Contemporary Turkish Thought

Cumhuriyet devrinin en velut düşünürlerinden biri olan Hilmi Ziya Ülken'in (ö. 1974) zengin külliyatı içinde İslam düşüncesine dair çalışmaları önemli bir yekûn tutmaktadır. Türk Tefekkür Tarihi'nden (1933) İslam Felsefesi: Kaynakları ve Tesirleri'ne (1967) uzanan otuz yılı aşkın süreçte Ülken, İslam düşüncesiyle ilgili telif, tercüme ve neşir türünde pek çok eser (kitap ve makale) kaleme alarak bu alanda geniş bir etki alanı oluşturmuştur. Erken dönem eserlerinde İslam düşüncesini daha ziyade "Türklük" fikri etrafında ele alan Ülken, felâsife ile sınırlı bir İslam düşüncesine her zaman mesafeli durmuş ve kelam, tasavvuf ve fıkhı da içeren geniş bir İslam düşüncesi tasavvuru geliştirmiştir. Felâsifenin pek de orijinal bulmadığı ve 13. yüzyıl sonrasında hayatiyetini kaybettiğini düşündüğü görüşleri karşısında o, tasavvuf geleneğini ön plana çıkarmıştır. Bu çalışma, Ülken'in İslam düşüncesiyle ilgili kaleme aldığı kitap çalışmalarını yayın tarihlerine göre ana hatlarıyla inceleyerek bu eserler arasındaki ilişkileri ve Ülken'in bu alana dair temel yaklaşımlarını tespit ve tasvir etmeyi amaçlamaktadır.

In modern Turkish thought many studies, writings and theories have been brought forward and discussed in many fields from history to sociology, from theology to philosophy, from international relations to cultural studies and art history. Cemil Meriç is one of the thinkers who need to say something about these concepts in the history of Turkish thought on which intellectuals from all walks of life embraced and said something. Not only with the concepts of culture and civilization, Meriç has problems with all the concepts that the West infuses into our minds. Meriç who thinks that every step to be taken without coming to terms with this world of concepts that paralyzes our mind by the West, he decides on the “hope” and “wisdom” of the East instead of the concepts
of culture and civilization and almost resurrects these dead concepts. In this article the concept pairs such as civilization-prosperity, culture-wisdom which Meriç dealt with in his works will be focused and tried to determine the special meanings he attributed to these concepts.

Türkiye’de hümanist düşüncenin ortaya çıkışı Cumhuriyet döneminin ilk
yıllarına denk gelir ve bu bakımdan politik bir kimlik inşasının bir parçasını oluşturur. Hümanist düşüncenin canlandırılma çabası ve bir Türk hümanizmi icat etme çabasının arkasında, yeni kurulan ulus devlete harç olacak bir milli kimlik oluşturma çabası vardır ve her milli kimlik inşasında olduğu gibi bu kimliğinde seküler bir çerçevede oluşturulması
gerekmektedir. Batı toplumlarının milli bir kimliğe ulaşmasında önemli bir
durak olarak görülen Hümanist düşüncenin bir benzerinin de Türk
düşüncesinde yaratılmaya çalışılması bu bağlamda gündeme gelmekte ve ulusal gurur, ulusal bilinç gibi kavramların içeriğini oluşturmada hümanist yaklaşım önemli görülmektedir. Ancak Türk hümanizmine bakıldığında Türk düşüncesindeki önemli yarılmalardan biri olan Batılılaşma tartışmalarının da hümanizm tartışmalarına eklemlendiği görülmekte ve Türkiye’deki politik atmosferin değişimi hümanizme yaklaşımı da değiştirmektedir. Türk hümanizminin sivil bir düşünce olarak değil yarı resmi bir hareket olarak başlaması da Türk hümanizminden beklenen sonucun elde edilememesine neden olmuştur.

Abstract
The emergence of humanist thinking in Turkey coincides with the first years of the Republican Era and thus constitutes a part of the construction of a political identity. The effort to revive the humanist mind and the effort to invent a Turkish humanism is an effort to create a national identity that will pay off to the newly established nation state and it must be created in a secular frame as it is in every national identity. It is in this context that trying to create a similar analogy of humanist thought, which is regarded as an important stop in the attainment of a national identity by Western societies, is coming to the fore and the humanist approach seems to be important in forming the content of concepts such as national pride and national consciousness. However, when it comes to Turkish humanism, it is seen that the Westernization debates, one of the important divisions of the Turkish thought, are also included in the discussions of humanism and the
change of the political atmosphere in Turkey changes in the approach of
humanism. The commencement of Turkish humanism as a semi-official
movement, not as a civilian thought, has led to a failure to achieve the
expected outcome of Turkish humanism.

