Lektury w programach dla szkoły podstawowej z lat 1949-1989

View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk brought to you by Title: Lektury w programach dla szkoły podstawowej z lat 1949-1989 Author: Karolina Jędrych Citation style: Jędrych Karolina. (2014). Lektury w programach dla szkoły podstawowej z lat 1949-1989. W: K. Heska-Kwaśniewicz, K. Tałuć (red.), "Literatura dla dzieci młodzieży. T. 4" (S. 205-224). Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego CORE Lektury w programach dla szkoły podstawowej z lat 1949—1989 KAROLINA JÊDRYCH W podstawie programowej dla I etapu edukacyjnego1, obowiązującej od roku szkolnego 2009/2010, czytamy: „W doborze lektur nauczyciele powinni kierować się realnymi umiejętnościami czytelniczymi dzieci, potrzebami wychowawczymi i edukacyjnymi, a także możliwością dostępu do książek”2. W dokumencie ministerialnym, obowiązującym we wszystkich polskich szkołach, nie zaproponowano nauczycielom i uczniom konkretnej listy lektur. Inaczej jest w przypadku II etapu edukacyjnego. Na tym etapie uczeń musi przeczytać „nie mniej niż 4 pozycje książkowe w roku szkolnym”. Lista pozycji, z których nauczyciel może wybierać teksty liczy dwadzieścia cztery powieści, głównie z klasyki literatury dziecięcej, choć wprowadzono też kilka stosunkowo nowych tekstów. Jak podkreśla Witold Bobiński w komentarzu do podstawy programowej: Lista lektur nie oznacza […] wprowadzenia „systemu nakazowego”, jest to raczej próba podpowiedzi, sugestia wynikająca z przekonania o potrzebie zasygnalizowania szerokiego, różnorodnego kanonu tekstów dla młodzieży. Jest pożądane, by polonista starał się omówić rocznie więcej niż cztery lektury i nie ma on obowiązku poszerzać tej liczby o pozycje z listy, może czerpać teksty spoza niej3. W gimnazjum natomiast, jak słusznie zauważa Krzysztof Biedrzycki [wyróżnienie — K.J.]: 1 Etap I edukacyjny: klasy I—III szkoły podstawowej. Etap II: klasy IV—VI szkoły podstawowej. Etap III: klasy I—III gimnazjum. 2 Podstawa programowa z komentarzami. T. 1: Edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna. Zob. http://www.men.gov.pl/images/stories/pdf/Reforma/men_tom_1.pdf [data dostępu: 29.10.2012]. 3 Ibidem. 206 Karolina Jędrych Spis lektur […] jest tak ułożony, b y m o ż l i w e b y ł o p ł y n n e przejście ucznia od literatury młodzieżowej i pop u l a r n e j d o l i t e r a t u r y „w y s o k i e j”, d o r o s ł e j. […] przy planowaniu rozkładu materiału wskazane byłoby raczej, uwzględniając rozwój intelektualny i emocjonalny ucznia, przesunięcie większości dzieł klasycznych do starszych klas4. Twórcy podstawy programowej, o której mowa, podkreślili konieczność omawiania w szkole najpierw tekstów bliskich uczniowi, należących do kanonu literatury dziecięcej i młodzieżowej, które mogą zachęcić do czytania i sięgania po inne pozycje. Przyjrzenie się sposobowi podejścia do tekstu literackiego na lekcjach języka polskiego5 współcześnie, pozwoli nam dostrzec zmianę, jaka dokonała się w myśleniu o lekturze obowiązkowej od końca lat 40. do końca lat 80. XX wieku. Hasło „Lektury szkolne w czasach PRL-u” jest bardzo pojemne. Pierwsze lata po II wojnie światowej to czas kształtowania się nowego modelu polskiej szkoły, która miała być instytucją utrwalającą zmiany społeczne i polityczne, do jakich dochodziło w Polsce6. Resort edukacji wydawał kolejne programy nauczania, zmieniała się też struktura szkoły7. Zmiany zachodziły także w liczbie lektur obowiązkowych w danej klasie oraz w doborze tytułów. Program nauczania odgrywał wówczas tę samą rolę, co obecnie podstawa programowa. Pracę na lekcji nauczyciel musiał planować zgodnie z dokumentem odnoszącym się do każdego przedmiotu8. 4 K. B i e d r z y c k i: Język polski w gimnazjum — wskazówki metodyczne. W: Podstawa programowa z komentarzami. T. 2. Język polski. Zob. http://www.men.gov.pl/images/stories/pdf/Refor ma/men_tom_2.pdf [data dostępu: 29.10.2012]. 5 W klasach I—III, z uwagi na brak podziału na przedmioty, mówi się o godzinach edukacji polonistycznej. 6 Krótką charakterystykę systemu oświaty w PRL-u przedstawia Roman D o l a t a. Zob. I d e m: Najważniejsze wyzwania stojące przed polską oświatą. „Analizy i Opinie” 2005, nr 45, s. 2—3 [data dostępu: 31.10.2012]. http://www.isp.org.pl/files/15144654030172996001125907886.pdf. Zob. też: L. S z u b a: Polityka oświatowa państwa polskiego w latach 1944—1956. Lublin 2002; Edukacja w warunkach zniewolenia i autonomii (1945—2009). Red. E. G o r l o f f, R. G r z y b o w s k i, A. K o ł a k o w s k i. Kraków 2010. 7 Jak pisze Marcin L a s k o w s k i: „Zapoczątkowana w 1948 r. reforma szkolnictwa wprowadziła jednolity system 7-klasowej szkoły podstawowej. Po jej ukończeniu można było zostać uczniem 4- lub 5-letniej szkoły średniej albo 3-letniej szkoły zawodowej”. I d e m: Podręczniki szkolne ze zbiorów Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Łodzi źródłami dokumentującymi propagandę polityczną szkolnictwa z lat 1944—1956. W: Bibliologia polityczna. Red. D. K u ź m i n a. Warszawa 2011, s. 366. 8 Dziś sprawa programów nauczania wygląda nieco inaczej. Nauczyciel może samodzielnie lub w zespole stworzyć zgodny z podstawą programową program, który będzie realizował. Nauczyciel ma prawo skorzystać również z programu innych autorów. Każde wydawnictwo edukacyjne obok podręczników oferuje także programy nauczania i rozkłady materiału stworzone do konkretnych serii. Z takich gotowych programów nauczyciele korzystają najczęściej. Program nauczania zatwierdza dyrektor szkoły, a nie, jak to miało miejsce kilka lat temu — Ministerstwo Edukacji Lektury w programach dla szkoły podstawowej... 207 Cele oraz treści nauczania były zideologizowane i upolitycznione w bardzo dużym stopniu9. Temat wpływu polityki państwa na treści nauczania oraz dyskusji prasowych, jakie towarzyszyły kolejnym zmianom programów podjęła Maria Sienko w publikacji Polonistyka szkolna w gorsecie ideologii. Dyskusje wokół wychowania literackiego w latach 1944—198910. W swojej książce autorka przytacza i komentuje opinie zarówno metodyków i publicystów, jak i nauczycieli, którzy przedstawiali np. plany pracy czy scenariusze zajęć, spełniające ministerialne wytyczne. Autorka rozprawy wspomina także kilkukrotnie o doborze lektur szkolnych, zajmują ją jednakże tytuły omawiane na poziomie liceum. Nie chcąc streszczać książki Sienko, w swoim artykule zarysuję jedynie kwestię podporządkowania kanonu lektur ideologii komunistycznej. Za autorką Polonistyki w gorsecie… przyjmuję, że podporządkowanie takie było stanem faktycznym11. Moim głównym celem jest przedstawienie spisów lektur, jakie zostały zawarte w programach nauczania języka polskiego, obowiązujących w latach 1949—1989 w szkole podstawowej. Chciałabym