāyapi ekekaphalavasena pārājikaṁ
605
Veditabbaṁ. Rāgassa pahānantiādittike kilesappahānameva
vuttaṁ. Taṁ pana yasmā maggena vinā natthi tatiyamaggena hi
rāgadosānaṁ pahānaṁ catutthena mohassa tasmā rāgo me
pahīnotiādīni vadatopi pārājikaṁ. Rāgā cittaṁ vinīvaraṇatātiādittike
saha samāpattiyā lokuttaracittameva vuttaṁ. Tasmā
rāgā me cittaṁ vinīvaraṇantiādīni vadatopi pārājikameva.
Suññāgārapadabhājane pana yasmā jhānena aghaṭetvā suññāgāre
abhiramāmīti vacanamattena pārājikaṁ nādhippetaṁ tasmā paṭhamena
jhānena suññāgāre abhiramāmītiādi vuttaṁ. Tasmā yo
jhānena ghaṭetvā iminā nāma jhānena suññāgāre abhiramāmīti
vadati ayameva pārājiko hotīti veditabbo. Yā ca ñāṇanti
imassa padabhājane ambaṭṭhasuttādīsu vuttāsu aṭṭhasu vijjāsu
vipassanāñāṇa manomayiddhiiddhavidhidibbasota cetopariññāṇabhedā
pañca vijjā na āgatā tāsu ekā vipassanāva pārājikavatthu
na hoti sesā hontīti veditabbā. Tasmā vipassanāya lābhimhītipi
vipassanāñāṇassa lābhimhītipi vadato pārājikaṁ natthi. Pussadevatthero
pana bhaṇati itarāpi catasso vijjā ñāṇena aghaṭitā
pārājikavatthū na honti tasmā manomayassa lābhimhi iddhividhissa
dibbāya sotadhātuyā cetopariyassa lābhimhīti vadatopi pārājikaṁ
natthīti. Tantassa antevāsikeheva paṭikkhittaṁ ācariyo na
ābhidhammiko bhummantaraṁ na jānāti abhiññā nāma
606
Catutthajjhānapādakova mahaggatadhammo jhāneneva ijjhati tasmā manomayassa
lābhimhīti vā manomayañāṇassa lābhimhīti vā yathā tathā vā
vadatu pārājikamevāti. Ettha ca kiñcāpi nibbānaṁ pāliyā
nāgataṁ athakho nibbānaṁ me pattanti vā sacchikatanti vā vadato
pārājikameva. Kasmā. Nibbānassa nibbaṭṭitalokuttarattā. Tathā
cattāri saccāni paṭivijjhiṁ paṭividdhāni mayāti vadatopi pārājikameva.
Kasmā. Yasmā saccapaṭivedhoti maggassa pariyāyavacanaṁ. Yasmā
pana tisso paṭisambhidā kāmāvacarakusalato catūsu ñāṇasampayuttesu
cittuppādesu uppajjanti kiriyato catūsu ñāṇasampayuttesu
cittuppādesu uppajjanti atthapaṭisambhidā etesu ceva uppajjati
catūsu maggesu catūsu phalesu ca uppajjatīti vibhaṅge vuttaṁ
tasmā dhammapaṭisambhidāya lābhimhīti vā niruttipaṭisambhidāya lābhimhīti
vā paṭibhāṇapaṭisambhidāya lābhimhīti vā lokiyātthapaṭisambhidāya
lābhimhīti vā vutte pārājikaṁ natthi. Paṭisambhidānaṁ lābhimhīti
vuttepi na tāva sīsaṁ otarati. Lokuttarātthapaṭisambhidāya
lābhimhīti vutte pana pārājikaṁ hoti. Saṅkhepaṭṭhakathāyaṁ pana
atthapaṭisambhidappattomhīti avisesenāpi vadato pārājikanti vuttaṁ.
Kurundiyampi na muccatīti vuttaṁ. Mahāaṭṭhakathāyaṁ pana ettāvatā
pārājikaṁ natthi ettāvatā sīsaṁ na otarati ettāvatā
na pārājikanti vicāritattā na sakkā aññaṁ pamāṇaṁ kātunti.
Nirodhasamāpattiṁ samāpajjāmīti vā lābhī vāhantassāti vadatopi
607
Pārājikaṁ natthi. Kasmā. Nirodhasamāpattiyā neva lokiyattā
na lokuttarattāti. Sace panassa evaṁ hoti nirodhaṁ nāma
anāgāmī vā khīṇāsavo vā samāpajjati tesaṁ maṁ aññataroti
jānissantīti byākaroti so ca naṁ tathā jānāti pārājikanti
mahāpaccarīsaṅkhepaṭṭhakathāsu vuttaṁ. Taṁ vīmaṁsitvā gahetabbaṁ.
Atīte bhave kassapasammāsambuddhakāle sotāpannomhīti vadatopi
pārājikaṁ natthi atītakkhandhānaṁ hi parāmaṭṭhattā sīsaṁ na otaratīti.
Saṅkhepaṭṭhakathāyaṁ pana atīte aṭṭhasamāpattilābhimhīti vadato pārājikaṁ
natthi kuppadhammattā idha pana atthi akuppadhammattāti keci
vadantīti vuttaṁ. Tampi tattheva atītattabhāvaṁ sandhāya kathentassa
pārājikaṁ na hoti paccuppannattabhāvaṁ sandhāya kathentasseva
hotīti paṭikkhittaṁ.
Evaṁ jhānādīni dasa mātikāpadāni vitthāretvā idāni
uttarimanussadhammaṁ ullapanto yaṁ sampajānamusāvādaṁ bhaṇati tassa
aṅgaṁ dassetvā tasseva vitthārassa vasena cakkapeyyālaṁ bandhanto
ullapanākārañca āpattibhedañca dassetuṁ tīhākārehītiādimāha.
Tattha suddhikavāro vattukāmavāro paccayapaṭisaṁyuttavāroti
tayo mahāvārā. Tesu suddhikavāre paṭhamaṁ jhānaṁ ādiṁ katvā
yāva mohā cittaṁ vinīvaraṇatāpadaṁ 1- tāva ekamekasmiṁ 2- pade
samāpajjiṁ samāpajjāmi samāpanno lābhimhi vasimhi sacchikataṁ
608
Mayāti imesu chasu padesu ekamekaṁ padaṁ tīhākārehi catūhi pañcahi
chahi sattahākārehīti evaṁ pañcakkhattuṁ yojetvā suddhikanayo
nāma vutto. Tato paṭhamaṁ jhānaṁ dutiyaṁ jhānanti evaṁ
paṭhamajjhānena saddhiṁ ekamekaṁ padaṁ ghaṭentena sabbapadāni ghaṭetvā
teneva vitthārena khaṇḍacakkannāma vuttaṁ. Taṁ hi puna ānetvā
paṭhamajjhānādīhi saddhiṁ na yojitaṁ tasmā khaṇḍacakkanti vuccati.
