Academia.eduAcademia.edu

orta asya Türkiye

TÜRKİYE – ORTA ASYA İLİŞKİLERİ / 2009: Karşılıklı İlişkilerin Yeniden Canlandırılması Ertan EFEGİL Doç. Dr., Sakarya Üniv. İİBF Uluslararası İlişkiler Bölümü öğretim üyesi. GİRİŞ Orta Asya bölgesi, Soğuk Savaşın sona ermesiyle birlikte jeostratejik öneminin azaldığını düşünen Türkiye ve Türk karar vericileri için, 1991 yılından 2002 yılına kadar olan dönemde, yeni bir eksen ve stratejik derinlik anlamına geliyordu. Bağımsızlıklarını vakit kaybetmeden tanıyan Türkiye, her bir Orta Asya Cumhuriyetine diplomatik temsilcilikler açarak, bu Cumhuriyetler ile diplomatik ve siyasi ilişkilerini geliştirmeye ve 21. Yüzyılı bir “Türk Asrı” yapmaya gayret etti. Bölge devletlerinin kalkınması ve yeniden yapılandırılması için, ABD’nin de teşvikiyle, ortaya “Türk Modelini” atan Türk karar vericiler, bölge liderlerine sürekli olarak “Türkiye’nin liderliğini, ağabeyliğini ve önderliğini” dayatmaya çalıştılar. Hatta Batı’nın İran rejimine alternatif olarak Türkiye’yi göstermesi nedeniyle, Türk yetkililer, bu teşvikinde cesaretiyle, bölgede Rusya, Çin ve İran gibi ülkeler ile stratejik rekabet içerisine girdi. Türkiye’nin bu dönemdeki girişimleri için bakınız: Ertan Efegil, “Türkiye’nin Orta Asya Politikasının Rasyonalitesi”, Avrasya Dosyası, Cilt 12, Sayı 1, 2006, s. 271 – 296. Fakat Türkiye mevcut politikasında arzu ettiği hedefleri hayata geçiremedi. Ne bölge devletleri kendi devletleşme ve uluslaşma süreçlerinde Türk Modelini kendilerine örnek aldılar ne de Türkiye’nin liderliğini, ağabeyliğini kabul ettiler. Hatta bu devletler, Rusya ve Çin gibi bölge güçlerini, kendilerinin stratejik müttefikleri olarak nitelendirdiler ve Bağımsız Devletler Topluluğu ve Şangay İşbirliği Örgütü gibi bölgesel kurumların ortaya çıkmasına destek verdiler. Ancak 2009 yılında, AK Parti yönetimindeki Türkiye, bölge devletleriyle karşılıklı ilişkilerini, eşitlik ve kardeşlik ilkeleri çerçevesinde, yeniden canlandırmaya ve çeşitlendirmeye çalıştı. Bu bağlamda, bir yandan Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, Kırgızistan ve Tacikistan’ı ziyaret ederken, Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev ile Türkmenistan Devlet Başkanı Berdimuhammedov’u, Türkiye’de ağırladı. Özbekistan Dışişleri Bakanı ile New York’ta görüşen Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, ikili görüşmelerde, karşılıklı ilişkilerin geliştirilmesi ve çeşitlendirilmesi konusunu ele aldı. Aynı zamanda gerek devlet kurumlarının gerekse özel sektör temsilcilerinin desteğiyle, Türk işadamları da, bölge devletleri ile ekonomik ve ticari ilişkilerini geliştirme yönünde somut adımlar attılar. Türkiye İşbirliği ve Kalkınma İdaresi (TİKA) Başkanlığı’da, tarımdan eğitime birçok alanda bölge ülkelerinde yürütülen projelere mali ve teknik yardım sağladı. Mevcut çalışmada, öncelikle Türkiye’nin bölgeye ilişkin dış politika hedefleri ve ilkeleri özetlenmekte, ardından 2009 yılı içerisinde gerçekleştirilen siyasi, ekonomik ve sosyo-kültürel girişimler ele alınmaktadır. TİKA’nın yardımları da incelendikten sonra, genel bir değerlendirmede bulunulmaktadır. TÜRKİYE’NİN BÖLGE POLİTİKASINA GENEL BAKIŞ AK Parti yönetimi, önceki hükümetlerin aksine, bölge liderliği ve ağabeyliği gibi söylemleri bir kenara bırakarak, “Yeni Büyük Oyun” adı altındaki jeostratejik rekabet zihniyetini terk ederek, yeni bir bölge politikası anlayışı geliştirmiştir. Türkiye’nin mevcut dış politika amacı, “gerek Türkiye içerisinde, gerekse Türkiye’nin etrafını çeviren bölgesel havzalarda ve tabii ki uluslararası sistemde, barış, karşılıklı anlayış, hoşgörü, iyi komşuluk, birbirlerine karşılıklı saygı gibi Türklüğün geleneksel anlayış ve değerleri üzerine kurulu, istikrarlı ve işbirliğine dayalı ve bölgesel kalkınmayı sağlayacak bir ortamın oluşturulmasıdır”. Bu bağlamda, bölgesinde ve uluslararası toplumda kendisinin barış ve istikrar unsuru olarak varlığını sürdürmesini arzu eden Türkiye, pasif iyi komşuluk anlayışı yerine, aktif dostluk ve işbirliği ilkesine geçmeyi yeğledi. Hatta Türk karar vericileri, Avrasya’nın merkezindeki coğrafi konumu ve geniş bir alana yayılan tarihi ve kültürel bağlarıyla, yukarıdaki hedefi hayata geçirmek için önemli bir katalizör işlevi görebileceğini düşünmektedir. Türkiye’nin genel dış politika anlayışı için bakınız: Dışişleri Bakanlığı, “Genel Görünüm”, http://www.mfa.gov.tr/genel-gorunum.tr.mfa (Erişim Tarihi: 1 Ocak 2010); “2023’e kadar AB üyesi bir Türkiye görüyorum”, Anadolu Ajansı, 30 Kasım 2009. Bu anlayış çerçevesinde, Avrasya ve özellikle Orta Asya jeopolitiğini, 21. Yüzyılın uluslar arası sisteminin şekillendirilmesinde ana saha olarak gören Türkiye, bölge devletleriyle siyasi, ekonomik, kültürel ve sosyal ilişkilerini, tarihsel ve kardeşlik bağlarının da yardımıyla, güçlendirmeyi arzu etmektedir. Bölge devletlerinin, kendilerine has iç koşullarının da dikkate alınarak, demokratikleşmelerini ve liberal ekonomi anlayışını benimsemelerini destekleyen Türkiye, böylece iç istikrarı ve refahı sağlamış bölge devletlerinin, gerek kendi aralarında ve gerekse bölge-dışı devletler ile birlikte bölgesel bütünleşme oluşumlarını hayata geçirmek için uygun zemine sahip olabileceklerini öngörmektedir. Küreselleşen dünyada devletlerin tek başlarına sorunlarını çözmelerinin ve kalkınmalarını sağlamalarının mümkün olmadığını kabul eden AK Parti hükümeti, bölge devletlerinin mutlaka bölgesel oluşumların ortaya çıkarılmasına destek vermelerini istemektedir. Bu oluşumların inşası sürecinde, gerek bölge devletlerinin gerekse bölge-dışı güçlerin, stratejik rekabet anlayışı bağlamında hareket etmek yerine, karşılıklı saygı ve eşitlik ilkesine bağlı olarak hareket etmeleri gerektiğini vurgulamaktadır. Bu temel ilkeler çerçevesinde, Türkiye’nin Orta Asya politikasının temel hedeflerini şu şekilde özetleyebiliriz: Bölge devletlerinin devletleşme süreçlerine katkıda bulunmak, Bölgenin siyasi ve ekonomik istikrarının korunması ve bölgesel işbirliğinin teşviki için gerekli desteği vermek, Bölge ülkelerinin ekonomik ve siyasi reform süreçlerine katkı yapmak, Bölge ülkelerinin, dünya ve Avrupa-Atlantik kurumlarıyla bütünleşmelerine yardımcı olmak, Karşılıklı çıkarların korunması ve egemen eşitlik ilkesinin gözetilmesi bağlamında, bölge ülkeleriyle ikili ilişkileri her alanda geliştirilmek, Bölge enerji kaynaklarının, engelsiz bir şekilde ve farklı güzergâhlardan dünya piyasasına akışının sağlanılmasına yardımcı olmak. Türkiye’nin Orta Asya Politikası için bakınız: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-orta-asya-ulkeleri-iliskileri.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010); Bülent Aras, “Turkish Policy toward Central Asia”, SETA Policy Brief, Nisan 2008, Sayı 12, http://www.setav.org/document/Policy_Brief_No_12_Bulent_Aras.pdf?phpMyAdmin =e008732753b f014f26cf3b79aa21f1f1 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Yukarıdaki hedeflerin hayata geçirilmesi için yoğun çaba harcayan Türkiye, özellikle siyasi ilişkilerin geliştirilmesi için, bir yandan liderler bazında karşılıklı ziyaretlere öncelik verirken, diğer yandan kurumsallaşmanın sağlanılması amacıyla, Türk Dili Konuşan Ülkeler Devlet Başkanları Zirvelerine ayrı bir önem vermektedir. Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Türkiye’nin katıldığı zirveler, bu devletler arasında en yüksek siyasi danışma mekanizmasını oluşturmaktadır. İlki 1992 yılında yapılan zirvenin, sekizincisi 17 Kasım 2006 tarihinde Antalya’da gerçekleştirilmiştir. Türkiye’nin bölge ülkelerine yaptığı teknik yardımları koordine etmek amacıyla oluşturulan Türkiye İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA), eğitim, sağlık, ulaştırma ve iyi yönetişim gibi değişik alanlarda bölge ülkelerine mali ve teknik yardım sağlamaktadır. 2008 yılına kadar Orta Asya ülkelerinde TİKA tarafından finanse edilen ve tamamlanan projelerin toplam değeri, 100 milyon dolar civarındadır. Ekonomik alana ilişkin olarak, Türkiye’nin bölge ülkelerine sağladığı ticari kredilerin toplamı, yaklaşık 1,2 milyar dolar; bölge ülkeleriyle olan ticaret hacmi de, 3 milyar dolar civarındadır. Bölgede bin civarında Türk firması faaliyet göstermektedir ve Türk şirketlerinin bölge ülkelerindeki yatırımlarının toplam tutarı, yaklaşık 3,7 milyar dolardır. 15,5 milyar dolar civarındaki inşaat ihalelerini de, Türk firmaları üstlenmiştir. Detaylı bilgi için bakınız: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-orta-asya-ulkeleri-iliskileri.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Kültürel alanda ise, Türkiye, günümüze kadar, yaklaşık 18bin bölge ülkesinden gelen öğrencilere yüksek öğrenim imkânı sağlamıştır. Ortak kültürlerin geliştirilmesi ve tanıtımı konusunda, bölge devletleriyle birlikte, Türkiye, Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi (TÜRKSOY)’ni kurmuştur. TÜRKSOY hakkında bilgi almak için bakınız: http://www.mfa.gov.tr/turk-kultur-ve-sanatlari-ortak-yonetimi-_turksoy_-.