Mitolojiden Hasanoğlu'na Gök Arketipi-Milli Folklor

MİTOLOJİDEN İZZEDDİN HASANOĞLU’NA GÖK ARKETİPİ* The Sky Archetype from Mythology to Izzeddin Hasanoglu Doç. Dr. Seyfettin ALTAYLI** ÖZ İnsanlığın ilk inanç kodları mitolojik çağlardan itibaren başlamıştır. Tabiatta meydana gelen olaylar mitolojik çağ insanının bilincinde bunların gizli bir güç tarafından hayata geçirildiği inancına zemin hazırlamış onlarda çeşitli inançların tezahür etmesine sebep olmuştur. Bununla birlikte bu inançların temelinde o güce duyulan korkunun oluşturduğu saygı da kalplerde kendine yer edinmiştir. Hemen her halk kendine ait bir inanç sistemi ve Tanrı anlayışı yaratmıştır. Bu anlayış Türklerde semavi kökenli olsa da bazı bilim insanlarının iddia ettikleri gibi politeizm karakterli gelişmemiş dünyanın birçok halklarında ise çoktanrıcılık şeklinde kendini göstermiştir. Türk milletinin inanç sisteminin derinlikleri ve mitolojik anlayışıyla ilgili izler en güzel biçimde Orhon Anıtları, Dede Korkut Destanları gibi tarihî ve edebî belgelerde yansımasını bulmuştur. Mitin dünyayı anlama sistemi, mitolojinin de bununla ilgili bir bilim dalı olduğu bilinmektedir. Bu niteliğinden dolayı mitoloji insanın ruh dünyasını sembollerle ifade eden bir aynaya benzetilmiştir. Türk mitolojisinin asıl ilham kaynağı Tanrı ve onu betimleyen ögelerin başında gelen gökyüzüdür. Türk kozmolojisinde gök çok önemli bir yer tutmuş ve bu konuda şimdiye kadar Türkiye ve Türkiye dışında kapsamlı araştırmalar yapılmıştır. Türklerin gökle ilgili anlayışı mitolojik çağlardan itibaren dilinde ve edebiyatında kendine has yer edinmiştir. XIII. yüzyılda yaşayan ve ilk defa Fuad Köprülü tarafından “Azerbaycan Şairi” olarak sunulan Horasan’ın İsferayin/Esferayin -bölgede yaşayan Türkler buraya İsferayin, Farslar ise Esferayin demektedir- bölgesinde dünyaya gelen İzzeddin Hasanoğlu’nun şimdiye kadar yalnızca üç Türkçe, iki tane de Farsça şiiri bilinmekteydi. Bu şiirlerinden bir tanesi Kıpçak şairi Seyfi Sarayî tarafından Fars şairi Sadî’nin “Gülistan” adlı eserini tercüme ettiğinde eserin arkasına ilave ettiği “Âpardı könlümü bir ḫoş ġemer üz, cânfezâ dilber” mısrasıyla başlayan gazeli, biri “Mecmûatü’n-Nezâir ve Câmiu’n-Nezâir”’de yayımlanan “Aceb bilsem beni şéyda ġılan kim” mısrası ile başlayan, diğeri de Barbara Flemming tarafından Mısır’daki bir mecmuada bulunarak yayımlanan “Necǝsǝñ gǝl éy yüzi ağum bǝnüm” mısrasıyla başlayan gazelidir. Ancak yıllar önce Finlandiya’da Hasanoğlu’nun “Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî” adlı 366 varak hacmindeki el yazma mesnevisi bulunarak Türkiye’ye getirilmiştir. Eserle ilgili olarak 2009 yılında üç makale yazılmış ve bunlar Azerbaycan’da yayımlanmıştır. Eserin kopyası üzerinde çalışılarak yayına hazır duruma getirilmiştir. Eserde mitolojik çağlardaki Türk düşüncesini yansıtan gökle ilgili ifadeler tespit edilmiş, bunların birçoğunun bugün Azerbaycan Türkçesinde yaşadığı belirlenmiştir. XIII. yüzyıl Azerbaycan Türkçesi ile yazılan eser Hz. Muhammed’in hayatı ve mücadelesiyle birlikte Hz. Ali cenklerini konu alan bir mesnevidir, takriben 500 yıl sonra İstanbul’da istinsah edilmiştir. “Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî” adlı bu mesnevinin yayımlanmasının ve eserde yer