Prof. Dr. Ömür Bakırer Armağanı

topluma adanmış bir yaşam... PROF. DR. ÖMÜR BAKIRER ARMAĞANI GHUOH\HQOHU Ali Uzay Peker • Neriman Şahin Güçhan -"2cÃDöner Sermaye İşletme Müdürlüğü Bu kitap Mimarlık Fakültesi’nin katkılarıyla basılmıştır. ©2021 ODTÜ Basım İşliği Üniversiteler Mah. Dumlupınar Bulvarı, No.1, 06800, Çankaya / Ankara tel: +90 312 210 4094 E-mail: [email protected] Serti ka no: 47986 Seçici Bilim Kurulu:  Serpil BAĞCI 6XQD*h9(1 Başak İPEKOĞLU Ali Uzay PEKER Neriman ŞAHİN GÜÇHAN Yayın Türü: Özgün Kitap Sayfa Düzeni: Güliz Korkmaz 1. Basım, 2021 ISBN: 978-975-429-408-8 Kitabın içeriğinde kullanılan fotoğraflar ve diğer görsel malzemelerin telifi, aksi belirtilmedikçe yazara aittir. Bu kitabın tüm yayın hakları saklıdır. Telif sahibinin önceden yazılı izni olmadan kısmen ya da tamamen yeniden bastırılamaz, herhangibir kayıt sisteminde saklanamaz, hiçbir şekilde elektronik, mekanik, fotokopi ya da başka bir araçla çoğaltılıp işletilemez. İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ v BİLİM İNSANI VE SANATÇI ÖMÜR BAKIRER 1 Neriman Şahin Güçhan, Prof. Dr. Ömür Bakırer’in Bilim ve Sanata Katkıları Üzerine 3 Ali Uzay Peker, Prof. Dr. Ömür Bakırer’in Sanat Tarihi’ne Katkısı 37 Jale Erzen, Ömür Bakırer Sanatçı 41 Suna Güven, Hümanist Mercekten Ömür Bakırer 49 TOPLUMA ADANMIŞ BİR HAYAT 57 Ömür Bakırer Kronolojisi 59 Ömür Bakırer Yayınlar Listesi 63 Yayını Destekleyen Kurumların Katkıları 77 KORUMA, MİMARLIK VE SANAT TARİHİ MAKALELERİ 81 Filiz Diri Akyıldız, Neriman Şahin Güçhan, Birgi Yerleşim ve Koruma Tarihi 83 A. Güliz Bilgin Altınöz, Çok Katmanlı Ken eki Tarihsel Katmanlaşmayı Çözümlemek: Kent Arkeolojisi 107 Emine Çiğdem Asrav, Kırsal Alanların Kültürel Miras Olarak Değerlendirilmesi ve Korunmasına Yönelik Yaklaşımlara Dünyadan Örnekler 125 LY Pınar Aykaç, A Brief History of Conservation and Planning Studies in Tarsus, Turkey and Their Impact on Urban Strati cation 137 Cemile Feyzan Bölükbaşı, Ali Uzay Peker, Sinan Çağı Camilerinde Yazı, Anlam, ve Mimari Düzen 159 Aynur Durukan, Yükseliş Döneminde Anadolu Selçukluları 191 Evin Erder, Taking Care of Archaeological Sites: Comparative Views (Gordion, Cerveteri and Sardis) 209 Sibel Yıldırım Esen, A. Güliz Bilgin Altınöz, Türkiye’de Kültür Mirasının Doğal Afet Risk Yönetimi Üzerine Bir Değerlendirme 221 Vacit İmamoğlu, Ev ve Anlamı 245 Özlem Karakul, İbrahimpaşa Köyü’nün Geleneksel Mimarisi 267 Haşim Karpuz, Büyük Selçuklu Mimarisinde Bezeme 285 Vacide Betül Kurtuluş, Aynur Uluç, Antalya-Korkuteli, Susuz Beğiş Köyü’ndeki Konutların Mekânsal Özellikleri 297 Mustafa Önge, Halkevleri’nin Kültür Mirasımızın Korunmasına Yönelik Faaliyetleri 317 Özgün Özçakır, A. Güliz Bilgin Altınöz, Kültürel Mirasın Ekonomik Değeri: Değerleme Yaklaşımları Üzerine Bir Araştırma 327 M. Sacit Pekak, Mustafapaşa/Sinassos Sarıca Kilise 347 Sco Redford, One Man, Two Caravanserais 365 Kader Reyhan, Başak