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Kazakistan’da Uluslararası Hoca Ahmed Yesevi Üniversitesi ile Kırgızistan’da Manas Üniversitesi’nin kurulmasına mali ve idari destek sağlayan Türkiye, aynı zamanda bölge ülkelerinde Türkiye Türkçesi Öğretim Merkezleri kurmaktadır. Özel sivil toplum kuruluşlarına ait çok sayıda ilköğretim, lise ve üniversite kuruluşları da bölgede faaliyet göstermektedir. Terörle mücadele bağlamında, bölge ülkelerine malzeme yardımı, nakdi destek ve askeri eğitim sağlayan Türkiye, Ekonomik İşbirliği Örgütü (EİÖ), Asya’da Güven Arttırıcı Önlemler Konferansı (CICA) gibi bölgesel oluşumlara ve Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultay’ına da destek vermektedir. Türkiye, bölge ülkeleriyle, enerji alanındaki işbirliğinin geliştirilmesine ve Doğu-Batı ve Kuzey-Güney enerji koridorlarının inşasına şiddetle destek vermektedir. Bu bağlamda, Türkiye, Mavi Akım, Türkiye – İran, Bakü-Tiflis-Ceyhan, Bakü-Tiflis-Erzurum, Türkiye-Yunanistan-İtalya, Samsun-Ceyhan, Nabucco, Mavi Akım – 2, Türkiye – Irak projelerine destek vermektedir. Detaylı bilgi için bakınız: “Nasılsın Silvio…”, Zaman Gazetesi, 22 Ekim 2009. Çünkü başta Ortadoğu ve Hazar Havzası olmak üzere, dünyanın ispatlanmış gaz rezervlerinin yüzde 72’sini ve ispatlanmış petrol rezervlerinin yüzde 73’ünü barındıran bir bölgede yer alan Türkiye, üreten ve tüketen ülkeler arasında doğal bir köprü işlevi görmekte ve güzergâhların çeşitlendirilmesi sayesinde hem bu ülkelerin enerji güvenliğine destek vermeyi hem de bölge coğrafyasında enerji merkezi haline gelmeyi arzu etmektedir. Bu sayede bölge politikasındaki ve dünya siyasetindeki etkinliğini artırmak Uzmanların değerlendirmelerine göre, Türkiye, enerji hatlarından yıllık yaklaşık 1 milyar dolar gelir elde edecektir. Uluslar arası projelerin tamamlanması halinde, Türkiye’nin birden bire kilit ülke konumuna geleceğini düşünen uzmanlar, projelerin stratejik çıkar yönününde olduğunu düşünmektedir. Zamanla Avrupa’ya akacak gazın ana geçiş ülkesi konumuna yükselecek olan Türkiye’nin Avrupa Birliği’nin enerji güvenliğindeki konumu güçlenirken, tam üyelik müzakereleri sırasında, Türk yetkililer kendilerine daha fazla özgüven duyacaklardır. Ayrıca uzmanlar, Türkiye’nin bu alanda Rusya ile yakınlaşmasına da olumlu bakmaktadırlar. Orta Asya’daki Türk etkisinin sadece ekonomik alanla sınırlı kalmasından memnun olan Rusya, Türkiye’yi artık tehdit olmaktan ziyade, stratejik ortak olarak görmektedir. Uzmanlara göre, Avrasya bölgesinde Türkiye ile Rusya arasında gelişmekte olan pragmatik ve istikrarlı bir ekonomik ve siyasi ortaklık, bölgede geniş çaplı bir ekonomik entegrasyonun oluşumuna öncülük edecektir. Detaylı bilgi için bakınız: Esedullah Oğuz, “Orta Asya’da rekabetten ortaklığa”, Zaman Gazetesi, 8 Ağustos 2009; “’Türkiye, gazdan yılda 1 milyar dolar kazanacak’”, Zaman Gazetesi, 11 Ağustos 2009; “Enerjideki güçlü konumu Türkiye’nin AB müzakerelerindeki özgüvenini artırır”, Zaman Gazetesi, 10 Ağustos 2009. isteyen Türkiye, bu projelerin, bölgesel bütünleşme süreçlerine olumlu katkı yapacağını ve bölge ülkelerinin kalkınmalarına ve yeniden yapılandırılmalarına önemli düzeyde destek sağlayacağını düşünmektedir. Aynı zamanda Türkiye, kendi ihtiyaç duyduğu enerji talebini de, uluslararası projeler sayesinde sağlamayı planlamaktadır. Çünkü önümüzdeki dönemde Türkiye, enerji ihtiyacının ancak yüzde 30’unu kendi iç kaynaklarından karşılayabilecektir. Detaylı bilgi için bakınız: Dışişleri Bakanlığı, “Türkiye’nin Enerji Stratejisi”, http://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/EnerjiPolitikasi/Türkiye'nin%20Enerji%20Stratejisi%20(Ocak%202009).pdf, Ocak 2009 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010); Yusuf Yazar ve Hasan Hüseyin Erkaya, “Turkey: Energy Status and Expectations”, Seta Policy Brief, Ocak 2008, Sayı 6, http://www.setav.org/document/Policy_Brief_No_12_Bulent_Aras.pdf?phpMyAdmin=e008732753bf014f26cf3b79aa21f1f1 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010); Bercan Tutar, “21. Yüzyılın jeopolitiği”, Sabah Gazetesi, 5 Mayıs 2009. SİYASİ BOYUT Cumhurbaşkanı Gül’ün Kırgızistan Ziyareti Türkiye’nin bölge devletleriyle ilişkilerini yeniden canlandırmak ve Orta Asya’nın Türkiye açısından taşıdığı önemi göstermek amacıyla, sekiz yıl aradan sonra ilk kez Cumhurbaşkanı düzeyinde bir Türk yetkili, Orta Asya gezisine çıkmıştır. Bu bağlamda, Cumhurbaşkanı Gül, 26 – 27 Mayıs 2009 tarihleri arasında Kırgızistan’a, kalabalık bir işadamı heyetiyle, gitmiştir. “Cumhurbaşkanı Gül Kırgızistan’a Gitti”, Anadolu Ajansı, 26 Mayıs 2009. Gül’ün temaslarına başlamadan önce, Zaman Gazetesi’ne mülakat veren Kırgızistan Devlet Başkanı Kurmanbek Bakiyev, Türkiye’ye oldukça dostane mesajlar gönderdi. Türkiye ile ilişkilerin stratejik ortaklık temelinde geliştirilmesini ulusal çıkarları açısından bir zorunluluk olarak nitelendiren Bakiyev, bu yaklaşımı tarihi bir gereklilik ve sorumluluk olarak görmektedir. Tarihsel, kültürel ve sosyal birliktelikten ötürü karşılıklı ilişkilerin geliştiğini vurgulayan Bakiyev, iki ülke arasındaki ilişkilerin, karşılıklı menfaat ve eşitlik ilkeleri çerçevesinde yürütülmesinden oldukça memnun. Mevcut Türkiye yönetiminin de, kendilerine hiçbir zaman akıl vermediğini, yol göstermediğini ve ağabeylik yapmadığını vurgulayan Bakiyev, ikili ticari ilişkilerin seviyesini yetersiz görmektedir. Türkiye’yi büyük bir yatırımcı ülke olarak algılayan Bakiyev, Türkiye’nin ülkesine her yıl bir milyon dolar tutarında askeri araç-gereç yardımında bulunduğunu açıkladı. Bu sayede Türkiye, Kırgız ordusunun modernizasyon programına doğrudan destek sağlamaktadır. Her yönüyle gelişmiş ve dünya siyasetinde ciddi yeri olan Türkiye’yi örnek almaları halinde, Kırgızistan’ın küreselleşen dünya ile rekabet edebilen bir ülke haline gelebileceğini düşünen Bakiyev, Türkiye’nin vatan sevgisi, ulusal değerlere saygı, kamu kurum ve kuruluşlarının istikrarı, pazar ekonomisi anlayışı, küresel şartlarla ulusal ve kültürel değerlerin entegre edilmesi ve hem laik hem de dini özgürlüklerin olabildiğince şeffaf yapıya kavuşturulması gibi özelliklerinin örnek alınması gerektiğini söyledi. Aydın Pazarcı, “Gül’ün ziyareti öncesi Kırgız lider Bakiyev’den sıcak mesajlar: ilişkilerimiz her türlü menfaatin üstündedir”, Zaman Gazetesi, 26 Mayıs 2009. Devlet Başkanı Bakiyev ile benzer görüşlere sahip olan Cumhurbaşkanı Gül, resmi temasları sırasında, Orta Asya’da “rakip değil, aynı takımın oyuncuları olduğumuzun bilinciyle hareket edilmesini” önererek, iki ülke arasındaki siyasi ve kültürel ilişkilerdeki verimli işbirliğinin ekonomik ilişkilere de yansımasını istedi. “Turkey Ready to Help Bring Kyrgyz Goods to Europe”, Radio Free Europe / Radio Liberty, 28 Mayıs 2009. Kırgızistan ile ikili ve çok taraflı ilişkilerde istişare ve ortak çalışma azmi içinde olduklarını söyleyen Gül, Bakiyev liderliğindeki Kırgızistan’ın demokrasi ve istikrar yolunda ilerleyen çağdaş ülke haline geldiğini belirtti. İstikrar ve kamu düzeninin korunması kadar demokratik ve çoğulcu kurumların geliştirilmesi gerektiğine vurgu yapan Gül, küreselleşmenin bir sonucu olarak, siyasi ve ekonomik gelişmelerin tüm bölgeleri etkilediğini ve bu nedenle bölgesel bütünleşme yapılanmalarının önemine işaret etti. “Cumhurbaşkanı Gül, Kırgızistan’da”, Anadolu Ajansı, 28 Mayıs 2009; Marat Ömürov, “Orta Asya ile ilişkilere ziyaret ayarı”, Zaman Gazetesi, 27 Mayıs 2009; “Atayurt ile ilişkiler ivme kazanacak”, Anadolu Ajansı, 28 Mayıs 2009. Ayrıca Cumhurbaşkanı Gül’ün Kırgız Devlet Başkanı onuruna verdiği yemekte yaptığı konuşma için bakınız: http://www.tccb.gov.tr/basin/basin/basinDetay.aspx?id=4942 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010); http://www.tccb.gov.tr/basin/basin/basinDetay.aspx?id=4948 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Gül, Kırgızistan’ın, Afganistan’da istikrarın sağlanılmasına yönelik verdiği desteğinin devam etmesini istedi. “Turkish President Urges Kyrgyzstan to Help Stabilize Afghanistan”, Radio Free Europe / Radio Liberty, 30 Mayıs 2009; “Is Turkey Trying to Help U. S. Stay at Manas?”, Radio Free Europe / Radio Liberty, 28 Mayıs 2009. Manas Üniversitesi’nde yaptığı konuşmasında Kırgızistan’ı Türklerin atayurdu olarak nitelendiren Gül, Tanrı Dağları, Manas Destanı gibi değerlerin herkesin ortak kültürel değerleri olduğunu söyledi. Eğitim alanındaki işbirliğinden ve Türk okullarının bu ülkedeki rolünden oldukça memnun olduğunu Cumhurbaşkanı Gül’ün Manas Üniversitesinde yaptığı konuşma için bakınız: (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). ifade eden Gül, Kırgız Cumhuriyet Meclisi’nde yaptığı konuşmasında Cumhurbaşkanı Gül’ün Cumhuriyet Meclisi’nde yaptığı konuşma için bakınız: http://www.tccb.gov.tr/basin /basin/basinDetay.aspx?id=4948 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010)., demokratikleşme sürecinin, her ülkenin refahı ve kalkınması için gerekli olduğunu belirterek, Kırgızistan’daki Kurultay’ın, tüm Orta Asya’nın demokratik gelişimine öncülük edeceğini ifade etti. Kırgızistan’daki demokratikleşme çabalarına destek verdiklerini açıklayan Gül, ikili ilişkilerdeki en öncelikli ve önemli paydanın, ortak geçmiş, dil ve kültür birliği olduğunu vurguladı. “Cumhurbaşkanı Gül, Kırgızistan’a gitti”, Milliyet Gazetesi, 26 Mayıs 2009; “Cumhurbaşkanı Gül Orta Asya Yolcusu”, ANKA Haber Ajansı, 25 Mayıs 2009. 