sprawdzić, czy w szkole podstawowej we wskazanych przeze mnie latach, na listach lektur — zwłaszcza dla klas V—VIII, a od lat 80. dla klas IV—VIII — widniały pozycje z literatury dziecięcej i młodzieżowej, czy któreś z nich są czytane w szkole współcześnie oraz czy publikacje te znajdują się obecnie w regularnej sprzedaży12. Wymieniam również najczęściej powtarzające się w programach tytuły i autorów literatury „dorosłej”. Pisząc artykuł, korzystałam z czterech programów nauczania, z lat: 1949, 1959, 1971 i lat 80. (pełne wydanie wszystkich programów, nad którymi pracowano na przełomie lat 70. i 80. ukazało się w 1985 roku). Interesowały mnie nie tylko tytuły zawarte w wykazach lektur, lecz także zalecenia związane z ich omawianiem, a także liczba książek, jakie rocznie musiał przeczytać uczeń. Trzeba jednak dodać, że kompletny wykaz lektur szkolnych obowiązkowych i nadobowiązkowych znajdziemy w obszernym tomie A. Franaszek: Od Bieruta do Narodowej. Te i inne regulacje prawne zawiera Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 czerwca 2012 r. w sprawie dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania oraz dopuszczanie do użytku szkolnego podręczników. 9 O różnicy między polityzacją a ideologizacją zob. M. S i e n k o: Polonistyka szkolna w gorsecie ideologii. Dyskusje wokół wychowania literackiego w latach 1944—1989. Kraków 2002, s. 43. 10 Ibidem. 11 Pisze o nim także Iwona M o r a w s k a: „Zgodnie z założeniami programowymi język polski (łącznie z zalecaną lekturą) na każdym etapie kształcenia miał służyć realizacji ideowopolitycznych celów, wyzwalać poczucie więzi ucznia z ludową ojczyzną, kształtować postawy ideowego zaangażowania, wyzwalać akceptację i zachęcać do współbudowania socjalizmu w Polsce”. E a d e m: Lektura wobec wyzwań edukacyjnych — dawniej i dziś. „Język Polski w Gimnazjum. Zeszyty Kieleckie” 2008/2009, nr 1, s. 29. 12 Dostępność każdej pozycji sprawdzałam w księgarniach internetowych, mających swoje punkty stacjonarne: www.empik.com (sieć księgarni Empik) oraz www.matras.pl (sieć księgarni Matras). 208 Karolina Jędrych Herlinga-Grudzińskiego. Wykaz lektur szkolnych w Polsce w latach 1946—1999 (Warszawa 2006). W wykazie tym autorka przedstawiła lektury omawiane od klasy V szkoły podstawowej do ostatniej klasy szkoły średniej. Pominęła jednak ważną w moich badaniach lekturę w klasach I—IV szkoły podstawowej. W opracowaniu Franaszek nie ma także informacji o tym, w której klasie omawiany był dany tekst. Program nauki w 11-letniej szkole ogólnokształcącej Projekt. Język polski13 W latach przed opublikowaniem Programu nauki w 11-letniej szkole ogólnokształcącej toczyła się walka o nowy kształt polskiej szkoły. Resort edukacji wydawał instrukcje programowe, lecz nauczyciele opierali się w pracy na programach i zarządzeniach z okresu międzywojennego14. W założeniu nowych władz zmiany w oświacie miały być „szybkie i gwałtowne”15. Z wielu powodów nowy program nauczania udało się jednak opublikować dopiero na rok szkolny 1949/1950. W programie tym widoczny jest wyraźny podział na trzy etapy edukacyjne: klasy I—IV, V—VII oraz VIII—XI (klasy licealne). Przedmiotem mojej uwagi będą dwa pierwsze poziomy. W klasach I—IV, podobnie jak współcześnie w klasach I—III, nie było listy lektur obowiązkowych, zamiast tego nauczyciel otrzymywał listę tematów — „ćwiczeń w mówieniu, czytaniu i pisaniu”. Były to — jak to się określa w obecnej podstawie programowej — tematy bliskie uczniom. Ich sformułowanie nie pozwala jednak zapomnieć o silnym upolitycznieniu celów wychowawczych edukacji polonistycznej. Cele te, sformułowane w programie z 1949 roku, brzmiały: 1. Rozwijanie umiłowania Polski Ludowej, jako realizatora idei sprawiedliwości społecznej, wolności i budownictwa socjalistycznego. 2. Rozwijanie szacunku i przywiązania do międzynarodowych tradycji postępowych […]. 3. Rozwijanie umiłowania mowy ojczystej i kraju rodzinnego. 4. Wychowanie aktywnych obywateli świadomych swych obowiązków wobec ojczyzny w jej dążeniach do budowy podstaw socjalizmu oraz wobec innych krajów 13 14 15 Program nauki w 11-letniej szkole ogólnokształcącej. Projekt. Język polski. Warszawa 1949. Zob. L. S z u b a: Polityka oświatowa…, s. 109. Ibidem, s. 88. Lektury w programach dla szkoły podstawowej... 209 demokracji ludowej, walczących pod przewodnictwem ZSRR o światowy pokój i postęp. 5. Wyrabianie takich cech charakteru, jak: aktywność, poczucie odpowiedzialności, umiłowanie pracy, szacunek dla człowieka pracy, wytrwałość i gotowość do ofiar dla idei realizowanych przez Polskę Ludową. Zauważmy, że dopiero na trzeciej pozycji zawarto jedno z głównych zadań edukacji polonistycznej — rozwijanie umiłowania mowy ojczystej. Nie wskazano jednak literatury i nie zaznaczono, że cele wychowawcze powinny być realizowane dzięki lekturze odpowiedniej prozy, poezji czy dramatu. I tak, w programie klasy II, obok tematów „Współżycie dziecka z przyrodą na tle pór roku” czy „Dbajmy o zdrowie”, znajdziemy „Odbudowę i rozbudowę Polski”, „Polsko-radzieckie braterstwo broni”, „Opowiadania z ostatniej wojny: opieka ZSRR nad dzieckiem polskim, przyjaźń dzieci polskich i radzieckich” oraz zagadnienie „Marszałek Stalin — przyjaciel Polski”16. Na lekcjach w klasie III nauczyciel zobowiązany był do poruszania takich tematów, jak: „Obrazki ilustrujące życie dziecka z różnych środowisk pracowniczych ze szczególnym uwzględnieniem biedoty wiejskiej”, „Opieka nad dzieckiem robotniczym i wiejskim”, „W obronie ojczyzny”, „Żołnierz — obrońca i przyjaciel ludności pracującej”, „Święto Zwycięstwa (9 maja). Marszałek Stalin — zwycięski wódz w wojnie z hitleryzmem i obrońca pokoju”17. W programie klasy IV związek edukacji polonistycznej z historyczną został zaznaczony jeszcze wyraźniej. Uczniowie mieli rozmawiać bądź czytać o Leninie i Stalinie jako obrońcach robotników i chłopów, o nierówności społecznej dawnej wsi: doli „biedoty wiejskiej, komorników, służby folwarcznej”. Przedstawione miały być także „Obrazki historyczne, np. opowiadania o walce z naporem germańskim (Grunwald, obrona Warszawy w 1939 r., bitwa o Stalingrad, zdobycie Berlina); przykłady bratania się Polaków i Rosjan w rewolucyjnej walce z caratem i wyzyskiem społecznym (r. 1863, r. 1905)”18. W każdej klasie obowiązkowe były również teksty kultury ludowej (baśnie, legendy, przysłowia, zagadki). Dla nauczycieli i uczniów przygotowano nowe podręczniki, będące — w zakresie kształcenia literackiego19 — antologiami tekstów podporządkowanych wymogom programowym20. Jak pisze Laskowski, podręczniki te „miały służyć kształceniu literackiemu, ale w rzeczywistości były to doskonałe narzędzia indoktrynacji. […] było w nich bardzo mało klasyki, za to dużo tekstów z banalną fabułą o wyraźnie propagandowym charakterze i nachalnym dydaktyzmie. Z wy16 Program nauki w 11-letniej szkole…, s. 15—16. Ibidem, s. 20—21. 