Tato dutiyaṁ jhānaṁ tatiyaṁ jhānanti evaṁ dutiyajjhānena saddhiṁ
ekamekaṁ padaṁ ghaṭetvā puna ānetvā paṭhamajjhānena saddhiṁ
sambandhitvā teneva vitthārena baddhacakkannāma vuttaṁ. Tato
yathā dutiyajjhānena saddhiṁ evaṁ tatiyajjhānādīhi saddhiṁ ekamekaṁ
padaṁ ghaṭetvā puna ānetvā dutiyajjhānādīhi saddhiṁ sambandhitvā
teneva vitthārena aññānipi ekūnattiṁsaṁ baddhacakkāni vatvā
ekamūlakanayo niṭṭhāpito. Pāṭho pana saṅkhepena dassito.
So asammuyhantena vitthārato veditabbo. Yathā ca ekamūlako
evaṁ dumūlakādayopi sabbamūlapariyosānā catunnaṁ satānaṁ upari
pañcattiṁsa nayā vuttā. Seyyathīdaṁ. Dvimūlakā ekūnatiṁsa
timūlakā aṭṭhavīsa catummūlakā sattavīsa. Evaṁ pañcamūlakādayopi
ekekaṁ ūnaṁ katvā yāva tiṁsamūlakā tāva veditabbā. Pāṭhe
pana tesaṁ nāmampi saṅkhipitvā idaṁ sabbamūlakanti tiṁsamūlakanayova
eko dassito. Yasmā ca suññāgārapadaṁ jhānena aghaṭitaṁ
sīsaṁ na otarati tasmā taṁ anāmasitvā mohā cittaṁ
609
Vinīvaraṇapadapariyosānāyeva sabbattha yojanā dassitāti veditabbā.
Evaṁ paṭhamajjhānādīni paṭipāṭiyā vā uppaṭipāṭiyā vā
dutiyajjhānādīhi ghaṭetvā vā aghaṭetvā vā samāpajjintiādinā
nayena ullapato mokkho natthi pārājikaṁ āpajjatiyevāti
imassa atthassa dassanavasena vutte ca panekasmiṁ suddhikamahāvāre
ayaṁ saṅkhepato atthavaṇṇanā.
Tīhākārehīti sampajānamusāvādassa aṅgabhūtehi tīhi kāraṇehi.
Pubbevassa hotīti pubbabhāgeyeva assa puggalassa evaṁ hoti
musā bhaṇissanti. Bhaṇantassa hotīti bhaṇamānassa hoti.
Bhaṇitassa hotīti bhaṇite assa hoti. Yaṁ vattabbaṁ tasmiṁ
vutte hotīti attho. Athavā bhaṇitassāti vuttavato
niṭṭhitavacanassa hotīti. Evaṁ yo pubbabhāgepi jānāti bhaṇantopi
jānāti pacchāpi jānāti musā mayā bhaṇitanti so paṭhamaṁ
jhānaṁ samāpajjinti bhaṇanto pārājikaṁ āpajjatīti ayamettha
attho dassito. Kiñcāpi dassito athakho ayamettha viseso.
Pucchā tāva hoti musā bhaṇissanti pubbabhāgo atthi musā
mayā bhaṇitanti pacchābhāgo natthi vuttamattameva hi koci
pamussati kintassa pārājikaṁ hoti na hotīti. Sā evaṁ
aṭṭhakathāsu vissajjitā pubbabhāge musā bhaṇissanti ca bhaṇantassa
musā bhaṇāmīti ca jānato pacchābhāge musā mayā bhaṇitanti na
sakkā na bhavituṁ sacepi na hoti pārājikameva. Purimameva hi
610
Aṅgadvayaṁ pamāṇaṁ. Yassāpi pubbabhāge musā bhaṇissanti
ābhogo natthi bhaṇanto pana musā bhaṇāmīti jānāti bhaṇitepi
musā mayā bhaṇitanti jānāti so āpattiyā na kāretabbo.
Pubbabhāgo hi pamāṇataraṁ tasmiṁ asati davābhaṇitaṁ vā ravābhaṇitaṁ
vā hotīti. Ettha ca taṁñāṇatā ca ñāṇasamodhānañca
pariccajitabbaṁ. Taṁ ñāṇatā pariccajitabbāti yena cittena musā
bhaṇissanti jānāti teneva musā bhaṇāmīti ca musā mayā
bhaṇitanti ca jānātīti evaṁ ekacitteneva tīsu khaṇesu jānātīti
ayaṁ taṁ ñāṇatā pariccajitabbā. Na hi sakkā teneva cittena
cittaṁ jānituṁ yathā na sakkā teneva asinā so asi chinditunti.
Purimaṁ purimaṁ pana cittaṁ pacchimassa pacchimassa cittassa tathā
uppattiyā paccayo hutvā nirujjhati. Tenetaṁ vuccati
pamāṇaṁ pubbabhāgova tasmiṁ sati na hessati
sesadvayanti natthetaṁ iti vācā tivaṅgikāti.
Ñāṇasamodhānaṁ pariccajitabbanti etāni tīṇi cittāni ekakkhaṇe
uppajjantīti na gahetabbāni. Idaṁ hi cittaṁ nāma
aniruddhamhi paṭhame na uppajjati pacchimaṁ
nirantaruppajjanato ekaṁ viya pakāsatīti.