21. yüzyılın, Avrasya jeopolitiğinin küresel dengeleri belirleyeceği bir çağ olacağını ve iki ülkenin de Soğuk Savaş sonrası uluslararası sistemin yapılandırılmasında önemli rol oynayacağını belirten Gül, Türkiye’nin, bu jeopolitiğin Batı ucunda; Kırgızistan’ın da, Doğu ucunda yer aldığını söyleyerek, iki ülkenin, NATO, Avrupa Birliği, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Şangay İşbirliği Örgütü gibi örgütlerin arasında bağ oluşturduğunu vurguladı. Temasları sırasında Cumhurbaşkanı Gül, Devlet Başkanı Bakiyev, Başbakan Igor Çudinov ve Kırgız Meclisi Başkanı Aytibay Tagaev ile görüştü. Kırgız Meclisi’ne hitap eden “Cumhurbaşkanı Gül Kırgızistan’da Meclise hitap etti”, Milliyet Gazetesi, 28 Mayıs 2009. Gül, Yusuf Balasagun Milli Üniversitesi’nde düzenlenen törenle, fahri doktora ünvanı aldı. Atatürk Alatoo Üniversitesini de ziyaret eden Gül, 200 Kırgız ve 90 Türk firmasının katıldığı Türkiye – Kırgızistan İş Konseyine iştirak etti. Gül’ün temasları sonrasında, iki ülke yetkilileri, Çevre Koruma Alanında İşbirliği Anlaşması imzaladı. Anlaşma ile iki ülke, endüstriyel kaynaklı hava kirliliğinin azaltılması ve izlenmesi, çevresel etki değerlendirmesi, su kaynaklarının kullanımı ve korunması, mera ıslahı, sulak alanlarının korunması ve benzeri alanlarda işbirliği yapmayı taahhüt etti. Manas Üniversitesi’nde teknopark kurulması kararı alındı. İş Konseyi toplantısı sırasında, iki ülkenin işadamları, özellikle enerji, elektrik üretimi, küçük ve orta büyüklükteki santral inşaatı konularında yatırım yapabilecekleri yönünde ortak karara vardı. Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi – 2009”, http://www.mfa.gov.tr/mayis.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Cumhurbaşkanı Gül’ün Tacikistan Ziyareti Kırgızistan gezisinin ardından, Cumhurbaşkanı Gül, 28 – 30 Mayıs 2009 tarihleri arasında Tacikistan’a resmi ziyarette bulundu. Ziyareti sırasında Cumhurbaşkanı Gül, Tacik Devlet Başkanı İmamali Rahman, Başbakan Akil Akilov ve Ali Meclisi Başkanı Sadullo Hayrullayev ile görüştü. Türk – Tacik İş Konseyi’ne katılan Gül, ülkede faaliyet gösteren Türk okullarını ziyaret etti. Tacikistan Devlet Başkanı’nın kendisine verdiği yemekte konuşan Gül, Tacikistan’ın Orta Asya’nın çekim merkezi haline gelmek için gerekli potansiyele sahip olduğunu ifade etti. Cumhurbaşkanı Gül’ün Devlet Başkanı Bakiyev’in kendisine verdiği akşam yemeğinde yaptığı konuşma için bakınız: http://www.tccb.gov.tr/basin/basin/basinDetay.aspx?id=4948 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Türkiye – Tacikistan İş Konseyi Toplantısında konuşma yapan Gül, tarihten gelen ortak geleneklerin, ortak dini anlayışın ve kültürel değerlerin yardımıyla, iki ülke arasındaki bağların çok güçlü olduğunu söyledi. Mükemmel düzeyde olan diplomatik ve siyasi ilişkilerin aynı seviyede tutulması için karşılıklı siyasi iradenin mevcut olduğunu vurgulayan Gül, ekonomik, ticari, eğitim ve kültür alanlarında ilişkilerin daha üst düzeye getirilmesi gerektiğini belirtti. Ülkedeki Türk okullarının faaliyetlerinden oldukça memnun olduğunu ifade eden Gül, Tacik hükümetinin bu okullara verdiği destekten ötürü Tacik yetkililere teşekkür etti. TİKA’nın teknik yardımlarına devam edeceğini açıklayan Gül, iki ülkenin, turizm, elektrik, hidroelektrik santraller, madencilik ve tarım alanlarında ortak yatırım yapmalarını önerdi. Cumhurbaşkanı Gül’ün Türkiye – Tacikistan İş Konseyi Toplantısında yaptığı konuşma için bakınız: http://www.tccb.gov.tr/basin/basin/basinDetay.aspx?id=4942 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Tacikistan’daki Türk okullarını da ziyaret eden Gül, ünlü Türk mutasavvıf Mevlana Celaleddin-i Rumi’nin doğduğu topraklara geldiğini söyleyerek, Türk okullarının, iki ülke arasında barış ve diyalog köprüleri kurduğunu belirtti. Eğitim alanındaki işbirliğinin geliştirilmesini isteyen Gül, karşılıklı ticaretin geliştirilmesi yönünde karar aldıklarını açıkladı. Atıf Ala ve Mamur Şapirov, “Türk okullarına destek için Tacik lidere teşekkür etti”, Zaman Gazetesi, 30 Mayıs 2009. Temasları sırasında iki ülke yetkilileri, bölgesel güvenlik ve işbirliği açısından benzer görüşlere sahip olduklarını gördüler ve terörizm, aşırı akımlar, yasadışı göç, uyuşturucu, silah kaçakçılığı, örgütlü suçlarla mücadele ve kitle imha silahlarının yayılmasının önlenmesi konularında ortak görüşe vardılar. Türk inşaat firmalarının Tacikistan’a gelmesi, Duşanbe’de bir ticaret fuarının düzenlenmesi ve enerji, hafif sanayi, turizm, tarım ve nakliye alanlarında işbirliği yapılması konularında anlaştılar. “Gül, terörle mücadele kararlılığımızı bir kez daha ifade ettik”, Anadolu Ajansı, 29 Mayıs 2009. TÜRKPA’nın Kurulması ve Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun Özbek Meslekdaşı ile Görüşmesi 21 Kasım 2008 tarihinde İstanbul Anlaşması ile kurulan Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi (TÜRKPA)’nin I. Genel Kurulu, 28 – 29 Eylül 2009 günleri arasında Bakü’de yapıldı. Toplantıya, Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan Meclis Başkanları katıldı ve Genel Kurulda, TÜRKPA Bakü Deklarasyonu, Sekreterya Yönetmeliği ve İç Tüzük ile 2010 yılı bütçesi kabul edildi. Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi – 2009”, http://www.mfa.gov.tr/eylul.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). 64. dönem Birleşmiş Milletler Genel Kurulu toplantıları için New York’a giden Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, Özbekistan Dışişleri Bakanı Vladimir Norov ile görüştü. İki ülke arasındaki ilişkilerin yeniden canlandırılması amacıyla gerçekleştirilen görüşme sırasında, iki bakan, karşılıklı ilişkilerin geliştirilmesi yönünde atılması öngörülen adımları belirlediler. Özbekistan’ın Afganistan’a komşu ülke olması bakımından jeostratejik açıdan önemine vurgu yapan Davutoğlu, Özbek meslekdaşıyla daha sık görüşmeye ve ikili ve bölgesel sorunları daha sık tartışmaya karar verdiklerini açıkladı. Özbek Bakan Norov da, Türkiye’nin Şangay İşbirliği Örgütü’ne gözlemci statüsüyle üye olmasına destek verdiklerini belirtti. “Davutoğlu temaslarını değerlendirdi”, Zaman Gazetesi, 30 Eylül 2009; “Türkiye’nin artan diplomatik gücü”, Milliyet Gazetesi, 30 Eylül 2009. Türk Liderlerinin Nahçıvan Zirvesi 2 – 3 Ekim 2009 tarihleri arasında Azerbaycan’ın Nahçıvan özerk bölgesinde Türk Dili Konuşan Ülkeler Devlet Başkanları XI. Zirvesi düzenlendi. Zirveye, Türkiye’nin yanısıra, Azerbaycan, Kırgızistan, Kazakistan ve Türkmenistan Devlet Başkanları katıldı. Türk Cumhuriyetleri arasındaki ilişkilerin, işbirliğinin ve dayanışmanın gelişmesine destek sağlayan Zirve sırasında, liderler, Devlet Başkanları Konseyi’nin, Dışişleri Bakanları Konseyi’nin, Kıdemli Memurlar Komitesinin, Aksakallar Heyetinin ve Daimi Sekreterya’yı barındıran Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi’nin kurulmasına karar verdiler. Alınan bu kararlar neticesinde, Zirvelerin kurumsallaştırılması süreci başlatılmış oldu. Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi – 2009”, http://www.mfa.gov.tr/ekim.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010); “Cumhurbaşkanı Gül, Türk sporları olimpiyatı önerdi”, Zaman Gazetesi, 3 Ekim 2009. Zirve sırasında yaptığı konuşmasında, Cumhurbaşkanı Gül, Kırgızistan ve Tacikistan ziyaretleri esnasında ifade ettiği görüşlerine uygun olarak, Kafkasya ve Orta Asya bölgesindeki güvenlik ve diğer sorunların giderilmesi amacıyla, Zirvelerin önemli bir dayanışma ve danışma platformu oluşturduğunu belirterek, karşılıklı saygıya ve eşitliğe dayalı işbirliğinin gerçekleştirilmesinin kendileri açısından en doğal hak olduğunu söyledi. Bu tür girişimlerin herhangi bir bölgesel oluşumlara veya güçlere karşı gerçekleştirilmediğini vurgulayan Gül, Türk Cumhuriyetlerinin gelişmiş insan gücünün, zengin yer altı ve yerüstü kaynaklarının ve ortak tarihsel ve toplumsal değerlerinin, karşılıklı işbirliğinin geliştirilmesini mümkün kıldığını söyleyerek, ekonomik ilişkilerin daha üst seviyelere çıkarılmasını istedi. Bu bağlamda Gül, başta enerji, ulaştırma, iletişim ve turizm alanları olmak üzere, her alanda ticari ve ekonomik ilişkilerin geliştirilmesini, özel sektör yatırımlarının teşvik edilmesini ve bunun içinde gerekli hukuksal altyapının inşa edilmesini önerdi. Kars – Tiflis – Bakü demiryolu projesi gibi Asya’yı Avrupa’ya bağlayacak yeni ulaşım altyapılarının inşasının, bölgesel ekonomik ve ticari faaliyetlerin geliştirilmesine yardımcı olacağını ifade eden Gül, enerji güvenliği konusunda, Türk Cumhuriyetleri arasında işbirliğinin hayati önem arz ettiğini vurguladı. Uluslararası boru hatları projelerinin hayata geçirilmesi durumunda, hem Türkiye’nin hem de diğer Türk Cumhuriyetlerinin dünya siyasetinde hak ettikleri yere geleceğini düşünen Gül, bu projelerin yardımıyla, bölge ülkelerinin kısa sürede kalkınabileceğini ve güvenliklerini tehdit eden bölgesel sorunlara barışçıl çözüm bulabileceklerini ifade etti. TÜRKPA ve TÜRKSOY gibi yapılanmaların, Türk Dünyasının ortak sorunlarının sahiplenilmesine ve diğer devletlere anlatılmasına imkân verdiğini belirten Gül, bu sayede bölgesel ve uluslararası güvenliğe yardımcı olduklarını söyledi. Gül’e göre, Avrupa Birliği’ne tam üyelik müzakerelerinde bulunan Türkiye, bölge ülkeleri ile Birlik arasında yakınlaşma işlevi görecektir. Cumhurbaşkanı Gül’ün konuşması için bakınız: http://www.tccb.gov.tr/basin/basin/basinDetay.aspx?id=5073 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010); http://www.tccb.gov.tr/basin/basin/basinDetay.aspx?id=5070 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010); http://www.tccb.gov.tr/basin/basin/basinDetay.aspx?id=5071 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Kazak Lider Nazarbayev’in Türkiye Ziyareti Devlet Başkanı Nazarbayev’in ziyaretinden önce, Şubat ayında, Kazakistan Parlamenter Grubu Heyeti, Devlet Bakanı M. Said Yazıcıoğlu ile TİKA Başkanı Musa Kulaklıkaya’yı ziyaret etti. Ziyaret sırasında, Kazak parlamenterler, iki ülke arasındaki diyalogun, ortak projelerin ve faaliyetlerin sürdürülmesini ve enerji ile inşaat alanlarında işbirliğinin geliştirilmesini istediler. Devlet Bakanı Yazıcıoğlu da, ortak tarih ve kültüre sahip iki kardeş ülke arasındaki dostane ilişkilerin artarak devam etmesi temennisinde bulunarak, ticaret hacminin arttırılması gerektiğinin altını çizdi (TİKA, “Kazakistan Parlamenter Grubu Heyetinden TİKA’ya ziyaret”, http://www.tika.gov.tr/TR/Icerik_Detay.ASP?Icerik=1125, 3 Şubat 2009. Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev, 21 – 24 Ekim 2009 tarihleri arasında, Dışişleri, Savunma, Eğitim ve Bilim, Sanayi ve Ticaret, Kültür ve Enformasyon, Turizm ve Spor Bakanları ile Kazakistan Milli Refah Fonu Başkanı ve Astana ile Almatı Valileri ile birlikte, Türkiye’ye geldi. Ziyareti sırasında, Nazarbayev ile Gül, Stratejik Ortaklık Anlaşmasının yanısıra, Bilim ve Teknik Alanında, Çevreyi Koruma, Turizm İşbirliği Anlaşmaları ile Hoca Ahmed Yesevi Üniversitesi’nin yeni çalışma şartlarına ilişkin antlaşmayı imzaladılar. TOBB yetkilileri ile birlikte, Ankara Sincan Organize Sanayi Bölgesinde incelemelerde bulunan Nazarbayev, ortak Türk kültürel miraslarını dünyaya tanıtmak için Türk Dünyası Akademisi’nin kurulmasını önerdi. Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattına destek vereceğini ve Samsun – Ceyhan boru hattına petrol vermeye hazır olduğunu açıklayan, Ceyhan’da ortak rafineri kurmaya talip olan Nazarbayev, Türk firmalarının Kazakistan’a gelmesini ve yatırım yapmalarını istedi. Serkan Akkoç, “Gül ve Nazarbayev’den Yatırım Çağrısı”, Doğan Haber Ajansı, 23 Ekim 2009; “’Aksakal’ Övgüsü”, Milliyet Gazetesi, 23 Ekim 2009. Ekonomik, kültürel ve siyasi alanlarda ilişkilerin geliştirilmesini öneren Nazarbayev, Kazakistan Kültür Bakanlığı ile TRT ortaklığıyla gerçekleştirilen “Astana Benim Aşkım” isimli diziye konuk oyuncu oldu. Aynı zamanda Atatürk’ün anıtı, Astana’ya dikildi. “Ataturk monument unveiled in Kazakh capital”, Radio Free Europe/Radio Liberty, 8 Ekim 2009. Nazarbayev, Türkiye’nin aynı şekilde Abay, Majcan, Kabanbay Batır ve Abılay’ın heykellerini diktiğini hatırlatarak, kültürel ilişkilerin geliştirilmesine katkı yaptıklarını vurguladı. “Gül: Kazakistan’la ülkemiz arasındaki birlik, Türk dünyasının refahına hizmet edecek”, Zaman Gazetesi, 22 Ekim 2009; Ekrem Dumanlı, “Bakü – Ceyhan hattına daha çok destek vermek istiyoruz”, Zaman Gazetesi, 19 Ekim 2009; Süleyman Kurt, “Türk dünyasıyla ilk stratejik ortaklık anlaşması imzalandı”, Zaman Gazetesi, 23 Ekim 2009. Nazarbayev’in ziyaretini değerlendiren Cumhurbaşkanı Gül de, Türk Cumhuriyetleri arasındaki yakın ilişkilerin, Türk Dünyasının refahına ve huzuruna hizmet ettiğini vurguladı. Bu nedenle Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi ile Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi’nin kurulmasına büyük bir memnuniyetle destek verdi. İki ülke arasında uluslararası kuruluşlarda karşılıklı olarak yapıcı bir işbirliğinin bulunduğunu açıklayan Gül, bu bağlamda Türkiye’nin, Kazakistan’ın 2010 yılında Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Örgütü Dönem Başkanlığını ve İslam Konferansı Örgütü 2011 yılı Dönem Başkanlığını desteklediklerini belirtti. İki ülkenin Avrasya jeopolitiğinde stratejik konuma sahip olduklarını düşünen Gül, Asya’da Güven Arttırıcı Önlemler Konferansı (CICA) başta olmak üzere, bölgesel ve uluslararası platformlarda gösterilen dayanışma, yakın ikili ilişkilere olduğu kadar, bölgesel işbirliğine ve istikrara da büyük katkı sağladığını ifade etti. Cumhurbaşkanı Gül’ün Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev’in ziyareti sırasında yaptığı konuşma için bakınız: http://www.tccb.gov.tr/basin/basin/basinDetay.aspx?id=5096 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Nazarbayev’in ziyareti sırasında, bin kadar Türk ve 105 Kazak firması, Türk İşadamları ve Sanayiciler Konfederasyonu tarafından düzenlenen Türkiye – Kazakistan İş ve Yatırım Forumuna katıldı. Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi – 2009”, http://www.mfa.gov.tr/ekim.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Forumda konuşan ve ulaştırma konusunda, Tarihi İpek Yolunu yeniden canlandırmak istediklerini söyleyen Gül, Kars – Tiflis – Bakü demiryolunun bitmek üzere olduğunu hatırlattı. Gül ayrıca Kazakistan’ın Nabucco projesine destek vermesini istedi. Aynı toplantıda konuşan Kazak lider Nazarbayev, petrol konusunda, Samsun – Ceyhan petrol boru hattını destekleyeceklerini ve Kazakistan’ın Ceyhan’da yapılacak rafineri projesine ortak olmak istediğini açıkladı. İki ülke arasında finans, altyapı yatırımları, turizm, sosyal eğitim ve eğitim-kültür faaliyetlerinde ortak çalışmaların yapıldığını hatırlatan Nazarbayev, temel arzularının, bölgesel düzeyde ekonomik ve ticari ilişkilerin geliştirilmesi olduğunu söyledi. Toplantı sırasında, müteahhitlik ve enerji sektörleri başta olmak üzere, Türk şirketlerinin Kazakistan’a yönelik faaliyetleri değerlendirildi. Ulaştırma, tarım ve sanayi işbirliği alanlarında oluşturulan çalışma gruplarının hazırladığı raporlar incelendikten sonra, enerji alanında işbirliği, Kazakistan buğdayının Türkiye üzerinden dünya pazarlarına ihraç edilmesi ve taşımacılık konularında taraflar arasında görüş alışverişinde bulunuldu. Cumhurbaşkanlığı, Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev ile Birlikte Düzenledikleri Basın Toplantısında Yaptıkları Açıklama, http://www.tccb.gov.tr/sayfa/konusma_aciklama_mesajlar/aciklama_ mesajlar/, 22 Ekim 2009. EKONOMİK BOYUT 2009 yılı içersinde, siyasi boyut kadar, ilişkilerdeki ekonomik boyutta da önemli gelişmeler yaşandı. Öncelikle Tacikistan Devlet Başkanı İmamali Rahman, 16 – 22 Mart 2009 tarihleri arasında İstanbul’da düzenlenen V. Dünya Su Forumu’na katıldı. Ziyareti sırasında, Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ve Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ile görüştü. Dışişleri Bakanlığı, “Türk Dış Politikası Kronolojisi – 2009”, http://www.mfa.gov.tr/mart.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Aynı tarihlerde, Ereğli Genç İşadamları Derneği tarafından düzenlenen Orta Asya gezisine çok sayıda Ereğlili işadamı katıldı. Genç işadamları, Kırgızistan ve Kazakistan’ı ziyaret ederek, iş olanaklarını belirlemeye çalıştılar. “ERGİSAD, Kırgızistan’a yatırım yapacak”, Zaman Gazetesi, 27 Mart 2009. Kuveyt Türk Evkaf Finans Kurumu da, Kazakistan’da, “İslami Bankacılığın dünü ve bugünü” isimli konferans düzenleyerek, Kazakistanlı meslekdaşlarına, faizsiz bankacılığın temel ilkelerini anlattı. “Kuveyt Türk, Orta Asya İslami Bankacılığın temelini Kazakistan’da attı”, Zaman Gazetesi, 13 Ekim 2009. Cumhurbaşkanı Gül’ün Kırgızistan’a yaptığı resmi ziyaret öncesi, 17 Nisan 2009 günü Türkiye’ye gelen Bişkek Serbest Ticaret Bölgesi Direktörü, Kırgızistan’ın İstanbul Başkonsolosu ile birlikte, bilgi alışverişinde bulunmak ve Bişkek Serbest Bölgesini tanıtmak amacıyla Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu’nu ziyaret etti. Toplantı sırasında, serbest bölgede Türk işadamlarının yatırım yaparak sağlayacakları avantajlar ve yatırım koşulları değerlendirildi. DEİK, DEİK Bülteni, Sayı 2009, 16. Hafta, 13 - 19 Nisan 2009. 19 – 23 Nisan 2009 tarihleri arasında Türkiye – Tacikistan Hükümetler arası Karma Ekonomik Komisyonu 7. Dönem toplantısı, Duşanbe’de gerçekleştirildi. Türkiye’yi Devlet Bakanı M. Said Yazıcıoğlu’nun temsil ettiği toplantı da, iki ülke yetkilileri, enerji çalışma grubunun oluşturulması, ulaştırma, madencilik ve hidroelektrik santrallerinin inşası, TİKA’nın Tacikistan’a yardımlarının sürdürülmesi ve güvenlik alanında işbirliği gibi konuları kapsamlı şekilde görüştü. Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi – 2009”, http://www.mfa.gov.tr/nisan.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010); DEİK, DEİK Bülteni, Sayı 2009, 17. Hafta, 20-26 Nisan 2009. Bir ay sonra ise, Türkiye – Türkmenistan II. Dönem Hükümetler arası Karma Ekonomik Komisyonu toplantısı Aşkabat’ta gerçekleştirildi. Toplantıya, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Taner Yıldız, Türkiye tarafına başkanlık etti. Toplantıya, dış ticaret, inşaat, enerji, sanayi, finans, bankacılık, tekstil, demir çelik, otomotiv, ulaştırma ve sağlık sektörlerinden yaklaşık 50 firma katıldı. Ayrıca DEİK ve Türkmenistan Ticaret ve Sanayi Odası ile ortaklaşa düzenlenen İş Konseyi Toplantısı da gerçekleştirildi. Görüşmeler sırasında, iki ülkenin genel ekonomik durumu, karşılıklı ikili ticari ve ekonomik ilişkileri ve ilişkilerin geliştirilmesine yönelik atılması gereken adımlar ele alındı. Aynı zamanda iki ülke arasında “işbirliği protokolü” imzalandı. Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi – 2009”, http://www.mfa.gov.tr/mayis.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010); DEİK, DEİK Bülteni, Sayı 2009, 21. Hafta, 18 - 24 Mayıs 2009. Cumhurbaşkanı Gül’ün destek verdiği ve DEİK’in öncülüğünde, 27 Mayıs 2009 günü, Türk – Kırgız İş Forumu toplantısı gerçekleştirildi. Toplantıda, ekonomi, eğitim ve kültür alanlarında daha fazla işbirliğine gidilmesi, ticaretin tercihli hale getirilmesi, gümrüklerin indirilmesi, karşılıklı ihracat edilecek malların çeşitleri ve su, madencilik, turizm ve tarım alanlarında işbirliğinin gerçekleştirilmesi konuları görüşüldü. DEİK, DEİK Bülteni, Sayı : 2009, 22. Hafta, 25 - 31 Mayıs 2009. 3 – 5 Haziran 2009 tarihleri arasında, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, TİKA Başkanlığı ile Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü Orta Asya Alt Bölge Ofisi tarafından ortaklaşa düzenlenen “Orta Asya ülkelerinde bölgesel su ürünleri yönetim planlamasına yönelik 2. Hükümetlerarası Toplantı”, Trabzon’da gerçekleştirildi. Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi – 2009”, http://www.mfa.gov.tr/haziran.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Türkiye’nin de Çin ile Avrupa arasında ulaşım altyapısının tamamlanmasını hararetle savunduğu ve Marmaray ve Bakü – Tiflis – Erzurum demiryolu projesiyle dolaylı destek verdiği Hükümetler arası Trans-Asya Demir Yolu Ağı Anlaşması, Haziran ayında yürürlüğe girdi. Böylece Asya’nın 28 ülkesini birbirine bağlayan ve toplam uzunluğu 114bin 300 kmyi bulan ağın inşasına aşamalı olarak başlanacak. 28 ülke arasında ekonomik ve ticari ilişkilerin geliştirilmesine ve bölgenin stratejik bütünleşmesine katkıda bulunacak olan proje, Asya ülkelerini, Rusya ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya ve aynı zamanda İran ve Türkiye üzerinden Orta Doğu ülkelerine bağlayacak. Ulaşım ağı, bu ülkelerin başkentlerini, sanayi kentlerini, tarım merkezlerini, deniz ve hava limanlarını, konteyner dağıtım merkezleri ile ulaşım merkezlerini birbirine bağlayacak. “Asya, ‘Demir İpekyolu’ ile birbirine bağlanıyor”, Zaman Gazetesi, 15 Haziran 2009. Aynı tarihlerde, Hazar kıyısında bulunan Türkmenbaşı şehrindeki Avaza bölgesini turizm alanı Avaza projesinin ilk etabı, 2011 yılında tamamlanacak ve ilk etabın toplam yatırım maliyeti, 4 milyar dolar civarındadır. 2020 yılında tümüyle tamamlanması hedeflenen üç aşamalı projenin toplam maliyeti ise, 7 milyar dolardan fazladır. Bölgede altmış modern otelin inşası öngörülmektedir. Hatta Türk inşaat şirketi Sehil, bölgeye yapay ada üzerine bir otel inşa edecektir “Türkmenistan’da yapay adaya otel inşa edilecek”, Zaman Gazetesi, 11 Ekim 2009; “Dünyanın ikinci yapay ada otelini, bir Türk şirketi inşa edecek”, Milliyet Gazetesi, 10 Ekim 2009. haline getirmek isteyen Türkmenistan, Kültür ve Turizm Bakanı Ertuğrul Günay ve Meclis Dış İlişkiler Komisyonu Başkanı Murat Mercan’ın hazır bulunduğu bir törenle, birinci etabında Türk firmaları tarafından inşa edilen beş otelin açılışını yaptı. Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi – 2009”, http://www.mfa.gov.tr/haziran.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Ağustos ayı içerisinde, Avaza turizm bölgesinin geliştirilmesi ve Türk firmaları ile işbirliği konularını görüşmek üzere, Türkmenistan Devlet Başkanı Gurbangulu Berdimuhammedov, Antalya’ya geldi. “Turkmen President Visits Turkey to Discuss Nabucco”, Radio Free Europe / Radio Liberty, 27 Ağustos 2009. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda konuşan Berdimuhammedov, Türkiye ile ekonomik ilişkileri geliştirmek istediğini ve Orta Asya ile Hazar Havzasında barış ve istikrarı arzuladığını açıkladı (Sabah Gazetesi, 10 Ekim 2009). Türkiye ile geleneksel dostluk ilişkilerinin çok taraflı bir şekilde pekiştirilmesi taraftarı olduğunu açıklayan ve Türkiye’yi stratejik ortak olarak gören Türkmen lider, iki ülke arasındaki işbirliğinin, turizm alanında artarak devam edeceğini söyledi ve Avaza Milli Turizm Bölgesi projesi ile bu amacın hayata geçirileceğini ifade etti. Türk firmalarının, Türkmenistan’da, 2009 yılı Ocak – Ağustos ayları arasında üstlendiği 26 projenin toplam değeri, 1 milyar 663 bin dolardır. Son olarak, Berdimuhammedov, Türk firmalarının, Türkmenistan’ın sosyo-ekonomik kalkınmasında önemli katkılar sağladığını vurguladı. Murat Varol, “Hazar Denizi’nin ‘Antalya Yapma’ Hedefi”, Doğan Haber Ajansı, 15 Haziran 2009. Ziyareti sırasında, Türkmen Devlet Başkanına, Türkiye Seyahat Acentaları Birliği (TÜRKSAB), Türkiye Otelciler Federasyonu ve Türkiye Turizm Yatırımcıları Derneği tarafından, Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK) ve Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB)’nin iştirakiyle, turizm konulu bir bilgilendirme toplantısı düzenlendi. TÜRKSAB, Türkmen turizmcilerin eğitimine destek vereceğini açıkladı. Cemil Yıldız, “Antalya’da turizmi konuşacaklar”, Zaman Gazetesi, 27 Ağustos 2009; Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi – 2009”, http://www.mfa.gov.tr/agustos.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010); Cemil Yıldız ve Süleyman Kurt, “Ziyaret öncesi konuştu: Türkiye stratejik ortağımız”, Zaman Gazetesi, 23 Ağustos 2009. Türkmenistan ekonomisindeki turizm sektörünün katkı payını arttırmak ve bu alanda yüksek kalitede hizmet verebilecek elemanların yetiştirilmesi amacıyla Kültür ve Turizm Bakanlığı, TİKA ve Türkmenistan Turizm ve Spor Devlet Komitesi arasında yapılan işbirliği çerçevesinde “Türkmenistan’da Turizmin Geliştirilmesi Projesi: 2009 – 2010 Çalışma Programı” başlatıldı. Proje bağlamında Avaza Serbest Turizm bölgesinde hizmete açılacak ve Türkmenistan’daki otellerde çalışacak 40 personele eğitim verildi (TİKA, “Türkmenistan’da “Turizmin Geliştirilmesi Projesi” Başladı”, www.tika.gov.tr, 27 Temmuz 2009). Çalık Holding’e bağlı Çalık Enerji de, Özbekistan’ın Navol Endüstri Bölgesinde kombine çevrim elektrik üretim santrali kurmak üzere Özbek yönetimi ile anlaşma imzaladı. Projenin mali tutarı, 336 milyon avrodur. “Çalık Enerji’den Özbekistan’a 336 milyon euro’luk yatırım”, Sabah Gazetesi, 26 Ağustos 2009. 1 – 4 Eylül 2009 tarihleri arasında Aşkabat’ta düzenlenen Türkmenistan Türk İhraç Malları Fuarına, 70’e yakın firma katıldı. DEİK, DEİK Bülteni, Sayı : 2009, 36. Hafta, 31 Ağustos – 6 Eylül 2009. 8 Eylül günü ise, Türk işadamları, Özbekistan’a iş görüşmeleri yapmak üzere gitti. Temasları sırasında, işadamları, Özbek meslekdaşları ile ticari ortaklıklar konusunu görüşürken, ülkedeki ticari fırsatları yerinde gördüler. Türk işadamları ile görüşen Özbekistan Sanayi ve Ticaret Odası Daire Başkanı Nadir Sultanmuhammedov, Türkiye’nin Özbekistan için çok önemli ticari ortak olduğunu ifade ederek, Türk yatırımcı ve işadamlarını ülkesine daha fazla yatırım yapmaya çağırdı. “Türk işadamları heyeti Özbekistan’da”, Anadolu Ajansı, 8 Eylül 2009. Bişkek’te Ekim ayında düzenlenen Kırgızistan – Türkiye Ticaret ve Yatırım Forumu’na, İstanbul Ticaret Odası (İTO) üyesi 50 Türk firması katıldı. Barış Ergün, “Orta Asya su santrancında Kırgızistan hamlesi geliyor”, Sabah Gazetesi, 1 Ekim 2009. 15 – 17 Ekim 2009 tarihleri arasında Türkmenistan tarafından düzenlenen Türkmenistan Uluslar arası Yatırım Forumuna 14 Türk şirketi ve Türkiye Müteahhitler Birliği Temsilcisi katıldı. DEİK, DEİK Bülteni, Sayı : 2009, 42. Hafta, 12 - 18 Ekim 2009. Kazakistan’ın başkenti Astana’da 16 – 19 Kasım 2009 tarihleri arasında Türkiye – Kazakistan Karma Ekonomik Komisyonu (KEK) VI. dönem toplantısı gerçekleştirildi. Görüşmeler sırasında, müteahhitlik ve enerji sektörleri başta olmak üzere, Türk şirketlerinin Kazakistan’a yönelik faaliyetleri değerlendirildi ve mevcut sorunlar üzerinde duruldu. Önümüzdeki dönemde DEİK ile Türk – Kazak İş Konseyi’nin iki ülke arasındaki ticari – ekonomik ilişkilerin geliştirilmesinde daha aktif rol üstlenmesi gerektiğini vurgulayan katılımcılar Temmuz ayında ise, Kazakistan’a giden Devlet Bakanı Faruk Çelik, 3. Semavi ve Geleneksel Dinler Liderleri Kurultayı’na katıldı ve TİKA Astana Program Koordinasyon Ofisi’nin açılışını yaptı (TİKA, “Devlet Bakanı Faruk Çelik Kazakistan’da”, www.tika.gov.tr, 7 Temmuz 2009)., ulaştırma, tarım ve sanayi işbirliği alanlarında oluşturulan çalışma gruplarının hazırladığı raporların yanı sıra, özellikle enerji alanında işbirliği, Kazakistan buğdayının Türkiye üzerinde dünya pazarlarına sevk edilmesi ve taşımacılık konularında görüş ayrılığı yaşadılar. Temasların sonunda, katılımcılar, VII. dönem KEK toplantısının 2010 yılında İstanbul’da yapılmasını kararlaştırdılar. Son olarak, Karadeniz ve Denizlili Sanayici ve İşadamları, 29 Ekim tarihinde TUSKON, Kazakistan İşadamları Derneği ve Kazakistan Ulusal Ekonomi Odası İşbirliği tarafından düzenlenen Türkiye – Kazakistan İş ve Yatırım Forumuna katıldı. Resul Cengiz, “GETİAD, Kazakistan ile Denizli arasında köprü rolü”, Zaman Gazetesi, 29 Ekim 2009; Fahri Öztoprak, “Kazakistan petrol ve doğal gazının Samsun’dan aktarılması bölgenin önemini artıracak”, Zaman Gazetesi, 26 Ekim 2009. Kasım ayı başında Taşkent’te düzenlenen Orta Asya Endüstri Fuarı’na 20’e yakın ülkeden 80 firma iştirak etti. Fuarda, Türk firmaları, sanayi alanında değişik amaçlarda kullanılan makineler ile gereçleri tanıttılar. “Orta Asya Endüstri Fuarı açıldı”, Cihan Haber Ajansı, 3 Kasım 2009. ENERJİ BOYUTU Türkiye ile bölge ülkeleri arasındaki enerji alanındaki işbirliğini geliştirmek üzere, dönemin Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Hilmi Güler, bölge ülkelerini ziyaret ederek, çeşitli konferanslara katıldı ve devlet yetkilileri ile uluslar arası projeleri görüştü. Bu bağlamda, 17 – 21 Şubat 2009 tarihleri arasında Kırgızistan’ın Enerji ve Yakıt Kaynakları Bakanı İlyas Davidov’un davetlisi olarak bu ülkeye giden Bakan Güler, meslekdaşıyla, enerji konusunda görüşmelerde bulundu. Ziyaret sırasında, iki bakanlık, “Karşılıklı Anlayış ve İşbirliği Memorandumu” imzaladı. Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi - 2009”, http://www.mfa.gov.tr/subat.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). 2 – 4 Nisan 2009 tarihleri arasında Kazakistan’a resmi ziyaret düzenleyen Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi - 2009”, http://www.mfa.gov.tr/nisan.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Bakan Güler, 23 – 24 Nisan 2009 tarihleri arasında düzenlenen “Enerjinin güvenilir ve istikrarlı taşınması ve uluslararası işbirliği ile sürdürülebilir kalkınmanın sağlanılmasında enerjinin rolü (reliable and stable transit of energy and its role in ensuring sustainable development and international cooperation)” isimli uluslar arası konferansa katılmak üzere Aşkabat’a gitti. Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi - 2009”, http://www.mfa.gov.tr/nisan.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Türkmenistan’ın, Çin’e petrol ve doğal gaz ihraç etmek üzere inşa ettiği projenin hayata geçirilmesi nedeniyle, Türkmen meslekdaşına tebrik mektubu gönderen Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, mektubunda, Türkmenistan’ın enerji hatlarının çeşitlendirilmesi yönündeki politikasını desteklediğini belirterek, enerji alanındaki işbirliğinin, hem kardeşlik ve dostluk ilişkilerinin geliştirilmesine, hem de halkların refah düzeyinin daha da arttırılmasına somut katkı yapacağını söyledi. Gül, mektubunda, Türkmenistan’ın Nabucco projesine de gaz tedarik etmesini istedi. Bu talebe, Türkmen lider, olumlu cevap verdi. Süleyman Kurt, “Ankara-Aşkabat hattında enerji yüklü mesajlaşma”, Zaman Gazetesi, 27 Aralık 2009; “Gül: Türkiye, Türkmenistan’ın enerji politikasını destekliyor”, Cihan Haber Ajansı, 21 Aralık 2009. Temmuz ayında, Türkiye, Avrupa Birliği Komisyonu Başkanı Jose Manuel Barroso ile Bulgaristan, Romanya, Avusturya ve Macaristan Başbakanlarının katıldığı, Nabucco Projesi ile ilgili olarak hükümetlerarası anlaşmayı imzaladı. Yıllık 31 milyar metreküp Hazar Havzası ile Ortadoğu doğalgazını Avrupa pazarına ihraç edecek olan projenin 3300 kmlik güzergâhının 2200 kmsi Türkiye topraklarından geçecektir. Törende konuşan Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Nabucco projesinin, Türkiye ile Avrupa Birliği arasındaki enerji alanındaki işbirliğini geliştireceğini ve derinleştireceğini söyledi. Şeref Oğuz’a göre, Nabucco projesi, Türkiye’yi bölgesel aktör olarak tescil etmekte ve karşılıklı bağımlılığı sağlayarak, yeni bir ekonomik ilişkiler geliştirecektir (Şeref Oğuz, “Enerji Koridoru”, Sabah Gazetesi, 13 Temmuz 2009). Türkiye’nin Birliğin önemli enerji ortağı olduğunu savunan Erdoğan, projenin, Türkiye’nin AB’ye tam üyeliğini gerekli hale getirdiğini vurguladı. Doğal gazda Türkiye’nin Avrupa’nın 4üncü ana arteri haline geldiğini ifade eden Erdoğan, projenin, bölgesel işbirliğini ve istikrarını geliştireceğini ve Birliğin Rusya’ya bağımlılığını azaltacağını hatırlattı. Başbakan Erdoğan ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Taner Yıldız, projeye, İran, Katar ve hatta ileride Rusya’nın da katılmasını istedi. Detaylı bilgi için bakınız: Songül Selvi, Hilal Köylü ve Tarık Işık, “Dev Boru Hattı projesine tarihi imza: Nabucco Türkiye’yi AB’ye bağladı”, Radikal Gazetesi, 14 Temmuz 2009; Hilal Köylü, “Ankara Avrupa’ya ‘Önceliğimiz Nabucco’ mesajı verdi”, Radikal Gazetesi, 8 Ağustos 2009; Ünsal Ereke, “Etraf Gaz Kaynıyor”, Milliyet Gazetesi, 15 Temmuz 2009; İhsan Ekici ve Siyamend Kaçmaz, “Nabucco, Avrupa basınında: Gaz artık tehdit unsuru olmayacak”, Milliyet Gazetesi, 13 Temmuz 2009; “Türkiye gazdan yılda bir milyar dolar kazanacak”, Milliyet Gazetesi, 11 Ağustos 2009; Ünsal Ereke, “Nabucco, Türkmen gazıyla mı başlayacak?”, Milliyet Gazetesi, 15 Ağustos 2009. SOSYO-KÜLTÜREL BOYUT Sosyo-kültürel alanda ise, Türkiye, gerek devlet kurumları aracılığıyla gerekse özel sektörün yardımıyla karşılıklı ilişkilerin geliştirilmesi için yoğun çaba harcadı. Mart ayı içerisinde, Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu TRT, Balkanlar, Kafkasya ve Orta Asya coğrafyasında izlenecek olan ve Türk kültürünün ve geleneklerinin yaygınlaştırılmasını amaçlayan TRT Avaz’ı yayına başlattı. “TRT’nin yeni kanalı, ‘TRT Avaz’ yayına başladı”, Zaman Gazetesi, 21 Mart 2009; “New Turkish TV Channel Broadcasts to Balkans, Central Asia, Caucasus”, Radio Free Europe / Radio Liberty, 23 Mart 2009; “TRT Avaz Yayına Başladı”, Radikal Gazetesi, 22 Mart 2009. Cihan Haber Ajansı da, Mayıs ayında imzaladığı bir protokolle, Orta Asya’nın en büyük televizyon kanalı Kazakistan Khabar TV ile haber, fotoğraf, görüntü ve operasyonel işbirliği yapma kararı aldı. “Cihan, Orta Asya’nın en büyük televizyon kanalıyla çalışacak”, Cihan Haber Ajansı, 1 Mayıs 2009. Diyanet İşleri Başkanlığı’da, 7. Avrasya İslam Şurası’nı düzenleyerek, 42 ülkeden yaklaşık 80 din âlimini İstanbul’da bir araya getirdi. Şurada, İslam üzerine araştırmaların geliştirilmesi amacıyla atılacak ortak adımlar ele alındı. Mükremin Albayrak, “Diyanet, 42 ülkenin ulemasını İstanbul’da buluşturuyor”, Zaman Gazetesi, 12 Mayıs 2009. Kimse Yok Mu Derneği’de, Tacikistan’da yaşanan sel felaketi üzerine, bu ülkedeki 2500 aileye gıda ve temizlik malzemesi yardımında bulundu. Ayrıca dernek bünyesinde faaliyet gösteren doktor, arama-kurtarma temsilcisi ve acil operasyonlar müdüründen oluşan bir ekipte bölgeye geldi. Mükremin Albayrak, “Anadolu, Tacikistan’ın yardımına koştu”, Zaman Gazetesi, 15 Haziran 2009. Kırgızistan Chuy Bölgesi Valisi Bolotkan Kumarov’da, Ekim ayında, İzmir’e gelerek, Urla’daki Cengiz Aytmatov Lisesi’ni ziyaret etti ve ünlü şairi anma programına katıldı. “Kırgız vali: Türkiye’deki Aytmatov sergisinden heyecan duyduk”, Zaman Gazetesi, 13 Ekim 2009. Uluslararası Üniversiteler Birliği’nin organize ettiği Avrasya Rektörler Toplantısı, Kasım ayında, İstanbul’da gerçekleştirildi. Orta Asya ve Balkan ülkelerinde faaliyet gösteren üniversitelerin rektörlerini biraraya getiren toplantıda, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan delegeleri dâhil olmak üzere, 110 delege, üniversiteler arasında işbirliğinin geliştirilmesi konusunu ele aldılar. Hemra Köse, “Avrasya Rektörleri, akreditasyon ve kaliteyi İstanbul’da konuştu”, Zaman Gazetesi, 25 Kasım 2009. TİKA BAŞKANLIĞI’NIN BÖLGEYE YÖNELİK MALİ VE TEKNİK YARDIMLARI 2009 yılı içerisinde TİKA Başkanlığı koordinatörlüğünde, Türkiye’nin bölge ülkelerine sosyal ve kültürel alanlarda mali ve teknik yardım sağladığı görülmektedir. Sosyal Temelli Yardımlar Özbekistan Tarım ve Su İşleri Bakanlığı ile TİKA arasında yapılan anlaşma üzerine, serada salatalık, domates ve biber gibi altı farklı sebze türünün yetiştirilmesi için ortak çalışmalar yapıldı. Ayrıca seracılık sektörü ile ilgili olarak Özbek çiftçilere kısa dönemli eğitim hizmeti veren TİKA, “Özbekistan Seralarından İlk Ürün Alındı”, http://tika.gov.tr/TR/Icerik_Detay.ASP?Icerik=1120, 28 Ocak 2009, TİKA Başkanlığı, Özbek yönetimiyle, “Karakalpakistan’da Tarımın Geliştirilmesi” isimli projeyi hayata geçirdi. Proje, Aral Gölü’nün kuruması ile birlikte yaşanan çevresel sorunların azaltılmasını, çiftçi gelirlerinin arttırılmasını ve sürdürülebilir bir kalkınma ve gıda güvencesi sağlanmasını hedefliyordu. Bu bağlamda, ilk olarak, 12 Karakalpakistanlı çiftçiler, İzmir, Aydın ve Bursa’da bir hafta süreyle incelemelerde bulundular. TİKA, “Karakalpakistan’da Tarımın Geliştirilmesi Projesi Başlıyor”, http://www.tika.gov.tr, 25 Mayıs 2009. Benzer faaliyetler, Tacikistan’da da gerçekleştirildi. TİKA Başkanlığı ile Tacikistan Tarım ve Çevre Koruma Bakanlığı arasında yürütülen işbirliği çerçevesinde, “Yeni Çeşitler Denenmesi ve Ekim Yönteminin Düzenlenmesi Yoluyla Tacikistan’da Pamuk Üretim Sektörünün Geliştirilmesi” amacıyla Nazilli Pamuk Araştırma Enstitüsü tarafından tohumlar geliştirildi ve tarım makineleri ile birlikte bu tohumlar, Tacik yetkililere hibe edildi. TİKA, “Tacikistan’da Pamuk Üretimine Destek”, http://www.tika.gov.tr, 25 Mayıs 2009. Kırgızistan Sayıştay’ına teknik yardımda TİKA, “Kırgızistan Sayıştay’ına Teknik Yardım”, http://www.tika.gov.tr, 29 Temmuz 2009. bulunan TİKA Başkanlığı, Çevre ve Orman Bakanlığı