Kamu Tercihi

Bu kitap içerisinde kamu tercihi alanında bazı önemli kay-nakların Türkçe tercümeleri yer almaktadır. Nobel ekonomi ödülü sahibi James M. Buchanan başta olmak üzere kamu tercihi disiplinine önemli katkılar sunan Gordon Tullock, Robert Tollison, Robert Ekelund ve Gerald Sirkin’in araştırmaları seçilmiş ve tercüme edil-miştir.

Bu çalışma içerisinde yeralan tercümelerin tamamı Prof.Dr. Coşkun Can Aktan tarafından yapılmış daha önce muhtelif kitaplar içerisinde yayınlanmıştır.

Bu kitabın ülkemizde hala gelişme aşamasında olan kamu tercihi adı verilen disiplinin tanınmasına ve bu alanda araştırmalar yapılmasına katkılar sağlamasını temenni ediyoruz.

Demokratik sistemlerde toplumsal tercihlerin belirlenmesi önemli bir meseledir. Temsili demokrasilerde toplum tercihleri seçim ve oylama mekanizması ile tespit edilmeye çalışılır. Yarı doğrudan demokrasilerde ise ilave olarak referandum, halkın kanun teklifi (halk teşebbüsü), halk vetosu gibi araç ya da teknikler toplumsal tercihlerin belirlenmesine yardımcı olur.

Oylama teorisi özellikle sosyal tercih (social choice) ve kamu tercihi (public choice) adı verilen iki ayrı disiplin içerisinde gelişme göstermiştir.
Sosyal tercih teorisi kollektif karar alma süreci ve bu süreçteki prosedürleri inceleyen bir araştırma programıdır. Mevcut opsiyonlar arasında bireylerin yapacağı seçimi kimin kazandığı hangi yöntemle tespit edilebilir? Başlıca oylama kuralları nelerdir? İdeal oylama yöntemi hangisidir? Oylama kurallarının avantaj ya da dezavantajları; diğer bir ifadeyle pozitif ve negatif yanları nelerdir? Hangi oylama yöntemi daha demokratiktir? Sosyal tercih teorisi içerisinde bu ve buna benzer sorular ele alınır.

Kamu tercihi teorisi ise sosyal tercih teorisinin bakış açısına ilave olarak konuyu daha ziyade devlet başarısızlığı (governmental failure) perspektifinden ele alır ve analiz eder. Kamu tercihi teorisyenlerine göre rasyonel seçmenlerin ilgisizliği, bilgisizliği, unutkanlığı, dini inançlara olan bağlılıkları, ideolojik saplantıları ve saire faktörler doğru, sağlam, güvenilir ve tutarlı sonuçlara ulaşılmasının önündeki başlıca engellerdir. İktidar partisinin siyasal manipülasyonlara başvurması, çıkar ve baskı gruplarının seçim ve oylama sürecindeki etkileri ve saire konular da aynı şekilde optimal bir oylamanın gerçekleşmesinin önündeki diğer engellerdir.

Kamu tercihi teorisine göre kamusal karar alma sürecinde alınan kararların, bu sürece katılan birey¬lere bir maliyeti söz konusudur. Bu maliyetler karar alma yöntemlerine göre farklılıklar göstermektedir. Genel olarak oylamanın iki tür maliyeti vardır. Birincisi dış maliyetlerdir; yani oylama sonucunda kararı beğenmeyenlerin katlandıkları maliyetlerdir. İkincisi ise karar verme maliyetidir; yani oylamaya katılan bireyler için yapılan zaman ve diğer masraflardır. Bir toplumda oylamaya katılacak birey sayısının fazla olması halinde ka¬rar verme maliyeti de artar. Buna karşın dış maliyetler azalır. Dış maliyetlerin azalmasının nedeni oylamada oybirliği ilkesine doğru yaklaşılmasıdır.