Ito paraṁ pana yvāyaṁ paṭhamaṁ jhānaṁ samāpajjinti sampajānamusā
bhaṇati yasmā so natthi me paṭhamaṁ jhānanti evaṁ diṭṭhiko
hoti tassa hi attheva ayaṁ laddhi tathā natthi me paṭhamaṁ jhānanti
611
Evamassa khamati ceva ruccati ca evaṁsabhāvameva cassa cittaṁ natthi
me paṭhamaṁ jhānanti yadā pana musā vattukāmo hoti tadā
taṁ diṭṭhiṁ vā diṭṭhiyā saha khantiṁ vā diṭṭhikhantīhi saddhiṁ ruciṁ vā
diṭṭhikhantirucīhi saddhiṁ bhāvaṁ vā vinidhāya nikkhipitvā paṭicchādetvā
abhūtaṁ katvā bhaṇati tasmā tesampi vasena aṅgabhedaṁ dassetuṁ catūhi
ākārehītiādi 1- vuttaṁ. Parivāre ca aṭṭhaṅgiko musāvādoti
vuttattā tattha adhippetāya saññāya saddhiṁ aññopi idha
aṭṭhahākārehīti eko nayo yojetabbo. Ettha ca vinidhāya
diṭṭhinti balavadhammavinidhānavasena vuttaṁ. Vinidhāya khantintiādīni
tato dubbaladubbalānaṁ vinidhānavasena. Vinidhāya saññanti idaṁ
panettha sabbadubbaladhammavinidhānasaññāmattampi nāma. Avinidhāya
sampajānamusā bhaṇissatīti netaṁ ṭhānaṁ vijjati. Yasmā pana
samāpajjissāmītiādinā anāgatavacanena pārājikaṁ na hoti tasmā
samāpajjintiādīni atītavattamānapadānevapāṭhevuttānītiveditabbāni.
Ito paraṁ sabbampi imasmiṁ suddhikamahāvāre uttānatthameva. Na
hettha atthi yaṁ iminā vinicchayena na sakkā bhaveyya viññātuṁ ṭhapetvā
kilesappahānapadassa padabhājane rāgo me catto vantotiādīnaṁ
padānaṁ atthaṁ. Svāyaṁ vuccati. Ettha hi cattoti idaṁ
sakabhāvapariccajanavasena vuttaṁ. Vantoti idaṁ puna anādiyanabhāvadassanavasena.
Muttoti idaṁ santatito vimocanavasena. Pahīnoti idaṁ
1. catūhākārehīti.
612
Muttassāpi kvaci anavaṭṭhānadassanavasena. Paṭinissaṭṭhoti idaṁ pubbe
ādinnapubbassa paṭinissaggadassanavasena. Ukkheṭitoti idaṁ
ariyamaggena uttāsitattā puna anālīyanabhāvadassanavasena. Svāyamattho
saddasatthato pariyesitabbo. Samukkheṭitoti idaṁ suṭṭhu uttāsetvā
aṇusahagatassāpi puna anālīyanabhāvadassanavasena vuttanti.
Suddhikavārakathā niṭṭhitā.
Vattukāmavārepi tīhākārehītiādīnaṁ attho vārapeyyālappabhedo
ca sabbo idha vuttanayeneva veditabbo. Kevalaṁ hi yaṁ
idaṁ mayā virajjhitvā aññaṁ vattukāmena aññaṁ vuttaṁ tasmā
natthi mayhaṁ āpattīti evaṁ okāsagavesakānaṁ pāpapuggalānaṁ
okāsanisedhanatthaṁ vutto. Yatheva hi buddhaṁ paccakkhāmīti vattukāmo
dhammaṁ paccakkhāmītiādīsu sikkhāpaccakkhānapadesu yaṁ vā taṁ vā
vadanto khette otiṇṇattā sikkhāpaccakkhātakova hoti evaṁ
paṭhamajjhānādiuttarimanussadhammapadesu yaṅkiñci ekaṁ vattukāmo tato
aññaṁ yaṁ vā taṁ vā vadantopi khette otiṇṇattā pārājikova
hoti sacepi yassa vadati so tamatthaṁ taṁkhaṇaṁyeva jānāti.
Jānanalakkhaṇañcettha sikkhāpaccakkhāne vuttanayeneva veditabbaṁ.
Ayaṁ pana viseso. Sikkhāpaccakkhānaṁ hatthamuddhāya sīsaṁ na otarati.
Idaṁ abhūtārocanaṁ hatthamuddhāyapi otarati. Yo hi hatthavikārādīhi
aṅgapacacaṅgacopanehi abhūtaṁ uttarimanussadhammaṁ viññattipathe ṭhitassa
puggalassa ārocesi so ca taṁ atthaṁ jānāti pārājikova
613
Hoti. Atha pana yassa āroceti so na jānāti vā kiṁ ayaṁ
bhaṇatīti saṁsayaṁ vā āpajjati ciraṁ vīmaṁsitvā vā pacchā jānāti
apaṭivijānanto icceva saṅkhaṁ gacchati. Evaṁ apaṭivijānantassa
vutte thullaccayaṁ hoti. Yo pana jhānādīni attanā adhigamanavasena
vā uggahaparipucchādivasena vā na jānāti kevalaṁ jhānanti vā
vimokkhoti vā vacanamattameva sutaṁ hoti sopi tena vutte
jhānaṁ kira samāpajjinti esa vadatīti yadi ettakamattampi jānāti
jānāticceva saṅkhaṁ gacchati tassa vutte pārājikameva. So 1- ekassa
vā dvinnaṁ vā bahūnaṁ vā niyamitāniyamitavasena viseso sabbopi
sikkhāpaccakkhānakathāyaṁ vuttanayeneva veditabboti.
Vattukāmavārakathā niṭṭhitā.
Paccayapaṭisaṁyuttavārepi sabbaṁ vārapeyyālappabhedaṁ pubbe
āgatapadānañca atthaṁ vuttanayeneva ñatvā pālikkamo tāva evaṁ
jānitabbo. Ettha hi yo te vihāre vasi yo te cīvaraṁ
paribhuñji yo te piṇḍapātaṁ paribhuñji yo te senāsanaṁ
paribhuñji yo te gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṁ paribhuñjīti ime
pañca paccattavacanavārā yena te vihāro paribhuttotiādayo
pañca karaṇavacanavārā yaṁ tvaṁ āgamma vihāraṁ adāsītiādayo
pañca upayogavacanavārā vuttā tesaṁ vasena idha vuttena
suññāgārapadena saddhiṁ pubbe vuttesu paṭhamajjhānādīsu sabbapadesu
1. atireko maññe.
614
Vārapeyyālabhedo veditabbo. Yo te vihāre yena te vihāro
yaṁ tvaṁ āgamma vihāranti evaṁ pariyāyena vuttattā pana ahanti
avuttattā ca paṭivijānantassa vuttepi idha thullaccayaṁ apaṭivijānantassa
dukkaṭanti ayamettha vinicchayo 1-.