tutan bu tür ifadelerin edebiyata ve Türkçeye büyük kazanımlar sağlayacağı söylenebilir. Bu makale çerçevesinde, eski Türk inanışında göğe olan mitolojik yaklaşımın tarih boyunca devam ettiği ve bunun mesnevide de kendine has yer tuttuğu vurgulanmaya çalışılmıştır. Ayrıca bazı halkların gökle ilgili mitolojik inancıyla birlikte Türklerin gökle alakalı mitolojik anlayışı bu makalenin elverdiği ölçüde karşılaştırılmış, Anadolu, Azerbaycan ve diğer bazı Türk halklarıyla birlikte “Kitâb-ı Sîretü’nNebî”de yansımasını bulan gökle ilgili ifadeler ve anlayışlar dikkate sunulmuştur. Anahtar Kelimeler Hasanoğlu, mit, deyimler, gök, Tanrı. ABSTRACT The first belief codes of humanity started from mythological ages. In the mytological ages some natural events paved the way in human mind for the belief that they realized by a secret power and these events caused the manifestation of various beliefs in human society. However, on the basis of this belief that respect to the power created by fear, holds an important place. Almost every people have created their own belief system and understanding of God. This understanding is not polytheism in Turks, it is heavenly. This understanding has manifested itself as polytheism in other communities around the world. The depths of the belief system of the Turkish nation and the traces of mythological understanding have found their reflection in historical and literary documents such as Orhon Monuments and Dede Korkut Epics. It is known that myth is the system of understanding the world and mythology is the branch of science related to it. Because of this feature, mythology has Geliş tarihi: 21 Ekim 2019 – Kabul tarihi: 13 Aralık 2020 Altaylı, Seyfettin. “Mitolojiden İzzettin Hasanoğlu’na Gök Arketipi” Millî Folklor 129 (Bahar 2021): 7289 ** Bakı Avrasiya Üniversitesi, Bakı-Azerbaycan, [email protected], ORCID ID: 0000-0002-1283-4489. * 72 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 been likened to a mirror expressing the human soul world with symbols. God is an important source of inspiration for Turkish mythology. The sky is one of the most important elements that describe it. Sky has a very special place in Turkish cosmology and so far on this issue, in Turkey and other countries have made extensive research. The belief of the Turkish nation about the sky has found its reflection in language and literature since the mythological ages. Izzeddin Hasanoglu lived in the 13th century and was born in the İsfarayin / Esferayin region of Khorasan. He presented for the first time by our glorious scientist Fuad Köprülü as “Poet of Azerbaijan”. Only three of his Turkish poems and two Persian poems were known until now. One of these poems is a ghazal, which begins with the verse "Âpardı könlümü bir hoş gemer üz, cânfezâ dilber", which written by the Kıpçak poet Seyfi Sarayi when he translated the work of Persian poet Sadî, named "Gülistan". He added this ghazal to the back of his work. One of them begins with the verse "Aceb bilsem beni şéyda ġılan kim" published in "Mecmûatü'n-Nezâir ve Câmiu'n-Nezâir", and another was a poem published by Barbara Flemming which begins with the verse “Necǝsǝñ gǝl éy yüzi ağum bǝnüm”. She found this poem in a magazine in