Önemle belirtelim ki, sosyal tercih ve kamu tercihi perspektiflerinden oylama teorisi konusunda özellikle İngilizce’de devasa bir literatür bulunmaktadır. Ülkemizde ise sosyal seçim ve kamu tercihi teorileri çerçevesinde seçim ve oylama konusunu ele alan bir tek kitap bile yayınlanmamış olması şaşırtıcıdır. Bilebildiğimiz kadarıyla ülkemizde sosyal tercih ve/veya kamu tercihi perspektiflerinden konuyu ele alan bir doktora tezi bile yazılmış değildir. Özetle, sınırlı sayıda yazılmış makale dışında ülkemizde henüz bir literatürün varlığından söz etmek mümkün değildir.

Bu durum tespiti çerçevesinde hazırladığımız bu kitabın literatüre bir kısmi katkısının olmasını temenni ediyoruz. Kitaba katkıda bulunan değerli hocalarımıza ve meslektaşlarımıza içten teşekkürlerimizi sunuyoruz.

Bu kitabın hazırlık çalışmaları devam ederken en çok zorlandığımız konulardan birisi kitap için uygun bir başlık bulunması idi. Kitabın yazımı devam ederken karşımıza çıkan yukarıdaki dizeler bu kitabın başlığının belirlenmesinde doğrusu etkileyici, ilham verici ve belirle-yici oldu.

Kitap tamamlandı ve nihayetinde içimize sizen bir ana başlık ve alt başlık bulundu. Mütemadi Siyasi Liderlik başlığını taşıyan bu kitabın alt başlığını ise şu şekilde belirlemiş olduk:

Dünyada Uzun Süreli, Uzatmalı ve  Kalıcı Devlet Başkanlığı Uygulamaları

Bu başlıkta üç ayrı tanımlama dikkat çekicidir. İlki devlet başkanlığı makamında “uzun süreli” görev yapma durumudur. Zaman ya da süre nihayetinde göreceli bir kavramdır. Bir devlet başkanlığı makamı için optimal bir görev sınırı tanımlaması olmadığı için uzun süreden ne anlaşılması gerektiği elbette kişiden kişiye değişecek bir değer yargısı içerir. Bize göre bir devlet başkanlığı için 8-10 yılı aşmayan ve en fazla iki dönemi içeren bir görev süresi kabul edilebilir bir optimal sınır olarak düşünülebilir. Dünya anayasalarında devlet başkanlığı için tercih edilen süre ve dönem sınırlamaları aralarında farklılık olsa da genel eğilim iki dönem (4 +4) ya da en fazla (5+ 5) şeklindedir. Bunu aşan bir süre “uzun süreli” olarak değerlendirilebilir. Kitabın alt başlığında yer alan ikinci unsur “uzatmalı” kelimesidir.  Burada devlet başkanı anayasa içerisinde belirlenmiş olan dönem sınırından kaçmaya yönelik politik manipülasyonları devreye koymak suretiyle iktidarını daha uzun bir süreye yaymak ister. Bunu hukuk ve /veya hukuk dışı yol ve yöntemleri kullanmak suretiyle yapar. Uzatmalı devlet başkanları ya da biraz aşağılayıcı bir kelime kullanacak olursak “gedikli devlet başkanları” anayasada belirlenmiş olan süre ile yetinmezler ve bu sürenin daha da uzatılması için çaba gösterirler.

Ve son olarak kitabın alt başlığında yer alan üçüncü unsur “kalıcı” kelimesidir. Burada ise vurgulamak istediğimiz devlet başkanının anayasa, parlamento ya da halkoylaması gibi yol ve yöntemleri kul-lanarak kendisini “ömür boyu” ya da “ebedi” devlet başkanı ilan etmesidir. Bunun tarihsel ve günümüzde de bir çok örneklerini bulmak mümkündür.

Bu çalışma “görev süresi sınırlaması” ya da daha yaygın olarak “dö-nem sınırı” (term limit) olarak bilinen konunun sadece dünya uygu-lamasını ele almayı amaçlamıştır. Görev süresi sınırlamasının kav-ramsal temelleri (terminoloji), türleri (tipoloji), felsefi temelleri, sa-vunanların ve yerenlerin görüş ve düşünceleri, fayda ve maliyet analizi, avantaj ve dezavantajları, etkileri ve sonuçları ve saire konular çalışmanın kapsamına dahil edilmemiştir.