Evaṁ vitthāravasena āpattibhedaṁ dassetvā idāni anāpattiṁ
dassento anāpatti adhimānenātiādimāha. Tattha adhimānenāti
adhikamānena samudācarantassa anāpatti. Anullapanādhippāyassāti
kohaññena icchācāre aṭṭhatvā anullapanādhippāyassa sabrahmacārīnaṁ
santike aññaṁ byākarontassa anāpatti. Ummattakādayo
pubbe vuttanayāeva. Idha pana ādikammikā vaggumudātīriyā
bhikkhū tesaṁ anāpattīti.
Padabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
Samuṭṭhānādīsu. Idaṁ sikkhāpadaṁ tisamuṭṭhānaṁ hatthamuddhāya
ārocentassa kāyacittato vacībhedena ārocentassa vācācittato
ubhayaṁ karontassa kāyavācācittato samuṭṭhāti kiriyā saññāvimokkhaṁ
sacittakaṁ lokavajjaṁ kāyakammaṁ vacīkammaṁ akusalacittaṁ tivedanikaṁ.
Hasantopi hi somanissito ullapati bhāyantopi majjhattopi.
Vinītavatthūsu adhimānavatthu anuppaññattiyaṁ vuttanayameva.
Dutiyavatthusmiṁ. Paṇidhāyāti paṭṭhanaṁ katvā. Evaṁ maṁ
jano sambhāvessatīti evaṁ araññe vasantaṁ maṁ jano arahatte
616
Heṭṭhā vuttanayāneva. Saṁyojanavatthusmiṁ. Saṁyojanā pahīnātipi
dasa saṁyojanā pahīnātipi ekaṁ saṁyojanaṁ pahīnantipi vadato
kilesappahānameva ārocitaṁ hoti tasmā pārājikaṁ. Rahovatthūsu.
Raho ullapatīti rahogato arahā ahanti vadati na manasā cintitimeva
karoti tenettha dukkaṭaṁ vuttaṁ. Vihāravatthu upaṭṭhānavatthu ca
vuttanayameva. Na dukkaravatthusmiṁ. Tassa bhikkhuno ayaṁ laddhi
ariyapuggalāva bhagavato sāvakāti. Tenāha ye kho te bhagavato
sāvakā te evaṁ vadeyyunti. Yasmā cassa ayaṁ adhippāyo
sīlavatā āraddhavipassakena na dukkaraṁ aññaṁ byākātuṁ paṭibalo
so arahattaṁ pāpuṇitunti tasmā anullapanādhippāyo ahanti
āha. Viriyavatthusmiṁ. Ārādhanīyoti sakkā ārādhetuṁ sampāpetuṁ
nibbattetunti attho. Sesaṁ vuttanayameva. Maccuvatthusmiṁ.
So bhikkhūti yassa vipaṭisāro uppajjati so bhāyeyya mayhaṁ pana
avipaṭisāravatthukāni parisuddhāni sīlāni svāhaṁ kiṁ maraṇassa
bhāyissāmīti etamatthavasaṁ paṭicca nāhaṁ āvuso maccuno bhāyāmīti
āha. Tenassa anāpatti. Vipaṭisāravatthusmiṁpi eseva nayo.
Tato parāni tīṇi vatthūni viriyavatthusadisāneva. Desanāvatthūsu
paṭhamavatthusmiṁ tāva. So bhikkhu paṭisaṅkhānabalena adhivāsanakhantiyaṁ
ṭhatvā nāvuso sakkā yena vā tena vā adhivāsetunti āha.
Tenassa anāpatti. Dutiye pana attūpanāyikaṁ akatvā nāvuso
sakkā puthujjanenāti pariyāyena vuttattā thullaccayaṁ.
617
Brāhmaṇavatthūsu. So kira brāhmaṇo na kevalaṁ āyantu
bhonto arahanto āha yaṁyaṁ panassa vacanaṁ mukhato niggacchati
sabbaṁ arahantānaṁ āsanāni paññāpetha pādodakaṁ detha arahanto
pāde dhovantūti arahantavādapaṭisaṁyuttaṁyeva. Taṁ panassa pasādabhaññaṁ
saddhācaritattā attano saddhābalena samussāhitassa vacanaṁ. Tasmā
bhagavā anāpatti bhikkhave pasādabhaññeti āha. Evaṁ vuccamānena
pana bhikkhunā na haṭṭhatuṭṭheneva paccayā paribhuñjitabbā
arahattasampāpikaṁ pana paṭipadaṁ paripūressāmīti evaṁ yogo karaṇīyoti.
Aññabyākaraṇavatthūni saṁyojanavatthusadisāneva. Agāravatthusmiṁ.
So bhikkhu gihibhāve anatthikatāya anapekkhatāya abhabbo kho
āvuso mādisoti āha na ullapanādhippāyena tenassa anāpatti.
Āvaṭakāmavatthusmiṁ. So bhikkhu vatthukāmesu ca kilesakāmesu ca
lokikeneva ādīnavadassanena nirapekkho tasmā āvaṭā me āvuso
kāmāti āha tenassa anāpatti. Ettha ca āvaṭāti āvāritā
nivāritā paṭikkhittāti attho. Abhirativatthusmiṁ. So bhikkhu
sāsane anukkaṇṭhitabhāvena uddesaparipucchādīsu ca abhiratibhāvena
abhirato ahaṁ āvuso paramāya abhiratiyāti āha na ullapanādhippāyena
tenassa anāpatti.
Pakkamanavatthusmiṁ. Yo imamhā āvāsā paṭhamaṁ pakkamissatīti
evaṁ āvāsaṁ vā maṇḍalaṁ vā sīmaṁ vā yaṅkiñci ṭhānaṁ paricchinditvā
katāya katikāya yo maṁ arahāti jānantūti tamhā ṭhānā paṭhamaṁ
618
Pakkamati pārājiko hoti. Yo pana ācariyūpajjhāyānaṁ vā
kiccena mātāpitūnaṁ vā kenacideva karaṇīyena bhikkhācāratthaṁ vā
uddesaparipucchānaṁ vā atthāya aññena vā tādisena karaṇīyena
taṁ ṭhānaṁ atikkamitvā gacchati anāpatti. Sacepissa evaṁ
gatassa pacchā icchācāro uppajjati na dānāhaṁ tattha
gamissāmi evaṁ maṁ arahāti sambhāvessantīti anāpattiyeva.
Yopi kenacideva karaṇīyena taṁ ṭhānaṁ patvā sajjhāyamanasikārādivasena
aññāvihito vā hutvā corādīhi vā anubaddho meghaṁ vā
uṭṭhitaṁ disvā anovassakaṁ pavisitukāmo taṁ ṭhānaṁ atikkamati
anāpatti. Yānena vā iddhiyā vā gacchantopi pārājikaṁ na
āpajjati padagamaneneva āpajjati. Taṁpi yehi saha katikā
katā tehi saddhiṁ apubbaṁ acarimaṁ gacchanto na āpajjati.