18 Ibidem, s. 27—28. 19 Przedmiot „język polski” w szkole podzielony jest od dawna na kształcenie literacko-kulturowe oraz kształcenie językowe. Podział ten utrzymuje się do dziś. 20 Taki podręcznik nazywano „czytanką” lub „wypisami”. 17 210 Karolina Jędrych bitnych utworów wybierano te fragmenty, które dawały się wykorzystać do realizacji celów propagandowych”21. W programie klas V—VII w punkcie „a” działu „Lektura” wymieniano właśnie wypisy. Za każdym razem powtarzała się formuła22: Wypisy zawierające czytanki z literatury polskiej i obcej dostosowane do poziomu umysłowego klasy V i związane z powyższą tematyką23, z przewagą utworów o charakterze epickim (wiersze, poematy, nowele, opowieści, opowiadania itp.), lub wyjątki z większych utworów, stanowiące całość pod względem fabularnym i ideowym, z uwzględnieniem łatwiejszych tekstów lirycznych oraz piśmiennictwa popularnonaukowego24. W V klasie lekturę dodatkową stanowiły nowele Henryka Sienkiewicza (Janko Muzykant) i Marii Konopnickiej (Dym) oraz liryka Adama Mickiewicza (Bajki, Pani Twardowska) i Konopnickiej (W piwnicznej izbie). W klasie VI uczniowie czytali wiersze Konopnickiej Przed sądem i Jaś nie doczekał. Wprowadzono także teksty Jana Kochanowskiego (Treny VII i VIII) oraz Żeńców Szymona Szymonowicza (!). Zaproponowano także lekturę obszernej powieści — Starej baśni Józefa Ignacego Kraszewskiego. Siódmoklasistom polecono natomiast Zemstę Aleksandra Fredry, Pana Tadeusza Mickiewicza, Placówkę Bolesława Prusa, Elegię o śmierci Ludwika Waryńskiego Władysława Broniewskiego, powieść O człowieku, który się kulom nie kłaniał Janiny Broniewskiej oraz ponownie nowelę Konopnickiej (Mendel Gdański). Uczeń szkoły, w której obowiązywał program nauczania z 1949 roku, czytywał zatem upolitycznione czytanki oraz klasykę literatury polskiej, z naciskiem na dzieła pozytywistów, uważano bowiem — zgodnie z ujęciem marksistowskim — że w literaturze tego czasu (zwłaszcza tej z nurtu „realizmu krytycznego”) przedstawione są „typowe zjawiska życia polskiego drugiej połowy XIX wieku, odsłaniające rozwój polskiego kapitalizmu i jego sprzeczności”25. Realistyczna twórczość Sienkiewicza, Prusa czy Orzeszkowej miała „ukazać młodzieży »świat ludzi upośledzonych i wyzyskiwanych oraz świat wyzyskujących i pasożytujących na nędzy ludzkiej«, mozolne kształtowanie się wyższych form ustroju oraz pozwalała obnażyć fikcję zawartą w hasłach »wolność« i »równość«”26. Taka konstrukcja programu nauczania była zgodna z wytycznymi komisji programowych powołanych przez ministerstwo: 21 M. L a s k o w s k i: Podręczniki szkolne ze zbiorów…, s. 370. Z nieznacznymi tylko zmianami w klasie VII. 23 Na początku rozdziałów poświęconych poszczególnym klasom podawano tematykę lekcji — podobną do tej z klas I—IV, poszerzoną i jeszcze bardziej zdominowaną przez ideologię i historię. 24 Program nauki w 11-letniej…, s. 32. W programie dla klasy VI formułę zamieszczono na s. 39, dla klasy VII — na s. 49. 25 M. S i e n k o: Polonistyka szkolna…, s. 41. 26 Ibidem, s. 41. 22 Lektury w programach dla szkoły podstawowej... 211 materiał nauczania miał być zgodny z najnowszymi (materialistycznymi) osiągnięciami nauki. Programy należało związać z postępowymi nurtami przeszłości i teraźniejszości, a dobór treści powinien kształtować patriotyzm, socjalistyczny stosunek do pracy, własności społecznej i nowych form życia społecznego27 W spisie lektur obowiązkowych nie wskazano żadnego tekstu należącego do literatury dziecięcej bądź młodzieżowej; planiści pomijali kwestię funkcji ludycznej bądź estetycznej literatury. Język polski jako przedmiot szkolny został potraktowany podobnie jak w późniejszych programach — jak nauka pomocnicza historii i lekcja ćwiczeń mówienia i pisania. Dopiero w spisie lektur uzupełniających podano kilka pozycji przeznaczonych dla młodego czytelnika28. Program nauczania w szkole podstawowej29 W programie z 1959 roku zawarto obszerne spisy lektur dla wszystkich klas szkoły podstawowej: w pierwszej części programu dla oddziałów I—IV, w drugiej dla klas V—VII. Dla klas I i II przygotowano wspólny spis, liczący 31 pozycji, dostosowanych do wieku małych odbiorów (najpierw słuchaczy, a potem dopiero czytelników) literatury. Znajdziemy w nim utwory wznawiane do dziś. Należą do nich m.in. następujące wiersze i książki: Pan kotek był chory Stanisława Jachowicza, Jak Wojtek został strażakiem Czesława Janczarskiego, Jacek, Wacek i Pankracek Miry Jaworczakowej, Plastusiowy Pamiętnik i Przygody Plastusia Marii Kownackiej, Lokomotywa i Słoń Trąbalski Juliana Tuwima. Wymienić należy również utwory Konopnickiej: Stefka Burczymuchę, Szkolne przygody Pimpusia Sadełko, O Janku 27 L. S z u b a: Polityka oświatowa…, s. 137. Lekturę uzupełniającą w klasach V—VII stanowiły m.in. następujące teksty: Dzieci znikąd Heleny Boguszewskiej, Anaruk, chłopiec z Grenlandii Centkiewicza, Timur i jego drużyna Arkadija Gajdara, Jaś nie doczekał, Przed sądem i Mendel Gdański Konopnickiej, Dziecię starego miasta Kraszewskiego, Dobra pani, Dziurdziowie i Gloria victis Orzeszkowej, Jaś i Kasia Porazińskiej, Placówka, Anielka i Antek Prusa, Krzyżacy oraz W pustyni i w puszczy Sienkiewicza, Chata wuja Toma Harriet Beecher Stowe, Nekrolog i Z powrotem Andrzeja Struga, Maraton Kornela Ujejskiego, Technika pracy umysłowej: przewodnik w samokształceniu i oświacie Eduarda Weitscha, Siłaczka oraz Syzyfowe prace Żeromskiego. Zob. A. F r a n a s z e k: Od Bieruta do Herlinga-Grudzińskiego. Wykaz lektur szkolnych w Polsce w latach 1946—1999. Warszawa 2006, s. 358. 29 Program nauczania w szkole podstawowej. Warszawa 1959. 28 212 Karolina Jędrych Wędrowniczku i Na jagody. W spisie znalazły się także cztery utwory Janiny Porazińskiej (W Wojtusiowej izbie, Psotki i śmieszki, Maciuś Skowronek, Agata nogą zamiata), trzy teksty Lucyny Krzemienieckiej (O czym cyka świerszcz z kącika, Leśne rachuneczki, O krasnalu Hałabale), dwa Ewy Szelburg-Zarembiny (Wesołe historie, Mały Afrykańczyk), po jednym Juliana Ejsmonda (Baśń o ziemnych ludkach) i autorów, których dzieł próżno dziś szukać na księgarskich półkach. Dziewiętnaście utworów zaproponowano uczniom klasy III, m.in. dwa wiersze Jana Brzechwy (Tańcowała igła z nitką oraz Opowiedział dzięcioł sowie), dwa utwory Konopnickiej, Wędrówki szyszkowego dziadka Marii Kędziorzyny, Reksio i Pucek Jana Grabowskiego, Filip i jego załoga na kółkach Broniewskiej. Wprowadzono także teksty autorów zagranicznych (i to nie tylko z ZSRR), takich jak: Astrid Lindgren (Dzieci z Bullerbyn), Włodzimierz Majakowski (Kim chciałbym zostać), Aleksander Puszkin (Bajka o rybaku i złotej rybce), Pierre Gamarra (Zaczarowane wyrazy). Z 