ile işbirliği yaparak, “Entegre Havza Rehabilitasyonunda Katılımcı Yaklaşım” başlıklı eğitim programının birinci bölümünü tamamladı. Eğitim programında, çölleşmeden etkilenen Orta Asya ülkelerinin teknik kapasitelerinin arttırılması hedefleniyordu. TİKA, ““Entegre Havza Rehabilitasyonunda Katılımcı Yaklaşımı” Eğitimi”, http://www.tika.gov.tr, 18 Eylül 2009. Kültürel Temelli Yardımlar TİKA Başkanlığının çabaları sonucunda, Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Kazak – Türk Üniversitesi Yaygın Eğitim Merkezi bünyesinde mobilyacılık eğitim atölyesi kuruldu. Mobilyacılık, sıhhi tesisat ve elektrik bölümleri bulunan eğitim merkezinden yılda yaklaşık 50 kişi meslek edinebilecek. TİKA, “Kazakistan’da Mesleki Eğitim Atölyesi Kuruldu”, http://www.tika.gov.tr/TR/Icerik_Detay.ASP? Icerik =1129, 11 Şubat 2009. Aynı zamanda Kırgızistan’ın Narın İlinde faaliyet gösteren 43 ilköğretim okulunun pompa, jeneratör, kalorifer kazanı gibi ısıtma ve aydınlatma sistemleri yenilendi. Ayrıca Narın Devlet Üniversitesi bünyesinde Türk Kültür Merkezi açıldı. Yılda yaklaşık bin kişinin istifade edebileceği Merkezde, meslek edindirme kursları da düzenlenecek. TİKA, “Kırgızistan’da 43 Okulun Isıtma Sistemi Yenilendi”, http://tika.gov.tr/TR/Icerik_Detay.ASP? Icerik=1132, 11 Şubat 2009. Tacikistan’da 6 numaralı hastaneye jeneratör desteği TİKA, “Tacikistan’da 6 Numaralı Hastaneye Jeneratör Desteği”, http://tika.gov.tr/TR/Icerik_Detay.ASP? Icerik=1141, 17 Mart 2009. veren TİKA Başkanlığı, Kazakistan’ın Almatı şehrinde faaliyet gösteren Abılayhan Dünya Dilleri ve Uluslararası İlişkiler Üniversitesi Doğu Dilleri Fakültesi bünyesindeki Türk Dili Merkezi ile Kütüphanesini yeniden düzenledi. TİKA, “Kazakistan Abılayhan Dünya Dilleri ve Uluslar arası İlişkiler Üniversitesi’ne Türk Dil Sınıfı ve Kütüphanesi”, http://tika.gov.tr/TR/Icerik_Detay.ASP?Icerik=1173, 14 Nisan 2009. Kazakistan’ın Avrasya L. N. Gumilev Milli Üniversitesi ile Türk tarihi, kültürü, dili ve edebiyatının öğretilmesini ve iki kurum arasındaki işbirliğinin geliştirilmesini amaçlayan bir protokol imzalayan TİKA, “Avrasya Gumilev Milli Üniversitesi ile Protokol”, http://www.tika.gov.tr, 6 Temmuz 2009. TİKA Başkanlığı, yine Kazakistan’ın Almatı İli Talpar kentinde Ahıska Türkleri için 500 öğrenci kapasiteli, 300 kişilik yurda sahip modern bir lise inşa edecek. TİKA, “Kazakistan’da Ahıska Türkleri için Lise Kuruluyor”, http://www.tika.gov.tr, 23 Haziran 2009. Kırgızistan Milli Yüksek Eğitim Kurulu’na teknik donanım desteği sağlayan Kırgızistan’da yapılan akademik çalışmalar, bu sayede, elektronik ortama taşınacak (TİKA, “Kırgızistan Yüksek Eğitim Kuruluna Donanım Desteği”, http://www.tika.gov.tr, 15 Haziran 2009). TİKA, Özbekistan’da özürlü öğrencilere meslek edindirme kursu açtı. Yılda yaklaşık 500 işitme engelli öğrencinin meslek edinmesi ve topluma kazandırılması amaçlanmıştır (TİKA, “Özbekistan’da Özürlü Öğrencilere Meslek Edindirme Kursu”, http://www.tika.gov.tr, 28 Nisan 2009). Bu amaçla, iki okula marangoz ve dikiş atölyesi ile bilgisayar laboratuarı kuruldu. Ayrıca Kazakistan’daki El – Farabi Üniversitesinde, Türk Dili ve Bilgisayar sınıfları açıldı. Sağlık Bakanlığı da, Özbekistan’a 600bin doz BGC aşısı hibe etti. Özbekistan’a giden Sağlık Bakanı Recep Akdağ’da, Hematoloji Enstitüsü bünyesinde kurulan Kemik İliği Nakli Merkezini ziyaret etti. TİKA, “Kazakistan El Farabi Üniversitesine Türkçe Sınıf”, http://www.tika.gov.tr, 3 Kasım 2009; “Özbekistan’a Aşı Desteği”, http://www.tika.gov.tr, 3 Kasım 2009; “Sağlık Bakanı Recep Akdağ’dan Özbek – Türk Kemik İliği Nakli Merkezine Ziyaret”, http://www.tika.gov.tr, 10 Aralık 2009. Tacikistan’daki şiddetli yağışlardan olumsuz etkilenen bölge halkına, 2400 ton konserve et gönderen TİKA, “Tacikistan’a İnsani Yardım”, http://www.tika.gov.tr, 11 Ağustos 2009. Türkiye, Türkmen polislere savunma taktikleri eğitimi verdi. Bu bağlamda, ülkeler arasındaki güvenlik konusunun arttırılması ve bölge güvenlik sorunlarına çağdaş çözüm yolları üretilmesi amacıyla yürütülen Uluslararası Polis Eğitimi İşbirliği Projesi, Türkmenistan’da başlatıldı. Toplam 59 Türkmen polis, farklı zamanlarda Türkiye’ye gelerek, Kriz/Rehine Müzakereleri, İç Güvenlik İstihbarat, Taktik Müdahale ve Atış Kursu ile Bilişim Suçları Eğitimi Programına katıldı. TİKA, “Türkmen Polislere “Savunma Taktikleri” Eğitimi”, http://www.tika.gov.tr, 11 Ağustos 2009. GENEL DEĞERLENDİRME Türkiye’nin 2009 yılında daha önceki yıllara nazaran daha aktif bölge politikası izlediği görülmektedir. Bu dönemde bölge devletlerine yapılan ziyaretler, daha çok Başbakanlık ve Dış İşleri Bakanlığı düzeyinde değil, Cumhurbaşkanlığı seviyesinde gerçekleştirilmiştir. Bir yandan siyasi ilişkilerini geliştirmeyi ve karşılıklı ekonomik işbirliğini derinleştirmeyi hedefleyen Türkiye, bu amaçla, Cumhurbaşkanlığı düzeyinde, işadamlarının da katıldığı resmi ziyaretler düzenledi. Bu ziyaretler sırasında, Türk işadamları, milyon dolarlarla ifade edilen ticari anlaşmalar imzaladılar. Bu ziyaretlerin, Türkiye ile bölge ülkeleri arasındaki ticari ilişkilerin geliştirilmesine somut katkı sağladığı gözlenmektedir. Diğer yandan enerji alanında “bölgenin en önemli enerji merkezi”, “Avrupa’nın 4üncü ana enerji arteri” olma yolunda ciddi adımlar atan Türkiye, bu sahaya ilişkin çeşitli işbirliği anlaşmaları imzaladı. Özellikle Nabucco projesi için hükümetler arası anlaşmanın imzalanması ve dönemin Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Hilmi Güler’in bölge ülkelerine gerçekleştirdiği ziyaretler, bu amaca hizmet etmiştir. Ekonomik alanda ise, sadece Cumhurbaşkanlığı düzeyinde değil, aynı zamanda DEİK, TİKA, TUSKON ve TOBB bünyelerinde kapsamlı temaslar gerçekleştirilirken, bu temaslar sırasında hukuksal ve kurumsal aksaklıklar ve muhtemel işbirliği olanakları ele alınmıştır. TİKA’nın bölgeye gerçekleştirdiği sosyal ve kültürel yardımları da küçümsememek gerekmektedir. Çünkü TİKA’nın bölgeye yaptığı yardımlar, bölge insanının günlük ve acil ihtiyaçlarını karşılamaya yöneliktir ki diplomatik sözlerden daha fazla tesir eden girişimlerdir. Aynı zamanda bölgede Türk kültürünün geliştirilmesi yönünde TİKA’nın yaptığı yatırımlar, Türkiye’nin bölge ülkeleriyle kültürel alanda işbirliği olanaklarını daha fazla geliştirecektir. Bu tür yardımların daha kapsamlı hale getirilmesi ve TİKA’nın ekonomik ve ticari alanlarda da kurumsal kabiliyetini geliştiren yapılandırma içerisinde olması gerekmektedir. Türkiye, genel dış politika hedefleri ve anlayışı çerçevesinde bölge ülkelerinin düşüncelerini ve gerçeklerini yakalamış görünmektedir. Fakat önceki hükümetlerin yaptığının aksine, “büyük söylemler” içersinde bulunmaktan sakınmalıdır. Örneğin, enerji konusunda yaşanan stratejik paylaşım rekabeti, Türkiye’nin gücünü fazlasıyla aşmaktadır. Yine de Türkiye’nin, mevcut girişimleri kendi lehine çevirerek, jeo-stratejik önemini artırma gayreti içerisinde olması oldukça normaldir. Fakat bu çabaların, diğer ülkeleri endişeye sevk edecek şekilde “deklere edilmesi” gereksizdir. Bunun yerine, Türkiye, mevcut politikalarını hayata geçirecek, gerekli iç yasal düzenlemeleri gerçekleştirmesi ve teknik altyapısını geliştirmesi gerekmektedir. Diğer yandan Türkiye, bölge ülkeleri ile ilişkilerini daha koordine hale getirmelidir. Bu nedenle daha kurumsal ve planlamaya öncelik veren bir devlet bürokrasisine sahip olması gerekmektedir. Bu amaçla, Türkiye, bölge ülkelerini tek tek incelemeli ve her devletin ihtiyaçlarını ve anlayışlarını tek tek tespit etmeli, bölgesel gelişmeleri dikkate alan, bireysel temelde politikalar geliştirmelidir. Tabii ki doğal olarak jeo-stratejik rekabet ve üstünlük temelinde dış politika söylemlerinden vazgeçmelidir. KAYNAKLAR “’Aksakal’ Övgüsü”, Milliyet Gazetesi, 23 Ekim 2009. “’Türkiye, gazdan yılda 1 milyar dolar kazanacak’”, Zaman Gazetesi, 11 Ağustos 2009. “2023’e kadar AB üyesi bir Türkiye görüyorum”, Anadolu Ajansı, 30 Kasım 2009. “Asya, ‘Demir İpekyolu’ ile birbirine bağlanıyor”, Zaman Gazetesi, 15 Haziran 2009. “Ataturk monument unveiled in Kazakh capital”, Radio Free Europe/Radio Liberty, 8 Ekim 2009. “Atayurt ile ilişkiler ivme kazanacak”, Anadolu Ajansı, 28 Mayıs 2009. “Çalık Enerji’den Özbekistan’a 336 milyon euro’luk yatırım”, Sabah Gazetesi, 26 Ağustos 2009. “Cihan, Orta Asya’nın en büyük televizyon kanalıyla çalışacak”, Cihan Haber Ajansı, 1 Mayıs 2009. “Cumhurbaşkanı Gül Kırgızistan’a Gitti”, Anadolu Ajansı, 26 Mayıs 2009. “Cumhurbaşkanı Gül Kırgızistan’da Meclise hitap etti”, Milliyet Gazetesi, 28 Mayıs 2009. “Cumhurbaşkanı Gül Orta Asya Yolcusu”, ANKA Haber Ajansı, 25 Mayıs 2009. “Cumhurbaşkanı Gül, Kırgızistan’a gitti”, Milliyet Gazetesi, 26 Mayıs 2009. “Cumhurbaşkanı Gül, Kırgızistan’da”, Anadolu Ajansı, 28 Mayıs 2009. “Cumhurbaşkanı Gül, Türk sporları olimpiyatı önerdi”, Zaman Gazetesi, 3 Ekim 2009. “Davutoğlu temaslarını değerlendirdi”, Zaman Gazetesi, 30 Eylül 2009. “Dünyanın ikinci yapay ada otelini, bir Türk şirketi inşa edecek”, Milliyet Gazetesi, 10 Ekim 2009. “Enerjideki güçlü konumu Türkiye’nin AB müzakerelerindeki özgüvenini artırır”, Zaman Gazetesi, 10 Ağustos 2009. “ERGİSAD, Kırgızistan’a yatırım yapacak”, Zaman Gazetesi, 