Evaṁ gacchantā hi sabbepi aññamaññaṁ rakkhanti. Sacepi
maṇḍaparukkhamūlādīsu kiñci ṭhānaṁ paricchinditvā yo ettha nisīdati
vā caṅkamati vā taṁ arahāti jānissāmāti pupphāni vā ṭhapetvā
yo imāni gahetvā pūjaṁ karissati taṁ arahāti jānissāmātiādinā
nayena katikā katā hoti. Tatrāpi icchācāravasena
tathā karontassa pārājikameva. Sacepi upāsakena antarāmagge
vihāro vā kato hoti cīvarādīni vā ṭhapitāni honti ye
arahanto te imasmiṁ vihāre vasantu cīvarādīni ca gaṇhantati.
Tatrāpi icchācāravasena vasantassa vā tāni vā gaṇhantassa
619
Pārājikameva. Etaṁ pana adhammikaṁ katikavattaṁ tasmā na
kātabbaṁ. Aññaṁ vā evarūpaṁ imasmiṁ temāsabbhantare sabbe
āraññikā hontu piṇḍapātikaṅgādiavasesadhutaṅgadharā vā athavā
sabbeva khīṇāsavā hontūtievamādi. Nānāverajjakā hi bhikkhū
sannipatanti. Tattha keci dubbalā appatthāmā evarūpaṁ vattaṁ
anupāletuṁ na sakkonti. Tasmā evarūpampi vattaṁ na kātabbaṁ.
Imaṁ temāsaṁ sabbeheva na uddisitabbaṁ na paripucchitabbaṁ na
pabbājetabbaṁ mūgavattaṁ gaṇhitabbaṁ bahi sīmaṭṭhassāpi saṅghalābho
dātabbotievamādikaṁ pana na kātabbameva.
Lakkhaṇasaṁyutte yvāyaṁ āyasmā ca lakkhaṇoti lakkhaṇatthero
vutto esa jaṭilasahassassa abbhantaro ehibhikkhūpasampadāya
upasampanno ādittapariyāyāvasāne arahattaṁ patto eko mahāsāvakoti
veditabbo. Yasmā panesa lakkhaṇasampannena sabbākāraparipūrena
brahmasamena attabhāvena samannāgato tasmā lakkhaṇoti saṅkhyaṁ
gato. Mahāmoggallānatthero pana pabbajitadivasato sattame
divase arahattaṁ patto dutiyo aggasāvako. Sitaṁ pātvākāsīti
mandahasikaṁ pātuṁ akāsi. Pakāsayi dassesīti vuttaṁ hoti. Kiṁ
pana disvā thero sitaṁ pātvākāsīti. Upari pāliyaṁ āgataṁ
aṭṭhikasaṅkhalikaṁ ekaṁ petaloke nibbattasattaṁ disvā. Tañca kho
dibbena cakkhunā na pasādacakkhunā. Pasādacakkhussa hi ete
attabhāvā na āpāthaṁ āgacchanti. Evarūpaṁ pana attabhāvaṁ
620
Disvā kāruññe kattabbe kasmā sitaṁ pātvākāsīti. Attano
ca buddhañāṇassa ca sampattisamanussaraṇato. Taṁ hi disvā
thero adiṭṭhasaccena nāma puggalena paṭilabhitabbā evarūpā
attabhāvā mutto ahaṁ lābhā vata me suladdhaṁ vata meti
attano ca sampattiṁ anussaritvā aho buddhassa bhagavato
ñāṇasampatti yo kammavipāko bhikkhave acinteyyo na cintetabboti
desesi paccakkhaṁ vata katvā buddhā desenti supaṭividdhā
buddhānaṁ dhammadhātūti evaṁ buddhañāṇasampattiñca saritvā sitaṁ
pātvākāsīti. Yasmā pana khīṇāsavā nāma na akāraṇā sitaṁ
karonti tasmā taṁ lakkhaṇatthero pucchi ko nukho āvuso
moggallāna hetu ko paccayo sitassa pātukammāyāti. Thero
pana yasmā yehi ayaṁ uppatti sāmaṁ adiṭṭhā te dussaddhāpayā
honti tasmā bhagavantaṁ sakkhiṁ katvā byākātukāmatāya akālo
kho āvusotiādimāha. Tato bhagavato santike puṭṭho idhāhaṁ
āvusotiādinā nayena byākāsi. Tattha aṭṭhikasaṅkhalikanti
setaṁ nimmaṁsalohitaṁ aṭṭhikasaṅghāṭaṁ. Gijjhāpi kaṅkāpi kulalāpīti
etepi yakkhagijjhā ceva yakkhakaṅkā ca yakkhakulalā ca paccetabbā.
Pākatikānaṁ pana gijjhādīnaṁ āpāthampi etaṁ rūpaṁ nāgacchati.
Anupatitvā anupatitvāti anubandhitvā anubandhitvā. Vitudentīti
vinivijjhitvā gacchanti. Vitudantīti vā pāṭho. Asidhārūpamehi
tikhiṇehi lohatuṇḍehi vijjhantīti attho. Sā sudaṁ aṭṭassaraṁ
621
Karotīti ettha sudanti nipāto. Sā aṭṭhikasaṅkhalikā aṭṭassaraṁ
āturassaraṁ karotīti attho. Akusalavipākānubhavanatthaṁ kira
yojanappamāṇāpi tādisā attabhāvā nibbattanti pasādussadā ca honti
pakkagaṇḍasadisā. Tasmā sā aṭṭhikasaṅkhalikā balavavedanāturā
tādisaṁ saramakāsīti. Evañca vatvā puna āyasmā mahāmoggallāno
vaṭṭagāmisattā nāma evarūpā attabhāvā na muccantīti sattesu
kāruññaṁ paṭicca uppannaṁ dhammasaṁvegaṁ dassento tassa mayhaṁ
āvuso etadahosi acchariyaṁ vata bhotiādimāha. Bhikkhū
ujjhāyantīti yesaṁ sā petuppatti apaccakkhā te ujjhāyanti.