19 podanych pozycji jedna na pewno nie weszłaby do współczesnego kanonu lektur — Mały Rob Anny Kardaszowej. Bohaterem opowieści jest czarnoskóry chłopiec, obywatel kapitalistycznych Stanów Zjednoczonych, którymi rządzą bogaci biali przemysłowcy30. Na liście 24 tytułów przeznaczonych dla klasy IV znajdziemy natomiast tytuły z klasyki światowej dla młodego czytelnika — Pinokia Carlo Collodiego, obie części Kubusia Puchatka Aleksandra Milne’a i wybór baśni Hansa Christiana Andersena. Są też dwa utwory Hanny Januszewskiej (O flisaku i Przydróżce, Pyza na polskich dróżkach), Konopnickiej (Franek oraz klasyka polskiej literatury dziecięcej — O krasnoludkach i sierotce Marysi), Kownackiej (Rogaś z doliny Roztoki i Szkoła nad obłokami), Porazińskiej (Kacperek, Tajemnicze butki). Są także powieści dostępne obecnie jedynie w antykwariatach: Lipniacy Heleny Bobińskiej, Franek, jego pies i spółka Zofii Charszewskiej czy Dzieci Warszawy Marii Zarębińskiej-Broniewskiej. W programie dla klas I—IV nacisk położono na literaturę dziecięcą. Zauważmy, że spis z 1959 roku, po kilku niewielkich modyfikacjach, mógłby zostać spisem obowiązującym we współczesnej szkole. Niektóre z wymienionych utworów nadal są czytane i omawiane na etapie nauczania początkowego (czyli w klasach I—III). Wznawiane są Dzieci z Bullerbyn, Jak Wojtek został strażakiem, Plastusiowy pamiętnik czy utwory Konopnickiej, Tuwima i Brzechwy. W lekturach tych świat przeżyć bohaterów jest bliski światu małego czytelnika. Przytoczone tytuły poświadczają, że zaniechano nachalnej indoktrynacji uczniów, zwrócono natomiast uwagę na czerpanie przyjemności z lektury. W spisie lektur do klasy V widoczne jest już przejście od literatury dziecięcej do poważnej, adresowanej do starszych czytelników. Uczeń poznawał wybrane utwory Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Józefa Ignacego Kraszewskiego, 30 Polecam recenzję książki: J. P a w l a k: Czarno-białe, kolorowe…. „Ryms” 2011/2012, nr 16, s. 22. Lektury w programach dla szkoły podstawowej... 213 Adolfa Dygasińskiego, Bolesława Prusa (fragment Anielki), Sienkiewicza (Janko Muzykant), Konopnickiej (m.in. W piwnicznej izbie), Leopolda Staffa, Tuwima, Marii Dąbrowskiej, Gustawa Morcinka, Władysława Broniewskiego. Z repertuaru utworów dla czytelników młodszych można wskazać Królową Śniegu Andersena, Od Apeninów do Andów Eduardo Amicisa, Małego zająca Zofii Nałkowskiej. Oprócz konkretnych utworów należało omówić również opowiadania biograficzne o niektórych autorach lektur31, co osobiście uważam za bardzo dobry pomysł. Mały czytelnik łatwiej zapamięta historię czy anegdotę z życia sławnego człowieka niż jego biogram. Być może dlatego w spisie zawarto również opowieść z życia Lenina. W klasie VI pozostano przy tekstach poznanych już autorów: Mickiewicza, Słowackiego (m.in. fragmenty Balladyny), Prusa (Antek), Sienkiewicza (m.in. W pustyni i w puszczy), Konopnickiej (Nasza szkapa, A jak poszedł król na wojnę), Staffa, Nałkowskiej, Broniewskiego. Wskazano także utwory lub fragmenty utworów Ignacego Krasickiego (Wilczki, Przyjaciele), Stanisława Trembeckiego, Elizy Orzeszkowej (A… B... C…), Władysława Reymonta, Jana Parandowskiego, Mariana Brandysa, Stefana Żeromskiego. Siódmoklasiści poszerzali znajomość utworów Krasickiego, Mickiewicza (lektura całości Pana Tadeusza), Słowackiego, Prusa (Placówka), Orzeszkowej (Tadeusz), Sienkiewicza (Latarnik), Konopnickiej, Żeromskiego, Broniewskiego, Staffa. Poznawali też nowych autorów: Jana Kochanowskiego (Treny VII i VIII, fraszki), Fredrę (Zemsta), Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Co ciekawe, w spisie przy każdym tytule lektury obowiązkowej podawano szereg wytycznych, według których nauczyciel miał omówić dany tekst. Wskazówki te, czytane dzisiaj, nasuwają skojarzenie z lekcjami profesora Bladaczki. Np. na lekcji poświęconej lekturze W pamiętniku Zofii Bobrówny Słowackiego (kl. V), powinny zostać poruszone następujące kwestie: „Tęsknota za krajem, skarga na los tułaczy. Powracające motywy w utworze (kwiaty, gwiazdy) oraz formy zdrobniałe (gwiazdka, gwiazdeczka, kwiatek, kwiateczek) i ich rola w wyrażaniu uczuć poety”32. Kiedy zaś w klasie opracowywano Dym Konopnickiej (kl. VII), nauczyciel omawiał tekst zgodnie z punktami: „Obraz codziennego życia matki i jej syna, robotnika. Ich wzajemny stosunek. Piękno poetyckich obrazów życia prostych ludzi, szacunek poetki dla ich pracy i uczciwego życia. Współczucie dla ich losu. Motyw dymu — jego związek z tematem i rola w kompozycji utworu”33. Jasno określono, czego nauczyciel ma nauczać, a także co wiedzieć, rozumieć oraz odczuwać powinien uczeń. Jak pisze Sienko, programy nauczania języka polskiego zakładały wychowanie przez literaturę, nie dla literatury. Każdy tekst sprowadzono do roli czytanki, z której uczeń miał zapamiętać określone treści. W tak 31 Opowiadania te dotyczyły „wybranych autorów lektur i innych sławnych Polaków (np. Marii Curie-Skłodowskiej, Stanisława Moniuszki)”. Wprowadzono je także w VI i VII klasie. 32 Program nauczania w szkole podstawowej…, s. 174. 33 Ibidem, s. 201. 214 Karolina Jędrych sformułowanym programie nie było miejsca na własne odczucia czy interpretacje. Ponadto w takiej realizacji edukacji literackiej i wychowania przez literaturę nie mogły budować się: „świadomość, czym jest literatura i jej wielowiekowy dorobek; potrzeba i umiejętność obcowania z tekstem artystycznym ani też przekonanie, że owo obcowanie z literaturą dawną i współczesną może być istotne dla jednostki”34. W lekturach dla klas V—VII omawianego programu dominują dzieła poetów romantycznych35 oraz pozytywistów. Literatura dziecięca jest tu słabo reprezentowana, a młodzieżowej nie ma w ogóle. W programie z 1959 roku zawarto jednak jeszcze długą listę lektur uzupełniających. Jak napisano we wstępie do listy: Oprócz lektury podstawowej wymienionej w programie należy opracować w klasie oraz podać uczniom do samodzielnej lektury kilka pozycji spośród książek zatwierdzonych przez Ministerstwo Oświaty do bibliotek szkolnych. Wykazy tych książek są ogłaszane w Dzienniku Urzędowym Ministerstwa Oświaty i zawierają tytuły nowo ukazujących się wartościowych utworów dostępnych dla młodzieży36. Lista dla klasy V liczy 17 pozycji, dla VI — 28, dla VII — 32. W większości są to utwory reprezentujące literaturę dziecięcą i młodzieżową. Trzy z tytułów omawiane są w szkole do dziś: Chłopcy z Placu Broni Ferenca Molnara37, Wybór baśni Andersena, Przygody Tomka Sawyera Marka Twaina. Ponadto na liście znalazło się wiele klasycznych już dziś powieści przygodowych, historycznych oraz podróżniczych (polskich i obcych): Tajemnicza wyspa, Piętnastoletni kapitan i Podróż na księżyc Juliusza Verne’a, Robinson Kruzoe Daniela Defoe, Księga dżungli Rudyarda Kiplinga, Szatan z VII klasy Kornela Makuszyńskiego, Panienka z okienka Deotymy, Paziowie króla Zygmunta Antoniny Domańskiej, Odarpi syn Egigwy Aliny i Czesława Centkiewiczów, Kto mi dał skrzydła Porazińskiej. Chociaż nie zrezygnowano z utworów Nałkowskiej, Orzeszkowej, Dąbrowskiej, Prusa, Sienkiewicza, to przedstawiona lista jest znacznie atrakcyjniejsza dla młodego czytelnika niż ta zamieszczona w poprzednim programie nauczania. Znajduje się na niej wiele książek nieobciążonych ideologią marksizmu-leninizmu. 