Biyografisi ve tarihyazımı ile çağdaşlarından ayrılan ve Türk Tarih Kurumu'nun şeref üyelerinden biri olan Cemal Kafadar’ın Kim var imiş biz burada yoğ iken adlı eseri mikro tarih anlayışının Türk tarihyazımındaki önemli örneklerinden biri. Kafadar bu eserinde Osmanlı sosyal yaşamından dört farklı insanı ve onların hikâyelerini arşiv araştırmaları ile alışılmışın dışında bir tarihyazımıyla veriyor. Miras davası nedeniyle kadıya başvuran bir yeniçeri, İstanbul'da Balat dergâhının şeyhliğine getirilen –atanamamışlardan– Seyyid Hasan Efendi ve onun sıra dışı güncesi, ticaret için gittiği Venedik'te hayatını kaybeden tüccar Ayaşlı Hüseyin Çelebi ve rüyalarını yazarak şeyhine gönderen Asiye Hatun bu eserde kendilerine yer buluyor.

Kendi sahasında yaptığı değerli çalışmalarıyla tanınan Kurtuluş Kayalı,
Türk düşünce tarihi üzerine bugün de çalışmalarını yoğun biçimde
sürdüren bir bilim adamıdır. Kaleme almış olduğu Türk Düşünce Dünyasında Yol İzleri muhtelif tarihlerde yazdığı makalelerin bir araya
getirilmesinden oluşmuş bir eserdir.

insan yayınları : 658 düşünce dizisi : 47 © insan yayınları birinci baskı, 2015 yayıncı sertifika no: 12381 isbn tk: 978-975-574-758-3 isbn 978-975-574-767-5 doğu'dan batı'ya düşüncenin serüveni medeniyet projelerinin inşa sürecinde çağdaş islâm düşüncesi proje editörü prof. dr. bayram ali çetinkaya cilt editörleri doç. dr. selim eren doç. dr. ali öztürk editör yardımcıları arş. gör. mustafa özağaç arş. gör. zeynep kot tan içdüzen mürettibhane kapak düzeni harun tan bu proje başbakanlık Tanıtma Fonu'nun desteğiyle hazırlanmıştır. baskı-cilt pasifik ofset ltd. şti. cihangir mah. güvercin cad. no: 3/1 baha iş merkezi a blok kat: 2 34310 haramidere/istanbul tel: 212 -412 17 77 matbaa sertifika no: 12027 insan yayınları istiklal caddesi no: 96 beyoğlu/istanbul

Muhafazakâr Düşünce ulusal hakemli bir dergidir. Yılda 3 sayı yayımlanır ve Türkçe ve İngilizce makalelere, çevirilere, analizlere ve kitap tanıtımlarına yer vermektedir. Dergide yayınlanan makalelerden yazarları sorumludur. Yayımlanan makaleler EBSCOhost tarafından taranmakta ve makalelerin İngilizce özetleri indeksin servisinde yer almaktadır.

insan yayınları : 658 düşünce dizisi : 47 © insan yayınları birinci baskı, 2015 yayıncı sertifika no: 12381 isbn tk: 978-975-574-758-3 isbn 978-975-574-767-5 doğu'dan batı'ya düşüncenin serüveni medeniyet projelerinin inşa sürecinde çağdaş islâm düşüncesi proje editörü prof. dr. bayram ali çetinkaya cilt editörleri doç. dr. selim eren doç. dr. ali öztürk editör yardımcıları arş. gör. mustafa özağaç arş. gör. zeynep kot tan içdüzen mürettibhane kapak düzeni harun tan bu proje başbakanlık Tanıtma Fonu'nun desteğiyle hazırlanmıştır. baskı-cilt pasifik ofset ltd. şti. cihangir mah. güvercin cad. no: 3/1 baha iş merkezi a blok kat: 2 34310 haramidere/istanbul tel: 212 -412 17 77 matbaa sertifika no: 12027 insan yayınları istiklal caddesi no: 96 beyoğlu/istanbul