Bhagavā pana therassa ānubhāvaṁ pakāsento cakkhubhūtā vata bhikkhave
sāvakā viharantītiādimāha. Tattha cakkhu bhūtaṁ jātamuppannaṁ
tesanti cakkhubhūtā. Bhūtacakkhukā uppannacakkhukā cakkhuṁ uppādetvā
viharantīti attho. Dutiye padepi eseva nayo. Yatra hi
nāmāti ettha yatrāti kāraṇavacanaṁ. Tatrāyamatthayojanā yasmā
nāma sāvakopi evarūpaṁ ñassati vā dakkhissati vā sakkhiṁ vā
karissati tasmā avocumhā cakkhubhūtā vata bhikkhave sāvakā
viharanti ñāṇabhūtā vata bhikkhave sāvakā viharantīti. Pubbeva
me so bhikkhave satto diṭṭhoti bodhimaṇḍe sabbaññutaññāṇapaṭivedhena
appamāṇesu cakkavāḷesu appamāṇe sattanikāye
bhavagatiṭhitinivāse ca paccakkhaṁ karontena mayā pubbeva so satto
diṭṭhoti vadati. Goghātakoti gāvo vadhitvā aṭṭhito maṁsaṁ
622
Mocetvā vikkīṇitvā jīvitakappanakasatto. Tasseva kammassa
vipākāvasesenāti tasseva nānācetanāhi āyūhitassa
aparāpariyakammassa. Tatra hi yāya cetanāya narake paṭisandhi janitā
tassā vipāke parikkhīṇe avasesakammaṁ vā kammanimittaṁ vā
ārammaṇaṁ katvā puna petādīsu paṭisandhi nibbattati tasmā
sā paṭisandhi kammasabhāgatāya vā ārammaṇasabhāgatāya vā tasseva
kammassa vipākāvasesoti vuccati. Ayañca satto evaṁ uppanno.
Tenāha tasseva kammassa vipākāvasesenāti. Tassa kira narakā
cavanakāle nimmaṁsakatānaṁ gunnaṁ aṭṭhirāsi eva nimittaṁ ahosi so
paṭicchannampi taṁ kammaṁ viññūnaṁ pākaṭaṁ viya karonto aṭṭhikasaṅkhalikapeto
jāto. Maṁsapesīvatthusmiṁ. Goghātako maṁsapesiyo katvā sukkhāpetvā
vallūravikkayena anekāni vassāni jīvitaṁ kappesi. Tenassa narakā
cavanakāle maṁsapesīyeva nimittaṁ ahosi. So maṁsapesīpeto jāto.
Maṁsapiṇḍavatthusmiṁ. So sākuṇiko sakuṇe gahetvā vikkīṇakāle
nippakkhacamme maṁsapiṇḍamatte katvā vikkīṇanto jīvitaṁ kappesi.
Tenassa narakā cavanakāle maṁsapiṇḍova nimittaṁ ahosi. So
maṁsapiṇḍapeto jāto. Nicchavivatthusmiṁ. Tassa orabbhikassa
eḷake vadhitvā niccamme katvā kappitajīvitassa purimanayeneva
niccammaṁ eḷakasarīraṁ nimittaṁ ahosi. So nicchavipeto jāto.
Asilomavatthusmiṁ. So sūkariko 1- dīgharattaṁ nivāpavuṭṭhe sūkare
1. sokariko.
623
Asinā vadhitvā dīgharattaṁ jīvitaṁ kappesi. Tassa ukkhittāsikabhāvova
nimittaṁ ahosi. Tasmā asilomapeto jāto. Sattilomavatthusmiṁ.
So māgaviko ekaṁ migañca sattiñca gahetvā vanaṁ gantvā
tassa migassa samīpaṁ āgatāgate mige sattiyā vijjhitvā māresi.
Tassa sattiyā vijjhanabhāvoyeva nimittaṁ ahosi. Tasmā
sattilomapeto jāto. Usulomavatthusmiṁ. Kāraṇikoti rājāparādhike
anekāhi kāraṇāhi pīḷetvā avasāne kaṇḍena vijjhitvā
māraṇapuriso. So kira amukasmiṁ padese viddho maratīti ñatvāva
vijjhati. Tasseva jīvitaṁ kappetvā narake uppannassa tato
vipākāvasesena idhūpapattikāle usunā vijjhanabhāvoyeva nimittaṁ
ahosi. Tasmā usulomapeto jāto. Sūcilomavatthusmiṁ.
Sārathīti assadamako. Godamakotipi kurundaṭṭhakathāyaṁ vuttaṁ.
Tassa paṭodasūciyā vijjhanabhāvoyeva nimittaṁ ahosi. Tasmā
sūcilomapeto jāto. Dutiyasūcilomavatthusmiṁ. Sūcikoti
pesuññakārako. So kira manusse aññamaññañca bhindi rājakule
ca imassa imaṁ 1- nāma atthi iminā idannāma katanti sūcetvā
sūcetvā anayabyasanaṁ pāpesi. Tasmā yathā tena sūcetvā
manussā bhinnā tathā sūcīhi bhedanadukkhaṁ paccanubhotuṁ kammameva
nimittaṁ katvā sūcilomapeto jāto. Aṇḍabhāravatthusmiṁ.
Gāmakūṭoti vinicchayāmacco. Tassa kammasabhāgatāya kumbhamattā
1. idaṁ.
624
Mahāghaṭappamāṇā aṇḍā ahesuṁ. So hi yasmā rahopaṭicchanne
ṭhāne lañcaṁ gahetvā kūṭavinicchayena pākaṭaṁ dosaṁ karonto
sāmike assāmike akāsi tasmāsassa rahassaṁ aṅgaṁ pākaṭaṁ
nibbattaṁ. Yasmā daṇḍaṁ paṭṭhapento paresaṁ asayhabhāraṁ āropesi
tasmāssa rahassaṁ aṅgaṁ asayhabhāro hutvā nibbattaṁ. Yasmā
yasmiṁ ṭhāne ṭhitena samena bhavitabbaṁ tasmiṁ ṭhatvā visamo
ahosi tasmāssa rahassaṅge visamā nisajjā ahosīti.
Pāradārikavatthusmiṁ. So satto parassa rakkhitagopitaṁ sassāmikaṁ
phassaṁ phusanto mīḷhasukhena kāmasukhena cittaṁ ramayitvā kammasabhāgatāya
gūthaphassaṁ phusanto dukkhamanubhavituṁ tattha nibbatto.
Duṭṭhabrāhmaṇavatthusmiṁ.