34 M. S i e n k o: Polonistyka szkolna…, s. 115. Warto dodać, że w latach 50. z romantyzmu polskiego wydzielono „realizm romantyczny” i „romantyzm wsteczny”. Maria Sienko przytacza fragment wypowiedzi Wincentego Danka: „Na niezbitych faktach literackich — ustalono w 1954 roku — ukazujemy przede wszystkim, jak rozwijająca się walka chłopstwa o wyzwolenie społeczne pociąga za sobą przekształcenie się naszych czołowych romantyków z rewolucjonistów szlacheckich w rewolucyjnych demokratów, bojowników o nową, nieszlachecką Polskę. Stopień reprezentowania tej właśnie koncepcji ustrojowej warunkuje ich rozwój i najwyższe osiągnięcia realizmu romantycznego (Pan Tadeusz, Beniowski. Fantazy, liryka rewolucyjna Słowackiego)”. M. S i e n k o: Polonistyka szkolna…, s. 41. 36 Program nauczania w szkole podstawowej…, s. 212. 37 W programie zapisano: E. Molnar. 35 Lektury w programach dla szkoły podstawowej... 215 Program nauczania ośmioklasowej szkoły podstawowej Język polski klasy V—VIII 38 W 1963 roku Ministerstwo Oświaty wydało Program nauczania ośmioklasowej szkoły podstawowej (tymczasowy). „Tymczasowy” program opublikowano także w 1970 roku. Lektury obowiązujące w nauczaniu początkowym (klasy I—IV) wymienię na podstawie tego dokumentu. Wykaz lektur, który tam znajdziemy, został wprowadzony zarządzeniem Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego z dnia 23 kwietnia 1970 roku. W 1971 roku natomiast ukazał się program nauczania nieopatrzony przymiotnikiem „tymczasowy” — przedstawię zalecane w nim lektury dla klas V—VIII. Zgodnie z zapisami z 1970 roku39 uczeń miał rozpocząć samodzielną lekturę już w I klasie. Z przygotowanego zestawu dwunastu utworów należało wybrać co najmniej trzy książki (w całości lub we fragmentach) do przeczytania w klasie przez nauczyciela. Dwie inne pozycje uczniowie mieli przeczytać w klasie pod jego kierunkiem. Były to utwory m.in. Adama Bahdaja (Pilot i ja), Kownackiej (Plastusiowy pamiętnik), Jaworczakowej (Jacek, Wacek i Pankracek). Od początku autorzy programu „polecali specjalnej uwadze nauczycieli” teksty o „szczególnych walorach dydaktyczno-wychowawczych i artystycznych”. Oznaczano je gwiazdką. Wśród nich znalazły się: Tańcowała igła z nitką Brzechwy, Lokomotywa Tuwima, Na jagody Konopnickiej, Wesołe historie Szelburg-Zarembiny. Cyfrą jeden wyróżniono natomiast dwa utwory „szczególnie przydatne do czytania przez dzieci w klasie pod kierunkiem nauczyciela”. Były to wspominanie wyżej Wesołe historie oraz bajka Jarzębinka Jakowa Tajca. W spisie lektur dla II klasy gwiazdką oznaczono Dziecię elfów Andersena, Czarną owieczkę Jana Grabowskiego40, Z przygód krasnala Hałabały Krzemienieckiej, Czarodziejskie słowo Walentyny Osiejewej oraz Psotki i śmieszki Porazińskiej. Znajdziemy w nim również tytuły, których nie było we wcześniejszych wykazach: Wakacyjną przygodę Iriny Guro, Rozgniewanego węgielka Ondrieja Sekory, O królu Midasie Nathaniela Hawthorne’a. Uczeń klasy II miał przeczytać także te utwory, które znało jego starsze rodzeństwo, a może nawet rodzice: historię o Wojtku, który został strażakiem i Słonia Trąbalskiego. W sumie wykaz dla klasy II obejmował trzynaście pozycji, z których co najmniej dwie miał przeczyProgram nauczania ośmioklasowej szkoły podstawowej. Język polski — klasy V—VIII. Warszawa 1971. 39 Program nauczania ośmioklasowej szkoły podstawowej (tymczasowy): klasy I—IV. Warszawa 1970. 40 Książeczkę te wyróżniono także cyfrą „1”. Poza Czarną owieczką za przydatne do samodzielnego czytania w klasie uznano Kopciuszka Januszewskiej i Nie płacz koziołku Sergiusza Michałkowa. 38 216 Karolina Jędrych tać nauczyciel w klasie, trzy — uczniowie w klasie pod kierunkiem nauczyciela, dwie — każdy uczeń samodzielnie w domu. Trzecioklasiści poza szkołą musieli przeczytać co najmniej pięć pozycji z listy. Pod kierunkiem nauczyciela, w klasie, czytali co najmniej trzy utwory. Wykaz obejmował trzynaście tytułów, w tym pięć oznaczonych gwiazdką. Były to znane już uczniom lat poprzednich Filip i jego załoga na kółkach, Co słonko widziało, Dzieci z Bullerbyn, Bajka o rybaku i rybce (Puszkina) oraz nowość — zbiór baśni polskich U złotego źródła (w opracowaniu Stefanii Wortman). Po raz pierwszy wśród lektur obowiązkowych znalazła się, wspominana jeszcze przez obecnych studentów filologii polskiej, opowieść O psie, który jeździł koleją Romana Pisarskiego, a także Kajtkowe przygody Kownackiej, Złota kula Hanny Ożogowskiej, Awantura o Basię Makuszyńskiego, Myszka Pik Witalija Biankiego (pozycja dziś już niewznawiana). Uczeń klasy IV miał za zadanie samodzielnie zapoznać się z co najmniej siedmioma pozycjami. Pod kierunkiem nauczyciela, w klasie, czytał cztery (w całości lub we fragmentach). Lista obejmowała 18 pozycji, wśród nich tytuły znane już z poprzednich spisów, takie jak: Mały pisarczyk z Florencji i Od Apeninów do Andów Amicisa, Baśnie Andersena, Czuk i Hek Arkadija Gajdara, O krasnoludkach i sierotce Marysi, Dzieci Warszawy Marii Zarębińskiej-Broniewskiej, Rogaś z Doliny Roztoki Kownackiej, Przyjaciele Czesławy Niemyskiej-Rączaszkowej, a także nowości: Mój przyjaciel słoń Wojciecha Żukrowskiego, O chłopcu, który szukał domu Ireny Jurgielewiczowej, Babcia na jabłoni Miry Lobe, Ferdynand Wspaniały Ludwika Jerzego Kerna, Dar rzeki Fly Marii Krüger. Jak we wcześniejszych klasach, tak i tym razem niektóre z tytułów oznaczono gwiazdką: powieści Amicisa i utwory Andersena, O krasnoludkach…, Rogaś…, Doktor Dolittle i jego zwierzęta Hugh Loftinga (nowość na liście) i Dzieci Warszawy. Oprócz wykazu lektur nadal obowiązywały wypisy o określonej tematyce — społecznej, obyczajowej i historycznej. Oprócz tego do programu języka polskiego wprowadzono obowiązek zapoznania ucznia z tekstami kultury, takimi jak filmy, przedstawienia, audycje radiowe i telewizyjne. Program dla klas V—VIII prezentował nowe podejście do kwestii lektur szkolnych. Dla każdej klasy ułożono trzy listy: listę lektur obowiązujących oraz uzupełniających podzielonych na dwie grupy — A i B. Jak czytamy w Uwagach o realizacji programu: Lektura w klasach V—VIII obejmuje odpowiadające tematyce utwory z literatury pięknej, teksty popularnonaukowe oraz publicystyczne. […] Na lekturę uzupełniającą składają się dwa zestawy A i B. Zestaw A zawiera pozycje z literatury klasycznej, zestaw B pozycje nowsze, bliższe czasom współczesnym lub współczesne41. 