Dünya genelinde standart bir siyasi rejim uygulaması olmadığından siyasi rejimler arasında görev süresi yönünden veri karşılaştırması yapmak kolay değildir. Bugüne değin yabancı literatürde devlet baş-kanlığı makamı için görev süresi karşılaştırması yapan bir eserin yayınlanmamış olduğunun da altını çizerek belirtmek isteriz. Muhte-lif araştırmacılar daha ziyade Afrika, Asya, Amerika ve Avrupa kıtala-rında muhtelif ülkelerdeki görev süresi uygulamasını tekil ülke ya da birkaç ülke seviyesinde incelemişlerdir. Sadece Afrika kıtası ve Latin Amerika ülkeleri için genel bazı çalışmalar yayınlanmıştır. Özetle, veri temini konusunda hayli zorlandığımızı  belirtmek isteriz.

Teorik, analitik ya da ampirik düzeyde yapılan hiç bir bilimsel çalış-manın değer yargılarından tümüyle bağımsız olduğunu söylemek mümkün olmayabilir. Nihayetinde her araştırmacının kendine ait bir dünya görüşü ve ideolojisi mutlaka vardır.  Önemli olan araştırmacı-nın bilgileri ve verileri çarpıtmadan kullanmasıdır. Aristoteles’den Niccolò Machiavelli’ye, Montesquieu’dan Alexis de Tocqueville’ye kadar siyasi filozofların politika üzerine eserlerinin tamamında kendillerine ait bir değer yargısı sözkonusudur. İlk demokrasi pratiklerinin yapıldığı Antik Atina’dan modern demokrasilere kadar görev süresi ya da görev değişimi (rotasyon) her daim siyasi düşünürlerin ve yazarların  yakından ilgilendikleri bir konu olmuştur.  Siyaset felsefesine isimlerini altın harflerle yazdırmayı başaran düşünürler uzun süre aynı makamda ve görevde kalmanın güç ve yetkilerin suiistimali ile sonuçlanacağı ve kurumlarda yozlaşmaların yaygınlaşacağı uyarısında bulunmuşlardır. Dolayısıyla, görev süresi sınırlamasını savunmak demek ideolojik bir pozisyon almak anlamına asla gelmez. Tam aksine, görev süresi sınırlaması anayasal demokrasilerin “sine quo non” yani olmazsa olmaz ilkelerinden birisidir.

Emek ve zahmetlerimiz sonucunda ortaya çıkan bu araştırmanın bizi onurlandıran ve gururlandıran tarafı böyle bir çalışmanın ülkemizde ilk defa kaleme alınmış olmasıdır. Görev süresi sınırlaması konusun-da ülkemizde kaleme alınmış bir iki makale dışında bir kitap ya da tez yazılmamış olması doğrusu şaşırtıcıdır. Ne siyaset bilimcilerimiz ne de anayasa hukukuçularımız bugüne değin görev süresi ve dönem sınırı konuları ile yeterince ilgilenmemişlerdir. 

Bu çalışmanın ülkemize yararlar sağlamasını ve bir mum ışığı kadar da olsa bir yeni aydınlanmaya katkılar sağlamasını temenni ediyorum.

Bu kitap içerisinde kamu maliyesi ve kamu tercihi alanından bazı kaynakların Türkçe tercümeleri yer almaktadır.

Bu kitap içerisinde yeralan tercümelerin tamamı daha önce Prof.Dr. Coşkun Can Aktan tarafından yayınlanan muhtelif kitaplar içerisinde yeralmış ve yayınlanmıştır. Tercümeleri yapan değerli meslektaşlarımıza emekleri için bir kez daha teşekkürlerimizi sunu-yoruz.
Bu kitabın ülkemizde hala gelişme aşamasında olan kamu tercihi adı verilen disiplinin tanınmasına ve bu alanda araştırmalar yapılmasına katkılar sağlamasını temenni ediyoruz.