Yasmā mātugāmo nāma attano phasse anissaro
sā ca taṁ sāmikassa santakaṁ phassaṁ thenetvā paresaṁ abhiratiṁ
uppādesi tasmā kammasabhāgatāya sukhasamphassaṁ dhaṁsitvā dukkhasamphassaṁ
anubhavituṁ nicchavitthī hutvā uppannā. Maṅguḷitthīvatthusmiṁ.
Maṅguḷinti virūpaṁ duddasikaṁ vibhacchaṁ. Sā kira ikkhaṇikākammaṁ
yakkhadāsīkammaṁ karontī iminā ca iminā ca evaṁ balikamme
kate ayannāma tumhākaṁ vuḍḍhi bhavissatīti mahājanassa gandhapupphādīni
vañcanāya gahetvā mahājanaṁ duddiṭṭhiṁ micchādiṭṭhiṁ gaṇhāpesi.
Tasmā tāya kammasabhāgatāya gandhapupphādīnaṁ thenitattā duggandhā
duddassanassa gāhitattā duddasikā virūpā vibhacchā hutvā nibbattā.
Okilinitthīvatthusmiṁ. Uppakkaṁ okiliniṁ okīraṇinti sā kira
625
Aṅgāracittake nipannā vipphandamānā parivattamānā paccati tasmā
uppakkā ceva hoti kharena agginā pakkasarīrā ca okilinī ca
kilinnasarīrā ca bindubindūnissā sarīrato paggharanti okīraṇī ca
aṅgāraparikiṇṇā. Tassā hi heṭṭhatopi kiṁsukapupphavaṇṇā
aṅgārā ubhayapassesupi ākāsatopissā upari aṅgārā patanti.
Tena vuttaṁ uppakkaṁ okiliniṁ okīraṇinti. Sā issāpakatā
sapattiṁ aṅgārakaṭāhena okīrati. Tassa kira rañño ekā
nāṭakinī aṅgārakaṭāhaṁ samīpe ṭhapetvā gattato udakañca puñchati
pāṇinā ca sedaṁ karoti. Rājā tāya saddhiṁ kathañca karoti
upari tuṭṭhākārañca dasseti. Aggamahesī taṁ asahamānā issāpakatā
hutvā acirapakkantassa rañño taṁ aṅgārakaṭāhaṁ gahetvā tassā
upari aṅgāre okīri. Sā taṁ kammaṁ katvā tādisaṁyeva vipākaṁ
paccanubhavituṁ petaloke nibbattā. Coraghātavatthusmiṁ. So
rañño āṇāya dīgharattaṁ corānaṁ sīsāni chinditvā petaloke
nibbattanto asīsakabandhaṁ hutvā nibbatti. Bhikkhuvatthusmiṁ.
Pāpabhikkhūti lāmakabhikkhu. So kira lokassa saddhādeyye cattāro
paccaye paribhuñjitvā kāyavacīdvārehi asaññato bhinnājīvo
cittakeḷiṁ kīḷanto vicari. Tato ekaṁ buddhantaraṁ niraye paccitvā
petaloke nibbattanto bhikkhusadiseneva attabhāvena nibbatti.
Bhikkhunīsikkhamānāsāmaṇerasāmaṇerīvatthūsupi ayameva vinicchayo.
Tapodāvatthusmiṁ. Acchodakoti pasannodako. Sītodakoti
626
Sītalūdako. Sātodakoti madhurodako. Setodakoti parisuddhodako
nissevālapaṇakakaddamo. Sutiṭṭhoti 1- sundarehi tiṭṭhehi 2-
upapanno. Ramaṇīyoti ratijanako. Cakkamattānīti rathacakkappamāṇāni.
Kuṭṭhitā 3- sandatīti tattā santattā hutvā sandati. Yatāyaṁ
bhikkhaveti yato ayaṁ bhikkhave. So dahoti so rahado. Kuto
panāyaṁ sandatīti. Vebhārapabbatassa kira heṭṭhā bhummaṭṭhakanāgānaṁ
pañcayojanasatikaṁ nāgabhavanaṁ devalokasadisaṁ maṇimayena talena
ārāmuyyānehi ca samannāgataṁ. Tattha nāgānaṁ kīḷanaṭṭhāne so
udakadaho. Tato ayaṁ tapodā sandati. Dvinnaṁ mahānirayānaṁ
antarikāya āgacchatīti rājagahanagaraṁ kira āvijjhitvā mahāpetaloko
tattha dvinnaṁ mahālohakumbhīnirayānaṁ antarena ayaṁ tapodā āgacchati
tasmā kuṭṭhitā sandatīti. Yuddhavatthusmiṁ. Nandi caratīti
vijayabherī āhiṇḍati. Rājā āvuso licchavīhīti thero kira
attano divāṭṭhāne ca rattiṭṭhāne ca nisīditvā licchaviyo
katahatthā katūpāsanā rājā ca tehi saddhiṁ sampahāraṁ detīti
āvajjento dibbena cakkhunā rājānaṁ parājitaṁ palāyamānaṁ
addasa. Tato bhikkhū āmantetvā rājā āvuso tumhākaṁ
upaṭṭhāko licchavīhi pabhaggoti āha. Saccaṁ bhikkhave moggallāno
āhāti parājitakāle āvajjitvā yaṁ diṭṭhaṁ taṁ bhaṇanto saccaṁ
āha. Nāgogāhavatthusmiṁ. Sappinikāyāti evaṁnāmikāya.
Āneñjaṁ samādhinti āneñjamacalaṁ kāyavācāvipphandanavirahitaṁ
627
Catutthajjhānasamādhiṁ. Nāgānanti hatthīnaṁ. Ogāhaṁ uttarantānanti
ogāhitvā puna uttarantānaṁ. Te kira gambhīraṁ udakaṁ otaritvā
tattha nahātvā ca pivitvā ca soṇḍāya udakaṁ gahetvā aññamaññaṁ
āloletvā uttaranti. Tesaṁ evaṁ ogayha uttarantānanti
vuttaṁ hoti. Koñcaṁ karontānanti nadītīre ṭhatvā soṇḍaṁ
mukhe pakkhipitvā koñcanādaṁ karontānaṁ. Saddaṁ assosinti
taṁ koñcanādasaddaṁ assosiṁ. Attheso bhikkhave samādhi so
ca kho aparisuddhoti atthi eso samādhi moggallānassa so
ca kho parisuddho na hoti. Thero kira pabbajitato sattame
divase tadahu arahattappatto aṭṭhasu samāpattīsu pañcahākārehi
aciṇṇavasibhāvo samādhipāripanthike dhamme na suṭṭhu parisodhetvā
āvajjanasamāpajjanādhiṭṭhānavuṭṭhānapaccavekkhaṇānaṁ saññāmattakameva
katvā catutthajjhānaṁ appetvā nisinno jhānaṅgehi vuṭṭhāya
nāgānaṁ saddaṁ sutvā antosamāpattiyaṁ assosinti evaṁsaññī
ahosi. Tena vuttaṁ attheso bhikkhave samādhi so ca kho
aparisuddhoti.
