Dîvânu Lugâti't-Türk'te Dil Bilgisel Eş Değerlik ve Anlam Kayıpları:-(I)n-Biçim Biriminin İşlevle... more Dîvânu Lugâti't-Türk'te Dil Bilgisel Eş Değerlik ve Anlam Kayıpları:-(I)n-Biçim Biriminin İşlevleri Grammatical Equivalence and Losses In Dîvânu Lugâti't-Türk: Functions of The-(I)n-Morpheme Özet Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT), 11. yüzyıl Türkçesinin söz varlığıyla ilgili dil bilgisel, anlamsal, kültürel ve edim bilimsel çeşitli bilgilerin verildiği Karahanlı Türkçesinden (kaynak dil) Arapçaya (hedef dil) iki dilli çeviri bir sözlüktür. Çeviri, doğal dildeki bildirilerin anlamsal ve işlevsel eş değerlik sağlanarak başka bir doğal dile aktarılması eylemi olarak tanımlanır. Çeviri eyleminin temel amacı anlamsal ve işlevsel eş değerlilik sağlamaktır. Ancak kaynak dildeki bilgi, anlam, içerik ya da mesajın hedef dile aktarılmasında anlamsal ve işlevsel eş değerlilik sağlamak sanıldığı kadar kolay değildir. Hiçbir iki dil birbirinin aynısı değildir, dolayısıyla iki dil arasında bütünüyle aynılık yoktur. Diller arasında evrensellikler olsa bile dil bilimsel kategoriler açısından diller büyük farklılıklar gösterir. Dillerin farklılığı eş değerlik sağlamayı güçleştirmekte ve çeviride kimi "anlam kayıplarının" yaşanmasına neden olur. DLT'de-(I)n-biçim birimi çok farklı dil bilgisel kategorileri işaretlemektedir. Arapça ve Türkçenin hem dil bilimsel hem de kültürel açıdan oldukça farklı olması DLT'de-(I)n biçim birimiyle işaretlenen kimi dil bilgisel kategorilerin, özellikle görünüş, yeterlilik, kiplik ve çatı kategorilerinin Arapçaya aktarılmasında kimi eş değerlik sorunlarının, anlam ve işlev kayıplarının yaşanmasına neden olduğu görülmektedir. Anlam kayıplarının ikincil çevirilerde daha da katlandığı söylenebilir. Çeviride anlam ve işlev kayıpları iki temel şekilde gerçekleşir. Birincisi hedef dilde olan ancak kaynak dilde bulunmayan ve ifade edilemeyen bir dil bilgisel kategori ve bilginin hedef metne eklenmesiyle gerçekleşir. İkincisi ise kaynak dilde ve metinde olan ancak hedef dilde bulunmayan dil bilgisel kategorilerin ya da bilgilerin hedef metinde atlanması şeklinde gerçekleşir. Bu iki tür anlam kaybı biçiminin DLT'de-(I)n-biçim birimiyle teşkil edilen fiil şekillerinin Karahanlı Türkçesinden Arapçaya aktarılmasında, sonrasında da Arapçadan Türkiye Türkçesine aktarılmasında yaşandığı,-(I)n-biçim biriminin dil bilgisel işlevlerinin kayba uğradığı görülür. Bu çalışmada-(I)n-biçim birimiyle işaretlenen görünüş, yeterlik, çatı ve diğer bazı işlevlerin aktarımında DLT ve çevirilerinde dil bilgisel eş değerlik sorunlarının yaşandığını ve anlam kayıplarının yaşandığı ileri sürülmüştür.
S a y ı Issue 32 • A r a l ı k December 2 0 2 3 www.dedekorkutdergisi.com Öz Eşdizimler, söylemde... more S a y ı Issue 32 • A r a l ı k December 2 0 2 3 www.dedekorkutdergisi.com Öz Eşdizimler, söylemde sıklıkla gözlenen kalıp dil birimlerinin (formulaic sequences) bir türü olup nicel olarak dillerin söz varlığının büyük bir kısmını oluşturur. Dillerin gerçek söz varlığının belirlenmesi sözlük bilimsel açıdan önemli eşdizimlerin ve kalıp dil birimlerin belirlenmesiyle ancak mümkündür. Türkiye Türkçesinin eşdizim söz varlığını belirleme çalışmaları derlem dayalı araştırmalarla devam etmektedir. Eşdizim araştırmalarının dillerin söz varlığının tespiti yanı sıra metin çözümlenmesine yönelik önemli katkıları vardır. Türkoloji araştırmalarında tarihî Türk lehçeleri ve metinlerinin doğru ve yetkin çözümlenmesi için hiç şüphesiz Türkçenin tarihî söz varlığının eşdizimlilik bilgisinin bilinmesine ve eşdizimsel söz varlığının tespitine büyük ihtiyaç vardır. Bu ihtiyaç, Türkiye Türkçesinde eşdizimlilik araştırmalarının hız kazanmasıyla tarihî Türk lehçeleri ve metinleri üzerine çalışan araştırmacılar tarafından da yoğun şekilde hissedilmiş ve Türkçenin tarihî metin ve dönemlerinin eşdizim söz varlığı belirlenmeye çalışılmıştır. Bununla birlikte Türk dili sözlükleri eşdizim söz varlığına kayıtsız kalamamış, dolaylı ya da doğrudan Türkçe eşdizimleri belirlemek ve betimlemek durumunda kalmıştır. Jens Wilkens'in Eski Uygurcanın El Sözlüğü (EUES) her ne kadar pratik amaçlarla hazırlansa da Eski Uygurcanın eşdizim söz varlığını ve kalıp dil birimleri belirleyen önemli çalışmalardan biridir. Bu çalışmada Tarihî Türk lehçelerinin eşdizim söz varlığı ve kalıp dil birimleri araştırmlarının durumu incelenmiş; EUES'nin Eski Uygurcanın bir eşdizim ve kalıp dil birimleri sözlüğü olduğu iddia edilmiş; eşdizim ve kalıp dil birimlerin EUES'nin mikro yapısında nasıl kaydedildiği tartışılmıştır.
Bir dilin söz varlığında ayrık ve tek tek sözcüklerden ziyade birden fazla sözcükten oluşmuş dild... more Bir dilin söz varlığında ayrık ve tek tek sözcüklerden ziyade birden fazla sözcükten oluşmuş dilde sıklıkla tekrarlanan, birbirine nispeten az ya da çok donuk çeşitli kalıp dil birimleri vardır. Kalıp dil birimleri dillerde yapı, anlam, işlev ve diğer dil bilimsel farklılıklarıyla çeşitlilik gösterir. Sözcük demetleri de kalıp dil birimlerinin bir türüdür. Sözcük demetlerinin belirli dil türüne, metin türüne ve uzmanlık alanına özgü metin oluşturmada etkili söylemsel işlevleri vardır. Türkçede sözcük demetlerinin çoğunlukla 3 sözcüklü olduğu ileri sürülmüş ve daha çok 3 sözcüklü sözcük demetleri belirlenmiştir. Bu çalışmada Türkçe sözcük demetlerinin 3 ve daha fazla sözcüklü oluşabileceği gibi 2 sözcüklü de olabileceği, özellikle 2 ve 3 sözcüklü sözcük demetlerinin önemli bir kısmının sıklığa ve donukluğa bağlı olarak belirli söylem işlevleriyle sözlükselleştiği ve deyimselleştiği ileri sürülmüştür. Sözcük demetlerinin bir kısmı dil bilgisel tamamlanmamış metin işlevi olan çok-sözcüklü birimleri teşkil ederken bir kısmı sözlükselleşmiş ve deyimselleşmiş kalıp dil birimlerinden oluşabilmektedir. Bu çalışmada 2 birimli sözcük demetlerinin belirlenmesinde Türkçe Ulusal Derlemi'nden (TUD) hareket edilmiş, derlem-tabanlı hibrit bir yaklaşım benimsenmiştir. Dil türü, metin türü ve uzmanlık alanından bağımsız olarak Türkçenin genel konuşma ve yazı dilinde pedagojik, leksikolojik ve psiko-dilbilimsel açıdan önemli iki-birimli sözcük demetleri belirlenmiştir.
Grammatical Equivalence and Losses in Dîvânu Lugâti't-Türk and its Secondary Translations:-(I)ş-M... more Grammatical Equivalence and Losses in Dîvânu Lugâti't-Türk and its Secondary Translations:-(I)ş-Morpheme Nuh DOĞAN Öz Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT), 11. yüzyıl Türk dilinin söz varlığını temel alan Türkçe-Arapça çeviri bir sözlüktür. Çeviri eyleminin amacı iki dil arasında eşdeğerlilik sağlamaktır. Çeviride eşdeğerlik sağlamak ise oldukça güçtür. Arapça ve Türkçenin hem dilsel hem de kültürel açıdan oldukça farklı olması DLT'de kimi dil bilgisel kategorilerin Arapçaya aktarılmasında birtakım eşdeğerlik sorunları ve anlam kayıplarının yaşanmasına neden olmuştur. Karahanlı Türkçesinde-(I)ş-biçim biriminin işaretlediği başta işteşlik ve diğer farklı işlevlerinin Arapçada bire bir "dil bilgisel eşdeğer" karşılığı yoktur. Bu durum Türkçede farklı olay tiplerini işaretleyen-(I)ş-biçim biriminin dil bilgisel işlevlerinin kaybolmasına ve yanlış şekilde hedef dilin işlevlerinin kopyalanmasına neden olmuştur. Bu,-(I)ş-biçim biriminin işlevlerinin belirlenmesini güçleştirmiş ve yanlış aktarılmasına neden olmuştur. DLT'nin ikincil çevirilerinde (Arapça-Türkiye Türkçesi) orijinal metin ve dilden hareket edilmediğinden anlam kayıplarının katlandığı, dil bilgisel eşdeğerliğin sağlanması bir yana Arapça dil bilgisel kategorilerin aktarılmasına ve-(I)ş-biçim biriminin işlevlerinin yanlış betimlenmesine neden olduğu görülmektedir. Bu çalışmada DLT ve çevirilerinde-(I)ş-biçim biriminin işlevlerinin çevirisinde yaşanan anlam kayıpları ve eşdeğerlik sorunu üzerinde durulmuştur. DLT ve çevirilerinde-(I)ş-biçim biriminin dil bilgisel eşdeğerliğinin sağlanamadığı ve çeşitli kayıplara maruz kaldığı ileri sürülmüştür. Dilsel köken ve kültür ortaklığının eşdeğerliğin sağlanmasını kolaylaştırdığı dikkate alınarak dil bilgisel eşdeğerliğin Karahanlı Türkçesinden Türkiye Türkçesine "dil içi çeviri" yapılarak belirlenebileceği ileri sürülmüş;-(I)ş-biçim biriminin biçim-söz dizimsel yaklaşımlarla bazı dil bilgisel işlevleri belirlenmiştir.
Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Eşdizimlilik: Türkçenin İlk Eşdizim Sözlüğü, 2022
Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT) günümüz modern sözlüklerinden beklenen bilgi tiplerinin tamamını bütün... more Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT) günümüz modern sözlüklerinden beklenen bilgi tiplerinin tamamını bütünüyle içermese de sözcüklerin eşdizimlilik bilgisini çeşitli yollarla titizlikle betimler. DLT'nin sıklık kullanımının öncelendiği, eşdizimlere dayalı bir yapısının ve yönteminin olduğu, sözcüklerin çoğunlukla eşdizimsel kullanımına ve anlamına göre betimlendiği ileri sürülebilir. DLT'de benimsenen bu tutum DLT'nin sözlük türünün, amacının ve hedef kitlesinin ne olabileceği hakkında önemli bazı ipuçları vermektedir. DLT, yazın alanında çoğunlukla ansiklopedik bir sözlük olarak kabul edilir. DLT'nin mikro yapısı incelendiğinde amacına ve hedef kitlesine uygun olarak kullanım sıklığı yüksek, çoğunlukla edim bilimsel bilgisinin de verildiği kalıp dil birimleri ve eşdizim sözlüğü özellikleri taşıdığı görülür. Buna, DLT'de özellikle fiilleri doğrudan tanımlamak ya da açıklamak yerine eşdizimsel kullanımı ve sınırlılıkları verilerek eşdizimsel anlamlarıyla tanımlanması delil gösterilebilir. Zira Kâşgarlı'nın yüksek seviyede eşdizimlilik farkındalığının olduğu, eşdizimleri ve eşdizimsel tanımlamayı özellikle tercih ettiği anlaşılmaktadır. Bu çalışmada DLT'nin mikro yapısı açısından sözcüklerin eşdizimlilik bilgisine dayandığı ileri sürülmüş, DLT'nin bir eşdizim sözlüğü olarak taşıdığı özellikleri ve eşdizimlerin sunuluş biçimi incelenmiştir. DLT'nin en özgün tarafının modern eşdizim sözlüklerine koşut biçimde Türkçe eşdizimleri seçme ve betimleme yöntemi olduğu, bu yönleriyle DLT'nin sözcük ve sözcük birleşmelerinin sıklık kullanımının öncelendiği bir kalıp dil birimleri ve eşdizim sözlüğü olduğu iddia edilmiştir.
* Geçişlilik hiyerarşisi, dar kapsamda İngilizce olarak kaleme alınan Doğan (2022)'de de işlenmiş... more * Geçişlilik hiyerarşisi, dar kapsamda İngilizce olarak kaleme alınan Doğan (2022)'de de işlenmiştir. Kimi örnek ve ifadeler tekrar etmekle birlikte hem içeriği hem biçimsel yapısı tümüyle değiştirilmiş, konu bu çalışmada yeni bir yaklaşımla tekrar kaleme alınmış, farklı fiil sınıfları ve geçişli fiil hiyerarşisi önerilmiştir.
Öz: Dillerin bir biçim oluşundan kaynaklanan doğal eksikliklerinin yanı sıra dillerin söz dizimin... more Öz: Dillerin bir biçim oluşundan kaynaklanan doğal eksikliklerinin yanı sıra dillerin söz diziminden kaynaklanan ayrıca birtakım kısıtlıkları ve olanakları vardır. Dillerin dil-dışı gerçekliği anlatacak sonsuz ve eksiksiz imkânları yoktur. Dillerin söz diziminin belirli bir kapasitesi ve sınırlılıkları vardır. Bir dilin temel söz dizimsel yapıları söz diziminin kapasite ve sınırlılıklarının ne olduğunu ortaya koyabilmektedir. Söz dizimsel kapasite ve sınırlılıklar aynı zamanda belirli kısıtlar ve olanaklar da ön görür. Türkçenin söz dizimi yapıları incelendiğinde üç temel söz dizimsel kısıtlılığın olduğu anlaşılır. Bunlar (i) en az bir üye kısıtı, (ii) ikinci hâlin imkânsızlığı (ii) en fazla dört üye kısıtı şeklinde ifade edilebilir. Bu ksıtlar edilgenleştirme ve ettirgenleştirme gibi dil bilgisel süreçlerle zorlanır ve söz konusu kısıtlılıkların ön gördüğü söz dizimsel sınırlar aşılmaya çalışılır. Ancak Türkçenin söz dizimi bu girişimleri engeller. Söz diziminin kısıtlılıkları Türkçe'yi birden fazla anlamsal kategori için aynı söz dizimsel yapıları kullanmaya zorlar. Bu, farklı fiil şekillerinin aynı söz dizimsel yapıda aynı ya da yakın anlamda kullanılmasına, dolayısıyla Türkçede söz dizimsel karmaşıklığın ortaya çıkmasına yol açmıştır. Araştırmanın sonucunda söz dizimsel sınırlılıkların belirsizliklere neden olmakla birlikte kimi zaman yeni anlamsal okumalara imkân verdiği ve yeni anlamsal kategorilerinin ortaya çıkmasını sağladığı iddia edilmiştir.
Çağdaş Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Eş Dizim Sözlüğü’ne Doğru: Azerbaycan ve Türkiye Türkçesinin Karşılaştırmalı Fiil Eş Dizimleri
Dillerin söz varlığı farklı ögelerden oluşur. Bir sözcük birleşmesi türü olarak eş dizimler dille... more Dillerin söz varlığı farklı ögelerden oluşur. Bir sözcük birleşmesi türü olarak eş dizimler dillerin söz varlığının en önemli ögelerinden biridir. Söz varlığının büyük bir bölümünü eş dizimler teşkil eder. Bununla birlikte eş dizimler gerek lehçeler arası metin aktarımında gerek iki farklı dilden çeviri sırasında çevirmenleri oldukça zora sokan, aynı zamanda sözlükçülerin de baş etmekte güçlük çektiği söz varlığı ögelerindendir. Eş dizimden kaynaklanan zorlukların aşılabilmesi için bir dilin söz varlığı içindeki sözcük birleşmelerinin, özellikle eş dizimlerin belirlenerek diğer sözcük biçimlerinden ayırt edilmesi ve farklı dillerden ve lehçelerden çeviri ve metin aktarımı yapılırken kaynak anlaşma birliğindeki bir sözlüksel yapı ya da eş dizimin hedef anlaşma birliğindeki hangi sözlüksel yapı ya da eş dizimle eşdeğer olduğunun bilinmesi gerekir. Bu çalışmada söz konusu amaçlara yönelik olarak Türkiye ve Azerbaycan Türkçesindeki bir eş dizimin karşılıklı olarak hangi sözlüksel yapıya karşılık geldiği belirlenmiş ve ileriye dönük olarak hazırlanması düşünülen Çağdaş Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Eş Dizim Sözlüğü için küçük bir adım atılmıştır. Fiil unsuru aynı isim unsuru değişken; isim unsuru aynı fiil unsuru değişken olmak üzere iki tipte fiil eş dizimi tespit edilmiş ve ikinci grup fiil eş dizimleri karşılaştırılmıştır. Yalancı eşdeğerlilik olgusuyla eş dizimler arasında da organik bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. Özellikle fiil eş dizimleri söz konusu olduğunda yalancı eşdeğerlik olgusunun eş dizimsel yapılarda ortaya çıktığı görülmüştür. Yalancı eş değerlikten kaynaklanan aktarma hatalarının eş dizimlerin farkına varılması ve karşılıklı belirlenmesiyle önemli ölçüde aşılabileceğini görülmektedir.
Türkçede fiiller son zamanlarda çoğunlukla tematik ya da anlamsal olarak tasnif edilmektedir. Fii... more Türkçede fiiller son zamanlarda çoğunlukla tematik ya da anlamsal olarak tasnif edilmektedir. Fiil sınıflarının, dar anlamda ise iletişim fiillerinin tematik esasa dayalı sınıfları hem sayı hem de nitelik açısından araştırmacıdan araştırmacıya farklılık gösterir. Fiil sınıflarının araştırmadan araştırmaya farklılaşmasının nedeni fiil sınıflamalarının çoğunlukla dil bilimsel sezgiye dayanmasıdır. Bu tutum anlamları, söz dizimi, üye ve rol yapısı, söz dizimsel davranışları farklı olan fiillerin aynı sınıfta değerlendirilmesine yol açmıştır. Fiillerin gerçek anlam sınıfları araştırmacıların dil bilimsel sezgilerine değil daha güvenilir, tutarlı dil bilimsel esas ve ölçütlere göre belirlenebilir. Bugün dil bilimi araştırmalarında tematik esasa dayalı tasnif çalışmaları çoktan terkedilmiş, fiiller genellikle dillere özgü geliştirilmiş dilsel esas ve ölçütlere göre tasnif edilmekte ve hibrit yaklaşımlar kullanılmaktadır. Bu tür yaklaşımlar, fiillerin eş anlamlılık, yakın anlamlılık, alt anlamlılık, çok anlamlılık gibi anlam ilişkilerini de betimleyen, anlam duyarlı fiil sınıflarının belirlenmesini kolaylaştırmaktadır. Bu çalışmada iletişim fiillerinin alt sınıflarını belirleyebilmek için Türkçeye özgü beş (5) farklı dilsel esas ve ölçüt geliştirilmiştir: üye ve rol yapısı, üye yapı yapıları, olay yapı zinciri, söz dizimsel yapı ve sözlüksel yapı. İletişim fiillerinin alt sınıfları bu esas ve ölçütlere dayanarak belirlenmiş, tematik esasa dayalı sezgisel fiil sınıflamalarına nazaran daha tutarlı ve hassas sınıflar oluşturulmuştur. İletişim fiilleri dilsel ölçütler ışığında yedi (7) ana sınıfa ayrılmıştır. Sonra her ana sınıfın fiillerin söz dizimsel yapı ve davranışlarına göre belirli söz dizimsel alt sınıflara ayrılmıştır. Diğer ölçütlerin yardımıyla her ana anlamsal ve alt söz dizimsel fiil sınıfı dört (4) farklı fiil tipiyle etiketlenmiştir. En son aşamada sınıfı temsil edebilecek prototip bir fiil ve onun anlamına göre sınıflandırma yapılmıştır. Bu süreç, anlam duyarlı I. tip otuz bir (31) iletişim fiil sınıfını ortaya çıkarmıştır.
Fiiller gibi onlardan türeyen ve adlaşmak suretiyle dil bilgisel sözcük türü değişimine uğrayan s... more Fiiller gibi onlardan türeyen ve adlaşmak suretiyle dil bilgisel sözcük türü değişimine uğrayan sıfat-fiillerin de bir istem bilgisi ve buna bağlı olarak gerçekleşen söz dizimsel ve anlam bilimsel bir yapısı vardır. Sıfat-fiiller, bu potansiyeli türediği fiilin istem bilgisinden miras olarak devralır. Bununla birlikte sıfat-fiillerin söz dizimsel ve anlam bilimsel yapı ve davranışları adlaşma sürecinde adlaşmanın türüne, adlaşma derecesine ve sözlükselleşmeye bağlı olarak değişir ve çeşitlenir. Adlaşma, söz diziminde ana cümlenin fiilinin belirlediği farklı taşıma (movement) ve yükselme (raising) olaylarının ortaya çıkmasına yol açar. Bu, sıfat-fiillerin cümlede farklı söz dizimsel davranışlar göstermesine, isim ya da sıfat işlevinde farklı söz dizimsel kategorilerde kullanılmasına neden olur. Adlaşma -An, -mIş ve -dIk ile teşkil edilen sıfat-fiil şekillerinin dil bilgisel; -r, -Ar, -Ir, -mAz ile teşkil edilenlerin ise sözlüksel unsurlara dönüşmesine sebep olur. Dil bilgisel adlaşma fiillerin söz dizimsel çevresini belirleme gücünü etkilemezken sözlüksel adlaşma sıfat-fiillerin istem bilgisini ve söz dizimsel çevresini belirleme gücünü kaybetmesine yol açar. Bu durum, sıfat-fiillerin farklı istem bilgisinin dolayısıyla, farklı söz dizimsel ve anlamsal yapılarının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Anahtar Sözcükler: Türkçe, adlaşma, sıfat-fiiller, istem değiştirimi, söz dizimsel ve anlamsal yapı.
