Wstęp Raymond Chandler napisał dwadzieścia dwa opowiadania kryminalne, siedem powieści, podpisał swym nazwiskiem pięć scenariuszy filmowych, kilka esejów i setki opublikowanych listów. Gdyby jakość literatury zależała od kryterium...
moreWstęp
Raymond Chandler napisał dwadzieścia dwa opowiadania kryminalne, siedem powieści, podpisał swym nazwiskiem pięć scenariuszy filmowych, kilka esejów i setki opublikowanych listów. Gdyby jakość literatury zależała od kryterium ilościowego, Chandler niechybnie popadłby w zapomnienie, zamiast stać się klasykiem, jednym z najlepszych, najbardziej rozpoznawalnych i uznanych amerykańskich autorów literatury kryminalnej – i nie tylko. Dlatego, mimo że pozornie jego dorobek nie jest duży, Chandler, obok Dashiella Hammetta (dodajmy, że autora pięciu książek), jako współtwórcy szkoły hard-boiled, „powołali [...] do życia gatunek, [...] który odmienił nie tylko losy powieści sensacyjnej; ich dokonania weszły na stałe do podświadomości amerykańskiej kultury, a mówiąc to nie należy myśleć wyłącznie o pop-kulturze” .
Zamysłem tej książki jest analiza i interpretacja związków pomiędzy różnymi domenami kultury – literaturą a kinem (i w znacznie mniejszym stopniu telewizją) – wynikającymi ze wspólnego im ducha czasów, z podobnych obaw, niepokojów i obserwacji, obleczonych w zestaw może nie nowych, ale w nowatorski sposób użytych środków. Postacią centralną i spajającą oba obszary – literaturę kryminalną z film noir – jest właśnie Raymond Chandler, choć pomijam tu elementy biograficzne (z wyjątkiem miejsc, gdzie jest to niezbędne; podstawowe informacje o życiu Chandlera zamieszczam w kalendarium). Jego rola rozpatrywana jest na tle sytuacji społecznej w Stanach Zjednoczonych w latach trzydziestych i czterdziestych, możliwości i funkcji pisarza w Hollywood oraz procesu produkcji filmów, przemian w narracji filmowej, różnorodnych strategii adaptacyjnych – książki Chandlera przenoszono na ekran od lat czterdziestych aż po dziewięćdziesiąte XX wieku. Wszystkie wspomniane aspekty są istotne dla rozważenia jego szczególnej pozycji oraz tworzonej przez niego prozy w kontekście literatury kryminalnej, kultury i popkultury a także wpływu, jaki pisarz mógł wywrzeć na kinematografię, a konkretnie na rozwój film noir.
Film noir to jeden z istotniejszych z obszarów, w których zauważalny jest wpływ czarnego kryminału spod znaku Chandlera. Ten – do dziś dyskutowany, stale od nowa definiowany i niewątpliwie nadal fascynujący – nurt filmowy, przypadający na lata czterdzieste i pięćdziesiąte XX wieku, sprawia wrażenie, jakby był doskonałą adaptacją całego prądu w literaturze. Film noir i czarny kryminał literacki poniekąd istnieją więc wspólnie, jak awers i rewers tej samej monety – amerykańskiej kultury pierwszej połowy XX wieku kształtowanej przez kolejne gwałtowne przemiany i czynniki: prohibicję, Wielki Kryzys, dwie wojny światowe, gwałtowną urbanizację, emancypację kobiet, rozwijającą się mafię, jazz, kino, „literaturę groszową/wagonową” (pulp fiction). Okres ten obejmuje lata dwudzieste – wtedy w magazynie „Black Mask” zadebiutował pierwszy „twardy” prywatny detektyw, Race Williams (opowiadania Carrolla Johna Daly’ego), zaczynał też tworzyć jeden z ojców-założycieli nurtu, Dashiell Hammett – a potem lata trzydzieste do pięćdziesiątych, gdy pisał Chandler i powstawały czarne kryminały filmowe. Ponieważ jednak cztery adaptacje kinowe powieści Chandlera (i prawie wszystkie telewizyjne) powstały już po jego śmierci, w obszar rozważań włączyłam też bardziej współczesny nurt określany mianem neo-noir.
Chociaż Chandler nie był „wynalazcą” nowego kierunku w prozie kryminalnej – co sam przyznawał, palmę pierwszeństwa oddając Hammettowi – nurt ten słusznie wiązany jest z jego nazwiskiem. On bowiem w sposób najbardziej wyrazisty i erudycyjny określił tożsamość czarnego kryminału literackiego, wykorzystując do tego nie tylko swą prozę, ale także esej Skromna sztuka pisania kryminałów . Określił w nim priorytety własnej twórczości i całej szkoły hard-boiled, ale także krytycznie odniósł się, wręcz odciął, od tradycji powieści analitycznej – drugiego głównego prądu istniejącego w obrębie gatunku. Choć – po wstępnym momencie narodzin i krystalizacji kryminału literackiego – od lat dwudziestych XX wieku nurt kryminałów klasycznych (kojarzonych z Agathą Christie) i czarnych rozwijały się równolegle, ich tak wyraźne rozróżnienie i konfrontację na gruncie teoretyczo- i historycznoliterackim należy kojarzyć z nazwiskiem Chandlera i tytułem jego eseju.