Egypt. But years ago, one of Hasanoglu's manuscript masnavis has found in Finland named “Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî” which has 366 leaves and it brougt to Turkiye. About this work, three introductory articles were written by us in 2009 and these were published in Azerbaijan. I am working on this work as a "Doctor of Sciences" thesis in Azerbaijan National Academy of Sciences, Institute of Literature. In this work, many expressions have determined related to the concept of Turk and the word sky in mythological ages and found that many of them live in Azerbaijani Turkish today. The work was written in 13th century Turkish and was copied in Istanbul approximately 500 years after it was written. It is a mesnavi that tells about the life of our prophet Hz. Muhammad and his struggle to spread Islam and the wars of Hz. Ali. I believe that the publication of this masnavi named “Kitâbı Sîretü’n-Nebî” and such expressions that take place in the work will bring great gains to our literature and language. In this article, we wanted to emphasize that the mythological approach to the sky in the old Turkish belief continues throughout history. We wanted to compare the mythological beliefs of the Turkish Nation and other foreign peoples about the sky and bring to the attention of the readers the expressions and understandings about the sky, reflected in the "Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî" together with Anatolia, Azerbaijan and some other Turkish peoples. Key Words Hasanoğlu, myth, idioms, sky, God. Giriş İnanç, Tanrı ile insan arasında bir iletişim kaynağı olmakla birlikte yayılması dil vasıtasıyla olmuştur. Doğal olarak dil içinde inanç sistemini yüzyıllar boyunca nesilden nesle aktaran ögelerin en önemlileri özellikle deyimler ve atasözleridir. Deyimler bir anlayışı bütün yönleriyle açıklamak için özel şekilde oluşturulan söylem kalıplarıdır. Ancak bu kalıplar inançla ilgili düşüncelerin en derin katları ile birlikte, tarihî ve mitolojik anlayışın izlerini de taşımaktadır. Bu sebeple mitoloji insanın manevi dünyasını sembollerle süsleyerek dile getiren bir ayna ile özdeşleştirilmiştir (Ögel 1989: 19). Bu kapsamda, makalenin formatına uygun olarak bazı halkların gökle ilgili mitolojik anlayışlarıyla Türk milletinin gökle ilgili inancının örtüşüp örtüşmediği konusuna dikkat çekilmiş ve İzzeddin Hasanoğlu’nun Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî adlı eserindeki yansımalarına işaret edilmiştir. Teogoniye göre Yunan yaratılış efsanesi kaosta oluşan ana ilahe Gaia (toprak) vasıtasıyla anaerkil kökenle başlamıştır (Rosenberg 2017: 31). Oğlu ve kocası Uranos gökyüzünün hükümdarı olmuş, Uranos’tan sonra oğlu Kronos yerine geçerek gökyüzünün tanrısı, titanların efendisi olmuştur. Kronos, Yunan mitolojisinde kız kardeşi Rhea (Kybele)’nın eşi, Zeus’un babasıdır. Zeus ise üçüncü kuşak ilah olup babası Kronos’tan sonra gökyüzünün hükümdarı ve ilahların yöneticisi, dünyadaki düzenin sağlayıcısı olmuştur (Rosenberg 2017: 33). 