İpekoğlu, Batı Anadolu’da Osmanlı Dönemi Bir Grup Hamam Yapısında Su Tesisatı Sistemi 371 M. Baha Tanman, Osmanlı Mimarisinde İlginç Bir Ayrıntı: Pencereli Mihraplar 383 Çağla Caner Yüksel, Batı Anadolu Beylik Dönemi Kentlerini Yeniden Düşünmek 389 ÖNSÖZ Bu kitap ODTÜ Mimarlık Bölümü Kültürel Mirası Koruma Bilim Dalı emekli öğretim üyesi değerli hocamız ve meslektaşımız Prof. Dr. Ömür Bakırer’e bir armağan olmak üzere oluşturuldu. Bakırer, dünyaca tanınmış bir bilim insanı ve hoca olarak, bu kitabın karşısında çok yalın kalacağı akademik ve insani meziyetlere sahip bir kişidir. Biz derleyenler ve kendisiyle teşviki mesaide bulunmuş öğrenci ve iş arkadaşlarından oluşan makale sahipleri olarak her zaman ilgi ve desteğini gördüğümüz Ömür hocaya kuşkusuz çok şey borçluyuz. Yardımseverliği ve fedakârlığı ile tanınan hocamız çevresindeki her şey için elinden gelenin en iyisini yapmak isteyen fevkalade iyi bir insan. Onun asıl üstünlüğü ise hem bilim hem de uygulamalı sanat alanında sıra dışı ustalık ve yaratıcılık gösteren meşakkatli ve üstün nitelikli çalışmalara imza atmış olmasıdır. Bir insan olarak Ömür Bakırer’i ve eserlerini kitabın başlangıç bölümünde tanıtarak, ona olan minne arlığımızı bir şekilde ifade edebilmeyi umuyoruz. Bu çerçevede kitabın birinci bölümde, Neriman Şahin Güçhanǰȱ Bakırer’in yaşam öyküsü ile bilim ve sanata katkılarını; Ali Uzay Pekerǰȱ sanat tarihine katkısını; Jale Erzen, sanatçı yönünü ve çalışmalarını; Suna Güven ise humanizmini değerlendirmektedir. İkinci bölümde ise güncel bir Ömür Bakırer Kronolojisi ile birlikte Ömür Bakırer Yayınlar Listesi sunulmuştur. Bu bölümün sonunda yer alan Yayını Destekleyen Kurumların Katkıları başlıklı bölümde ise kitabın basımını büyük bir onurla üstlenen ve farklı biçimlerde Ömür Bakırer’le yanyana yürüyen ODTÜ Mimarlık Fakültesi Mezunları Bilgi ve İletişim Derneği (OMİM) adına Yönetim Kurulu Başkanı Şuayipȱ Çavuşlarǰȱ Koruma Restorasyon Uzmanları Derneği (KORDER) adına Yönetim Kurulu Başkanı Dr. Mügeȱ Bahçeciǰȱ Mimarlar Derneği 1927ǰ 74. Yöne- YL tim Kurulu adına Yönetim Kurulu Başkanı Prof. Dr. Esin Boyacıoğluȱ ve Koç Üniversitesi Vehbi Koç Ankara Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi (VEKAM) adına VEKAM Direktör’ü Prof. Dr. Filiz Yenişehirlioğlu tarafından hazırlanan kısa yazılar yer alır. Değerli destekleri için OMİM, KORDER, Mimarlar Derneği 1927 ve VEKAM’a ODTÜ Mimarlık Fakültesi adına teşekkür ederiz. Üçüncü bölümdeki makaleler ise, Bakırer’in araştırma ve öğretim alanındaki temel ilgisi dâhilindeki Koruma, Mimarlık ve Sanat Tarihi alanlarını kapsar. Bu makaleler Bakırer’in araştırmalarında gördüğümüz disiplinlerarasılığı vurgulamak üzere konulara göre değil yazar soyadlarına göre sıralanmıştır. Bu şekilde geniş bir açıdan bakabilen bir araştırmacının bilgi kıtaları arasındaki seyahati vurgulanmıştır. Kitapta, Filiz Diri Akyıldız ve Neriman Şahin Güçhan, Birgi’nin kentsel dokusunun oluşum ve değişimi ile planlama ve koruma faaliyetlerinin kentsel doku üzerindeki etkilerini değerlendirmekte; A.