Hilmi Ziya Ülken, Osmanlı İmparatorluğunun son dönemlerinde İstanbul’da dünyaya gelip, öğrenim görmüş ve yeni kurulan Cumhuriyetin düşünce yaşamının birçok alanında eserler vermiş bir düşünürümüzdür. Ülken, birçok alanla ilgilenmesine rağmen Türk-İslâm Düşüncesi ve İslâm Felsefesi alanlarında bir öncü olup, Orta Çağ İslâm düşünürleri ile Tanzimat sonrası Türk düşüncesinin ortaya çıkarılması ve tanıtılmasında önemli görevler üstlenmiştir. Yine o, Doğu ve Batı felsefelerine derin vukufiyeti nedeniyle karşılaştırmalı çalışmalar yapmış, her iki kültürdeki ortak yönler ve benzerlikler ile farklılıkları ortaya koymuş bir düşünürdür. Asıl ilgi alanı olan felsefenin dışında sosyoloji, antropoloji, mantık, tarih, roman, şiir, resim, minyatür hatta hattatlık gibi alanlarda da eserler vermiştir. Harf İnkılâbı nedeniyle kültürümüzde olan kopukluğa Ülken, yazmış olduğu eserler ve yetiştirmiş olduğu öğrenciler aracılığıyla köprü görevi üstlenmiştir. Özellikle Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde sistematik felsefe alanında öğretim üyesi iken yaptığı olgunluk dönemi çalışmalarıyla Türk-İslâm Düşüncesine büyük katkılar sağlamıştır.

The purpose of this article is to introduce main sources and new works of influence on the development of Turkish world of thought. Another aim of the study is to give an outline to the readers about the evolution of thought-world in Turkey which is increasingly gaining importance. The world of thought, which is gradually gaining importance under the sub-1 Yrd. Doç. Dr., Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, [email protected] AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 37 Temmuz -Ağustos 2013 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız -Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat -KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org 2

ÖZ Erol Güngör, erken bir yaşta bu dünyadan göçmesine rağmen ardında çok sayıda eser bırakan ve ele aldığı önemli konular bakımından hala güncelliğini koruyan bir sosyal bilimcidir. Milliyetçi bir gelenekten gelen Güngör, ahlak, kültür ve İslam'a dair tespitleriyle bu geleneğe ciddi eleştireler getiren ve bu anlamda kendine özgü duruş sergileyen bir aydındır. Akademisyen kimliğinin yanı sıra toplumla ve toplumun değerleriyle bütünleşmiş bir profil sergileyen Güngör, epistemik cemaatin dogmalarına da yenik düşmekten kendini kurtarabilmiştir. Erol Güngör, gerek Cumhuriyet sonrası Türk siyasi düşüncesi içerisinde değerlendirilmesiyle gerekse de onun düşüncesini tartışan metinlerin odaklandığı tema itibarıyla genellikle birbirlerinden farklı biçimlerde yorumlanmıştır. Güngör'ün siyasi düşüncesi; milliyetçilik, muhafazakârlık, İslamcılık, liberalizm ve hatta sol düşünce içerisinde dahi tartışılmakla birlikte daha çok milliyetçi düşünce içerisinde konumlandırılmaktadır. Erol Güngör, ilim adamı olmasının yanı sıra ele aldığı konulara didaktik bir yön vermesi ve bu konuları her sınıftan insanın anlayabileceği şekilde ifade etmesiyle aynı zamanda bir mütefekkirdir. Güngör, pozitivist sosyolojinin dinin topluma uyum gösterdiği sürece varlığını devam ettirebileceği yönündeki iddiasına temelden karşı çıkar. Dinin topluma uyması veya uydurulmasını, esasen dinin ontolojisine karşı yapılan bir suikast girişimi olarak görür. Çünkü toplumsal hayata göre şekillendirilen din, din olmaktan çıkarak herhangi bir yaşam tarzına dönüşmüş olur. Erol Güngör İslam'a içeriden bakan bir söylem geliştirmiş ve temellendirdiği milli bakışını, İslam'ın ruhuna uygun bir kaygıyla tesis etmeye çabalamış ve milliyetçiliği kültürel boyutuyla yorumlayabilmiş bir aydındır. Güngör, halkçılığı temele aldığı bir milliyetçilik anlayışı geliştirmesi, İslam'ın ve İslam ülkelerinin problemlerine çözüm üretmedeki gönüllülüğü, İslam'ın yeniden diri bir medeniyet geliştirerek tarih sahnesinde boy göstermesi gerektiğini ifade eden düşünceleriyle, bugün dahi eksikliği hissedilen bir mütefekkirdir. Bu çalışmada Erol Güngör'ün din sosyolojisi bağlamında İslam'ın sorunsalları üzerine ortaya koyduğu düşünceleri ve sosyolojik yaklaşımı ele alınacaktır. Bu çerçevede ise kısmen Güngör'ün pür sosyolojik tasavvuruna değinilecek fakat asıl mevzu, İslam'a ve müslüman toplumlara ilişkin sosyolojik yaklaşımında düğümlenecektir. Dolayısıyla Erol Güngör'ün İslam'a ilişkin mülahazalarına ve İslam'ın bugünkü ve muhtemelen gelecekteki problemlerine yönelik değerlendirmelerine yer verilecektir. Anahtar Kelimeler: Erol Güngör, İslam'ın meseleleri, kültür değişmesi, milliyetçilik, tasavvuf ABSTRACT Although Erol Gungor go from this world at an early age, he is a sociologist still remains timely that left behind to a number of work and dealt with for important issues. Güngör, growing in a nationalist tradition, an intellectual which criticizing seriously to this tradition and so stancing peculiar. Gungor, besides his academic he exhibits profile that an integrated society and society's values, able to maintain himself succumbed to the dogmas of the epistemic community. Erol Gungor has often been interpreted in different ways from each other that both in the assessment of Turkey's political thought after the republic and as focuses that discusses of texts his thoughts. Gungor's political thought can be discussed that nationalism, conservatism, Islamism, liberalism and even left thinking but Gungor is located in more nationalist thought. Erol Gungor is also a thinker in addition to being as scientist. Because he both gives a didactic aspects that dealt with subject and expresses these issues that ın such a way that everyone can understand. Gungor fundamentally opposed to claim of positivist sociology that about the continuation of its existence that as long as religion adapt to society. He actually thought as an assassination attempt against the ontology of the religion that religion's conform or adapted to society. Because religion that shaped by social life, ceases to be religious and turned into any lifestyle. Erol Gungor is an intellectual has developed an argument that overlooking the inside Islam and based on the national perspective that tried to establish with a concern in accordance with the spirit of Islam. Gungor is a thinker who is lacking even today, because he has developed a sense of nationalism based on populism and volunteered in finding solutions to the problems of Islam and Islamic countries and stated that the need to show up again on the stage of history by developing a

