Propaganda van alle tijden: De Zuil van Trajanus

ITALIË ROME Tekst: Indira Chiara Huliselan, stagiaire Afdeling Educatie Rijksmuseum van Oudheden, met dank aan dr. Laurens E. Tacoma en dr. Liesbeth Claes van de Universiteit Leiden voor de geboden ondersteuning bij het schrijven van dit artikel; foto’s: Wikipedia Commons Propaganda van alle tijden De Zuil van Trajanus Tijdens een bezoek aan Rome zijn de antieke fora een van de drukbezochtste toeristische trekpleisters. Het betreden van een forum voelt als het betreden van een verloren beschaving. Naast het bekende Forum Romanum liggen verschillende keizerfora, waarvan het forum van keizer Trajanus als laatste is toegevoegd (in 113 n.Chr.). Op dit forum steekt één bezienswaardigheid letterlijk boven de rest uit: de Zuil van Trajanus. eze zuil, zo geroemd om het vakmanschap, biedt tevens een inkijkje in de antieke praktijk van communicatie tussen staat en volk. Dergelijke monumenten uit naam van de keizer hadden een duidelijk doel: het verheerlijken van de staat en het overtuigen van het volk. Deze kenmerken vallen onder het begrip van propaganda, wat als thema centraal staat in de vijftiende editie van de Week van de Klassieken (zie hierna). De Zuil van Trajanus is een typerend overblijfsel van propaganda in de oudheid. D Propaganda? Toen Dacië (tegenwoordig Oost-Hongarije en Roemenië) door keizer Trajanus als 62 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2022 nieuwe Romeinse provincie werd ingelijfd, werd dat breed gepropageerd. Met de oorlogsbuit bouwde Trajanus zijn eigen forum, het Forum Traiani, te Rome, waarop hij een overwinningszuil van bijna dertig meter hoog liet bouwen. Het was niet alleen deze hoogte die imponeerde - een kenmerk dat nog merkbaarder is door de trappen binnenin de zuil te beklimmen - maar ook de bijna zestig reliëfs op de zuil eisten de aandacht op. De uitgebeelde scènes verheerlijken Trajanus en de Romeinse overwinning en propageren onbetwistbare macht. Het begrip ‘propaganda’ is afgeleid van het post-klassieke Latijnse werkwoord propagare (verspreiden). Het kan op meerdere manieren worden gedefinieerd, maar De Zuil van Trajanus op het Forum Traiani te Rome, ca. 113 n.Chr. het draait primair om de bewuste beïnvloeding van groepen via massacommunicatie. Het gaat hierin om beeldvorming en het doel van overtuigen, vaak ten behoeve van de machthebbende staat. Door middel van propaganda beogen machthebbers het met hen verbonden gedachtegoed op grootschalige wijze te verspreiden onder hun onderdanen, zowel in woord als in beeld, zowel gedocumenteerd als ongedocumenteerd. Propaganda kan een heel staatsprogramma beslaan of betrekking hebben op een specifieke gebeurtenis, maar vaak moet elke actie van propaganda worden ingebed in een alomvattende ideologie. Zo is ook het geval bij Trajanus. Een militair genie Trajanus wordt herinnerd als een keizer die zich inzette voor de uitbreiding van het Romeinse Rijk. Voor dit doel was het zaak bedreigingen te elimineren. Dacië had al sinds de tijd van Julius Caesar een moeilijke verhouding met de macht van Rome, wat opgelost leek te zijn toen ze in de jaren negentig van de eerste eeuw cliënt werden in een bondgenootschap met Rome. Wat de Romeinen niet hadden voorzien, was dat het deze veilige status was die Dacië jarenlang de kans gaf zich te ontwikkelen tot een individuele macht. Toen Trajanus aan de macht kwam, begon hij een open oorlog tegen Dacië. Over een specifieke aanleiding kan enkel worden gespeculeerd. Niet zozeer De Brug van Trajanus over de Donau, ca. 103-105 n.Chr. de zoektocht naar winst en voorzieningen, maar het herstellen van het Romeinse gezag lijkt de voornaamste motivatie te zijn