Sobhitavatthusmiṁ. Ahaṁ āvuso pañcakappasatāni anussarāmīti
ekāvajjanena anussarāmīti āha. Itarathā hi anacchariyaṁ
ariyasāvakānaṁ paṭipāṭiyā nānāvajjanena tassa tassa atītanivāsassa
anussaraṇanti na bhikkhū ujjhāyeyyuṁ. Yasmā panesa ekāvajjanena
anussarāmīti āha tasmā bhikkhū ujjhāyiṁsu. Atthesā bhikkhave
628
Sobhitassa sā ca kho ekāyeva jātīti yaṁ sobhito jātiṁ
anussarāmīti āha atthesā jāti sobhitassa sā ca kho
ekāyeva anantarā na uppaṭipāṭiyā anussaritāti adhippāyo.
Kathaṁ panāyaṁ etaṁ anussarīti. Ayaṁ kira pañcannaṁ kappasatānaṁ
upari titthāyatane pabbajitvā asaññisamāpattiṁ nibbattetvā
aparihīnajjhāno kālaṁ katvā asaññibhave nibbatti. Tattha
yāvatāyukaṁ ṭhatvā avasāne manussaloke uppanno sāsane pabbajitvā
tisso vijjā sacchākāsi. So pubbenivāsaṁ anussaramāno
imasmiṁ attabhāve paṭisandhiṁ disvā tato paraṁ tatiye attabhāve
cutimeva addasa. Atha ubhinnamantarā acittakaṁ attabhāvaṁ
anussarituṁ asakkonto nayato sallakkhesi addhāhaṁ asaññibhave
nibbattoti. Evaṁ sallakkhentena tena dukkaraṁ kataṁ sattadhā
bhinnassa vālassa koṭiyā koṭi paṭividdhā ākāse padaṁ
dassitaṁ tasmā naṁ bhagavā imasmiṁyeva vatthusmiṁ etadagge
ṭhapesi etadaggaṁ bhikkhave mama sāvakānaṁ bhikkhūnaṁ pubbenivāsaṁ
anussarantānaṁ yadidaṁ sobhitoti.
Uddiṭṭhā kho āyasmanto cattāro pārājikā dhammāti
idaṁ idha uddiṭṭhapārājikaparidīpanameva. Samodhānetvā pana
sabbāneva catuvīsati pārājikāni veditabbāni. Katamāni catuvīsati.
Pāliāgatāni tāva bhikkhūnaṁ cattāri bhikkhunīnaṁ asādhāraṇāni
cattārīti aṭṭha. Ekādasa abhabbapuggalā. Tesu
629
Paṇḍakatiracchānagataubhatobyañjanako tayo vatthuvipannā ahetukapaṭisandhikā.
Tesaṁ saggo avārito maggo pana vārito. Abhabbā hi te
maggapaṭilābhāya vatthuvipannattā. Pabbajjāpi nesaṁ paṭikkhittā.
Tasmā tepi pārājikā. Theyyasaṁvāsako titthiyapakkantako
mātughātako pitughātako arahantaghātako bhikkhunīdūsako ruhiruppādako
saṅghabhedakoti ime aṭṭha attano kiriyāya vipannattā abhabbaṭṭhānaṁ
pattāti pārājikā ca. Tesu theyyasaṁvāsako titthiyapakkantako
bhikkhunīdūsakoti imesaṁ tiṇṇaṁ saggo avārito maggo pana
vāritova. Itaresaṁ pañcannaṁ ubhayampi vāritaṁ. Tehi anantarā
narake nibbattanakasattā. Iti ime ca ekādasa purimā ca
aṭṭha ekūnavīsati. Tepi gihiliṅge ruciṁ uppādetvā gihinivāsaṁ
nivatthāya bhikkhuniyā saddhiṁ vīsati. Sā hi ajjhācāravītikkamaṁ
akatvāpi ettāvatā assamaṇīti imāni tāva vīsati pārājikāni.
Aparānipi lambī mudupiṭṭhiko parassa aṅgajātaṁ mukhena gaṇhāti
parassa aṅgajāte abhinisīdatīti imesaṁ catunnaṁ vasena cattāri
anulomapārājikānīti vadanti. Etāni hi yasmā ubhinnaṁ
rāgavasena sadisabhāvūpagatānaṁ dhammo methunadhammoti vuccati tasmā
etena pariyāyena methunadhammaṁ apaṭisevitvāyeva kevalaṁ maggena
maggappavesanavasena āpajjitabbattā methunadhammapārājikassa
anulomentīti anulomapārājikānīti vuccantīti. Iti imāni cattāri
purimāni ca vīsati samodhānetvā sabbāneva catuvīsati pārājikāni
630
Veditabbāni. Na labhati bhikkhūhi saddhiṁ saṁvāsanti
uposathappavāraṇāpāṭimokkhuddesasaṅghakammappabhedaṁ bhikkhūhi saddhiṁ saṁvāsaṁ
na labhati. Yathā pure tathā pacchāti yathā pubbe gihikāle ca
anupasampannakāle ca pacchā pārājikaṁ āpannopi tatheva asaṁvāso
hoti. Natthi tassa bhikkhūhi saddhiṁ uposathappavāraṇā-
pāṭimokkhuddesasaṅghakammappabhedo saṁvāsoti bhikkhūhi saddhiṁ saṁvāsaṁ na
labhati. Tatthāyasmante pucchāmīti tesu catūsu pārājikesu āyasmante
kaccittha parisuddhāti pucchāmi. Kaccitthāti kacci ettha etesu
catūsu pārājikesu kacci parisuddhāti attho. Athavā kaccittha
parisuddhāti kacci parisuddhā bhavathāti attho. Sesaṁ sabbattha
uttānatthamevāti.
Samantapāsādikāya vinayasaṁvaṇṇanāya catutthapārājikavaṇṇanā
niṭṭhitā.
Ciraṁ tiṭṭhatu saddhammo kāle vassaṁ ciraṁ pajaṁ
tappetu devo dhammena rājā rakkhatu medaninti.