Öz
Ömrünü düşünceye adayan her insan, dünyanın düşünce birikimini zenginleştirir. Entelektüelin ürettiği duygu ve düşünceler, onunla doğrudan iletişim ve ilişkide olan çevresindeki insanlardan başlar, yazılarını ve eserlerini okuyan, konuşmalarını dinleyen, fikirlerini inceleyen herkese ulaşır. 38 yaşında âmâ olan Cemil Meriç’in (1916-1987), kitapları okuyabilmek için yardımcıya ihtiyaç duyduğu ömrünün kalan döneminde, bu hizmeti en fazla yürüten isim kuşkusuz kızı Ümit Meriç’tir (d.1946). Entelektüel Cemil Meriç’in 71 yıllık ömründe, kızı, öğrencisi, asistanı, fikirdaşı ve yoldaşı olan, bu görevini özellikle babası âmâ olduktan sonra 33 yıl kesintisiz olarak yıllarını adayan bir sorumluluk ve ciddiyet ile gerçekleştiren kızı Ümit Meriç’in babasından aldığı entelektüel miras nedir? Ümit Meriç ile Cemil Meriç’in düşünce dünyalarının etkileşimleri, dönüşümleri ve farklılaşmaları nelerdir, nasıl tanımlanabilir, bu düşünsel ilişki hangi yönelimleri göstermiştir? Cemil Meriç’in 71 yıllık, Ümit Meriç’in bugün 75 yılı bulan verimli ömürlerinin entelektüel boyutlarını belli başlı bazı izlekler üzerinden tanımlamak, tasniflemek, ilişkilendirmek ve açıklamak mümkündür. Bunlar, entelektüel hayatlarının filizlendiği ortamlar, bulundukları düşünce dünyaları ve ilerleyişleri, Doğu ve Batı düşüncesine yaklaşımları, milliyetçilik ve din karşısındaki tavırları olmak üzere dört boyutta değerlendirilebilir. 33 yıl, neredeyse kesintisiz bir entelektüel yolculuk içinde olan baba-kız etkileşimleri ile düşünsel olgunluk örneği verirler. Hayatları boyunca öğrenmeyi ve öğretmeyi kendilerine ilke edinmiş Cemil Meriç ile Ümit Meriç’in düşünce dünyalarının karşılaştırmalı incelemesi, Türkiye’nin XX. yüzyılına ait düşünce tarihinin ana izleklerini ortaya koyar. Bu karşılaştırma, aynı zamanda birlikte okuyan, düşünen ve yazan iki insanın entelektüel bağını fikirler ekseninde anlamlandırır ve nihayetinde babadan kızına aktarılan entelektüel mirasın çok yönlü bir haritasını verir.
Anahtar Kelimeler: Beşeri Bilimler, Cemil Meriç, Ümit Meriç, Entelektüel, Batı Düşüncesi, Doğu Düşüncesi, Milliyetçilik, Din.

