Art minimal et post-minimalisme

Yayoi Kusama, flamboyant, obsessive, and wildly ambitious, and Donald Judd, by nature solitary, shy (a trait he attributed to his family moving from state to state when he was young ) and vehemently against careerism and the commercialization of the art world, shared a close friendship that lasted until Judd’s death in 1994.

Longer version of Frieze interview in Turkish and English, published in the monthly magazine Sanat Dünyamız.

DAN GRAHAM WAS IN ISTANBUL FOR HIS FIRST SOLO EXHIBITION AT PROTOCINEMA. THEY MET WITH CAN ALTAY IN A CROWDED BACKYARD CAFE IN CIHANGIR, TO TALK ABOUT CORPORATE URBANISM, VOYEURISM, LANDSCAPE TRADITIONS, THE “JUST-PAST” AS A HISTORICAL CATEGORY, QUESTIONS OF HUMAN SCALE, THE DUAL-FACETED ACT OF MODELMAKING, THE OVERLAYING OF FUNCTION AND MEANING, AND HOW NECESSARY IT IS TO BE INSIDE GRAHAM’S WORK, RATHER THAN BEING FROM THE OUTSIDE LOOKING IN. ISTANBUL WAS NOT ONLY THE BACKDROP FOR THIS ENCOUNTER; IT WAS MORE OF A FRAME-SPACE –NOT UNLIKE GRAHAM’S PAVILLIONS– THAT SHAPED THE DISCUSSION.

Le champ de la phénoménologie est l’un des plus dynamiques tant de la recherche philosophique qu’en matière d’esthétique. Depuis la parution en 1991 du dossier de La Part de l'Œil consacré à “L’art et la phénoménologie” (volume rapidement épuisé) et la traduction dans ce cadre, par Eliane Escoubas, de la “Lettre de Husserl à Hofmannstahl”, abondamment commentée ensuite, quinze ans de travaux et de recherches justifient amplement le projet d’un nouveau bilan en cette matière. Le texte publié ici de Pierre Rodrigo résume une partie du chemin parcouru.

L’on pouvait précédemment faire le constat “d’un consensus général en phénoménologie”, depuis Mikel Dufrenne, Henri Maldiney, Jan Patocka jusqu’à Michel Henri pour soutenir une “exemplarité de l’expérience esthétique”, pour penser l’art à partir de l’assurance “d’une proximité de nature entre l’attitude phénoménologique et l’attitude esthétique”.

L’exploration du “Nachlass” (de l’œuvre posthume) et la traduction, en 2002, chez Million, du volume XXIII des Husserliana – volume abordé ici également par Rudy Steinmetz – témoignent de la volonté opiniâtre de Husserl de “se porter […] à la hauteur […] du phénomène esthétique” et de penser, tout au contraire du consensus susmentionné, “l’irréductibilité de l’esthétique à la phénoménologie”.

Pierre Rodrigo note combien “le sens du phénomène esthétique”, “ le questionnement du statut phénoménologique de l’image et de l’imagination”, “l’étrangeté du phénomène esthétique [sont devenus] pour lui [Husserl] une source de perplexité croissante”, “l’occasion d’une nécessaire remise en chantier de sa théorie”. Husserl recourt au concept de “fiction  perceptive”, “sorte de simulacre délié de toute référence au modèle et à l’image-copie” pour rendre compte de “l’irréductible résistance du phénomène esthétique”.

De même Eliane Escoubas, reprenant Merleau-Ponty, montre comment un “noyau d’absence” au cœur du visible fait de l’œuvre d’art non un “aller au-delà” mais un moyen de “sortir de soi”, “d’être absent de [soi]-même”. Tant les textes de Thierry Lenain, Maud Hagelstein et Tristan Trémeau consacrés au questions soulevées par une mise en relation de l’art minimal et conceptuel avec la pensée phénoménologique que la contribution de Luc Richir reliant Emmanuel Levinas et la psychanalyse ou la recherche de René Lew proposant une lecture croisée du logos chez Heidegger et chez Lacan ou encore le travail de Danielle Lories confrontant Merleau-Ponty et Hans Jonas sont ici, parmi d’autres, des signes des mutations en cours dans le champ de l’esthétique et de la phénoménologie.