1873-1890 yılları arasında Altay Türklerini Hıristiyanlaştırmakla Çarlık tarafından özel olarak görevlendirilen papaz Vasili İvanoviç Verbitskiy’nin derlediği “Yaratılış Destanı”nda başlangıçta şu ifadeler yer tutmuştur: “Hiçbir şey olmadığında ne gök ne yeryüzü http://www.millifolklor.com 73 Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 varken yalnızca Ülgen vardı. Uçsuz bucaksız sular üzerinde dolaşıyor, duracak yer bulamıyordu” (Lvova vd. 2013: 25-26). Bu ifadelerde Yunan mitolojisinin yaratılış söylencesi gibi yapısız ve başlangıcı bilinmeyen kaosa işaret edilerek materyalist bir dünya anlayışı ileri sürülmüştür. Halbuki VIII. yüzyılda yazılan Yenisey Mezar taşlarından Çaa Höl II. yazıtında “ẹlči čor küč bars; qujda qunčujïmqa özdä oɣlïmqa bökmädim äsizim-ä; tañri ẹlimkä bašda bägimkä bökmädim äsizim-ä” “Elçi Çor Küç Bars’ım semavi devletime, önder beyime doyamadım” (Kormuşin 2017: 211) ifadesiyle devletinin semavi karakterli, dininin de semavi olduğu vurgulanmıştır. VIII. yüzyılda yazılan Köl Tigin yazıtının doğu yüzünde “Üze kök Teñri, asra yağız yer kılıntukda ekin ara kişi oglı kılınmış” (Üstte mavi gök, altta yağız yer yaratıldığında ikisinin arasında insan oğulları yaratılmış) denerek her bir şeyi Ulu Tanrı’nın yarattığı vurgulanmıştır. Orhun anıtlarından takriben 1100 yıl sonra papaz Verbitskiy tarafından derlenen “Yaratılış Destanı”nda ilah olarak sunulan Ülgen’in uçsuz bucaksız suların üzerinde uçması ve konacak yer bulamaması zihinlerde bir sürü soru işaretleri ile birlikte destanın kaydedilmesi esnasında veya sonra manipüle edildiği düşüncesini doğurmaktadır, çünkü Altay Türkleri yüzyıllardır Göktürk Devletinin hâkim olduğu topraklarda yaşamaktadır ve bu devleti oluşturan Türk boylarının mirasçılarıdır. Şayet Ülgen ve Erlik’e atfedilen inançla ilgili düşünceler Göktürk döneminde hâkim olsaydı anıtlarda Umay örneğinde olduğu gibi onlar da anılırdı. Potapov da en eski Türk metinlerinde “Ülgen”in adına rastlanmadığını, Hakas ve Altay Türkleri olmak kaydıyla bazı Türk boylarında Tanrı yerine kullanılan Farsça kökenli “Kuday”ın da yabancı menşeli olduğunu vurgulamıştır (Potapov 2012: 288-289). Hasanoğlu Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî adlı eserinde yaratılışla ilgili Türk düşüncesini XIII. yüzyılda şu beyitlerle veciz biçimde dile getirmiştir ve bu anlayış Göktürk anıtlarındaki düşünce ile birebir örtüşmektedir: 74 Gögi-yiri ādemden bî-gümān Göglü-gögsüz kim getürmişdir ʿeyān 75 a/b Deḫi yaradılmadan levḥ-i ḳelem ʿErşi-kürsi gögler ile yér hem 193 a/b Cün yaratdı ṣoñra işbu ʿālemi ʿĀlem içinde yaratdı Ādemi 201 a/b Kim bununicün yaratdı Ḥaḳ seni Hem yiri gögi dü ʿālem ḫalḳını 2839 a/b http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 Sami kökenli Babil halkının yaratılış söylencesi Enuma Eliş’e göre, “Başlangıçta yalnızca su ve üzerinde sis olup gökler ve yeryüzü bulunmamaktadır. Derken baba Apsu ortaya çıkarak tatlı suların, ana Tiamat da tuzlu suların efendisi olmuştur. Bu suların içinden Anşar ve Kişar çıkmış, evlenmişler göklerin ilahı Anu doğmuştur” (Rosenberg 2017: 245-246). Hem Sümer hem de Babil mitolojisinde Enlil hava ilahıdır (BottéroKramer 2020: 61; Rosenberg 2017: 245). Sümer ilahlarının anası olan Nintu Gökyüzü ilahı Anu’nun zevcesidir ve ilk insanı balçıktan yaratmıştır (Rosenberg 2017: 282). Antik Mısır inancında Nut, güneş ilahı ve her şeyi yaratan Re’nin eşidir, yeryüzü ilahı olan ağabeyi Geb ile de cinsel ilişkiye girmiştir (Rosenberg 