geweest. Trajanus trok in 101 met zijn leger op, waarop de Daciërs zich na jaar overgaven. De relatieve vrede die hierop volgde, duurde echter niet lang. In 105 trok Trajanus opnieuw op om de Daciërs terug in het gareel te krijgen. Zo makkelijk als de eerste oorlog was, zo moeizaam was de tweede. De Daciërs gaven zich niet zomaar gewonnen en in de veldslagen waren de twee partijen elkaars gelijken. De uiteindelijke overwinning in 106 was voor een groot deel te danken aan Trajanus’ militaire inzicht, waarvan een bewijs nog steeds te aanschouwen is: Trajanus bouwde een brug over de Donau, tegenwoordig aangeduid als de Brug van Trajanus, om de Romeinse legioenen te kunnen bevoorraden. Het was de eerste en grootste brug die ooit over de Donau is gebouwd. Na de definitieve overwinning werd de oorlogsbuit gebruikt om het nieuwe forum te financieren, waarop de Zuil van Trajanus een centrale positie inneemt. Een visueel verhaal Het is de rijke versiering van de zuil die de meeste indruk maakt. De spiraalvormige fries bestaat uit zestig panelen die zijn gevuld met honderden scènes met duizenden figuren van Romeinse soldaten en hun vijanden uit Dacië, zo opgesteld dat ze samen een duidelijk verhaal vormen. De zuil was oorspronkelijk in kleur, wat een spectaculair effect moet hebben gehad. De reliëfs op het onderste deel van de zuil representeren de eerste oorlog, die onderaan begint met een uitbeelding van het oprukken van de Romeinen. Bovenaan de zuil wordt de narratief afgesloten met de markering van het einde van de tweede oorlog: de zelfmoord van de Dacische aanvoerder Decebalus en het inventariseren van de gevangengenomen Daciërs. Precies in het midden van Reliëfverloop op de spiraalvormige fries van de Zuil van Trajanus. de spiraalvormige fries wordt het verloop van de twee oorlogen gescheiden door een afbeelding van de godin van de overwinning, Victoria. De taferelen zijn sprekend, maar kunnen niet als historisch feitelijk worden beschouwd. De scènes bestaan eerder uit algemene motieven van de superioriteit van het Romeinse leger en de voortreffelijkheid van Trajanus’ leiderschap, dan uit een historisch nauwkeurig commentaar. Het Romeinse leger is zorgvuldig afgezet tegenover de Dacische tegenstanders: de Romeinen dragen Romeinse militaire kleding, terwijl de Daciërs het moeten doen zonder een professioneel uniform. Ze vechten in ontbloot bovenlijf of in mantels en broeken, welk uiterlijk typerend is voor de Romeinse uitbeelding van ongeciviliseerde barbaren. De twee groepen soldaten zijn in de afgebeelde scènes elkaars tegenpolen, wat bijna doet vergeten dat de Daciërs geduchte tegenstanders waren die niet één, maar twee keer een oorlog hebben afgedwongen met Rome. De representatie van keizer Trajanus zelf belichaamt het totaalpakket van Romeins keizerschap. Niet alleen wordt hij getoond in zijn militaire functie, maar hij komt voor in verschillende scènes waarin hij zijn troepen aanspreekt, bouwprojecten overziet of aan het offeren is. Met de beeldentaal van de zuil toonde Trajanus aan zijn onderdanen een onbetwistbare machthebber. Het gebruik van visuele middelen was een belangrijk aspect om de boodschap over te brengen en een blijvende indruk achter te laten bij het publiek. De rol van de toeschouwer Propaganda is tweerichtingsverkeer. Het bestaat niet enkel uit het zenden door de machthebber, maar het ontvangen van de boodschap door het publiek is cruciaal. Of Trajanus er inderdaad in is geslaagd om met zijn zuil een boodschap 01 2022 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 63 ITALIË ROME over te brengen, is echter nog maar de vraag. Door de vele reliëfs en de hoogte van de zuil is het niet vanzelfsprekend dat