41 Program nauczania ośmioklasowej szkoły podstawowej. Język polski. Klasy V—VIII. Warszawa 1971, s. 46. Lektury w programach dla szkoły podstawowej... 217 Twórcy programu wyszli — tak się wydaje — naprzeciw potrzebom czytelniczym uczniów. Zobaczmy, czy rzeczywiście utwory z grupy B były „bliższe czasom współczesnym lub współczesne”. Lekturami obowiązującymi w klasie V były: Janko Muzykant (podobnie w latach 1949 i 1959), Łysek z pokładu Idy (jak w 1959 roku) oraz Wilczęta z czarnego podwórza Dąbrowskiej (w 1959 roku na liście lektur uzupełniających dla klasy V). W grupie A, z której należało wybrać jedną książkę do omówienia w klasie, wskazano teksty Konopnickiej (Nasza szkapa) oraz Molnara, Prusa (Antek) i Twaina (Przygody Tomka Sawyera). Z siedmiu powieści z grupy B do omówienia nauczyciel wybierał trzy. W grupie tej rzeczywiście znalazły się pozycje nowsze, m.in.: Klimek i Klementynka Krüger, Wielka, większa i największa Jerzego Broszkiewicza, Czarne stopy Seweryny Szmaglewskiej, Czterej pancerni i pies (tom 1) Jerzego Przymanowskiego. W klasie VI dzieci czytały Marcina Kozerę Dąbrowskiej, Katarynkę Prusa i Chłopców ze Starówki Haliny Rudnickiej (nowość na liście lektur). Wśród tytułów z grupy A można wymienić Robinsona Kruzoe, Anielkę, W pustyni i w puszczy, Dzieci kapitana Granta. Grupę B otwiera omawiany chętnie także we współczesnej szkole Ten obcy Jurgielewiczowej. Również Sposób na Alcybiadesa Edmunda Nizurskiego wskazany jest w obowiązującej obecnie podstawie programowej. Utwory Marii Kann, Walentina Katajewa, Bolesława Mrówczyńskiego, Anatolija Rybakowa, Wandy Żółkiewskiej oraz „opowiadania i reportaże o współczesnym Wojsku Polskim” zniknęły z obiegu czytelniczego, znane są raczej specjalistom. W zestawie lektur dla VII klasy — podobnie jak w poprzednim programie klasy V — widoczny jest zwrot ku klasyce literatury polskiej. Na liście lektur znajdziemy utwory Kochanowskiego (ponownie fraszki oraz Treny — VII i VIII), Krasickiego, Mickiewicza, Słowackiego, Fredry, Orzeszkowej, Konopnickiej, Prusa, Sienkiewicza. Z wykazu lektur uzupełniających tym razem nauczyciel wybierał po dwie książki z grup A i B. W grupie A zawarto m.in. Starą baśń Kraszewskiego, Zew krwi Jacka Londona, Krzyżaków Sienkiewicza. Pozostałe utwory nie są już obecnie omawiane w szkole (np. ani w szkole podstawowej ani w gimnazjum nie omawia się dziś Grażyny Mickiewicza). Z tytułów grupy B współcześnie uczniowie czytają Księgę strachów Zbigniewa Nienackiego i Tajemniczą wyprawę Tomka Alfreda Szklarskiego. Zestaw lektur obowiązujących w VIII klasie wzbogacono o jeden tekst poety współczesnego. Obok dzieł Staffa, Tuwima, Gałczyńskiego, Broniewskiego i Majakowskiego wprowadzono tytuł Tadeusza Różewicza. Zamiast twórczości romantyków i pozytywistów, należało przeczytać fragmenty Chłopów Reymonta, Siłaczkę i Syzyfowe prace Żeromskiego, fragmenty Niemców Leona Kruczkowskiego, opowiadanie Dąbrowskiej, teksty Jarosława Iwaszkiewicza i Wojciecha Żukrowskiego. Zrezygnowano też z podziału lektury uzupełniającej na grupy. Z jednej listy nauczyciel musiał wybrać cztery teksty, które omawiał w klasie. Z dziewięciu 218 Karolina Jędrych wymienionych autorów w spisie lektur obowiązujących współcześnie można odnaleźć dwóch — Arkadego Fiedlera (Dywizjon 303 — obecnie w podstawie programowej do gimnazjum) oraz Ernesta Hemingway’a (opowiadanie do wyboru; współcześnie opowiadania zawarte w podręcznikach do gimnazjum). Nauczyciel mógł wskazać również utwory o określonej tematyce, takiej jak: walka Polaków w okresie II wojny światowej oraz tworzenie się, umacnianie i rozwój PRL-u. Ciekawej analizy porównawczej programu oraz obowiązujących podręczników do języka polskiego dokonała Ewa Najwer, która dopominała się o wprowadzenie do szkoły większej liczby współczesnych utworów poetyckich oraz o zaniechanie traktowania poezji jako pretekstu do ćwiczeń m.in. gramatycznych i stylistycznych. Z jej badań wynika, że choć poezja z lat międzywojennych i powojennych jest w podręcznikach dla klas od V do VIII dość licznie reprezentowana42, to nadal pełni ona funkcję historycznego tekstu źródłowego — z analizy poleceń zamieszczonych pod utworami poetyckimi wynika, że „polonista wyręcza historyka zamiast bazować na wiadomościach, które uczniowie wynoszą z lekcji historii”43, gdyż — zgodnie z programem — „»utwór literacki«, a więc i tekst poetycki jest traktowany […] jako »źródło przeżyć i wiedzy o rzeczywistości«”44. Autorka artykułu zwraca ponadto uwagę twórcom programu nauczania i podręczników, że w ten sposób dobrane i „interpretowane” utwory nie są dla ucznia atrakcyjne i zamiast wzbudzać zainteresowanie literaturą, zniechęcą do niej: „Nastawienie na moralizatorski dydaktyzm i szukanie walorów poznawczych stopniowo zniechęca go [ucznia — K.J.] do poezji wypełnionej burzami wojennymi, przeciągami historii, poetyckimi egzekwiami”45. Najwer proponuje wpisanie na listę lektur obowiązkowych większej liczby utworów poetów współczesnych oraz zmianę podejścia do liryki — koncentrację przede wszystkim na różnych poziomach odczytania utworu, odpowiadających uzdolnieniom uczniów46. Postulaty badaczki można z powodzeniem odnieść również do prozy omawianej w szkole podstawowej. 42 W podręcznikach zostało zamieszczonych 99 utworów 30 autorów, z których najpopularniejszymi byli: Władysław Broniewski, Konstanty Ildefons Gałczyński, Julian Tuwim, Leopold Staff i Tadeusz Różewicz. E. N a j w e r: Poezja lat międzywojennych i powojennych w programie i podręcznikach dla klas V—VIII szkoły podstawowej. W: Poezja i dziecko. Materiały sesji literacko-naukowej. Poznań 1973, s. 67. 43 Ibidem, s. 70. 44 Ibidem, s. 63. 45 Ibidem, s. 73. 46 Ibidem, s. 76. Lektury w programach dla szkoły podstawowej... 