2017: 261). Germen ilahları da Yunan, Sümer, Babil ve Mısır ilahları gibi insani karakterdedir, ölümlüdürler, yaratılış söylenceleri de Pers mitolojisinde olduğu gibi iyi ile kötünün (Ehrimen-Hürmüz) mücadelesi biçimindedir (Rosenberg 2017: 327-328). Germen söylencesine göre dünya Ymir adlı gaddar bir devin cesedinden yaratılmıştır (Rosenberg 2017: 332-333). Kuzey Avrupa halklarının savaş ilahı Odin göklerde “Valbal” adlı bir kalede oturmuştur, hizmetçileri ise “Valkürler” adlı savaşçı kızlardır, atı sekiz ayaklı olup şiirin yaratıcısı, ölülerin ilahı sıfatıyla kış gecelerinde dostlarıyla birlikte bulutlarda at koşturmaktadır (Schimmel 1999: 82). Hindu yaratılış söylencesi Vişnu’ya göre evreni Brahma yaratmıştır, yaratılış zamanı belli değildir, o durmadan bu işine devam etmektedir, yaşamı da Vişna korumakta, Şia-Rudra ise hayatı sona erdirmektedir (Rosenberg 2017: 509-510). Japon yaratılış söylencesi de Yunan ve Hintlilerinkinden farklı değildir. Hintliler ve Persler (Aryalar) Milattan Önceki yüzyıllarda Pagan inancında olup doğa güçlerine tapınmışlar (Yıldırım 2018: 109) bu inanç Zerdüşt inancına da yansıyarak devam etmiştir. Persler Zerdüşt’ten önce politeizme inanmış ve birçok ilahlara tapınmışlardır. Ahura Mazda, kendisi peygamber olarak nitelenen Zerdüşt’ün de kutsal olarak andığı ilahlardan biridir, oğlu ateştir, Zerdüşt de ateşten türemiştir (Yıldırım 2018: 121122). Ateşin ilahı Agni’dir, ateş onun ayeti ve simgesidir. Perslerin ateş ilahı Mazdeizm inancına göre Ater (Azer) sonsuz ilahî ışığın simgesidir ve tapınılan ilahlardan biridir. Avesta’da dünyadan sorumlu olan Spendarmuz adlı melek (İmşaşpend) Ahura Mazda’nın kızıdır (Yıldırım 2008: 94). Aryaların en büyük ve en eski ilahı ise göktür. O, önceleri Rig Veda’da “Dyauh” sonraları ise “Varuna” olarak anılmış, gökleri yaratan, yeri düzenleyen ve evreni yöneten güçtür (Yıldırım 2018: 118). Eski Türklere göre ise yeri ve göğü yaratan bir Tanrı olduğu halde Pers inancında Hürmüz göğün, Ehrimen ise yerin hakimidir ve aralarında sürekli bir çatışma vardır (Ögel 2010: 146-147). Eski Çin anlayışına göre gök ve yerde oluşan her olayın sebebi eril olan Yang (gök) ile dişil olan Yin arasındaki etkileşimdir (Schimmel 1999: 24). Çin söylencesi Pangu’ya göre yaratılış Yunan, Germen ve Hint mitolojisinden pek farklı değildir, evren bir yumurtanın içinde kaos hâlindedir. Pangu gökleri önce yerden ayırmış, canavar Gong-gong hissettirmeden çevreyi tahrip etmiş, Ana ilahe Nugua da dünyadaki düzeni yeniden kurmuştur (Rosenberg 2017: 561-562). Çinlilerde dinin temelini ecdada duyulan saygı ve ona tapınma oluşturmuştur. Onlara göre her şeyin kökü göklerde, insanın kökü ise ecdadındadır (Schimmel 1999: 23). Yukarıda sunulan bilgilerde de görüldüğü gibi Babil, Sümer, Mısır, Hint, Germen, Yunan, Pers, Çin, Japon ve Kuzey Avrupa halklarının mitolojik inanç anlayışında hierogamie (kutsal evlilik) olmasına karşın bu telakki Türk inanç sisteminde bulunmamaktadır (Güngör 2007: 1). Eski Türklerin semavi karakterli inanç sisteminin özü tarih boyunca nesilden nesle aktarılarak bugüne kadar gelip çıkmıştır. http://www.millifolklor.com 75 Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 Sibirya’da yaşayan Türklerin mitolojik düşüncesine göre evrenin