ȱ Güliz Bilgin Altınöz, çok katmanlı kent, kentsel arkeoloji ve kent arkeolojisi araştırma ve eylem alanlarını tanımlayarak, kuramsal bir çerçeve çizmekte; Emine Çiğdem Asrav, kırsal alanların yerel değerleri gözeten bütüncül yaklaşımlarla nasıl değerlendirilip, korunabileceğini örnekler üzerinden tartışmakta; Pınar Aykaç, koruma ve planlama girişimlerinin Tarsus’un kentsel tabakalanmasına yaklaşım biçimlerini tarihi perspektif içinden yazılı ve görsel belgelerle ortaya koymakta; Cemile Feyzan Bölükbaşı ve Ali Uzay Peker, Mimar Sinan dönemi Osmanlı camilerinde uygulanan yazılarıdöneminevrenanlayışıvecamilerinyapıdüzeniileilişkilendirerek mimari sembolizm üzerine çıkarımlarda bulunmakta; AynurȱDurukanǰȱ Selçuklu tarihinin önemli bir kesitini belli başlı siyasi aktörler ve yaptırdıkları eserler aracılığıyla işlemekte; Evin Erder, Türkiye’deki üç arkeolojik alanın yönetim ve sürdürülebilirliğini karşılaştırmalı olarak çalışarak Türkiye’deki uygulamaları gündeme getirmekte; Sibel Yıldırım Esen ve A. Güliz Bilgin Altınöz, Türkiye’deki kültür varlıklarının doğal afetlere hazırlık etkinlikleri vasıtasıyla iyileştirilme kapasitelerinin artırılması için gerekli risk yönetimi mevzuat ve uygulamalarını ortaya koymakta; Vacit İmamoğlu, evlerimizin duygusal ve sembolik anlamı üzerine kuramsal bir çerçeve sunmakta; Özlem Karakul, İbrahimpaşa Köyü’nün geleneksel mimari mekânlarını ve yapısal unsurlarını yaşam üzerinden analiz ederek bir köyün geçmişi ve bugününü aydınlatmakta; Haşim Karpuz, İran’daki mimari bezeme üzerine yaptığı gözlemleri paylaşmakta; Vacide Betül Kurtuluş ve Aynur Uluç, kırsal alanların ve mimari mirasın bütünsel korunmasını Antalya, Korkuteli, Susuz Beğiş Köyü mimarisini analiz ederek gündeme getirmekte; Mustafa Önge, Halkevleri’nin zamanında kültürel mirasın korunması için hangi faaliyetlerde bulunduğunu açıklamakta; Özgün Özçakır ve A. Güliz Bilgin Altınöz, farklı disiplinlerce yapılan çalışmalar aracılığıyla kültürel miras değerlerini analiz etmekte; M. Sacit Pekak, Kapadokya’da Sarıca Kilise’yi ayrıntılı bir şekilde analiz ederek, restorasyon girişimini sergilemekte; Sco Redford, Susuz Han ve İncir Han kitabelerinde karşılaşılan sorunlu konuları yeniden yorumlayarak yaptıran ve dönem üzerine çıkarımlarda bulunmakta; Kader Reyhan ve Başak İpekoğluȱ hamamlardaki su tesisat sistemlerini çalışarak hamamların teknoloji tarihine katkıda bulunmakta; M. Baha Tanman, özel bir konuya odaklanarak Osmanlı mimarisindeki pencereli mihrapları anlamamızı YLL sağlamakta; son olarak Çağla Caner Yüksel Ayasuluk, Balat, Birgi ve Beçin üzerinden Beylikler Dönemi Batı Anadolu kentlerine ait güncel ve yeni bilgiler sunmaktadır. Önsözü sonlandırırken, sağladıkları makalelerle bu armağan kitabını mümkün kılan değerli araştırmacılarla