Abstract
Every person who dedicates his/her life to thinking enriches the world’s thinking. The feelings and thoughts produced by the intellectual start from the people around his/her who are in direct communication and relationship with his/her, and reach everyone who reads his/her writings and works, listens to his/her speeches, and examines his/her ideas. In the rest of his life, when Cemil Meriç (1916-1987), who was blind at the age of 38, needed a helper to read books, the person who carried out this service the most was undoubtedly his daughter Ümit Meriç (b.1946). The intellectual Cemil Meriç’s daughter Ümit Meriç is also his student, assistant, collaborator and comrade in his 71-year life, and performed this duty with a responsibility and seriousness, especially after his father blind for 33 years uninterruptedly. Our question is this: What is the intellectual legacy that Ümit Meriç received from his father? What are the interactions, transformations and differentiations of the worlds of thought of Ümit Meriç and Cemil Meriç, how can they be defined, what orientations did this intellectual relationship show? It is possible to define, classify, relate and explain the intellectual dimensions of Cemil Meriç’s 71-year and Ümit Meriç’s 75-year productive life through certain themes. These can be evaluated in four dimensions: the environments in which their intellectual lives sprout, their world of thought and progress, their approach to Eastern and Western thought, their attitudes towards nationalism and religion. Comparative evaluation of the worlds of thought of Cemil Meriç and Ümit Meriç, who adopted learning and teaching as a principle throughout their lives, reveals the main themes of the history of Turkey’s thought of the 20th century. This comparison also makes sense of the intellectual bond between two person, who read, think and write together, on the axis of ideas, and ultimately gives a multifaceted map of the intellectual legacy that is passed on from father to daughter.
Keywords: Humanities, Cemil Meriç, Ümit Meriç, Intellectual, Western Thought, Eastern Thought, Nationalism, Religion.

For more, look up "Structured Abstract" title.

Hasan Aksakal bu kitapta, Türk politik kültüründe Romantizmin ne denli merkezî ve kritik bir yer tuttuğunu inceliyor. Siyasal düşünde romantizm, gözle görülür, elle tutulur dünyanın ötesine geçen metafizik-idealist değer ve güçlere atıfta bulunur. Romantikler, sekülerleşirken büyüsü bozulan dünyayı yeniden büyülemeye çalışırlarken, hakikati bir efsaneye dönüştürürler. Muhafazakâr ve milliyetçi kesimde heyecanla sahiplenilen “milli ruh” ve “otantik kültür” arayışı, milli kültürü evrensel medeniyetten çok daha öncelikli kılar.

Kutsal devlet-millet-vatan teslisini, dil-tarih-coğrafya üçlüsüne bakışta yatan efsanevi ve irrasyonel tavırla birleştiren Milli Romantizm, Türkiye’de esas olarak edebiyatta gücünü gösterdi. Aksakal, modern Türk düşüncesinin en önemli temsilcilerinin ancak romantikleştirici etki uyandırabildikleri ölçüde sevilen, sayılan, hatta ikonlaştırılan birer edebiyatçı, tarihçi, politikacı veya şair olduğuna işaret ediyor. Türkiye’de Nâmık Kemal ve Ziya Gökalp’in ön plana çıktığı ve bazen milliyetçi, bazen muhafazakâr, bazen de İslâmî yönü ağır basan bu “milli romantik duyuş”un, Kemalist, halkçı ve devrimci versiyonlarını da içeren genel karakteri üzerine ışık tutuyor.

Romantik halkçılıktan romantik tarihçiliğe ve oradan da günümüzdeki romantik stratejik derinliklere uzanan, Şarkiyatçılık karşısında Garbiyatçı öfkeyi ön plana çıkaran bu siyasal düşünü anlamak için rehber niteliğinde bir araştırma.