27 Mart 2009. “Gül, terörle mücadele kararlılığımızı bir kez daha ifade ettik”, Anadolu Ajansı, 29 Mayıs 2009. “Gül: Kazakistan’la ülkemiz arasındaki birlik, Türk dünyasının refahına hizmet edecek”, Zaman Gazetesi, 22 Ekim 2009. “Gül: Türkiye, Türkmenistan’ın enerji politikasını destekliyor”, Cihan Haber Ajansı, 21 Aralık 2009. “Is Turkey Trying to Help U. S. Stay at Manas?”, Radio Free Europe / Radio Liberty, 28 Mayıs 2009. “Kırgız vali: Türkiye’deki Aytmatov sergisinden heyecan duyduk”, Zaman Gazetesi, 13 Ekim 2009. “Kuveyt Türk, Orta Asya İslami Bankacılığın temelini Kazakistan’da attı”, Zaman Gazetesi, 13 Ekim 2009. “Nasılsın Silvio…”, Zaman Gazetesi, 22 Ekim 2009. “New Turkish TV Channel Broadcasts to Balkans, Central Asia, Caucasus”, Radio Free Europe / Radio Liberty, 23 Mart 2009. “Orta Asya Endüstri Fuarı açıldı”, Cihan Haber Ajansı, 3 Kasım 2009. “TRT Avaz Yayına Başladı”, Radikal Gazetesi, 22 Mart 2009. “TRT’nin yeni kanalı, ‘TRT Avaz’ yayına başladı”, Zaman Gazetesi, 21 Mart 2009. “Türk işadamları heyeti Özbekistan’da”, Anadolu Ajansı, 8 Eylül 2009. “Turkey Ready to Help Bring Kyrgyz Goods to Europe”, Radio Free Europe / Radio Liberty, 28 Mayıs 2009. “Turkish President Urges Kyrgyzstan to Help Stabilize Afghanistan”, Radio Free Europe / Radio Liberty, 30 Mayıs 2009. “Türkiye gazdan yılda bir milyar dolar kazanacak”, Milliyet Gazetesi, 11 Ağustos 2009. “Türkiye’nin artan diplomatik gücü”, Milliyet Gazetesi, 30 Eylül 2009. “Turkmen President Visits Turkey to Discuss Nabucco”, Radio Free Europe / Radio Liberty, 27 Ağustos 2009. “Türkmenistan’da yapay adaya otel inşa edilecek”, Zaman Gazetesi, 11 Ekim 2009. Atıf Ala ve Mamur Şapirov, “Türk okullarına destek için Tacik lidere teşekkür etti”, Zaman Gazetesi, 30 Mayıs 2009. Aydın Pazarcı, “Gül’ün ziyareti öncesi Kırgız lider Bakiyev’den sıcak mesajlar: ilişkilerimiz her türlü menfaatin üstündedir”, Zaman Gazetesi, 26 Mayıs 2009. Barış Ergün, “Orta Asya su santrancında Kırgızistan hamlesi geliyor”, Sabah Gazetesi, 1 Ekim 2009. Bercan Tutar, “21. Yüzyılın jeopolitiği”, Sabah Gazetesi, 5 Mayıs 2009. Bülent Aras, “Turkish Policy toward Central Asia”, SETA Policy Brief, Nisan 2008, Sayı 12, http://www.setav.org/document/Policy_Brief_No_12_Bulent_Aras.pdf?phpMyAdmin =e008732753b f014f26cf3b79aa21f1f1 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Cemil Yıldız ve Süleyman Kurt, “Ziyaret öncesi konuştu: Türkiye stratejik ortağımız”, Zaman Gazetesi, 23 Ağustos 2009. Cemil Yıldız, “Antalya’da turizmi konuşacaklar”, Zaman Gazetesi, 27 Ağustos 2009. DEİK, DEİK Bülteni, Sayı : 2009, 22. Hafta, 25 - 31 Mayıs 2009. DEİK, DEİK Bülteni, Sayı : 2009, 36. Hafta, 31 Ağustos – 6 Eylül 2009. DEİK, DEİK Bülteni, Sayı : 2009, 42. Hafta, 12 - 18 Ekim 2009. DEİK, DEİK Bülteni, Sayı 2009, 16. Hafta, 13 - 19 Nisan 2009. DEİK, DEİK Bülteni, Sayı 2009, 17. Hafta, 20-26 Nisan 2009. DEİK, DEİK Bülteni, Sayı 2009, 21. Hafta, 18 - 24 Mayıs 2009. Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi – 2009”, http://www.mfa.gov.tr/agustos.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Dışişleri Bakanlığı, “Genel Görünüm”, http://www.mfa.gov.tr/genel-gorunum.tr.mfa (Erişim Tarihi: 1 Ocak 2010). Dışişleri Bakanlığı, “Türk Dış Politikası Kronolojisi – 2009”, http://www.mfa.gov.tr/mart.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Dışişleri Bakanlığı, “Türkiye’nin Enerji Stratejisi”, http://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/EnerjiPolitikasi/Türkiye'nin%20Enerji%20Stratejisi%20(Ocak%202009).pdf, Ocak 2009 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). Ekrem Dumanlı, “Bakü – Ceyhan hattına daha çok destek vermek istiyoruz”, Zaman Gazetesi, 19 Ekim 2009. Süleyman Kurt, “Türk dünyasıyla ilk stratejik ortaklık anlaşması imzalandı”, Zaman Gazetesi, 23 Ekim 2009. Ertan Efegil, “Türkiye’nin Orta Asya Politikasının Rasyonalitesi”, Avrasya Dosyası, Cilt 12, Sayı 1, 2006, s. 271 – 296. Esedullah Oğuz, “Orta Asya’da rekabetten ortaklığa”, Zaman Gazetesi, 8 Ağustos 2009. Fahri Öztoprak, “Kazakistan petrol ve doğal gazının Samsun’dan aktarılması bölgenin önemini artıracak”, Zaman Gazetesi, 26 Ekim 2009. Hemra Köse, “Avrasya Rektörleri, akreditasyon ve kaliteyi İstanbul’da konuştu”, Zaman Gazetesi, 25 Kasım 2009. Hilal Köylü, “Ankara Avrupa’ya ‘Önceliğimiz Nabucco’ mesajı verdi”, Radikal Gazetesi, 8 Ağustos 2009. http://www.mfa.gov.tr/turkiye-orta-asya-ulkeleri-iliskileri.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). http://www.mfa.gov.tr/turk-kultur-ve-sanatlari-ortak-yonetimi-_turksoy_-.tr.mfa (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). http://www.tccb.gov.tr/basin /basin/basinDetay.aspx?id=4948 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). http://www.tccb.gov.tr/basin/basin/basinDetay.aspx?id=4942 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). http://www.tccb.gov.tr/basin/basin/basinDetay.aspx?id=5070 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). http://www.tccb.gov.tr/basin/basin/basinDetay.aspx?id=5071 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). http://www.tccb.gov.tr/basin/basin/basinDetay.aspx?id=5073 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). http://www.tccb.gov.tr/basin/basin/basinDetay.aspx?id=5096 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010). http://www.tccb.gov.tr/sayfa/konusma_aciklama_mesajlar/aciklama_ mesajlar/, 22 Ekim 2009. İhsan Ekici ve Siyamend Kaçmaz, “Nabucco, Avrupa basınında: Gaz artık tehdit unsuru olmayacak”, Milliyet Gazetesi, 13 Temmuz 2009. Marat Ömürov, “Orta Asya ile ilişkilere ziyaret ayarı”, Zaman Gazetesi, 27 Mayıs 2009. Mükremin Albayrak, “Anadolu, Tacikistan’ın yardımına koştu”, Zaman Gazetesi, 15 Haziran 2009. Mükremin Albayrak, “Diyanet, 42 ülkenin ulemasını İstanbul’da buluşturuyor”, Zaman Gazetesi, 12 Mayıs 2009. Murat Varol, “Hazar Denizi’nin ‘Antalya Yapma’ Hedefi”, Doğan Haber Ajansı, 15 Haziran 2009. Resul Cengiz, “GETİAD, Kazakistan ile Denizli arasında köprü rolü”, Zaman Gazetesi, 29 Ekim 2009. Sabah Gazetesi, 10 Ekim 2009. Şeref Oğuz, “Enerji Koridoru”, Sabah Gazetesi, 13 Temmuz 2009. Serkan Akkoç, “Gül ve Nazarbayev’den Yatırım Çağrısı”, Doğan Haber Ajansı, 23 Ekim 2009. Songül Selvi, Hilal Köylü ve Tarık Işık, “Dev Boru Hattı projesine tarihi imza: Nabucco Türkiye’yi AB’ye bağladı”, Radikal Gazetesi, 14 Temmuz 2009. Süleyman Kurt, “Ankara-Aşkabat hattında enerji yüklü mesajlaşma”, Zaman Gazetesi, 27 Aralık 2009. TİKA, ““Entegre Havza Rehabilitasyonunda Katılımcı Yaklaşımı” Eğitimi”, http://www.tika.gov.tr, 18 Eylül 2009. TİKA, “Avrasya Gumilev Milli Üniversitesi ile Protokol”, http://www.tika.gov.tr, 6 Temmuz 2009. TİKA, “Devlet Bakanı Faruk Çelik Kazakistan’da”, www.tika.gov.tr, 7 Temmuz 2009. TİKA, “Karakalpakistan’da Tarımın Geliştirilmesi Projesi Başlıyor”, http://www.tika.gov.tr, 25 Mayıs 2009. TİKA, “Kazakistan Abılayhan Dünya Dilleri ve Uluslar arası İlişkiler Üniversitesi’ne Türk Dil Sınıfı ve Kütüphanesi”, http://tika.gov.tr/TR/Icerik_Detay.ASP?Icerik=1173, 14 Nisan 2009. TİKA, “Kazakistan El Farabi Üniversitesine Türkçe Sınıf”, http://www.tika.gov.tr, 3 Kasım 2009. TİKA, “Kazakistan Parlamenter Grubu Heyetinden TİKA’ya ziyaret”, http://www.tika.gov.tr/TR/Icerik_Detay.ASP?Icerik=1125, 3 Şubat 2009. TİKA, “Kazakistan’da Ahıska Türkleri için Lise Kuruluyor”, http://www.tika.gov.tr, 23 Haziran 2009. TİKA, “Kazakistan’da Mesleki Eğitim Atölyesi Kuruldu”, http://www.tika.gov.tr/TR/Icerik_Detay.ASP? Icerik =1129, 11 Şubat 2009. TİKA, “Kırgızistan Sayıştay’ına Teknik Yardım”, http://www.tika.gov.tr, 29 Temmuz 2009. TİKA, “Kırgızistan Yüksek Eğitim Kuruluna Donanım Desteği”, http://www.tika.gov.tr, 15 Haziran 2009. TİKA, “Kırgızistan’da 43 Okulun Isıtma Sistemi Yenilendi”, http://tika.gov.tr/TR/Icerik_Detay.ASP? Icerik=1132, 11 Şubat 2009. TİKA, “Özbekistan Seralarından İlk Ürün Alındı”, http://tika.gov.tr/TR/Icerik_Detay.ASP?Icerik=1120, 28 Ocak 2009, TİKA, “Özbekistan’a Aşı Desteği”, http://www.tika.gov.tr, 3 Kasım 2009. TİKA, “Özbekistan’da Özürlü Öğrencilere Meslek Edindirme Kursu”, http://www.tika.gov.tr, 28 Nisan 2009. TİKA, “Sağlık Bakanı Recep Akdağ’dan Özbek – Türk Kemik İliği Nakli Merkezine Ziyaret”, http://www.tika.gov.tr, 10 Aralık 2009. TİKA, “Tacikistan’a İnsani Yardım”, http://www.tika.gov.tr, 11 Ağustos 2009. TİKA, “Tacikistan’da 6 Numaralı Hastaneye Jeneratör Desteği”, http://tika.gov.tr/TR/Icerik_Detay.ASP? Icerik=1141, 17 Mart 2009. TİKA, “Tacikistan’da Pamuk Üretimine Destek”, http://www.tika.gov.tr, 25 Mayıs 2009. TİKA, “Türkmen Polislere “Savunma Taktikleri” Eğitimi”, http://www.tika.gov.tr, 11 Ağustos 2009. TİKA, “Türkmenistan’da “Turizmin Geliştirilmesi Projesi” Başladı”, www.tika.gov.tr, 27 Temmuz 2009. Ünsal Ereke, “Etraf Gaz Kaynıyor”, Milliyet Gazetesi, 15 Temmuz 2009. Ünsal Ereke, “Nabucco, Türkmen gazıyla mı başlayacak?”, Milliyet Gazetesi, 15 Ağustos 2009. Yusuf Yazar ve Hasan Hüseyin Erkaya, “Turkey: Energy Status and Expectations”, Seta Policy Brief, Ocak 2008, Sayı 6, http://www.setav.org/document/Policy_Brief_No_12_Bulent_Aras.pdf?phpMyAdmin=e008732753bf014f26cf3b79aa21f1f1 (Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010).