ÖZET
Kamu hizmeti kavramının, temelde kuralları koyan ve idealist bir
düşünce olarak siyaset ve ahlak felsefesinde oldukça geniş yer tuttuğu
görülmektedir: kamu hizmeti, daha yüksek bir görev aşkını, bencillikten uzak
faaliyeti, iyi vatandaşın görev ve sorumluluğunu ifade eder. Çağdaş kamu
tercihi teorisyenleri bu düşünceye ve onun özgeci güdülerle
ilişkilendirilmesine karşı çıkmışlar ve politikacılar ile kamu görevlilerinin,
tüm insanlar gibi, kendi çıkarlarını düşündüklerini ve sadece kendi
faydalarını maksimize etme isteğiyle güdülendiklerini ileri sürmüşlerdir.
İdeal bürokrasinin mimarı olan Weber’e göre bürokratların davranışı dış
kaynaklıdır ve kamu örgütlerinin yapısı ve kültürüne bağlıdır, fakat
sosyalleşme ve ozmos sonucunda içselleştirilecektir. Dolayısıyla kamu
hizmeti kültürleri, bireysel ve kolektif davranışı güdüleyen ve biçimlendiren
düşünceler, değerler ve uygulamalardan oluşmaktadır. Kamu hizmeti
düşünceleri ve etoslarının günümüz kamu hizmeti rejimlerinde hangi düzeyde
uygulandığı, önemli bir sorudur.
ABSTRACT
It can be seen that the concept of “public service” occupies
considerable space in political and ethical philosophy as a rule-setting and
idealistic thinking: public service implies a higher sense of mission, nonselfish
action, and duties and responsibilities of a good citizen.
Contemporary public choice theoreticians objected to this philosophy and its
association with altruistic motives; they claimed that politicians and public
officials, like all other people, considered their self-interests first and motive
by the desire to maximize their own benefit. According to Weber, the founder
of ideal bureaucracy, behaviour of bureaucrats is exogenous and not
independent from the structure and culture of public organizations, but it will be internalized as a result of socialization and osmosis. Therefore, public
service cultures consist of thoughts, values and practices which motive and
configure individual and collective behaviour. One question is the extent to
which public service ideals and ethos are applied in contemporary public
service regimes.

Görev süresi sınırlaması bir kamu görevlisinin görevde (makamda) ne kadar süre ile kalabileceği ve aynı görevde (makamda) tekrar bulunup bulunamayacağı konularını belirleyen hukuki düzenlemelerdir. Çalışmamızda kamusal makamlarda seçilmişlerin ve atanmışların ne kadar süre (dönem) ile görevde kalmaları gerektiği konusu tarihsel ve felsefi açılardan incelenmektedir. Seçilmişlerin ve aynı zamanda atanmışların görev ve yetkilerinin kapsamının ve genel çerçevesinin önceden belirlenmiş ve sınırlandırılmış olması kadar görev sürelerinin de sınırlandırılmış olması demokrasi idealinin olmazsa olmaz unsurlarıdır. Tarihsel tecrübeleri ve birçok düşünürün eserlerindeki düşüncelerini dikkate alarak modern demokrasilerde görev süresi sınırlaması konusunun anayasalar içerisinde güvence altına alınması gerekir.

Seçim ve oylama hayatımızın bir parçasıdır. Birkaç arkadaş toplanıp bir etkinliğe (sinema ya da konser) gitmeye karar verdiğimizde ve kişiler arasında bir görüş farklılığı ortaya çıktığında hemen “hadi, oylama yapalım” deriz ve kendi aramızda bir anlaşma ve uzlaşma zemini ararız. Kişi ve oylamaya konu seçenek sayısı arrttıkça karar almak çok daha güçleşir. Örneğin, bir spor ya da müzik etkinliğinde birden fazla aday arasından en iyiyi seçmek için en uygun (optimal) bir yöntem bulmak ve uygulamak sanıldığı kadar kolay değildir. Öte yandan küçük ve büyük organizasyonlarda lider ya da yönetici se-çimlerinden tutun da muhtelif konulardaki tercihlerin ortaya çıka-rılması için seçim ve oylama önem taşır. Bu konuda asıl büyük zorluk siyasal karar alma sürecinde sözkonusu olur. Millet (halk) kendini yönetecek temsilcilerinin seçimi için oy sandığına gider. Seçim de-mokrasinin gerekli ama yeterli bir koşulu elbette değildir, fakat ni-hayetinde bir sonuç tayin ettiğinden önemlidir. Siyasal karar alma sürecinde unuttuğumuz ve gözden kaçırdığımız asıl mesele şudur: Seçim sonucunu belirleyen sadece verilen ve alınan oyların sayısı değildir; oyların nasıl ve hangi yöntemle sayıldığıdır. Oylamanın yön-temi ve matematiği fevkalade önemlidir. İdeal ve optimal bir oylama yöntemi var olmadığı sürece yapılan seçim ve oylamanın bir anlam ifade etmeyeceği pek tabiidir.