Dossier : Esthétique et phénoménologie en mutation

Rudy Steinmetz : Liminaire
Eliane Escoubas : Merleau-Ponty : le corps de l’œuvre et le principe d’utopie
Jacques Garelli : Passivité originaire et transduction poétique
Maud Hagelstein : Georges Didi-Huberman : vers une intentionnalité inversée ?
Sébastien Laoureux : Peinture “abstraite” et affectivité. L'esthétique de la phénoménologie matérielle
Thierry Lenain : Du mode d’existence de l’œuvre dans l’art conceptuel
Danielle Lories : Philosophie, image, peinture. Le monde à l’état naissant selon Merleau-Ponty et Jonas
Stéphanie Ménasé : Comment apprendre à voir d'après Le visible et l’invisible de Merleau-Ponty ?
Pierre Rodrigo : L'image, l’analogon, le simulacre : la question des “fictions perceptives” chez Husserl
Rudy Steinmetz : La conscience d'image, l’attitude esthétique et le jeu de la mimésis chez Husserl
René Lew : Ce que l’inflexion lacanienne de la psychanalyse doit à Heidegger : à propos du logos (Parain et Koyré versus Heidegger)
Tristan Trémeau : De quelques effets idéologiques. Le mythe phénoménologique dans l’art
Lucien Massaert : Mondrian in ’t Gein
Isabel Matos Dias : Entrelacs de peinture : Bibliothèques et Ateliers de Vieira da Silva
Chakè Matossian : Dürer sur l’Ararat. Ou l’Arménie comme lieu des visions prophétiques
Luc Richir : La psychanalyse à l’épreuve du désêtre
Holger Schmid : Homo natura et homo artista dans le règne de la double interprétation
Liliane Meffre : A propos de la conférence de Carl Einstein “Abrégé d’une esthétique”
Carl Einstein : Deux lettres au docteur René Allendy
Carl Einstein : Abrégé d’une esthétique

Παρόλο που η χρήση του όρου ‘μουσικός μινιμαλισμός’ δε βρίσκει σύμφωνους ούτε τους ίδιους τους εκπροσώπους του ρεύματος, ενώ και η ακαδημαϊκή κοινότητα για δεκαετίες αδιαφορούσε για το ρεύμα αυτό, η σημασία του ενδεχομένως να έγκειται στο γεγονός ότι ο μινιμαλισμός επανέφερε τη σχέση συνθέτη-ερμηνευτή-κοινού σε επίπεδα που υπήρχαν έως και τις αρχές του 20ου αιώνα.
Οι συνθέτες είχαν δημιουργήσει τα δικά τους μουσικά σύνολα και παρουσίαζαν το έργο τους σε κάθε πιθανό χώρο εκτός των τυπικών χώρων συναυλιών κλασικής μουσικής γεγονός που προσέθετε αμεσότητα, μεγαλύτερη συχνότητα επικοινωνίας της κοινωνίας με το έργο τους ενώ και η διαδικασία ταύτισης καλλιτέχνη - κοινού ήταν μεγαλύτερη. Ο συνθέτης – πομπός είχε ξανά ακροατές – δέκτες και στις συναυλίες υπήρχε ένα υπνωτικό είδος μυσταγωγίας το οποίο ενισχυόταν από το ύφος της μουσικής με τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα, το στοιχείο της στάσης και την έλλειψη έντονων διακυμάνσεων στις δυναμικές.
Σχετικά με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του μουσικού μινιμαλισμού είναι σημαντικό να αναφερθεί πως τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά καθώς και η προσέγγιση των ίδιων των συνθετών σχετιζόταν με τα κοινωνιολογικά γνωρίσματα της αμερικάνικης κοινωνίας και ειδικότερα της μεταπολεμικής Αμερικής. Σε αντίθεση με την Ευρώπη που προερχόταν από πολλές δεκαετίες πολέμων, αλληλοσπαραγμών, μετακινήσεων και εξαφανίσεων πληθυσμών, οι Η.Π.Α δεν είχαν τα ίδια χαρακτηριστικά. Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι δεν είχαν αφήσει τις ίδιες πληγές και οι πληγές της μεγάλης ύφεσης είχαν επουλωθεί με την οικονομική ανάπτυξη που γνώρισαν οι Η.Π.Α από το 1938 και έπειτα.
Το έργο των μινιμαλιστών συνθετών πέρα από τα καθαρά μουσικά χαρακτηριστικά του περιέχει και κάποια στοιχεία που ήταν ενδημικά της αμερικανικής κοινωνίας όπως πολυπολιτισμικότητα, αμεσότητα και έλλειψη παραδοσιακών προκαταλήψεων.
Σταδιακά από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 άρχισαν να φαίνονται τα πρώτα σημάδια ενός παραπλήσιου ρεύματος· του μουσικού μεταμινιμαλισμού. Ο μεταμινιμαλισμός εξελίχθηκε σε πολύ περισσότερες χώρες και με διαφορετικά παρακλάδια και διαφορετικά χαρακτηριστικά, ενώ παρόλο που  έχει κοινά στοιχεία με το μινιμαλισμό (όπως σταθερό ρυθμό/παλμό, απουσία έντονων κορυφώσεων ή συναισθηματικών εξάρσεων κ.α), παρουσιάζει λιγότερο εμφανή δομή στο μουσικό έργο, ενώ επίσης είναι πιο έντονα τα στοιχεία επιρροής από μουσικές άλλων πολιτισμών καθώς και από την “δημοφιλή μουσική”.