birlikte, makaleleri titizlikle okuyarak değerlendirmek üzere derleyenlerle beraber Seçici Bilim Kurulu’nda görev almayı kabul eden Başak İpekoğlu, Suna Güven ve Serpil Bağcı’ya; kitabı baştan sona son kez okuyarak verdiği destekten ötürü Çağla Caner Yüksel’e ve kitapta yer alan Ömür Bakırer’in yaşamının erken dönemlerine ait görsel malzemenin bir kısmını bizlerle paylaşan Sayın Gönül Aslanoğlu Evyapan’a içtenlikle teşekkür ederken; bu kitabı, verimli çalışmalarının daha nice yıllar sürmesini temenni ettiğimiz değerli hocamız Prof. Dr. Ömür Bakırer’e adamanın onuru ile okuyucunun ilgi ve bilgisine saygılarımızla sunarız. Ali Uzay Peker ve Neriman Şahin Güçhan 

topluma adanmış bir yaşam... PROF. DR. ÖMÜR BAKIRER ARMAĞANI GHUOH\HQOHU Ali Uzay Peker • Neriman Şahin Güçhan -"2cÃDöner Sermaye İşletme Müdürlüğü Bu kitap Mimarlık Fakültesi’nin katkılarıyla basılmıştır. ©2021 ODTÜ Basım İşliği Üniversiteler Mah. Dumlupınar Bulvarı, No.1, 06800, Çankaya / Ankara tel: +90 312 210 4094 E-mail: [email protected] Serti ka no: 47986 Seçici Bilim Kurulu:  Serpil BAĞCI 6XQD*h9(1 Başak İPEKOĞLU Ali Uzay PEKER Neriman ŞAHİN GÜÇHAN Yayın Türü: Özgün Kitap Sayfa Düzeni: Güliz Korkmaz 1. Basım, 2021 ISBN: 978-975-429-408-8 Kitabın içeriğinde kullanılan fotoğraflar ve diğer görsel malzemelerin telifi, aksi belirtilmedikçe yazara aittir. Bu kitabın tüm yayın hakları saklıdır. Telif sahibinin önceden yazılı izni olmadan kısmen ya da tamamen yeniden bastırılamaz, herhangibir kayıt sisteminde saklanamaz, hiçbir şekilde elektronik, mekanik, fotokopi ya da başka bir araçla çoğaltılıp işletilemez. Prof. Dr. Ömür Bakırer’in Sanat Tarihi’ne Katkısı  PROF. DR. ÖMÜR BAKIRER’İN SANAT TARİHİ’NE KATKISI Ali Uzay PekerȘ * ODTÜ Mimarlık Bölümü, Mimarlık Tarihi Ana Bilim Dalı Akademik kariyerine Türkiye’nin önemli Sanat Tarihi kurumlarından birini barındıran Ankara Üniversitesi’nde lisans ve doktora, Chicago Üniversitesi’nde ise yüksek lisans yaparak başlayan Ömür Bakırer, Türkiye Sanat Tarihi yazınında taşların yerine oturduğu bir dönemde önemli roller üstlenmiştir. Bu dönemde, alandaki malzemenin yazılı ve görsel araçlarla belgelenmesi, tasvir ve tarif edilip sını andırılması yaygın bir araştırma yöntemi oldu. Ömür Bakırer, 1960’larda, Anadolu Selçuklu cami ve mescit mimarisinde karşımıza çıkan mihraplar üzerine, daha sonra kitaba dönüştürdüğü, bir doktora tezi; 1970’lerde, Anadolu Selçuklu mimarisinde tuğlanın yapı ve bezeme malzemesi olarak kullanımı üzerine yine kitaba dönüşen bir doçentlik tezi yazarak dönemin kısaca “tanımlama” olarak adlandırabileceğimiz mimari elemanların analiz ve değerlendirmesi uğraşına çok önemli katkılarda bulunmuştur (Resim 1). Mimari unsurlar ve yapı malzemesinin anlaşılmasına yönelik taksonomik yöntemler içeren bu iki çalışmanın kılı kırk yaran ayrıntılı malzeme analizleri daha sonra ODTÜ Mimarlık Bölümü Kültürel Miras Koruma Programı bünyesinde