yaratılışı ile ilgili düşüncelerde gerçekle mitolojik anlayış birbiriyle iç içedir (Lvova vd. 2013: 23). Evrenin yaratılışı olağandışı bir çağda ve belirsiz bir geçmişte olmuştur. Bununla da ezeli ve ebedi Tanrı’nın kâinatı nasıl ve ne zaman yarattığının bilinmediği vurgulanmaktadır (Lvova vd. 2013: 24). J. P. Roux, Türklerin eski dinlerinin Tek Tanrı inancında olduğunu, politeizmin de çözülme ve anarşi dönemlerinde çıktığını ileri sürerek Türklerin tarihin en başından beri semavi karakterli Tek Tanrı’ya inandığını vurgulamış (Roux 2015: 122) ancak, Gök Tanrı’nın evreni yönetmekle görevlendirdiği iyelere ise Batılı düşüncesinden hareket ederek “tanrı, tanrıça” demiştir (Roux 2015: 122-123). Latinler tarafından asimile edildiği tahmin edilen ve kendilerine Turkan diyen Etrüsklerin inancında önce Yüce Gök (Tanrı/Tin) sonra tabiat güçleri ve ata ruhları en büyük saygıyı görmüşlerdir (Asena 2019: 158). Onlara göre bilinen-bilinmeyen, görünengörünmeyen, yaratılmış-henüz yaratılmamış olan her şey Ulu Yaratıcı ile birlik oluşturmaktaydı (Asena 2919: 154) bu ise eski Türk inancının onlarda da devam ettiğini göstermektedir. Turkanlara göre on altı parçaya bölünen yer göğün yansımasıdır, gök ise dörde bölünmüş ve her bölümden sorumlu bir iye grubu oralarda oturmuştur (Asena 2019: 163). Gökler ve onun yüceliğine inanma Türklerin yarattığı Bozkır Kültürü’nün insana aşıladığı hürriyet, evrenin tasavvur edilmezliği ve onu yaratanın kudretinin ulviliği, aşkınlığı duygusundan kaynaklanmıştır (Kafesoğlu 1998: 223). Yerleşik hayatın dar çerçeveli dünyasına karşı coğrafyadan-coğrafyaya, iklimden-iklime geçerek binlerce hayvanı belirli bir düzen içinde besleme ve çoğaltma, üretime yönelik Bozkır ekonomisine sahip olma (Kafesoğlu 1998: 222), tabiatın her türlü sıkıntısı ve zorluğuyla mücadele etme, hatta ona galip gelme Türk milletine her güçlüğün üstesinden gelerek saat gibi dakik çalışan bir sosyal düzen yaratma duygusu ve bilincini aşılamıştır. Diğer taraftan insanın gözünün göklerin son sınırını belirleme kudretinden mahrum olması ve yerin derinliklerini idrakin imkânsızlığı psikolojisini de aşılamış bu düşünceler de Türkün inanç felsefesinde kendi yansımasını bulmuştur. Hasanoğlu da Tanrı’nın kudretinin sonsuzluğunu ve idrak edilmezliğini şöyle dile getirmiştir: Müberrāsın ḫeyālat-ı gümāndañ Münezzehsin işāret-i beyāndan 54 a/b Ḥeżretüñ illā-velādan yücedür ʿAḳıl irişmez veṣfine kim nicedür 58 a/b Türklerin mitolojik kökenli inanç sisteminde gök genel anlamda hem tekliğin hem de çokluğun sembolü olmuştur (Roux 1994: 83). Bu inanç anlayışı da doğal olarak edebî eserlerde yansıtılmıştır. XIV. yüzyılda yazılan “Ahmed Harami Destanı”nda da aynı inanç, yani Tanrının tekliği “Ne var Tanrı bir ise, iş ikidür” (Akaydın 1972: 48) şeklinde vurgulanmıştır. Semanın bir bütün olması ile Tanrı’nın birliği arasında sarsılmaz bir ilişki olmasından dolayı gök, Türkler tarafından kutsal kabul edilmiştir. Gök aynı zamanda mitolojik karakterli Türk inancına göre “Gök Tengri”nin mekânıdır (Acalov 1988: 35). Çu- 76 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 vaşlar da “Turi” dedikleri Tanrı’nın göklerde yaşadığına ve her şeyi yarattığına inanmaktadır (Arık 2007: 21). Diğer taraftan eski Türk kozmolojisinde “Tanrı” aynı zamanda “gök” anlamına da gelmiştir (Ünver vd. 1997: 36). Bilge Kağan yazıtının kuzey yüzünde; “Teñri teg teñride bolmış Türük Bilge kagan” (Tekin 2006: 44) şeklinde yazılan cümle da aynı anlama işaret etmiştir. Kumuk Türkleri de Tanrı’yı anarken “Göy Teñkirim, gökten mağa, gök gözlerini açıb bağa” demektedir (Şamil 2011: 214). Türklerin gök renge fazla önem vermelerinin, göğün rengine yakın renkteki bozkurdu kendilerine sembol seçmeleri de bu düşünceden kaynaklanmıştır. Bu anlayışa sahip olan eski Türkler doğu yönünü diğer yönlerden daha üstün tuttuklarından dolayı gök rengi bu yönün sembolü olarak tayin etmişlerdir (Gömeç 1997: 105). Oğuz Kağan’ın ordularını dört asıl yöne göre ayırması ve yönlere göre atların belirli renkte, doğudaki askerlerinin bindiği atların renginin de boz olması bu inançtan dolayı özel önem taşımaktadır (Ögel 1981: 406). Boz renkli at motifi mesnevide de dile getirilmiştir: Şol boz at bineni gör sulṭān kibi Kim nice şāhānedir ḥer tertibi 6769 a/b İzzeddin Hasanoğlu gökle ilgili düşüncesini aşağıdaki beyitteki gibi dile getirmiş, Türk milletinin göklerin ve yerin hediyesi olarak yaratıldığına olan inancına kozmik bir mesajla yaklaşmıştır. Oğuz Kağan Destanında onun birinci ve ikinci eşini bulduğu yer ve durumlarının özelliği bu beyitle karşılaştırılabilir. Gög atamuz yir anamuzdur yeġin Ol ikinüñ oğlıyuz biz üş hemin 89 a/b Eski Türklerin mitolojik inanç anlayışı Kur’an-ı Kerim’deki bazı ayetlerle de birebir örtüşmektedir. “Tarık” suresinin I. ayetinde Allah’ın “Göğe ve tarıka yemin olsun” (Ateş 2007: 590); “Şems” suresinin V. ayetinde “Göğe ve onu yaratana yemin olsun” (Ateş 2007: 594) şeklinde ettiği yeminlerle Gök Tanrı dinine inanan Türklerin mitolojik inancı örtüşmektedir. Azerbaycan’da da göye and olsun; göyün ucalığına and olsun; göy haġġı şeklindeki yeminler, göye üz çévirmek (Altaylı 2018: 1313), başı erşe çatmaġ, başı göye deymek, başı uca olmaġ, başı ucalmaġ şeklindeki deyimler; başın uca olsun, başın erşe çatsın (Altaylı 2005: 94/95) şeklindeki alkışlar da en eski Türk inancının Azerbaycan Türkleri tarafından binlerce yıldan beridir yaşatılarak bugüne kadar ulaştırılan örnekleridir. Anadolu’da da beklenmeyen bir sevinç ve mutluluk oluştuğunda “başı göğe (göve) ermek (deymek)” (TDK Sözlük 2011: 393) deyimi dile getirilmektedir. Diğer taraftan eski Türklerin yaratılışla ilgili inancında gök dairevi bir çadıra benzetilmiştir (Eliade 1999: 292), ancak dünya ise dört köşelidir. Bu anlayış Azerbaycan halkının dilinde dünyanın dörd bir küncü (Altaylı 2005: 199), Anadolu’da ise dünyanın dört köşesi şeklinde ifade edilmektedir. Bu anlayış mesnevide de yansıtılmıştır. Dört yanında dört ḳapusı var idi Yāḳut incü ḳübbe dört dîvār idi http://www.millifolklor.com 1566 a/b 77 Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 Dört yanında Mekkenüñ ḥer ṭaġları Keʿbeye secde ḳılurlar ḥer biri 1981 a/b Üc yüz altmış oġlan uymışdı aña Bilesince ḳanda gitse dört yaña 752 a/b Her halkın mitolojisinde göklere doğru yükselen kutsal bir dağ vardır, ancak bu kutsallık milletlerin gök ve Tanrı ile ilgili düşüncesine göre değişmektedir. Dağlar genelde mitolojik olarak yerle göğün birleştiği yer olarak kabul edilmiş (Eliade 2003: 114) ve bu yönüyle merkezi bir