Öz Türkçede şekil bilgisel, söz dizimsel, sözlüksel ve birleşimsel ettirgenlik olmak üzere dört f... more Öz Türkçede şekil bilgisel, söz dizimsel, sözlüksel ve birleşimsel ettirgenlik olmak üzere dört farklı ettirgenleştirme biçiminin olduğu söylenebilir. Her ettirgenlik biçimi fiilin istemini değiştirir. Ettirgenleştirme biçimlerinin Türkçede istem artırma, istem düzenleme, istem tanımlama, hem istem artırma hem de düzenleme olmak üzere dört farklı istem değiştirimine yol açtığı görülür. İstem değiştirimi Türkçede gelişi güzel gerçekleşmez. Türkçede istem değiştirimi bilhassa, şekil bilgisel ettirgenlik özne seçme ve dil bilgisel işlevler hiyerarşisine göre gerçekleşir. Bu, belirli anlam bilimsel rollerin ve dil bilgisel işlevlerin cümlenin söz dizimsel ve anlam bilimsel yapısına katılmasına yol açar. Söz konusu dil bilimsel hiyerarşiler ve fiillerin anlam bilimsel istemi şekil bilgisel ettirgenlik dışında diğer ettirgenlik biçimlerinin kullanılmasını zorunlu kılar. Fiilin istemi birinci, ikinci ve üçüncü ettirgenlikle artırılabilir. Ancak istem artırımı özellikle belirli fiil sınıflarıyla söz dizimi tarafından kısıtlanır. Bu, Türkçede çok anlamlı ya da belirsiz söz dizimsel yapıların ortaya çıkmasına neden olur. Türkçede ettirgenleştirme biçimleri, bilhassa şekil bilgisel ettirgenlik ile sözlüksel ettirgenlik birbiriyle zıtlaşır. Birinin olması durumunda diğerinin olmadığı söylenebilir. Anahtar kelimeler: İstem, ettirgenlik, Türkçe istem değiştirimi, çatı, fiil türetimi. Abstract It can be said that there are four different forms of causation in Turkish, namely morphological, syntactic, lexical and combinational causative. It has been seen that the forms of the causativisation have caused four different valency alternations in Turkish, namely valency increasing, valency decreasing, valency rearranging valency identifying, both valency rearranging and valency identifying. Valency alternation does not happen in Turkish randomly. Valency Alternation, especially morphological causative occurs according to Subject Choice Hierarchy and grammatical relations hierarchy. This leads to the participation of certain semantic roles and grammatical functions in the syntactic and semantic structure of the sentence. The linguistic hierarchies and semantic valency of verbs necessitate the use of other causativisation forms other than the form of morphological causative. The first, second and third causality can increased the valency of verb. However, valency alternation is restricted by syntax, especially with certain verb classes. This has led to the emergence of * Doç. Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Samsun-Türkiye. El-mek:
Dîvânu Lugâti't-Türk'te Dil Bilgisel Eş Değerlik ve Anlam Kayıpları:-(I)n-Biçim Biriminin İşlevle... more Dîvânu Lugâti't-Türk'te Dil Bilgisel Eş Değerlik ve Anlam Kayıpları:-(I)n-Biçim Biriminin İşlevleri Grammatical Equivalence and Losses In Dîvânu Lugâti't-Türk: Functions of The-(I)n-Morpheme Özet Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT), 11. yüzyıl Türkçesinin söz varlığıyla ilgili dil bilgisel, anlamsal, kültürel ve edim bilimsel çeşitli bilgilerin verildiği Karahanlı Türkçesinden (kaynak dil) Arapçaya (hedef dil) iki dilli çeviri bir sözlüktür. Çeviri, doğal dildeki bildirilerin anlamsal ve işlevsel eş değerlik sağlanarak başka bir doğal dile aktarılması eylemi olarak tanımlanır. Çeviri eyleminin temel amacı anlamsal ve işlevsel eş değerlilik sağlamaktır. Ancak kaynak dildeki bilgi, anlam, içerik ya da mesajın hedef dile aktarılmasında anlamsal ve işlevsel eş değerlilik sağlamak sanıldığı kadar kolay değildir. Hiçbir iki dil birbirinin aynısı değildir, dolayısıyla iki dil arasında bütünüyle aynılık yoktur. Diller arasında evrensellikler olsa bile dil bilimsel kategoriler açısından diller büyük farklılıklar gösterir. Dillerin farklılığı eş değerlik sağlamayı güçleştirmekte ve çeviride kimi "anlam kayıplarının" yaşanmasına neden olur. DLT'de-(I)n-biçim birimi çok farklı dil bilgisel kategorileri işaretlemektedir. Arapça ve Türkçenin hem dil bilimsel hem de kültürel açıdan oldukça farklı olması DLT'de-(I)n biçim birimiyle işaretlenen kimi dil bilgisel kategorilerin, özellikle görünüş, yeterlilik, kiplik ve çatı kategorilerinin Arapçaya aktarılmasında kimi eş değerlik sorunlarının, anlam ve işlev kayıplarının yaşanmasına neden olduğu görülmektedir. Anlam kayıplarının ikincil çevirilerde daha da katlandığı söylenebilir. Çeviride anlam ve işlev kayıpları iki temel şekilde gerçekleşir. Birincisi hedef dilde olan ancak kaynak dilde bulunmayan ve ifade edilemeyen bir dil bilgisel kategori ve bilginin hedef metne eklenmesiyle gerçekleşir. İkincisi ise kaynak dilde ve metinde olan ancak hedef dilde bulunmayan dil bilgisel kategorilerin ya da bilgilerin hedef metinde atlanması şeklinde gerçekleşir. Bu iki tür anlam kaybı biçiminin DLT'de-(I)n-biçim birimiyle teşkil edilen fiil şekillerinin Karahanlı Türkçesinden Arapçaya aktarılmasında, sonrasında da Arapçadan Türkiye Türkçesine aktarılmasında yaşandığı,-(I)n-biçim biriminin dil bilgisel işlevlerinin kayba uğradığı görülür. Bu çalışmada-(I)n-biçim birimiyle işaretlenen görünüş, yeterlik, çatı ve diğer bazı işlevlerin aktarımında DLT ve çevirilerinde dil bilgisel eş değerlik sorunlarının yaşandığını ve anlam kayıplarının yaşandığı ileri sürülmüştür.
S a y ı Issue 32 • A r a l ı k December 2 0 2 3 www.dedekorkutdergisi.com Öz Eşdizimler, söylemde... more S a y ı Issue 32 • A r a l ı k December 2 0 2 3 www.dedekorkutdergisi.com Öz Eşdizimler, söylemde sıklıkla gözlenen kalıp dil birimlerinin (formulaic sequences) bir türü olup nicel olarak dillerin söz varlığının büyük bir kısmını oluşturur. Dillerin gerçek söz varlığının belirlenmesi sözlük bilimsel açıdan önemli eşdizimlerin ve kalıp dil birimlerin belirlenmesiyle ancak mümkündür. Türkiye Türkçesinin eşdizim söz varlığını belirleme çalışmaları derlem dayalı araştırmalarla devam etmektedir. Eşdizim araştırmalarının dillerin söz varlığının tespiti yanı sıra metin çözümlenmesine yönelik önemli katkıları vardır. Türkoloji araştırmalarında tarihî Türk lehçeleri ve metinlerinin doğru ve yetkin çözümlenmesi için hiç şüphesiz Türkçenin tarihî söz varlığının eşdizimlilik bilgisinin bilinmesine ve eşdizimsel söz varlığının tespitine büyük ihtiyaç vardır. Bu ihtiyaç, Türkiye Türkçesinde eşdizimlilik araştırmalarının hız kazanmasıyla tarihî Türk lehçeleri ve metinleri üzerine çalışan araştırmacılar tarafından da yoğun şekilde hissedilmiş ve Türkçenin tarihî metin ve dönemlerinin eşdizim söz varlığı belirlenmeye çalışılmıştır. Bununla birlikte Türk dili sözlükleri eşdizim söz varlığına kayıtsız kalamamış, dolaylı ya da doğrudan Türkçe eşdizimleri belirlemek ve betimlemek durumunda kalmıştır. Jens Wilkens'in Eski Uygurcanın El Sözlüğü (EUES) her ne kadar pratik amaçlarla hazırlansa da Eski Uygurcanın eşdizim söz varlığını ve kalıp dil birimleri belirleyen önemli çalışmalardan biridir. Bu çalışmada Tarihî Türk lehçelerinin eşdizim söz varlığı ve kalıp dil birimleri araştırmlarının durumu incelenmiş; EUES'nin Eski Uygurcanın bir eşdizim ve kalıp dil birimleri sözlüğü olduğu iddia edilmiş; eşdizim ve kalıp dil birimlerin EUES'nin mikro yapısında nasıl kaydedildiği tartışılmıştır.
Bir dilin söz varlığında ayrık ve tek tek sözcüklerden ziyade birden fazla sözcükten oluşmuş dild... more Bir dilin söz varlığında ayrık ve tek tek sözcüklerden ziyade birden fazla sözcükten oluşmuş dilde sıklıkla tekrarlanan, birbirine nispeten az ya da çok donuk çeşitli kalıp dil birimleri vardır. Kalıp dil birimleri dillerde yapı, anlam, işlev ve diğer dil bilimsel farklılıklarıyla çeşitlilik gösterir. Sözcük demetleri de kalıp dil birimlerinin bir türüdür. Sözcük demetlerinin belirli dil türüne, metin türüne ve uzmanlık alanına özgü metin oluşturmada etkili söylemsel işlevleri vardır. Türkçede sözcük demetlerinin çoğunlukla 3 sözcüklü olduğu ileri sürülmüş ve daha çok 3 sözcüklü sözcük demetleri belirlenmiştir. Bu çalışmada Türkçe sözcük demetlerinin 3 ve daha fazla sözcüklü oluşabileceği gibi 2 sözcüklü de olabileceği, özellikle 2 ve 3 sözcüklü sözcük demetlerinin önemli bir kısmının sıklığa ve donukluğa bağlı olarak belirli söylem işlevleriyle sözlükselleştiği ve deyimselleştiği ileri sürülmüştür. Sözcük demetlerinin bir kısmı dil bilgisel tamamlanmamış metin işlevi olan çok-sözcüklü birimleri teşkil ederken bir kısmı sözlükselleşmiş ve deyimselleşmiş kalıp dil birimlerinden oluşabilmektedir. Bu çalışmada 2 birimli sözcük demetlerinin belirlenmesinde Türkçe Ulusal Derlemi'nden (TUD) hareket edilmiş, derlem-tabanlı hibrit bir yaklaşım benimsenmiştir. Dil türü, metin türü ve uzmanlık alanından bağımsız olarak Türkçenin genel konuşma ve yazı dilinde pedagojik, leksikolojik ve psiko-dilbilimsel açıdan önemli iki-birimli sözcük demetleri belirlenmiştir.