Bu kitap içerisinde sosyal tercih ve kamu tercihi perspektiflerinden oylama teorisi üzerine yazılmış muhtelif makalelerin tercümeleri yer almaktadır. Ülkemizde bu alanda yazılmış kitap ve makalelerin ol-dukça sınırlı olması düşünüldüğünde yapılmış olan bu çevirilerin bir literatür oluşmasına katkı sağlayacağı pek tabiidir. Çeviriler bir çok kez tarafımdan kontrol edilmiş ve çevirmenlere bazı düzeltme talep-lerinde bulunulmuştur. Yapılan düzeltmeler ve iyileştirmelere rağ-men sözkonusu çevirilerde hala bir çok hata ve eksiklikler mevcut olduğunu açık olarak ifade etmekte yarar vardır. Buna rağmen iyini-yetle başladığımız ve gayretli çalışmalarla sonuçlandırdığımız bu çeviri projesinin literatüre bir katkı sağlamasını temenni ediyoruz. Editör olarak her ne kadar gereken tüm çabayı göstersem de çevirilerin tam olarak anlaşılabilir olduğunu söylemem mümkün değildir. Eleştirmek kolay, ama yapmak zordur. Oylama teorisi ve oylama yön-temleri esasen kolayca anlaşılabilecek bir konu değildir. İyi İngilizce bilmek kadar sosyal tercih konusundaki literatüre de hakim olmak önem taşımaktadır. Okuyucuların bu hususları dikkate alarak eksik-likleri hoşgörü ile karşılamalarını temenni ediyorum.

Kamu tercihi teorisi ekonomik bir açıdan kamu politikalarının analizini amaçlar. Analiz ekonomik modellerle desteklenen ve kamu yönetimi örgütlerinin büyümesini inceleyen yordamlardan oluşur. Teorinin en önemli çıkarımlarından biri, kamu görevlilerinin, kamu politikası geliştirme aşamasında bireysel çıkarlarını kamu çıkarının üzerinde görme eğiliminde olmalarıdır. Kamunun bu tutumu kamu kurumlarında verimsizliğin artmasına ve halkın demokratik beklentilerinin karşılanmamasına sebep olur (Buchanan, 1984; Eskridge, 1988). Türk
Polis Teşkilatı da en büyük kamu kurumlarından biri olarak kamu tercihi teorisi açısından irdelenmelidir. Teorinin varsayımlarına göre kendi menfaatiyle hareket eden kurum çalışanlarının daha rahat görev yapabilme adına ucuz işgücüyle yapılabilecek faaliyetleri dahi maliyetli işçilere yaptırarak çıkar sağlamaya çalışması olasıdır. Sivil memurlarının emniyet teşkilatında kullanımının dünyadaki diğer kolluk güçlerine göre çok düşük olmasının nedeni bu varsayımla açıklanabilir (Schwartz, 1975; Loveday, 1993; Vatan, 2008). Büro hizmeti yapanlarla adli kolluk müessesinde yer alacak rütbeli ve rütbesiz görevlilerin net bir biçimde ayrıl(a)maması (HSYK, 2011), tüm teşkilatın verimsiz bir şekilde çalışmasına yol açmakta (Sükan, 1978; Yenisey, 1987) ve bu da emniyet teşkilatının da kamu tercihinin anılan etkilerine maruz kaldığını göstermektedir.