de antieke toeschouwer alles kon zien - en bovendien kon begrijpen - wat er was afgebeeld. Het spiraalvormige verloop van de reliëfs dwong de toeschouwer met een onnatuurlijk gebogen nek om de zuil heen te lopen, en vanwege de nabijheid van de zuil bij de omliggende bibliotheken en basilica, kon de toeschouwer ook niet voldoende afstand nemen om het geheel te aanschouwen. Waarschijnlijk waren er op het plein rondom de zuil wel platforms aanwezig vanwaar de zuil van een hoogte kon worden bekeken, maar dit droeg weinig bij aan het zicht op het geheel. Het was - en is - nog steeds erg moeilijk om de scènes in de hoger gelegen delen van de helix duidelijk te zien en daarbij is het de kunst om, eenmaal aan het ene uiteinde aangekomen, te onthouden wat er aan het andere uiteinde is afgebeeld. De zuil was echter niet het enige monument dat verwees naar de roemrijke overwinning van Trajanus op de Daciërs, maar moet worden ingebed in de context van het gehele forum, waar in elke hoek wel verwijzingen waren te vinden naar de oorlogen die het forum hadden gefinancierd. Foro Mussolini Het uitgelaten vieren van een overwinning, of het propageren van almachtigheid; de grens is moeilijk te trekken. Beter zou het zijn om beide niet van elkaar te onderscheiden, maar om het begrip propaganda als alomvattend te beschouwen. Propaganda is in die zin een grenzeloos concept met verschillende doelen. Het is een concept dat zich in allerhande plaatsen en tijdsperiodes manifesteert. Van de Middeleeuwen tot aan het heden is de oudheid gebruikt voor propagandistische doeleinden. Zo werd het keizerlijke forum waar de Zuil van Trajanus stond door Benito Mussolini blootgelegd in de jaren dertig van de vorige eeuw, nadat hij in 1922 met zijn fascistische troepen Rome LITERATUUR: • J. Auerbach & R. Castronovo (red.), ‘The Oxford Handbook of Propaganda Studies (Oxford 2013). • M. Beckmann, ‘Trajan’s Column and Mars Ultor’, The Journal of Roman Studies 106 (2016) 124-146. • J. Bennett, ‘Trajan: Optimus Princeps’ (Londen 2003). • P.J.E. Davies, ‘The Politics of Perpetuation: Trajan’s Column and the Art of Commemoration’, American Journal of Archaeology 101 (1997) 41-65. • K. Lehmann-Hartleben, ‘Die Trajanssäule: Ein römisches Kunstwerk zu Beginn der Spätantike. Text, Tafeln’ (Berlijn & Boston 2012). • W. Schieder, ‘Rom: die Repräsentation der Antike im Faschismus’, in: E. Stein-Hölkeskamp & K.-J. Hölkeskamp (red.), ‘Erinnerungsorte der Antike: Die römische Welt’ (München 2006) 701-721. 64 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2022 Vechtscène tussen de Romeinen en de Daciërs, reliëf op de Zuil van Trajanus. Scène van Trajanus (vijfde figuur van rechts) die zijn leger overziet, reliëf op de Zuil van Trajanus. had ingenomen. Mussolini refereerde gretig aan de Romeinse keizers en vanwege Trajanus’ faam als legeraanvoerder was hij een uitgelezen figuur om een connectie mee te maken. De fascistische fascinatie voor het Romeinse verleden ging verder dan het opgraven van het verleden, maar resulteerde zich in eenzelfde soort propaganda met antieke verwijzingen. Zoals Trajanus het forum liet aanleggen, beoogde Mussolini iets soortgelijks door het bouwen van het Foro Mussolini, een sportcomplex dat na de val van het fascistische regime is omgedoopt tot het Foro Italico. Op dit forum bouwde Mussolini een obelisk, die als hoogtepunt dezelfde plaats inneemt als de Zuil van Trajanus op het Forum Traiani. Qua beeldentaal zijn ze uitermate verschillend: de één rijk versierd en spiraalvormig; de ander spierwit en geometrisch. Daarnaast is de obelisk van Mussolini ook een stuk minder subtiel als het gaat om het propageren van macht: van de top tot aan de voet