Grammatical Equivalence and Losses in Dîvânu Lugâti't-Türk and its Secondary Translations:-(I)ş-M... more Grammatical Equivalence and Losses in Dîvânu Lugâti't-Türk and its Secondary Translations:-(I)ş-Morpheme Nuh DOĞAN Öz Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT), 11. yüzyıl Türk dilinin söz varlığını temel alan Türkçe-Arapça çeviri bir sözlüktür. Çeviri eyleminin amacı iki dil arasında eşdeğerlilik sağlamaktır. Çeviride eşdeğerlik sağlamak ise oldukça güçtür. Arapça ve Türkçenin hem dilsel hem de kültürel açıdan oldukça farklı olması DLT'de kimi dil bilgisel kategorilerin Arapçaya aktarılmasında birtakım eşdeğerlik sorunları ve anlam kayıplarının yaşanmasına neden olmuştur. Karahanlı Türkçesinde-(I)ş-biçim biriminin işaretlediği başta işteşlik ve diğer farklı işlevlerinin Arapçada bire bir "dil bilgisel eşdeğer" karşılığı yoktur. Bu durum Türkçede farklı olay tiplerini işaretleyen-(I)ş-biçim biriminin dil bilgisel işlevlerinin kaybolmasına ve yanlış şekilde hedef dilin işlevlerinin kopyalanmasına neden olmuştur. Bu,-(I)ş-biçim biriminin işlevlerinin belirlenmesini güçleştirmiş ve yanlış aktarılmasına neden olmuştur. DLT'nin ikincil çevirilerinde (Arapça-Türkiye Türkçesi) orijinal metin ve dilden hareket edilmediğinden anlam kayıplarının katlandığı, dil bilgisel eşdeğerliğin sağlanması bir yana Arapça dil bilgisel kategorilerin aktarılmasına ve-(I)ş-biçim biriminin işlevlerinin yanlış betimlenmesine neden olduğu görülmektedir. Bu çalışmada DLT ve çevirilerinde-(I)ş-biçim biriminin işlevlerinin çevirisinde yaşanan anlam kayıpları ve eşdeğerlik sorunu üzerinde durulmuştur. DLT ve çevirilerinde-(I)ş-biçim biriminin dil bilgisel eşdeğerliğinin sağlanamadığı ve çeşitli kayıplara maruz kaldığı ileri sürülmüştür. Dilsel köken ve kültür ortaklığının eşdeğerliğin sağlanmasını kolaylaştırdığı dikkate alınarak dil bilgisel eşdeğerliğin Karahanlı Türkçesinden Türkiye Türkçesine "dil içi çeviri" yapılarak belirlenebileceği ileri sürülmüş;-(I)ş-biçim biriminin biçim-söz dizimsel yaklaşımlarla bazı dil bilgisel işlevleri belirlenmiştir.
Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Eşdizimlilik: Türkçenin İlk Eşdizim Sözlüğü, 2022
Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT) günümüz modern sözlüklerinden beklenen bilgi tiplerinin tamamını bütün... more Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT) günümüz modern sözlüklerinden beklenen bilgi tiplerinin tamamını bütünüyle içermese de sözcüklerin eşdizimlilik bilgisini çeşitli yollarla titizlikle betimler. DLT'nin sıklık kullanımının öncelendiği, eşdizimlere dayalı bir yapısının ve yönteminin olduğu, sözcüklerin çoğunlukla eşdizimsel kullanımına ve anlamına göre betimlendiği ileri sürülebilir. DLT'de benimsenen bu tutum DLT'nin sözlük türünün, amacının ve hedef kitlesinin ne olabileceği hakkında önemli bazı ipuçları vermektedir. DLT, yazın alanında çoğunlukla ansiklopedik bir sözlük olarak kabul edilir. DLT'nin mikro yapısı incelendiğinde amacına ve hedef kitlesine uygun olarak kullanım sıklığı yüksek, çoğunlukla edim bilimsel bilgisinin de verildiği kalıp dil birimleri ve eşdizim sözlüğü özellikleri taşıdığı görülür. Buna, DLT'de özellikle fiilleri doğrudan tanımlamak ya da açıklamak yerine eşdizimsel kullanımı ve sınırlılıkları verilerek eşdizimsel anlamlarıyla tanımlanması delil gösterilebilir. Zira Kâşgarlı'nın yüksek seviyede eşdizimlilik farkındalığının olduğu, eşdizimleri ve eşdizimsel tanımlamayı özellikle tercih ettiği anlaşılmaktadır. Bu çalışmada DLT'nin mikro yapısı açısından sözcüklerin eşdizimlilik bilgisine dayandığı ileri sürülmüş, DLT'nin bir eşdizim sözlüğü olarak taşıdığı özellikleri ve eşdizimlerin sunuluş biçimi incelenmiştir. DLT'nin en özgün tarafının modern eşdizim sözlüklerine koşut biçimde Türkçe eşdizimleri seçme ve betimleme yöntemi olduğu, bu yönleriyle DLT'nin sözcük ve sözcük birleşmelerinin sıklık kullanımının öncelendiği bir kalıp dil birimleri ve eşdizim sözlüğü olduğu iddia edilmiştir.
* Geçişlilik hiyerarşisi, dar kapsamda İngilizce olarak kaleme alınan Doğan (2022)'de de işlenmiş... more * Geçişlilik hiyerarşisi, dar kapsamda İngilizce olarak kaleme alınan Doğan (2022)'de de işlenmiştir. Kimi örnek ve ifadeler tekrar etmekle birlikte hem içeriği hem biçimsel yapısı tümüyle değiştirilmiş, konu bu çalışmada yeni bir yaklaşımla tekrar kaleme alınmış, farklı fiil sınıfları ve geçişli fiil hiyerarşisi önerilmiştir.
Öz: Dillerin bir biçim oluşundan kaynaklanan doğal eksikliklerinin yanı sıra dillerin söz dizimin... more Öz: Dillerin bir biçim oluşundan kaynaklanan doğal eksikliklerinin yanı sıra dillerin söz diziminden kaynaklanan ayrıca birtakım kısıtlıkları ve olanakları vardır. Dillerin dil-dışı gerçekliği anlatacak sonsuz ve eksiksiz imkânları yoktur. Dillerin söz diziminin belirli bir kapasitesi ve sınırlılıkları vardır. Bir dilin temel söz dizimsel yapıları söz diziminin kapasite ve sınırlılıklarının ne olduğunu ortaya koyabilmektedir. Söz dizimsel kapasite ve sınırlılıklar aynı zamanda belirli kısıtlar ve olanaklar da ön görür. Türkçenin söz dizimi yapıları incelendiğinde üç temel söz dizimsel kısıtlılığın olduğu anlaşılır. Bunlar (i) en az bir üye kısıtı, (ii) ikinci hâlin imkânsızlığı (ii) en fazla dört üye kısıtı şeklinde ifade edilebilir. Bu ksıtlar edilgenleştirme ve ettirgenleştirme gibi dil bilgisel süreçlerle zorlanır ve söz konusu kısıtlılıkların ön gördüğü söz dizimsel sınırlar aşılmaya çalışılır. Ancak Türkçenin söz dizimi bu girişimleri engeller. Söz diziminin kısıtlılıkları Türkçe'yi birden fazla anlamsal kategori için aynı söz dizimsel yapıları kullanmaya zorlar. Bu, farklı fiil şekillerinin aynı söz dizimsel yapıda aynı ya da yakın anlamda kullanılmasına, dolayısıyla Türkçede söz dizimsel karmaşıklığın ortaya çıkmasına yol açmıştır. Araştırmanın sonucunda söz dizimsel sınırlılıkların belirsizliklere neden olmakla birlikte kimi zaman yeni anlamsal okumalara imkân verdiği ve yeni anlamsal kategorilerinin ortaya çıkmasını sağladığı iddia edilmiştir.
Çağdaş Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Eş Dizim Sözlüğü’ne Doğru: Azerbaycan ve Türkiye Türkçesinin Karşılaştırmalı Fiil Eş Dizimleri
Dillerin söz varlığı farklı ögelerden oluşur. Bir sözcük birleşmesi türü olarak eş dizimler dille... more Dillerin söz varlığı farklı ögelerden oluşur. Bir sözcük birleşmesi türü olarak eş dizimler dillerin söz varlığının en önemli ögelerinden biridir. Söz varlığının büyük bir bölümünü eş dizimler teşkil eder. Bununla birlikte eş dizimler gerek lehçeler arası metin aktarımında gerek iki farklı dilden çeviri sırasında çevirmenleri oldukça zora sokan, aynı zamanda sözlükçülerin de baş etmekte güçlük çektiği söz varlığı ögelerindendir. Eş dizimden kaynaklanan zorlukların aşılabilmesi için bir dilin söz varlığı içindeki sözcük birleşmelerinin, özellikle eş dizimlerin belirlenerek diğer sözcük biçimlerinden ayırt edilmesi ve farklı dillerden ve lehçelerden çeviri ve metin aktarımı yapılırken kaynak anlaşma birliğindeki bir sözlüksel yapı ya da eş dizimin hedef anlaşma birliğindeki hangi sözlüksel yapı ya da eş dizimle eşdeğer olduğunun bilinmesi gerekir. Bu çalışmada söz konusu amaçlara yönelik olarak Türkiye ve Azerbaycan Türkçesindeki bir eş dizimin karşılıklı olarak hangi sözlüksel yapıya karşılık geldiği belirlenmiş ve ileriye dönük olarak hazırlanması düşünülen Çağdaş Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Eş Dizim Sözlüğü için küçük bir adım atılmıştır. Fiil unsuru aynı isim unsuru değişken; isim unsuru aynı fiil unsuru değişken olmak üzere iki tipte fiil eş dizimi tespit edilmiş ve ikinci grup fiil eş dizimleri karşılaştırılmıştır. Yalancı eşdeğerlilik olgusuyla eş dizimler arasında da organik bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. Özellikle fiil eş dizimleri söz konusu olduğunda yalancı eşdeğerlik olgusunun eş dizimsel yapılarda ortaya çıktığı görülmüştür. Yalancı eş değerlikten kaynaklanan aktarma hatalarının eş dizimlerin farkına varılması ve karşılıklı belirlenmesiyle önemli ölçüde aşılabileceğini görülmektedir.