Często, aby odświeżyć znaczenie jakiegoś słowa, którym się mamy posługiwać lub którym posługujemy się stale tak, jak każą prawa zwyczajowe, bezwiednie przyjmowane i akceptowane, zastanówmy się, co mówi nam ono samo przez się, co mogło znaczyć, zanim tradycja nawarstwiła na nim sensy bezpośrednio przez to słowo niewyznaczane".

In the sixties Robert Morris expanded sculpture not only to installations (spatial expansion), but to projects for the production of vapour in outdoor areas, too. In the seventies the artist developed projects for land reclamations and earthworks. In both kinds of projects Morris thematised nature as a cultural problem. He realised memorials against the exploitation of economic resources and momuments of cosmic relations (between sun and earth).

La estetización es un fenómeno presente en gran parte del arte y el pensamiento actuales que puede rastrearse en los escritos de filósofos desde la Ilustración hasta nuestros días. Cuando la experiencia artística es tal que los componentes estéticos se sitúan con preponderancia o sustituyen a los componentes artísticos se produce la estetización. El siglo XX muestra una gran variedad de corrientes artísticas que buscaron nuevos modos de expresión, entre ellas las vanguardias negativas, las cuales encontraron caminos hasta entonces inexplorados, llevando al arte a una "desarticidad" donde la capacidad artística era aplastada por la estética del pensamiento Este hecho también se dio en la música, desde los futuristas italianos a las obras de John Cage o los minimalistas, que fueron referencia de multitud de artistas de la música pop. Este libro analiza el origen de estas corrientes musicales y la influencia que han tenido en la estética y el pensamiento musicales de la segunda mitad del siglo XX.

CONTENIDO:

1. Prólogo
2. La "estetización" como fenómeno en la sociedad actual. Precedentes
3. Primeras vanguardias. Futuristas italianos, dadaístas y surrealistas. Erik Satie y su "Musique d' ameublement"
4. Fenómenos de estetización en la música norteamericana. John Cage y la indeterminación
5. Minimalismo y música repetitiva. La Monte Young, Terry Riley, Steve Reich y Philip Glass
6. Arte es vida, vida es arte: Fluxus, pop, punk y vanguardias
7. Fenómenos de estetización en la música europea
8. Estetización en la música española. Juan Hidalgo y ZAJ. Carles Santos y Llorenç Barber
9. Caminos del arte: ¿hacia dónde se dirige la música?
10. Bibliografía