van de obelisk is de volgende inscriptie te lezen: MVSSOLINI DVX, ‘Mussolini, de Leider’. Na Mussolini’s val is deze inscriptie onderwerp geworden van een bredere discussie over het behouden van fascistische overblijfselen. Het roept belangrijke 10 T/M 20 MAART 2022 NEDERLAND Week van de Klassieken. De vijftiende editie van de Week van de Klassieken belooft een bomvol programma, met op meerdere plaatsen in het land lezingen, workshops, voorstellingen, presentaties en nog veel meer, om zowel fysiek als online bij te wonen. Het centrale thema van deze editie is ‘Propaganda’ (zie als voorbeeld de Zuil van Trajanus in Rome, besproken in dit nummer). Meer info over het programma: www.weekvandeklassieken.nl De Obelisk van Mussolini op het Foro Italico te Rome, 1932. vragen op: Heeft deze propaganda als onderdeel van de geschiedenis het recht om te worden tentoongesteld, of zal de voortdurende zichtbaarheid enkel de nostalgie van sympathisanten aanwakkeren? Propaganda is van alle tijden, maar de waarde die we eraan toekennen is allesbehalve statisch. Wie vandaag de dag om de Zuil van Trajanus heen loopt of binnengaat, zal wellicht minder stilstaan bij de grootsheid van Trajanus en meer bij de architectonische schoonheid van het verleden. Van propagandistische beïnvloeding is veelal geen sprake meer, maar de verwondering blijft. 8 MAART 2022 LEIDEN (EN/OF LIVESTREAM) ‘Brood en Spelen’! De Flavische keizers en het volk van Rome. Lezing, georganiseerd door de Vriendenvereniging RoMeO, door prof. dr Daniëlle Slootjes, hoogleraar Oude geschiedenis (Universiteit van Amsterdam). De leus ‘Brood en Spelen’ wordt vaak gebruikt om de relatie van Romeinse keizers met het volk van de stad Rome te karakteriseren. Het volk houdt zich rustig en steunt een keizer als hij zorgt voor genoeg graan en voor regelmatig vertier. Is ‘Brood en Spelen’ nog altijd een terechte karakterisering of valt deze te nuanceren op basis van recent wetenschappelijk onderzoek? De RoMeO-lezingen zijn van 20.00–21.00 uur in het RMO en worden ook via livestream aangeboden. Meer info en aanmelden via www.rmo.nl/uw-bezoek/ activiteiten/ 16 MAART 2022 TONGEREN (B) De Romeinse oorsprong van de historische wijnlandschappen in het Middellandse Zeegebied en West-Europa. Lezing in het kader van de lezingencyclus ‘Spraakwater’ door Dr. Dimitri van Limbergen (Universiteit Gent). Wijnbouw in de Romeinse wereld, wat moeten we ons daarbij voorstellen? Waar lagen de ‘wijnlandschappen’? Welke systemen en technieken waren er? Hoe smaakten de wijnen? Wat was de rol van het klimaat? Het onderzoek van dr. Van Limbergen richt zich op landbouw en voeding, voornamelijk in Italië en het West-Mediterraanse bekken tijdens de Late Republiek en in de keizertijd. Meer info en inschrijving (een maand voorafgaand aan de lezing) via www.galloromeinsmuseum.be/ nl/te-doen/lezingen/LezingenSpraakwater AGENDATIPS 12 APRIL 2022 LEIDEN (EN/OF LIVESTREAM) Domitianus en de tempels van Egypte. Lezing, georganiseerd door de Vriendenvereniging RoMeO, door prof. dr Olaf Kaper, hoogleraar Egyptologie (Universiteit Leiden). Tijdens de regering van Domitianus werden er tempels in Egypte gebouwd, waarbij een reeks bestaande tempels voor de Egyptische goden werd verbouwd en uitgebreid. In deze lezing wordt een overzicht gegeven van de Romeinse bemoeienis met de Egyptische goden, en welke bijdrage Domitianus daaraan leverde. Wat gebeurde er na de dood van de keizer met zijn monumenten? De RoMeO-lezingen zijn van 20.00 –21.00 uur in het RMO en worden ook via livestream aangeboden. Meer info en aanmelden via www.rmo.nl/uw-bezoek/ activiteiten/ SANDER time OUT 01 2022 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 65