219 Modernizacja programów nauczania na przełomie lat 70. i 80. XX wieku W latach 1972—1984 w Instytucie Programów Szkolnych prowadzono badania mające na celu zmodyfikowanie obowiązujących w szkołach wszystkich typów programów nauczania dla każdego przedmiotu. Nowe programy oraz podręczniki były testowane w szkołach eksperymentalnych w latach 1976—1978 (nauczanie początkowe w cyklu trzyletnim) oraz w latach 1979—1984 (w klasach IV—VIII). Pełen zestaw programów opublikowano w 1985 roku47. Od roku szkolnego 1983/1984 nowy program obowiązywał w nauczaniu początkowym, zaś w klasach IV—VIII od roku 1986/198748. Przewidywano, że dokumenty te „powinny funkcjonować w swoim podstawowym kształcie co najmniej do początku lat dziewięćdziesiątych”49. Tak długi czas poświęcony na zmiany w treściach nauczania powinien zaowocować wieloma innowacjami. Jeśli chodzi o czytelnictwo, to najistotniejszą zmianą było wpisanie na listę lektur obowiązkowych w szkole średniej fragmentów Biblii50. Czy w szkole podstawowej dokonała się podobna rewolucja? W klasie I uczniom zaproponowano szesnaście lektur, z których należało wybrać co najmniej siedem51. Zestaw ten niewiele różnił się od opublikowanego w poprzednim programie. Spośród lektur można wymienić tytuły: Pilot i ja, Kto ty jesteś? Polak mały, Czarna owieczka, Kopciuszek (w adaptacji Januszewskiej), Jak Wojtek został strażakiem, Jacek, Wacek i Pankracek, Co słonko widziało, Na jagody, Plastusiowy pamiętnik, Kukuryku na ręczniku, Psotki i śmieszki, wiersze Broniewskiego, Brzechwy i Tuwima. Spis lektur obowiązkowych wzbogacono o Cudaczka-Wyśmiewaczka Julii Duszyńskiej, Naszą mamę czarodziejkę Papuzińskiej, Najmilszych Szelburg-Zarembiny oraz wiersz Tadeusza Kubiaka Gdy miasto śpi. Trzy pierwsze utwory są nadal wznawiane i dostępne w księgarniach. Spisy lektur do klas II i III liczyły czternaście książek52, wśród których można odnaleźć tytuły znane z lat poprzednich. Jeśli wprowadzano nową pozycję, był 47 Programy szkoły podstawowej: zbiór dokumentów. Cz. 1. Red. S. F r y c i e. Warszawa 1985. Ibidem, s. 8—9. 49 S. F r y c i e: Przemiany w treściach kształcenia ogólnego. Kompleksowa modernizacja programów w latach 1977—1991. Warszawa 1989, s. 64. 50 O kontrowersjach związanych z wprowadzaniem do programu nauczania Pisma Świętego zob. M. S i e n k o: Polonistyka szkolna…, s. 177—178. 51 Co najmniej trzy (w całości lub we fragmentach) czytał nauczyciel w klasie. Taką samą liczbę książek (we fragmentach lub w całości) uczniowie czytali w klasie pod kierunkiem nauczyciela; jedną książkę uczeń samodzielnie czytał w domu. 52 W klasie II nauczyciel wybierał ze spisu co najmniej siedem książek: co najmniej dwie, które czytał (w całości lub fragmentach) w klasie; co najmniej trzy książki, które uczniowie czytali (w całości lub fragmentach) w klasie pod kierunkiem nauczyciela; co najmniej dwie, które uczniowie 48 220 Karolina Jędrych to utwór autora dobrze już znanego (np. Puc, Bursztyn i goście Grabowskiego, Karolcia Krüger, Zaczarowana zagroda Centkiewiczów, Szewczyk Dratewka Porazińskiej). Z tych dwudziestu ośmiu utworów współcześnie tylko trzech nie ma w regularnej sprzedaży, należą do nich Wakacyjna przygoda Guro, Filip i jego załoga na kółkach Broniewskiej oraz Czuk i Hek Gajdara. Pozostałe tytuły — m.in. wybrane baśnie Andersena, Perraulta i opracowanie Wortman U złotego źródła, bajki Iwana Kryłowa, Klechdy domowe Hanny Kostyrko, Dzieci Pana Astronoma Wandy Chotomskiej — w dalszym ciągu są wznawiane, a w księgarniach internetowych nierzadko opatrzone etykietą „lektura szkolna”53. W klasach I—III poważnych zmian w spisie lektur nie było. Największą było ustanowienie trzyletniego (w miejsce czteroletniego) cyklu nauczania początkowego. W klasach IV—VIII powtórzony został wykaz przyjęty we wcześniejszych programach oraz obowiązujący w aktualnej podstawie programowej — od klasy IV wprowadzano utwory z literatury „dorosłej”, stopniowo ograniczając udział powieści dziecięcych i młodzieżowych w spisach zarówno lektur obowiązkowych, jak i uzupełniających (nauczyciel wybierał do omówienia od dwóch do czterech pozycji rocznie, dostosowując wybór do zainteresowań uczniów i potrzeb wychowawczych). W klasie IV wśród dwudziestu pozycji obowiązkowych znalazły się: wybór baśni polskich i obcych (bez konkretnych propozycji tekstów), wybór wierszy współczesnych poetów (np. Kazimiery Iłłakowiczówny, Januszewskiej, Brzechwy, Joanny Kulmowej, Józefa Ratajczaka, Chotomskiej), opowiadania biograficzne (o Mickiewiczu, Chopinie, Konopnickiej, Matejce), wybrane teksty literackie, popularnonaukowe i publicystyczne z „Płomyczka” (ta pozycja powtarza się w klasie V i VI; w klasach VII—VIII zalecano teksty z „Płomyka” i „Świata Młodych”), Mazurek Dąbrowskiego, utwory romantyków (Mickiewicza i Słowackiego), pozytywistów (Konopnickiej, Prusa, Sienkiewicza) oraz dwa teksty Broniewskiego. Z literatury dziecięcej uczeń poznawał obowiązkowo: Dwa wiatry i Figielek Tuwima, Olka Dąbrowskiej, Małego zająca Nałkowskiej, fragmenty powieści Korczaka Józki, Jaśki i Franki, Rogasia z Doliny Roztoki Kownackiej, Akademię Pana Kleksa Brzechwy oraz Porwanie w Tiutiurlistanie Wojciecha Żukrowskiego. W spisie lektur uzupełniających wszystkie dziewięć tytułów to utwory dla dzieci. Spośród nich niewznawiany jest tylko jeden — Fortele Jonatana Koota Przymanowskiego54. czytali samodzielnie w domu. W klasie III nauczyciel w klasie czytał jedną książkę; uczniowie w klasie pod kierunkiem nauczyciela co najmniej trzy; uczeń samodzielnie w domu również co najmniej trzy. 53 Podobnie jak inne pozycje ze spisu dla klas II i III: Oto jest Kasia, Doktor Dolittle i jego zwierzęta, Nie płacz, koziołku, Kubuś Puchatek, Słoń Trąbalski, Idzie niebo ciemną nocą, Anaruk — chłopiec z Grenlandii, Kajtkowe przygody, Dzieci z Bullerbyn, Awantura o Basię, O psie, który jeździł koleją, Ziarenka maku Józefa Ratajczaka, mity greckie w opracowaniu Nathaniela Hawthorne’a. 54 Pozostałe tytuły: Ferdynand Wspaniały, O krasnoludkach i sierotce Marysi, Król Maciuś Pierwszy, Spotkanie nad morzem, Ucho, dynia, sto dwadzieścia pięć!, Biały mustang (autor: Sat-Okh), Pinokio, wybór baśni braci Grimm. Lektury w programach dla szkoły podstawowej... 221 Piątoklasiści musieli zapoznać się z trzydziestoma dwiema pozycjami obowiązkowymi; część z nich stanowiły — podobnie jak w klasie IV — poezje, opowiadania z życia poetów i pisarzy oraz wybór mitów, legend, podań. Oprócz utworów z polskiej klasyki literackiej (teksty Krasickiego, Mickiewicza, Słowackiego, Prusa, Sienkiewicza), uczeń czytał następujące utwory przeznaczone dla młodego odbiorcy: Przygody Odyseusza Jana Parandowskiego, W pustyni i w puszczy, Ślady rysich pazurów Wandy Żółkiewskiej (książka obecnie niewznawiana), Pięć przygód detektywa Konopki Janusza Domagalika, Lis i jaskółka Brzechwy. Lekturę uzupełniającą stanowiło natomiast czternaście książek, z których tylko jedna nie miała adresata dziecięcego (A… B… C… lub Dobra pani), trzy nie są już wznawiane (Przylądek Dobrej Nadziei Zygmunta Nowakowskiego, Pokój na poddaszu Wandy Wasilewskiej, Timur i jego drużyna Arkadija Gajdara), zaś powieść przygodową Jamesa Olivera Curwooda Łowcy wilków można nabyć obecnie jedynie w formie e-booka lub audiobooka55. Spis lektur do klasy IV otwierają baśnie, do klasy V — podania, legendy, mity. W klasie VI natomiast lekturę obowiązkową stanowi „proza związana ze środowiskiem ucznia, proza o tematyce przygodowo-podróżniczej i fantastycznonaukowej” oraz — podobnie jak w klasach poprzednich — klasyka literacka (poza utworami Mickiewicza, Słowackiego, Konopnickiej, Orzeszkowej i Prusa czytano teksty Lenartowicza), poezja, opowiadania