Türkçede fiiller son zamanlarda çoğunlukla tematik ya da anlamsal olarak tasnif edilmektedir. Fii... more Türkçede fiiller son zamanlarda çoğunlukla tematik ya da anlamsal olarak tasnif edilmektedir. Fiil sınıflarının, dar anlamda ise iletişim fiillerinin tematik esasa dayalı sınıfları hem sayı hem de nitelik açısından araştırmacıdan araştırmacıya farklılık gösterir. Fiil sınıflarının araştırmadan araştırmaya farklılaşmasının nedeni fiil sınıflamalarının çoğunlukla dil bilimsel sezgiye dayanmasıdır. Bu tutum anlamları, söz dizimi, üye ve rol yapısı, söz dizimsel davranışları farklı olan fiillerin aynı sınıfta değerlendirilmesine yol açmıştır. Fiillerin gerçek anlam sınıfları araştırmacıların dil bilimsel sezgilerine değil daha güvenilir, tutarlı dil bilimsel esas ve ölçütlere göre belirlenebilir. Bugün dil bilimi araştırmalarında tematik esasa dayalı tasnif çalışmaları çoktan terkedilmiş, fiiller genellikle dillere özgü geliştirilmiş dilsel esas ve ölçütlere göre tasnif edilmekte ve hibrit yaklaşımlar kullanılmaktadır. Bu tür yaklaşımlar, fiillerin eş anlamlılık, yakın anlamlılık, alt anlamlılık, çok anlamlılık gibi anlam ilişkilerini de betimleyen, anlam duyarlı fiil sınıflarının belirlenmesini kolaylaştırmaktadır. Bu çalışmada iletişim fiillerinin alt sınıflarını belirleyebilmek için Türkçeye özgü beş (5) farklı dilsel esas ve ölçüt geliştirilmiştir: üye ve rol yapısı, üye yapı yapıları, olay yapı zinciri, söz dizimsel yapı ve sözlüksel yapı. İletişim fiillerinin alt sınıfları bu esas ve ölçütlere dayanarak belirlenmiş, tematik esasa dayalı sezgisel fiil sınıflamalarına nazaran daha tutarlı ve hassas sınıflar oluşturulmuştur. İletişim fiilleri dilsel ölçütler ışığında yedi (7) ana sınıfa ayrılmıştır. Sonra her ana sınıfın fiillerin söz dizimsel yapı ve davranışlarına göre belirli söz dizimsel alt sınıflara ayrılmıştır. Diğer ölçütlerin yardımıyla her ana anlamsal ve alt söz dizimsel fiil sınıfı dört (4) farklı fiil tipiyle etiketlenmiştir. En son aşamada sınıfı temsil edebilecek prototip bir fiil ve onun anlamına göre sınıflandırma yapılmıştır. Bu süreç, anlam duyarlı I. tip otuz bir (31) iletişim fiil sınıfını ortaya çıkarmıştır.
Fiiller gibi onlardan türeyen ve adlaşmak suretiyle dil bilgisel sözcük türü değişimine uğrayan s... more Fiiller gibi onlardan türeyen ve adlaşmak suretiyle dil bilgisel sözcük türü değişimine uğrayan sıfat-fiillerin de bir istem bilgisi ve buna bağlı olarak gerçekleşen söz dizimsel ve anlam bilimsel bir yapısı vardır. Sıfat-fiiller, bu potansiyeli türediği fiilin istem bilgisinden miras olarak devralır. Bununla birlikte sıfat-fiillerin söz dizimsel ve anlam bilimsel yapı ve davranışları adlaşma sürecinde adlaşmanın türüne, adlaşma derecesine ve sözlükselleşmeye bağlı olarak değişir ve çeşitlenir. Adlaşma, söz diziminde ana cümlenin fiilinin belirlediği farklı taşıma (movement) ve yükselme (raising) olaylarının ortaya çıkmasına yol açar. Bu, sıfat-fiillerin cümlede farklı söz dizimsel davranışlar göstermesine, isim ya da sıfat işlevinde farklı söz dizimsel kategorilerde kullanılmasına neden olur. Adlaşma -An, -mIş ve -dIk ile teşkil edilen sıfat-fiil şekillerinin dil bilgisel; -r, -Ar, -Ir, -mAz ile teşkil edilenlerin ise sözlüksel unsurlara dönüşmesine sebep olur. Dil bilgisel adlaşma fiillerin söz dizimsel çevresini belirleme gücünü etkilemezken sözlüksel adlaşma sıfat-fiillerin istem bilgisini ve söz dizimsel çevresini belirleme gücünü kaybetmesine yol açar. Bu durum, sıfat-fiillerin farklı istem bilgisinin dolayısıyla, farklı söz dizimsel ve anlamsal yapılarının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Anahtar Sözcükler: Türkçe, adlaşma, sıfat-fiiller, istem değiştirimi, söz dizimsel ve anlamsal yapı.
Öz Türkçede şekil bilgisel, söz dizimsel, sözlüksel ve birleşimsel ettirgenlik olmak üzere dört f... more Öz Türkçede şekil bilgisel, söz dizimsel, sözlüksel ve birleşimsel ettirgenlik olmak üzere dört farklı ettirgenleştirme biçiminin olduğu söylenebilir. Her ettirgenlik biçimi fiilin istemini değiştirir. Ettirgenleştirme biçimlerinin Türkçede istem artırma, istem düzenleme, istem tanımlama, hem istem artırma hem de düzenleme olmak üzere dört farklı istem değiştirimine yol açtığı görülür. İstem değiştirimi Türkçede gelişi güzel gerçekleşmez. Türkçede istem değiştirimi bilhassa, şekil bilgisel ettirgenlik özne seçme ve dil bilgisel işlevler hiyerarşisine göre gerçekleşir. Bu, belirli anlam bilimsel rollerin ve dil bilgisel işlevlerin cümlenin söz dizimsel ve anlam bilimsel yapısına katılmasına yol açar. Söz konusu dil bilimsel hiyerarşiler ve fiillerin anlam bilimsel istemi şekil bilgisel ettirgenlik dışında diğer ettirgenlik biçimlerinin kullanılmasını zorunlu kılar. Fiilin istemi birinci, ikinci ve üçüncü ettirgenlikle artırılabilir. Ancak istem artırımı özellikle belirli fiil sınıflarıyla söz dizimi tarafından kısıtlanır. Bu, Türkçede çok anlamlı ya da belirsiz söz dizimsel yapıların ortaya çıkmasına neden olur. Türkçede ettirgenleştirme biçimleri, bilhassa şekil bilgisel ettirgenlik ile sözlüksel ettirgenlik birbiriyle zıtlaşır. Birinin olması durumunda diğerinin olmadığı söylenebilir. Anahtar kelimeler: İstem, ettirgenlik, Türkçe istem değiştirimi, çatı, fiil türetimi. Abstract It can be said that there are four different forms of causation in Turkish, namely morphological, syntactic, lexical and combinational causative. It has been seen that the forms of the causativisation have caused four different valency alternations in Turkish, namely valency increasing, valency decreasing, valency rearranging valency identifying, both valency rearranging and valency identifying. Valency alternation does not happen in Turkish randomly. Valency Alternation, especially morphological causative occurs according to Subject Choice Hierarchy and grammatical relations hierarchy. This leads to the participation of certain semantic roles and grammatical functions in the syntactic and semantic structure of the sentence. The linguistic hierarchies and semantic valency of verbs necessitate the use of other causativisation forms other than the form of morphological causative. The first, second and third causality can increased the valency of verb. However, valency alternation is restricted by syntax, especially with certain verb classes. This has led to the emergence of * Doç. Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Samsun-Türkiye. El-mek:
Özet Bir duyguyu, düşünceyi, olayı ya da en geniş anlamıyla bir süreci ifade eden fiiller belirli... more Özet Bir duyguyu, düşünceyi, olayı ya da en geniş anlamıyla bir süreci ifade eden fiiller belirli söz dizimsel davranışlar sergilerler. Fiillerin sınırsız sayıda söz dizimsel yapılar kurma olasılığı yoktur. Cümlenin söz dizimsel koşullarının ve temel söz dizimsel yapısının fiilin söz dizimsel istem bilgisine göre kısıtlandığı ve çeşitlendiği söylenebilir. Bu, fiillerin söz dizimsel açıdan sınıflandırılabileceği anlamına gelmektedir. Türkçe fiillerin alternatif kullanımlar da dâhil olmak üzere en çok 40 söz dizimsel davranışının ve temel cümle yapısının olduğu söylenebilir. Bununla birlikte 40 söz dizimsel davranışın hepsi aynı sıklığa sahip değildir. Bazı söz dizimsel davranışların çok daha sık kullanıldığı ve öncelikli olduğu görülür. Bu, Türkçenin evrimsel dil bilgisinin oluşturulmasında kayda değer bir bilgi olup özellikle yabacı dil öğretiminde öncelikli söz dizimsel yapıların neler olduğu ve hangi fiillerin öncelikle öğretilmesi konusunda öğreticilere fikir verebilecek niteliktedir. Anahtar Kelimeler: Fiil, söz dizimsel fiil sınıfları, söz dizimsel sınırlılıklar, istem bilgisi. Abstract Verbs that express a feeling, a thought, an event, or a process in the broadest sense exhibit certain syntactic behaviors. The facts are unlikely to establish an unlimited number of syntactic constructs. It can be said that the syntactic conditions and the basic syntactic structure of sentence are restricted and diversified according to the syntactic valency information of the verb. This means that the verbs can be classified syntactically. It can be said that Turkish verbs have at most 40 syntactic behaviors and basic sentence structure including alternative uses. However, not all 40 syntactic behaviors have the same frequency. It is seen that some syntactic behaviors are used much more frequently and have priority. This is an invaluable source of knowledge for the evolutional grammar of Turkish language, and it is of particular relevance to the teacher as to what precedes syntactic structures in foreign language teaching and which verbs are primarily taught.