Zbadanie istoty tego, czym jest czarny kryminał – w literaturze, filmie a zwłaszcza w twórczości Raymonda Chandlera, która zdaje się najgłębiej odzwierciedlać i oddawać to zjawisko – nie jest w pełni możliwe bez osadzenia go w kontekście historii gatunku. Bez podobnego zabiegu nie sposób również całkowicie odczytać prozę Chandlera i zrozumieć pozycję, którą ten autor do dziś zajmuje wśród pisarzy amerykańskich. Oczywiście każdą z jego powieści można poddać odrębnej analizie i rozpatrywać jako oddzielne, zamknięte zjawisko „samo w sobie”. Pojęcie istoty twórczości Chandlera oraz zabiegów literackich, które stosował, jego sławy jako stylisty i spełnionych ambicji podniesienia kryminałów do rangi „prawdziwej” literatury, tkwi jednak również w kontekście, w jakim ona powstawała i do którego się odnosiła. Taki rodzaj refleksji, historycznej i kontekstowej, nie oznacza bynajmniej, że – pozbawione tła – dzieła te tracą na wartości. Niemniej jednak prześledzenie rozwoju powieści kryminalnej jako gatunku pozwala spojrzeć na prozę Chandlera i rolę współtworzonej przez niego szkoły hard-boiled fiction z szerszej perspektywy, a wartość autoteliczna jego utworów zostaje w ten sposób wzbogacona o obraz ich roli w literaturze.
Dlatego właśnie pierwsza, historyczna część książki przybliża moment narodzin i rozwoju literatury kryminalnej, poczynając od krótkiego przypomnienia prehistorii gatunku, twórczości Edgara Allana Poego i jego następcy Arthura Conan Doyle’a, poprzez kryminały Złotego Wieku, powstające głównie w Anglii pomiędzy dwiema wojnami (pamiętać oczywiście należy, że tradycja ta istnieje do dziś), aż po szkołę hard-boiled fiction. Rozdziały dotyczące historii kryminału okazały się niezbędne i pozwoliły przekonująco uzasadnić podstawową i wyjściową tezę mówiącą, że również literatura gatunków może służyć jako Stendhalowskie „zwierciadło, które obnosi się po gościńcu” . Pamiętając, że ostatecznym celem pracy jest analiza roli Chandlera w literaturze i filmie, naturalne przemiany w obrębie kryminału zostały potraktowane jako coś więcej niż tylko wynik wewnętrznej dynamiki typowej dla wielu gatunków – przede wszystkim jako funkcja i odbicie przemian zachodzących w społeczeństwach. Chandler wywodził się ze szkoły hard-boiled i na tyle szybko zyskał pisarską renomę, że z adepta został wyznaczającym trendy współtwórcą podgatunku, a wykreowany przez niego bohater, Philip Marlowe, stał się archetypicznym prywatnym detektywem.
W drugiej części koncentruję się na prozie Chandlera, zawartych w niej obserwacjach i obrazie rzeczywistości współczesnej pisarzowi. Trzy najważniejsze elementy jego twórczości to konstrukcja głównego bohatera, świat przedstawiony oraz charakterystyczny styl. Jego prozę można postrzegać jako całość – w opowiadaniach pisanych przed debiutem, czyli Głębokim snem wydanym w 1939 roku, twórca poszukiwał zarówno najlepszego modelu bohatera, jak i języka mogącego wyrazić taką postać, jej motywacje, czyny i refleksje. Wywodziły się one zarówno z otaczającej pisarza rzeczywistości, jego własnych doświadczeń, jak też inspiracji literackich. Wśród nich najwyraźniej zaznacza się fascynacja Chandlera Anglią, jej legendami, kulturą i historią. Z drugiej strony znajduje się oczywiście amerykańskie hard-boiled fiction – Chandler umiejętnie połączył nowoczesność i zapatrzenie w przeszłość, na ich fundamencie budując własny komentarz dotyczący społeczeństwa amerykańskiego, w którym spędził większość życia. Również ze względu na spajające prozę Chandlera en bloc i stale poruszane przez niego treści, proponuję nie analizę każdego opowiadania i powieści z osobna, lecz syntetyczną charakterystykę struktur organizujących całość. Interpretacji podlegają więc poszczególne tematy, takie jak inspiracje Chandlera, postawa i ideały wyznawane przez bohatera, model relacji, w które jest uwikłany i podejmowane przez niego działania, rodzaj przestępstw definiujących świat przedstawiony, typy postaci drugiego planu. Osobną kwestią są specyficzne styl i narracja, bez których dzieło Chandlera byłoby niepełne.
Część trzecią wypełnia badanie związków czarnego kryminału Raymonda Chandlera z kinem. W tym rozdziale istotne i interesujące okazało się tło, jakim były rola i możliwości pisarza oraz każdego twórcy w Hollywood. Pozwoliło ono nie tylko na analizę i ocenę strategii adaptacyjnych stosowanych przez kolejnych reżyserów, ale także na ustalenie modelu funkcjonowania sztuki – literatury i kina – w tamtych czasach, powiązań między nimi oraz ograniczających je okoliczności, takich jak wewnętrzna cenzura hollywoodzka, wojna, system produkcyjny i wiele innych czynników. Wobec całkowitej odmienności świata literackiego (wydawniczego) i filmowego (wielkie studia) rodzi się pytanie – na ile pisarz, nawet pracujący jako scenarzysta w Hollywood, mógł wywrzeć wpływ na cały nurt kinowy? Z jednej strony Chandler znajdował się w samym centrum kształtowania film noir, adaptowano jego powieści i przenoszono na ekran scenariusze, które tworzył. Z drugiej strony – pisarz mierzył się z ograniczeniami znanymi wszystkim twórcom, którzy karierę zaczynali od literatury, dopiero potem pracując w Hollywood.