biograficzne. Dwie powieści zawarte w tym spisie były wpisane również w poprzednich programach (Robinson Kruzoe, Ten obcy). Spośród nowości można wyróżnić: Bajki robotów Stanisława Lema, powieść Macieja Kuczyńskiego (do wyboru Atlantyda, wyspa ognia lub Katastrofa; obie książki od kilku lat niewznawiane), Szwedów w Warszawie Walerego Przyborowskiego (pierwsze wydanie w 1901 roku). Na lekturę uzupełniającą składało się osiemnaście powieści — klasyka literatury przygodowej, detektywistycznej i obyczajowej dla młodzieży56, z dwoma jedynie utworami Prusa (Anielka, Grzechy dzieciństwa). W klasach VII i VIII w obrębie lektur obowiązkowych odchodzi się od powieści młodzieżowych na rzecz dzieł uznanych za wybitne, czytanych w szkole od lat. Uczeń klasy VII poznaje nie tylko Słowackiego, Mickiewicza i nowelistykę 55 Pozostałe tytuły (wszystkie dostępne w księgarniach): Mariana Brandysa Śladami Stasia i Nel, Jerzego Broszkiewicza Wielka, większa i największa, Antoniny Domańskiej Historia żółtej ciżemki, Janusza Korczaka Kajtuś czarodziej, Haliny Rudnickiej Uczniowie Spartakusa, Seweryny Szmaglewskiej Czarne stopy, Ferenca Molnara Chłopcy z Placu Broni, Jonathana Swifta Podróże Guliwera (wydanie dla młodzieży), Marka Twaina Przygody Tomka Sawyera. 56 A. Bahdaj: Wakacje z duchami; Centkiewiczowie: Czy foka jest biała?; S. Lem: Opowieści o pilocie Pirxie; E. Niziurski: Sposób na Alcybiadesa; H. Ożogowska: Ucho od śledzia; H. Rudnicka: Chłopcy ze Starówki; M. Wojtyszko: Bromba i inni; Conan Doyle: Przygody Sherlocka Holmesa (wybór); E.T.A. Hoffman: Dziadek do orzechów; Eric Knight: Lessie, wróć!; Lucy Maud Montgomery: Ania z Zielonego Wzgórza; Thomas Mayne Reid: Dolina bez wyjścia; R.L. Stevenson: Wyspa skarbów; M. Twain: Przygody Hucka; J. Verne: Tajemnicza wyspa, współczesna powieść zaproponowana przez młodzież. 222 Karolina Jędrych pozytywistyczną, lecz także dzieła Długosza, Kochanowskiego, Reja, Skargi, Paska, Reymonta, Fredry, Morcinka. Utwory pisarzy polskich tworzących w okresie od XV do XX wieku miały ukazywać związki literatury z historią. W wykazie zawarto po raz pierwszy Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego, Lotną Wojciecha Żukrowskiego oraz utwór Woda Sławomira Mrożka. Jedyną powieścią wykazaną w spisie, która może być uznana za reprezentanta literatury młodzieżowej są Kamienie na szaniec. Podobnie jest w klasie VIII: na liście lektur jedyną powieścią zaliczaną do literatury dziecięcej (choć przecież to powieść uniwersalna) jest Mały książę Antoine’a de Saint-Exupery’ego. Warto zwrócić uwagę na książkę Aleksandra Kamińskiego, której obecność na liście zaaprobowanych przez ministerstwo lektur można uznać za swego rodzaju przyzwolenie władz na przeprowadzenie z młodzieżą rozmowy o bohaterach Szarych Szeregów i Armii Krajowej. Dzieje odbioru tego beletryzowanego dokumentu są — według Krystyny Heskiej-Kwaśniewicz — „pasjonującym przykładem walki systemu totalitarnego z polską książką, której przesłanie ideowe i nieprzeciętna popularność zdawały się zagrażać modelowi myślenia i życia, propagowanemu przez komunistów”57. Książka jednak „przed wszystkimi atakami krytyki […] obroniła się sama”58. Literatura w ostatniej klasie szkoły podstawowej miała podejmować „problematykę życia społecznego oraz postaw i losu człowieka”. Stąd lektura Syzyfowych prac oraz Siłaczki Żeromskiego, Latarnika Sienkiewicza, Ikara Iwaszkiewicza czy poezji, także współczesnej (po raz pierwszy na liście lektur znalazły się wiersze Czesława Miłosza, Wisławy Szymborskiej, Mirona Białoszewskiego). Jeśli chodzi o lekturę uzupełniającą, autorzy programu pozostali wierni zasadzie umieszczania na liście pozycji z literatury młodzieżowej. W VII klasie na szesnaście powieści sześć wprowadzono z myślą o młodym czytelniku (Druga brama Haliny Górskiej, Szatan z siódmej klasy Makuszyńskiego, Księga Strachów Nienackiego, Kto mi dał skrzydła Porazińskiej, Król Agis Rudnickiej, Gavroche Wiktora Hugo, jeden tytuł mieli zaproponować uczniowie). W VIII klasie na czternaście pozycji było takich powieści pięć (Koniec wakacji Janusza Domagalika, Czarne okna Stanisława Kowalewskiego, Tydzień do siódmej potęgi Kazimierza Koźniewskiego, Niesamowity dwór Nienackiego, Dziewczyna i chłopak, czyli heca na 14 fajerek Ożogowskiej). W całym spisie lektur dla szkoły podstawowej przeważają utwory znane z poprzednich programów. Wprowadzono kilka nowości, dopuszczono omawianie lektury wybranej przez uczniów, jednak są to zmiany niewielkie (z wyjątkiem Kamieni na szaniec). W prasie niezależnej tego okresu pisano o liście lektur następująco: 57 K. H e s k a - K a w a ś n i e w i c z: „Kamienie na szaniec” Aleksandra Kamińskiego, książka-legenda. W: E a d e m: Tajemnicze ogrody. Katowice 1996, s. 154. 58 Ibidem. Lektury w programach dla szkoły podstawowej... 223 Do zestawu lektur proponowanych przez programy szkoły podstawowej dla klas I—III i IV—VIII właściwie nie można mieć pretensji — szeroki zestaw polskiej klasyki uzupełnia lista autorów pozapolskich, których dzieła zadomowiły się trwale w dziecięcej i młodzieżowej literaturze (Andersen, Grimm, Defoe, London, Montgomery). Listę tę przyozdabia skromny zestaw autorów rosyjskich i radzieckich (Gajdar, Gogol, Polewoj)59. Autor tekstu zamieszczonego w „Solidarności Nauczycielskiej” szczegółowo objaśnia, dlaczego z listy lektur powinien zostać skreślony jeden tylko utwór — Timur i jego drużyna Gajdara. To książka, którą znajdziemy w każdym programie nauczania języka polskiego, od 1949 roku do lat 80. W tej z pozoru niewinnej powieści o pionierach pomagających mieszkańcom podmoskiewskiej wsi, kryje się kilka akcentów antypolskich, o których jednak oficjalna krytyka nie wspominała. „Literatura radziecka — pisze autor — pozostaje tabu niezależnie od treści, jakie niesie”. Dodaje również, że powieść o Timurze przełożona została na język polski w 1951 roku, czyli „w okresie szczególnego nasilenia sowietyzacji, która wyraziła się między innymi ogromnym wzrostem tłumaczeń z literatury dziecięcej i młodzieżowej”60, tak, jakby pozytywny stosunek do tego, co radzieckie, chciano wpajać obywatelom już od najmłodszych lat. Timura i jego drużynę autor artykułu nazywa „szacownym zabytkiem” ery stalinowskiej, straszącym w polskiej szkole61. Przegląd programów nauczania skłania do kilku pytań, jakie mógłby sobie postawić badacz: Dlaczego niektóre lektury przez kilka dekad pozostawały na liście? Czy tworzą one dziś swego rodzaju kanon czy klasykę literatury dziecięcej i młodzieżowej? Jakie cele (poznawcze, kształcące, wychowawcze) kryły się za poszczególnymi tekstami? Są to kwestie warte rozważenia w większej pracy badawczej. 59 60 61 T h u g: Lektury szkolne…?. „Solidarność Nauczycielska” 1985, nr 43, s. 6. Ibidem. Ibidem, s. 7.