ders, danışmanlık, yayın gibi önemli bilimsel etkinliklerinin habercisi olacaktır. Sonraki yıllarda Ağa Han Vakfı Doktora-Sonrası Araştırma Bursu ile Amerika’da Selçuklu mimari bezemesindeki geometrik desenleri çalışan Bakırer, daha önce tuğla örgüler üzerine yaptığı araştırmayı, geometrik analizler yaparak bezemedeki desenler alanında ilerletmiştir. Bir yandan da Ömür Bakırer gibi kapsamlı çalışan bir araştırmacı kendisini malzeme anlamında sadece tuğla ile sınırlandırmazdı. O, taş malzemeyi de çalışarak Anadolu Selçuklu mimarisinin bu temel inşaat malzemesine hâkim oldu. Aynı zamanda, atölyesinde cam eserler üretiyordu (Resim 2) . Bu eserleri beğeniye sunduğu sergiler de açan Bakırer, Ortaçağ’daki cam kullanımına da duyarsız kalmadı. Bu konuda Türkiye’de öncü yayınlar  •’ȱ£Š¢ȱŽ”Ž› Resim 1. Ömür Bakırer’in alanlarında öncü çalışmalar olan ve kitap olarak basılan doktora ve doçentlik tezleri. yaptı. Ha a seramik sanatı üzerine de araştırma ve yayınlarda bulundu. Bir sanat tarihçisi olarak araştırma alanının yöntemlerine de duyarlı olan Bakırer, bilimsel araştırmalarda yazılı ve görsel belge kullanımı üzerine çalıştı ve yayınlar yaptı. Bu belgeler arasında vak yeler, minyatürler ve gezgin tanıklıkları bulunur. Bir diğer ilgi alanı da mimari eserler üzerinde bulunan gra ti ve taşçı işaretleridir. Bu konuda da yayınları bulunan Bakırer, ayrıca şehir ve binalar üzerine monogra ler yazmış, portaller üzerine bir çalışma yapmış, Anadolu Selçuklu Mimarisinde süreklilik ve değişim konusunu, özellikle malzeme üzerinden çalışarak, farklı dönem ve bölgeler arasındaki geçişleri ve etkileşimleri ortaya koymuştur. Bir makale ile işlediği bu son konu, onun alana en önemli kuramsal katkısı olmuştur. Ömür Bakırer’in yayınları incelendiği zaman çok titiz bir araştırmacının malzemeye sadık kalarak yaptığı analizleri bilgiye dönüştüren nesnel yaklaşımı keşfedilir. Yazılarına her zaman, doğru soruları sorarak; araştırma alanının sunduğu varolan ve henüz ortaya çıkartılmayan eksik kalan bilgiyi sergileyip sorgulayarak; yapılabilecekler ve yapılamayanları okuyucuyla paylaşan bir bilim insanı hassasiyetinde başlayarak, sonrasında ulaştığı veya geliştirdiği yeni bilgiyi paylaşır. Bakırer, alanında varolan birikimin çizdiği çerçeveyi ve kendi katkılarını açık olarak gösterir. Böylesi titiz bir yaklaşım, bütün yayınlarında rastladığımız sağlam bir metodolojiye dönüşmüştür. Bakırer’in gerek Türkçesi gerekse İngilizcesi sade ve anlaşılırdır. Dil kullanımında, belagat veya edebiyat peşinde değil, kelimeleri bilgiye aracı kılan mesafeli bir bilim insanının ifadeleri görülür. Ömür Bakırer’in çok önemli bir özelliği, araştırdığı konularda ulaştığı sonuçları her zaman konferans bildirileri aracılığıyla sunması, ardından basılı bildiri ve makale olarak yayına dönüştürmesi, dersler açması, böylece bilgiyi çekincesiz paylaşıp yaymasıdır. Bakırer yayınlarında, özellikle kaynak