Özet Fiiller başta olmak üzere sıfatlar, isimler ve edatlar yönetici birer unsur olarak söz dizim... more Özet Fiiller başta olmak üzere sıfatlar, isimler ve edatlar yönetici birer unsur olarak söz dizimsel çevresinde belirli sayıda istem boşluğu açar. Sözlük unsurları, açtığı istem boşluklarını belirli sentagmatik tamlayıcılarla doldurmak ve tamlayıcılarına kimi anlam bilimsel rolleri yüklemek suretiyle belirli söz dizimsel ve anlam bilimsel yapıların meydana gelmesini sağlar. Fiil, sıfat, isim ve edatların çevresinde oluşturduğu, istem bilgisi adı da verilen söz dizimsel ve anlam bilimsel yapı bir dilin dil bilgisi ve anlam bilimi ile ilgili önemli bilgiler sunar. Örneğin TS'de çekmek fiili " bir şeyi tutup kendine veya başka bir yöne doğru yürütmek " anlamıyla çevresinde üç istem boşluğu açar. (1a)'da çekmek fiili açtığı istem boşluklarını yalın durum yükleme ve yönelme durum ekli tamlayıcılarla doldurur. (2a) ve (3a)'da yakın ve yoksun sıfatları ise söz dizimsel çevresinde bir istem boşluğu açar ve bu boşlukları sırasıyla yönelme ve ayrılma durum ekli birer tamlayıcılarla doldurur. (4a)'da eğilim isminin söz dizimsel çevresinde bir istem boşluğu açtığı ve bunun yönelme durum ekli bir tamlayıcıyla doldurulduğu görülürken (5a)'da kadar edatı çevresinde yönelme ve ayrılma durum ekli tamlayıcılarla doldurulabilecek iki istem boşluğu açmıştır. Söz konusu unsurların açtığı istem boşlukları gerek duydukları belirli tamlayıcılarla doldurulmazsa bu ifadeler dil bilgisel açıdan yanlış ya da eksik olur (1b-5b); dolayısıyla bir anlam belirsizliğine yol açar. 1a) Çocuk tabağı önüne çekti. 1b)*Çocuk tabağı çekti. 2a) Adam annesine yakın bir mahallede oturuyordu. 2b) *Adam yakın bir mahallede oturuyordu. 3a) Adaletten yoksun bir ülkede ileri demokrasiden söz edilemez. 3b) yoksun bir ülkede ileri demokrasiden söz edilemez. 4a) İnsanoğlunun, yaradılıştan medeniliğe eğilimi vardır. 4b) *İnsanoğlunun, yaradılıştan eğilimi vardır. 5a) Köyden şehre kadar yorgun argın yürüdük. 5b) *Köyden kadar yorgun argın yürüdük. Tek dilli genel sözlüklerde sözlük birimlerle ilgili ses bilgisi, şekil bilgisi, anlam bilimi ve söz dizimi başta olmak üzere çeşitli dil bilimsel bilgiler verilir. Fiil, isim, sıfat ve edatların söz dizimsel istem bilgisi bir dilin önemli dil bilgisel yapılarından olup sözlüklerde betimlenmesi gereken bilgilerin başında gelir. Ancak TS, sözlüksel unsurların istem bilgisiyle ilgili bilgiye ya gelişi güzel ve tutarsız ya da hiç yer vermemektedir. Örneğin TS, 43 farklı anlamı olan çekmek fiilinin istem bilgisiyle ilgili olarak, eksik de olsa " –i,-e " biçiminde tek bir söz dizimsel betimleme yapmıştır. Ancak sözlük unsurlarının değişmeyen bir istem bilgisi yoktur. Bir fiilin istem bilgisi anlamına göre değişebilmektedir. Bu bakımdan çekmek fiilinin tek bir söz dizimsel yapısından bahsedilemez. İsim, sıfat ve edat etiketli diğer sözlük unsurlarının istem bilgisinin ise TS'de hiç betimlenmediği görülür. TS'nin tek dilli genel bir sözlük olarak daha yetkin olabilmesi için tüm sözlüksel unsurların istem bilgisinin belirli bir dil bilimsel kuram ve yönteme göre tutarlı ve eksiksiz biçimde betimlenmesi gerekir. Anahtar Sözcükler: Türkçe Sözlük, istem bilgisi, fiil, sıfat, isim, edat Abstract Adjectives, nouns, postpositions and especially verbs open specific valency slots in syntax. Lexical units fill the valency slots opened with specific syntagmatic complements and load some semantic roles to coplements and thereby constitute specific syntactic and semantic constructions. Syntactic and semantic constructions that verbs, adjectives, noun and postpostions form which are also named valency information presents important datum related grammar and semantics of a language, For example, verb çekmek " pull " opens three valency slots. Verb çekmek fills the coplements with nominative, accusative and dative case to valency slots opened in (1a). However, in (2a) and (3a) adjectives yoksun and yakın open single valency slot and they fill the coplements of dative and ablative to this valency slots respectively. It seems that noun eğilim opens single valency slot in syntax and fills the coplement with dative case to this valency slot in (4a); however, in (5a) postposition kadar opens two valency slots in syntax and fills the coplements with dative and ablative case
Orta çatı dünya dillerinin en temel ve dikkat çekici dil bilgisel kategorilerinden biridir. Buna ... more Orta çatı dünya dillerinin en temel ve dikkat çekici dil bilgisel kategorilerinden biridir. Buna karşın Türkçede birkaç çalışma dışında orta çatı pek kabul görmez. Bu, orta çatının biçim-sözdizimsel ve anlam bilimsel özelliklerinin tam olarak belirlenememesine yol açmıştır. -(X)n-ve -(X)l-ile teşkil edilmiş fiil şekilleriyle tanımlanan orta çatı Türkçede çoğunlukla biçim-sözdizimsel özellikleri aynı olan ayrık geçişsiz, kişisiz edilgen gibi farklı çatı kategorileriyle, özellikle de dönüşlülükle karıştırılmıştır. Dönüşlülük ve edilgenlik daha geç dönemde oluşmuştur. Orta çatı ise çok daha eski ve asli bir yapıdır. Bugün dönüşlü kabul edilen fiil şekilleri gerçekte Eski Türkçeden beri kullanılan orta çatı fiilleridir. Orta çatı ve dönüşlülüğün Türkçede farklı ifade yolları vardır.
Öz: Eşdizimlilik bazı sözcüklerin birbiriyle karşılıklı öncelikleri olduğu ve birbirini gerektird... more Öz: Eşdizimlilik bazı sözcüklerin birbiriyle karşılıklı öncelikleri olduğu ve birbirini gerektirdiği sözcük birleşmelerini ifade eder. İyi bir sözlük gerekli eşdizimsel yapıları içermeli ve en iyi biçimde betimleyebilmelidir. Türkçe Sözlük'te (TS), eşdizimlilik farkındalığının olmadığı, özellikle isim+fiil unsurlarından oluşan fiilsel eşdizimli yapıların sözlük bilimsel bir yönteme göre değil, çoğunlukla anlık sezgilere dayalı ve rastgele betimlendiği görülür. TS'de fiilsel eşdizimlilik bilgisinin farklı betimleme biçimlerinin olduğu tespit edilmiştir. TS'nin fiilsel eşdizimli yapıları kimi zaman tümüyle göz ardı ettiği, kimi zaman fiilin tanımları ve örnekleri içinde betimlediği, kimi zaman da birleşik yapılarla karıştırdığı, özellikle deyim ve birleşik fiil içinde değerlendirdiği görülür. Oysa fiilsel eşdizimli yapılar deyim ve birleşik fiillerden farklı bir sözcük birleşmesidir. Bu yapıların, sözlük bilimi açısından nerede, nasıl ve ne kadarının betimleneceğine ve kaydedileceğine karar verilmesi gerekir.
Genel sözlükler deyim, atasözü, kalıp söz gibi sözcük birleşmelerinin yanı sıra bileşenlerinin de... more Genel sözlükler deyim, atasözü, kalıp söz gibi sözcük birleşmelerinin yanı sıra bileşenlerinin değiştirim sınırlılığının olduğu, sözlüksel bağlama özgü özelleşmiş bir anlam ifade eden eşdizimleri de betimleyebilmelidir. Ancak Türkçe Sözlük'te sözlüksel unsurların eşdizimlilik bilgisiyle ilgili bir farkındalık yoktur. Sıfatların eşdizimsel sınırlılıkları ya tümüyle göz ardı edilmiş ya da gelişi güzel, tutarsız ve eksik biçimde betimlenmiştir. Türkçe Sözlük'te sıfatların eşdizimlilik bilgisinin birbirinden oldukça farklı sunuş biçimleri vardır. Sıfat+isim yapısında olan ağır iş, ağır söz gibi eşdizimler kimi zaman birer birleşik isim olarak kimi zaman da bir anlam girişi olarak tanımlanmıştır. Bir sıfatın bir sürü eşdizimsel kullanımı ve bu kullanımdan doğan özelleşmiş anlamları vardır. Bir sıfatın eşdizim sınırlılıkları betimlenmesi gerekmekle birlikte ağır sıfatının ağır + misafir/ konuk; ağır + makyaj vs. gibi eşdizimsel kullanımlarından doğan tüm özelleşmiş anlamlarının tanımlanmasının imkânı yoktur.
Anemon Muş Alparslan Üniversitesi sosyal bilimler dergisi, Dec 25, 2021
Öz: Dillerin bir biçim oluşundan kaynaklanan doğal eksikliklerinin yanı sıra dillerin söz dizimin... more Öz: Dillerin bir biçim oluşundan kaynaklanan doğal eksikliklerinin yanı sıra dillerin söz diziminden kaynaklanan ayrıca birtakım kısıtlıkları ve olanakları vardır. Dillerin dil-dışı gerçekliği anlatacak sonsuz ve eksiksiz imkânları yoktur. Dillerin söz diziminin belirli bir kapasitesi ve sınırlılıkları vardır. Bir dilin temel söz dizimsel yapıları söz diziminin kapasite ve sınırlılıklarının ne olduğunu ortaya koyabilmektedir. Söz dizimsel kapasite ve sınırlılıklar aynı zamanda belirli kısıtlar ve olanaklar da ön görür. Türkçenin söz dizimi yapıları incelendiğinde üç temel söz dizimsel kısıtlılığın olduğu anlaşılır. Bunlar (i) en az bir üye kısıtı, (ii) ikinci hâlin imkânsızlığı (ii) en fazla dört üye kısıtı şeklinde ifade edilebilir. Bu ksıtlar edilgenleştirme ve ettirgenleştirme gibi dil bilgisel süreçlerle zorlanır ve söz konusu kısıtlılıkların ön gördüğü söz dizimsel sınırlar aşılmaya çalışılır. Ancak Türkçenin söz dizimi bu girişimleri engeller. Söz diziminin kısıtlılıkları Türkçe'yi birden fazla anlamsal kategori için aynı söz dizimsel yapıları kullanmaya zorlar. Bu, farklı fiil şekillerinin aynı söz dizimsel yapıda aynı ya da yakın anlamda kullanılmasına, dolayısıyla Türkçede söz dizimsel karmaşıklığın ortaya çıkmasına yol açmıştır. Araştırmanın sonucunda söz dizimsel sınırlılıkların belirsizliklere neden olmakla birlikte kimi zaman yeni anlamsal okumalara imkân verdiği ve yeni anlamsal kategorilerinin ortaya çıkmasını sağladığı iddia edilmiştir.
In the vocabulary of natural languages, at first glance, it can be thought that the elements cons... more In the vocabulary of natural languages, at first glance, it can be thought that the elements consisting of separate words are much more. However, the situation is not what it is supposed to be. In natural languages, words are not isoleted, but rather co-occur in certain syntactic structures and in a limited lexical environment. This means that much of the vocabulary of a language is formed by formulaic language units. In addition to forming a large part of the vocabulary of the language, formulaic language units also ensure that the expression of the native speakers and the second language speakers are natural and fluent and reduces the burden of scientific processing on the language arising from the production of text. In Turkish teaching books to foreigners, words are tried to be taught regardless of the formulaic language units in which they are used and regardless of the lexical stereotyping phenomenon. In this study, using the document analysis method and scanning model, the basic user (A1) level in Istanbul Turkish Textbook for Foreigners Despite the frequent use of formulaic language units and its importance in language teaching, to make a situation determination about word teaching activities and to make awareness about furmulaic language units in Turkish teaching. whether it is intended. The frequency of usage of formulaic language units in the texts used in the texts used in İstanbul Turkish Textbook A1 was compared with the ratio of word teaching exercises. Although the frequency of formulaic language units in the texts was quite high, it was seen that they did not have awareness in word teaching and exercises and that they did not have any awareness of their functional roles. In order to improve the vocabulary knowledge, comprehension depth of the learners and to facilitate the lexical context of the words, vocabulary teaching exercises models suitable for acquiring stereotyped language units should be developed.
Vezirköprü ve Havza yöresi ağızlarında çeşitliliğiyle dikkat çeken yabani bitki adları Türkçenin ... more Vezirköprü ve Havza yöresi ağızlarında çeşitliliğiyle dikkat çeken yabani bitki adları Türkçenin söz varlığı açısından önemlidir. Türkçenin zengin söz varlığının dikkat çekici öğelerinden olduğu düşünülen yabani bitki adları, Türkçenin kavramlaştırma gücünü ve kavramlaştırma sırasında başvurulan anlatım yollarını ortaya koymaktadır. Bu çalışmada elde edilen bulgular Türkçede nesne, varlık ve kavramların adlandırılmasında hangi unsurların belirleyici olduğunu ortaya koyabilecek niteliktedir. Anadolu ağızlarına özgü anlatım özelliklerinin görüldüğü yabani bitki adları, Türkçenin geniş anlatım olanaklarını ortaya koymakta ve bu ağızların Türkçenin hemen hemen bütün türetme kurallarından ve anlatım yollarından faydalandığını göstermektedir.
Korkut Ata Türkiyat uluslararası Türk dili ve edebiyatı araştırmaları dergisi, Dec 30, 2022
Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT) günümüz modern sözlüklerinden beklenen bilgi tiplerinin tamamını bütün... more Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT) günümüz modern sözlüklerinden beklenen bilgi tiplerinin tamamını bütünüyle içermese de sözcüklerin eşdizimlilik bilgisini çeşitli yollarla titizlikle betimler. DLT'nin sıklık kullanımının öncelendiği, eşdizimlere dayalı bir yapısının ve yönteminin olduğu, sözcüklerin çoğunlukla eşdizimsel kullanımına ve anlamına göre betimlendiği ileri sürülebilir. DLT'de benimsenen bu tutum DLT'nin sözlük türünün, amacının ve hedef kitlesinin ne olabileceği hakkında önemli bazı ipuçları vermektedir. DLT, yazın alanında çoğunlukla ansiklopedik bir sözlük olarak kabul edilir. DLT'nin mikro yapısı incelendiğinde amacına ve hedef kitlesine uygun olarak kullanım sıklığı yüksek, çoğunlukla edim bilimsel bilgisinin de verildiği kalıp dil birimleri ve eşdizim sözlüğü özellikleri taşıdığı görülür. Buna, DLT'de özellikle fiilleri doğrudan tanımlamak ya da açıklamak yerine eşdizimsel kullanımı ve sınırlılıkları verilerek eşdizimsel anlamlarıyla tanımlanması delil gösterilebilir. Zira Kâşgarlı'nın yüksek seviyede eşdizimlilik farkındalığının olduğu, eşdizimleri ve eşdizimsel tanımlamayı özellikle tercih ettiği anlaşılmaktadır. Bu çalışmada DLT'nin mikro yapısı açısından sözcüklerin eşdizimlilik bilgisine dayandığı ileri sürülmüş, DLT'nin bir eşdizim sözlüğü olarak taşıdığı özellikleri ve eşdizimlerin sunuluş biçimi incelenmiştir. DLT'nin en özgün tarafının modern eşdizim sözlüklerine koşut biçimde Türkçe eşdizimleri seçme ve betimleme yöntemi olduğu, bu yönleriyle DLT'nin sözcük ve sözcük birleşmelerinin sıklık kullanımının öncelendiği bir kalıp dil birimleri ve eşdizim sözlüğü olduğu iddia edilmiştir.
The journal of academic social science studies, 2016
In the dictionaries of European languages, what arguments verbs and other lexical items take and ... more In the dictionaries of European languages, what arguments verbs and other lexical items take and what meanings these collocations create are listed in detail. In Turkish dictionaries, however, the case-marked arguments verbs can take are either given incompletely, disorderly, wrongly, or not given at all. Valency dictionaries serve as a source of reference for describing the morphological information of lexical items while preparing general purpose dictionaries. Valency dictionary is a type of dictionary that lists in a detailed fashion the logical, syntactic, morphological, semantic and collocational conditions and limits of lexical items and various structures that are formed accordingly. In world languages, valency of lexical items and valency dictionaries that consists of this information have attracted extensive attention, and such dictionaries for many languages, European languages in particular, have been published. It is seen that valency dictionaries, giving detailed information on the logical, syntactic and semantic structures of natural languages, have drawn little attention and been neglected in Turkish. Valency dictionaries contribute to different fields in various ways. Besides defining a language in terms of logical, syntactic and semantic aspects, valency dictionaries provides researchers with invaluable information regarding language teaching, natural language processing and dictionary production. The structure of a valency dictionary consists of different components. In general, various types of information can be clarified in a valency dictionary such as the number of arguments a lexical item requires for a specific meaning, the type and function of arguments, their syntactic valency structure, the morphological limitations of arguments, obligatory, optional and contextual arguments, syntactically strict positions, collocational limitations, alternative arguments and structures, variations of valency according to voice, semantic roles arguments take, optional limitations arguments carry and semantic valency structures. Valency dictionaries can change in line with the priorities and needs of the dictionary makers.
international journal of turkish literature culture education, 2018
Bir duyguyu, düşünceyi, olayı ya da en geniş anlamıyla bir süreci ifade eden fiiller belirli söz ... more Bir duyguyu, düşünceyi, olayı ya da en geniş anlamıyla bir süreci ifade eden fiiller belirli söz dizimsel davranışlar sergiler. Fiillerin sınırsız sayıda yapı kurma olasılığı olmadığı gibi her fiilin her söz dizimsel yapıda gerçekleşme imkânı da yoktur. Cümlenin söz dizimsel koşullarının ve temel yapısının fiilin istem bilgisine göre kısıtlandığı ve çeşitlendiği söylenebilir. Bu, fiillerin söz dizimi açısından sınıflandırılabileceği anlamına gelmektedir. Türkçe fiillerin alternatif kullanımlar da dâhil olmak üzere en çok 40 söz dizimsel davranışının ve temel cümle yapısının olduğu söylenebilir. Bununla birlikte 40 farklı davranışın hepsi aynı sıklığa sahip değildir. Bazılarının çok daha sık kullanıldığı ve öncelikli olduğu görülür. Bu, Türkçenin evrimsel dil bilgisinin oluşturulmasında kayda değer bir bilgidir. Özellikle yabacı dil öğretiminde öncelikli söz dizimsel yapıların neler olduğu ve hangi fiillerin öncelikle öğretilmesi gerektiği konusunda öğreticilere fikir verebilecek niteliktedir.
Korkut Ata Türkiyat uluslararası Türk dili ve edebiyatı araştırmaları dergisi, Mar 25, 2023
Grammatical Equivalence and Losses in Dîvânu Lugâti't-Türk and its Secondary Translations:-(I)ş-M... more Grammatical Equivalence and Losses in Dîvânu Lugâti't-Türk and its Secondary Translations:-(I)ş-Morpheme Nuh DOĞAN Öz Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT), 11. yüzyıl Türk dilinin söz varlığını temel alan Türkçe-Arapça çeviri bir sözlüktür. Çeviri eyleminin amacı iki dil arasında eşdeğerlilik sağlamaktır. Çeviride eşdeğerlik sağlamak ise oldukça güçtür. Arapça ve Türkçenin hem dilsel hem de kültürel açıdan oldukça farklı olması DLT'de kimi dil bilgisel kategorilerin Arapçaya aktarılmasında birtakım eşdeğerlik sorunları ve anlam kayıplarının yaşanmasına neden olmuştur. Karahanlı Türkçesinde-(I)ş-biçim biriminin işaretlediği başta işteşlik ve diğer farklı işlevlerinin Arapçada bire bir "dil bilgisel eşdeğer" karşılığı yoktur. Bu durum Türkçede farklı olay tiplerini işaretleyen-(I)ş-biçim biriminin dil bilgisel işlevlerinin kaybolmasına ve yanlış şekilde hedef dilin işlevlerinin kopyalanmasına neden olmuştur. Bu,-(I)ş-biçim biriminin işlevlerinin belirlenmesini güçleştirmiş ve yanlış aktarılmasına neden olmuştur. DLT'nin ikincil çevirilerinde (Arapça-Türkiye Türkçesi) orijinal metin ve dilden hareket edilmediğinden anlam kayıplarının katlandığı, dil bilgisel eşdeğerliğin sağlanması bir yana Arapça dil bilgisel kategorilerin aktarılmasına ve-(I)ş-biçim biriminin işlevlerinin yanlış betimlenmesine neden olduğu görülmektedir. Bu çalışmada DLT ve çevirilerinde-(I)ş-biçim biriminin işlevlerinin çevirisinde yaşanan anlam kayıpları ve eşdeğerlik sorunu üzerinde durulmuştur. DLT ve çevirilerinde-(I)ş-biçim biriminin dil bilgisel eşdeğerliğinin sağlanamadığı ve çeşitli kayıplara maruz kaldığı ileri sürülmüştür. Dilsel köken ve kültür ortaklığının eşdeğerliğin sağlanmasını kolaylaştırdığı dikkate alınarak dil bilgisel eşdeğerliğin Karahanlı Türkçesinden Türkiye Türkçesine "dil içi çeviri" yapılarak belirlenebileceği ileri sürülmüş;-(I)ş-biçim biriminin biçim-söz dizimsel yaklaşımlarla bazı dil bilgisel işlevleri belirlenmiştir.
Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi sosyal bilimler dergisi, Dec 31, 2022
* Geçişlilik hiyerarşisi, dar kapsamda İngilizce olarak kaleme alınan Doğan (2022)'de de işlenmiş... more * Geçişlilik hiyerarşisi, dar kapsamda İngilizce olarak kaleme alınan Doğan (2022)'de de işlenmiştir. Kimi örnek ve ifadeler tekrar etmekle birlikte hem içeriği hem biçimsel yapısı tümüyle değiştirilmiş, konu bu çalışmada yeni bir yaklaşımla tekrar kaleme alınmış, farklı fiil sınıfları ve geçişli fiil hiyerarşisi önerilmiştir.
Ordu üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü sosyal bilimler araştırmaları dergisi, Nov 20, 2022
Türkçede fiiller son zamanlarda çoğunlukla tematik ya da anlamsal olarak tasnif edilmektedir. Fii... more Türkçede fiiller son zamanlarda çoğunlukla tematik ya da anlamsal olarak tasnif edilmektedir. Fiil sınıflarının, dar anlamda ise iletişim fiillerinin tematik esasa dayalı sınıfları hem sayı hem de nitelik açısından araştırmacıdan araştırmacıya farklılık gösterir. Fiil sınıflarının araştırmadan araştırmaya farklılaşmasının nedeni fiil sınıflamalarının çoğunlukla dil bilimsel sezgiye dayanmasıdır. Bu tutum anlamları, söz dizimi, üye ve rol yapısı, söz dizimsel davranışları farklı olan fiillerin aynı sınıfta değerlendirilmesine yol açmıştır. Fiillerin gerçek anlam sınıfları araştırmacıların dil bilimsel sezgilerine değil daha güvenilir, tutarlı dil bilimsel esas ve ölçütlere göre belirlenebilir. Bugün dil bilimi araştırmalarında tematik esasa dayalı tasnif çalışmaları çoktan terkedilmiş, fiiller genellikle dillere özgü geliştirilmiş dilsel esas ve ölçütlere göre tasnif edilmekte ve hibrit yaklaşımlar kullanılmaktadır. Bu tür yaklaşımlar, fiillerin eş anlamlılık, yakın anlamlılık, alt anlamlılık, çok anlamlılık gibi anlam ilişkilerini de betimleyen, anlam duyarlı fiil sınıflarının belirlenmesini kolaylaştırmaktadır. Bu çalışmada iletişim fiillerinin alt sınıflarını belirleyebilmek için Türkçeye özgü beş (5) farklı dilsel esas ve ölçüt geliştirilmiştir: üye ve rol yapısı, üye yapı yapıları, olay yapı zinciri, söz dizimsel yapı ve sözlüksel yapı. İletişim fiillerinin alt sınıfları bu esas ve ölçütlere dayanarak belirlenmiş, tematik esasa dayalı sezgisel fiil sınıflamalarına nazaran daha tutarlı ve hassas sınıflar oluşturulmuştur. İletişim fiilleri dilsel ölçütler ışığında yedi (7) ana sınıfa ayrılmıştır. Sonra her ana sınıfın fiillerin söz dizimsel yapı ve davranışlarına göre belirli söz dizimsel alt sınıflara ayrılmıştır. Diğer ölçütlerin yardımıyla her ana anlamsal ve alt söz dizimsel fiil sınıfı dört (4) farklı fiil tipiyle etiketlenmiştir. En son aşamada sınıfı temsil edebilecek prototip bir fiil ve onun anlamına göre sınıflandırma yapılmıştır. Bu süreç, anlam duyarlı I. tip otuz bir (31) iletişim fiil sınıfını ortaya çıkarmıştır.