kullanımı konusunda da oldukça titizdir. Çalıştığı malzemenin önceleyen kaynaklarda nasıl ele alındığını Prof. Dr. Ömür Bakırer’in Sanat Tarihi’ne Katkısı  ayrıntılı bir şekilde değerlendirerek her zaman oldukça zengin ve geniş bir literatür üzerinden tartışır. Araştırma alanına ait özgün kaynakları kullandığı zaman da kaynağın sunduğu veya sunamadığı bilgiyi eleştirel bir gözle açıkça tartışarak, yorumdan kaçınır veya “suyu kalmamış limonu sıkmak” olarak tabir edebileceğimiz kanıt temeli olmayan sonuçlara götürmez. Ömür Bakırer’in kendi kuşağının alışkanlıklarının ötesine geçerek mimari dekorasyonda kullanılan geometrik sistemleri bilgisayar ortamında yeniden kurgulaması dikkat çekicidir. Dijital tasarımın yaygınlaşmaya başladığı 1990’lı yıllarda alana kolayca uyum gösterek özgün örneklerden üre iği geometrik örnekleri çeşitli yayınlarında hem önemli bir kanıt ve analiz aracı hem de görsel zenginlik oluşturacak şekilde kullanması dikkate şayandır. Resim 2. Ömür Bakırer Ankara Emek’teki cam atölyesinde Ali Uzay Peker ile (2019) Bakırer’in özellikle araştırma malzemesini çalışırken farklı yerlerdeki örnekleri vererek karşılaştırmalı analizler yapması ulaştığı sonuçların bilimselliğini destekleyen önemli bir yaklaşım tarzıdır. Özellikle mimari bezeme üzerine yaptığı ayrıntılı çalışmalar pek çok konunun ilk defa gündeme gelmesini sağlamış ve ona uluslararası bir uzman tanınırlığı sağlamıştır. Ömür Bakırer Kültürel Miras Koruma Programı’nda çalışan bir sanat tarihçisi olarak tarihi mimari ve sanat eserlerinin korunması sorunsalından hareketle özellikle malzemeye karşı son derece duyarlı olmuş, bu duyarlılık çok ayrıntılı analizleri de beraberinde getirmiştir. Bu analizler hem öğrencileri hem de restoratörler için öğrenim, araştırma ve uygulama aşamalarında çok yararlı olmuştur. Ayrıca, özellikle konservasyon işinde çalışan sanat tarihçileri için de vazgeçilmez bilgi kaynaklarıdır.  •’ȱ£Š¢ȱŽ”Ž› Geleneksel yapı malzemeleri üzerine doğru bilgi, Selçuklu ve Osmanlı Mimari ve Sanat tarihi yazımında tasarım ve üslup özellikleri analizinde gereklidir. Ömür Bakırer mimari eserlerin tasarımının ana unsuru olan malzeme üzerine yaptığı çalışmalarla Selçuklu ve Osmanlı mimari tarihi yazımına çok önemli katkılarda bulunmuştur. Onun yazdıkları aracılığıyla İran’dan Anadolu’ya, tuğladan taşa dönüşümün niteliğini anlayabildik; yine onun aracılığıyla geometrik kompozisyonlardaki desenlerin tasarım ilkelerini öğrendik; yine onun aracılığıyla cam ve tuğla malzemeyi ayrıntılı bir şekilde tanıdık; taşçı işaretleri ve gra to artık bizim için daha iyi bilinen konular; kaynaklardaki yazılı ve görsel belgelerin malzemenin anlaşılması için nasıl kullanılabileceğini anladık. Tabii Ömür Hoca’nın önemli katkılarda bulunan bir bilim insanı kimliği yanında insanî yönünün zenginliği onun bir rol model olmasını getirmiştir ki belki de alana en önemli katkılarından biri de bu olmuştur.