The Journal of International Social Research, Dec 30, 2019
YABANCILARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE EŞDİZİMSEL FARKINDALIK VE ÖĞRENİCİLERİN EŞDİZİM YETERLİKLERİ * COL... more YABANCILARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE EŞDİZİMSEL FARKINDALIK VE ÖĞRENİCİLERİN EŞDİZİM YETERLİKLERİ * COLLOCATIONAL AWARENESS IN TEACHING TURKISH TO FOREIGNERS AND COLLOCATIVE COMPETENCIES OF LEARNERS Nuh DOĞAN Öz Türkçeyi yabancı dil olarak öğrenenler dil edinim süreci boyunca çeşitli dil bilgisel ve sözlüksel hatalar yaparlar. Öğrenicilerin yaptıkları en temel sözlüksel hatalar dil ediniminin ve söz varlığının önemli kısmını oluşturan eşdizimlerin kullanımında gözlemlenir. Dil öğretiminde sözlüksel yapı hataları çoğunlukla pek dikkate alınmaz, dil bilgisel hatalar öncelikli düzeltilmesi gereken hatalar olarak kabul görülür. Eşdizimsel yapılar dilin doğal, akıcı ve doğru kullanımını sağlayan en az dil bilgisel yapıların kullanımı kadar önemli yeterliklerden biridir. Eşdizim yeterliliği ana dili gerek ikinci dil konuşurunun ifadesinin doğal ve akıcı olmasını sağlarken konuşurun metin üretiminden kaynaklanan dil bilimsel işlem yükünü de azaltır. Samsun OMÜ-Türkçe Merkezinde, Türkçe yabancı dil öğrenicilerinin yazma etkinlikleri incelendiğinde eşdizimsel söz varlığını yeterince kullanamadıkları, Türkçe sözlüksel yapılar yerine ana dillerinden ya da ikinci dil olarak konuştukları dillerden kopyalanmış sözlüksel yapıları ve eşdizimleri kullandıkları tespit edilmiştir. Bu durum, İstanbul-Yabancılar İçin Türkçe Ders Kitabının eşdizimlilik farkındalığıyla ve eşdizimlilik bilgisine verdiği yer ve önemle ilişkilendirilmiştir. Öğrenicilerin yaptıkları sözlüksel hatalar eşdizimsel söz varlığının göz ardı edilmesine, sözcük öğretimi etkinliklerinde eşdizimsel söz varlığına yer verilmemesine bağlanmıştır.
Anemon Muş Alparslan Üniversitesi sosyal bilimler dergisi, Dec 11, 2020
Bu makale kuramsal açıdan X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu'nda (17-19 Ekim 2018, Eski... more Bu makale kuramsal açıdan X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu'nda (17-19 Ekim 2018, Eskişehir) sunulan "Türkçede Dil Bilgisel Eşdizimlilik" başlıklı kısa bildiriye dayanmaktadır. Kimi örnek ve ifadeler tekrar etmekle birlikte hem içeriği hem biçimsel yapısı hem de kuramsal çerçevesi tümüyle değiştirilmiş, yeni bir yaklaşımla tekrar kaleme alınarak hacimli bir makaleye dönüştürülmüştür.
Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, Mar 15, 2016
Nuh DOĞAN * ÖZ +Ik, +Ak ve +tIk ekleri işlek olmamakla birlikte Eski Türkçeden beri birer küçültm... more Nuh DOĞAN * ÖZ +Ik, +Ak ve +tIk ekleri işlek olmamakla birlikte Eski Türkçeden beri birer küçültme ve sevgi ifade eden ek olarak Türk dilinin farklı dönem metinlerinde kullanılmıştır. Bununla birlikte Ik, +Ak ve +tIk eklerinin çoğunlukla küçültme ve sevgi işlevi dışında metoforik kullanımlarının olduğu görülür. Samsun ve yöresi ağızlarında +Ik, +Ak ve +tIk ekleri çeşitli varlık adları yapması yanı sıra özellikle lakapların türetiminde de sıklıkla kullanılmıştır: Arük, Sülek, Bahtük, Cozuruk, Bıcırık, Bızırdık vs. Ancak +Ik, +Ak ve +tIk eklerinin çoğu zaman Türkçe kelime yapımı kurallarına aykırı biçimde lakap türettiği görülür:Arük, Sülek, Bahtük vs. Kural dışı türetilen lakaplar daha çok şahıs adlarından türetilmiştir. Bu türden lakapların örnekseme ve çocuk dilinin etkisiyle ortaya çıktığı ileri sürülebilir.
In this study it has been aimed to present the main reasons of subject problem and relations betw... more In this study it has been aimed to present the main reasons of subject problem and relations betwen subject and other levels of syntax, and to suggest linguistic a approach which can be solve the problems such as definition, types and morphem of subject. In Turkish the subject has been described in terms of different grammatical and functional relations since the subject has different organic relations betwen levels of language. This apraoch has highly prevented determining real identity. To describe the subject with logical, semantic, pragmatic and syntactic components of language has caused the main problems such as definition, types and morphem of subject. This problems of subject can only be overcomed when the sentence is analyzed in the separate levels of language. In the syntactic level subject is immediate cunstituent that is nominative case in sentence. In the logical level subject can be first or second argument according to voice of verb. In the semantic level subject represents various semantic roles such as agent, experiencer, instigator, causer, patient and theme etc. In the pragmatic level subject can code the focus and topic which are main components of information structure.
Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
Türkçede geçişlilik her ne kadar anlamsal bir olgu olarak tanımlansa da çoğunlukla katı söz dizim... more Türkçede geçişlilik her ne kadar anlamsal bir olgu olarak tanımlansa da çoğunlukla katı söz dizimsel bir ölçüte, yani en az iki üyeli fiillerin cümlede sadece yükleme durumunda Nesne almasına bağlanmıştır. Geçişliliğin farklı söz dizimsel yapı ya da durum çerçeveleriyle kodlanabileceği göz ardı edilmiş ve tek tip geçişlilik tasarlanmıştır. Ancak geçişliliğin farklı dereceleri vardır ve fiilleri katı söz dizimsel bir ölçüte dayanarak geçişli ve geçişsiz diye iki keskin sınıfa ayırmak mümkün değildir. İki (2) ve üç (3) üyeli fiiller az ya da çok, yüksek ya da düşük geçişlidir ve geçişlilik ölçeğinde hiyerarşik olarak sıralanır. Diller geçişliliği imkânları ölçüsünde belirli formal yapılarla kodlar. Türkçede geçişlilik, yabancı dillerin geçişlik kodlama imkânlarına koşut biçimde [YAL-YÜK] durum çerçevsine indirgenmiştir. Türkçenin diğer dillere nispeten geçişliliği farklı kodlama imkânları vardır. Bu çalışmada Türkçenin diğer dillere nispeten geçişliliğin farklı derecelerini anlamsal g...
Dîvânu Lugâti’t-Türk (DLT), 11. yüzyıl Türkçesinin söz varlığıyla ilgili dil bilgisel, anlamsal, ... more Dîvânu Lugâti’t-Türk (DLT), 11. yüzyıl Türkçesinin söz varlığıyla ilgili dil bilgisel, anlamsal, kültürel ve edim bilimsel çeşitli bilgilerin verildiği Karahanlı Türkçesinden (kaynak dil) Arapçaya (hedef dil) iki dilli çeviri bir sözlüktür. Çeviri, doğal dildeki bildirilerin anlamsal ve işlevsel eş değerlik sağlanarak başka bir doğal dile aktarılması eylemi olarak tanımlanır. Çeviri eyleminin temel amacı anlamsal ve işlevsel eş değerlilik sağlamaktır. Ancak kaynak dildeki bilgi, anlam, içerik ya da mesajın hedef dile aktarılmasında anlamsal ve işlevsel eş değerlilik sağlamak sanıldığı kadar kolay değildir. Hiçbir iki dil birbirinin aynısı değildir, dolayısıyla iki dil arasında bütünüyle aynılık yoktur. Diller arasında evrensellikler olsa bile dil bilimsel kategoriler açısından diller büyük farklılıklar gösterir. Dillerin farklılığı eş değerlik sağlamayı güçleştirmekte ve çeviride kimi “anlam kayıplarının” yaşanmasına neden olur. DLT’de –(I)n- biçim birimi çok farklı dil bilgisel kategorileri işaretlemektedir. Arapça ve Türkçenin hem dil bilimsel hem de kültürel açıdan oldukça farklı olması DLT’de –(I)n biçim birimiyle işaretlenen kimi dil bilgisel kategorilerin, özellikle görünüş, yeterlilik, kiplik ve çatı kategorilerinin Arapçaya aktarılmasında kimi eş değerlik sorunlarının, anlam ve işlev kayıplarının yaşanmasına neden olduğu görülmektedir. Anlam kayıplarının ikincil çevirilerde daha da katlandığı söylenebilir. Çeviride anlam ve işlev kayıpları iki temel şekilde gerçekleşir. Birincisi hedef dilde olan ancak kaynak dilde bulunmayan ve ifade edilemeyen bir dil bilgisel kategori ve bilginin hedef metne eklenmesiyle gerçekleşir. İkincisi ise kaynak dilde ve metinde olan ancak hedef dilde bulunmayan dil bilgisel kategorilerin ya da bilgilerin hedef metinde atlanması şeklinde gerçekleşir. Bu iki tür anlam kaybı biçiminin DLT’de –(I)n- biçim birimiyle teşkil edilen fiil şekillerinin Karahanlı Türkçesinden Arapçaya aktarılmasında, sonrasında da Arapçadan Türkiye Türkçesine aktarılmasında yaşandığı, –(I)n- biçim biriminin dil bilgisel işlevlerinin kayba uğradığı görülür. Bu çalışmada–(I)n- biçim birimiyle işaretlenen görünüş, yeterlik, çatı ve diğer bazı işlevlerin aktarımında DLT ve çevirilerinde dil bilgisel eş değerlik sorunlarının yaşandığını ve anlam kayıplarının yaşandığı ileri sürülmüştür.
Uploads
Books by Nuh Doğan
Paper by Nuh Doğan