özellik kazanmıştır. Kutsal kabul edilen kaleler ve tapınaklar da kozmik dağla özdeşleştirilmiştir. Ziggurat’ın yedi katlı olması göğün yedi katını temsil etmesindendir ve kozmosu simgelemiştir. Göklerin yedi katlı olması fikrinin Sümer, Babil ve Hititlere yerli Türklerden geçtiği düşünülmektedir, çünkü Sümerler Mezopotamya’ya gelmeden önce Anadolu ve Azerbaycan coğrafyasının yerli sakinleri Türkler olmuştur (Hennerbichler 2016: 99; Çığ 2002: 56-57). Eliade de göklerin yedi kat olması temasının Yunan ve Roma dünyasına Türklerden geçtiğini ve bunda Orpheusçuluk ve Pythagorosçılık’ın etkili olduğunu vurgulamıştır (Eliade 2003: 121). Ural-Altay Türklerine göre Tanrının mekânı göğün yedi, dokuz veya on altıncı katındaki kozmik dağın zirvesidir ve yaratıcı kudrete sahiptir (Eliade 2003: 81). Saha Türklerinin Ürüng Ayı Toyon veya Aybıt Aga dedikleri Tanrı göğün yedinci katında oturmaktadır (Eliade 2003: 81). Hasanoğlu da göklerin yedi kat, Tanrı’nın mekânının bu katlardan da yukarıda olduğunu, Hz. Muhammed’in miraca giderken Cebrail’in bir noktaya kadar yükselebildiğini ve o noktadan sonraki mertebeye geçmesinin kendisine yasak olduğunu bu sebeple Refref adlı bir bineğin gelerek Hz Muhammed’i Tanrı katına götürdüğünü aşağıdaki beyitlerle dile getirmiştir: Ḫelilullah İbrahim[i]anda Anı gördüm yédinci āsümānda 3144 a/b Ḳaldı anda Cebrāʿil ile bürāḳ Didi bu menzildürür baña ṭuraḳ 3168 a/b Bir yaşıl ḫoş ḳuş getürdiler baña 3169 a/b Refref adlu ben hamān bindim aña Kırgızların “Er Töştük” destanında da Er Töştük’ün kanatlı atı gerek duyulduğunda çıkıp gelmekte, diğer zamanlarda ise boz renkli bir toz bulutuna dönerek don değiştirmektedir (Roux 2005: 143-144). Er Töştük’ün atı bir anlamda Hz. Muhammed’in ve Hz. 78 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 Musa’nın miraca gitmesi olayını anımsatmaktadır. Atın diğer hayvanlara göre sahip olduğu özellikler ise Türk anlatılarında sıklıkla yer almıştır (Elçin 1997). Eski Türk inancına göre de Kur’an’da olduğu gibi göğün belirli katları vardır ve bu inanca göre gök yedi kattan ibaret (Yörükan 2005: 55-56) olup Azerbaycan’daki (Acal vd. 2005: 26) ve Anadolu’daki mitolojik anlayışla örtüşmektedir. Türkiye’de yaşayan Tahtacı Türkmenlerinin inancına göre Tanrı göğün yedinci katında ve bir perde arkasında oturmaktadır (Selçuk 2004: 51). Müminin suresinin 17. ayetinde “Üstünüzde yedi kat göğü yarattık” (Ateş 2007: 341). 18. ayetinde ise “Yedi göğün Rabbi ve arşın Rabbi kimdir? diye sor” (Ateş 2007: 346); Mülk suresinin 3. ayetinde “O yedi göğü birbirinin üstünde tabaka tabaka yarattı” (Ateş 2007: 561) denmiştir. Bu anlayış ve inanç Hasanoğlu’nun mesnevisinde birçok yerde işlenmiştir, aşağıdaki iki beyitle yetinilmektedir. Yédi gögler ḳamū nūr ile ṭoldı Tebessüm itdi cün lüṭfile güldi 445 a/b ʿErşi-kürsi yédi ḳat asümān Cünbüşe geldi melāikler hamān 2568 a/b Ancak göğün bu katları delinebilir. Köl Tigin anıtının doğu yüzünde “(Ey) Türk, üstte(ki) gök çökmedikçe, altta(ki) yer (de) delinmedikçe, (ey) Türk halkı (senin) devletini (ve) yasalarını kim yıkıp bozabilirdi? (Tekin 2006: 31)” diyerek göklerin çökeceğine işaret edilmektedir. “Anadolu’da şiddetli yağmur yağdığında “gök delinmiş” (TDK Sözlük 2011: 1395) denilmektedir. Azerbaycan’da ise bu durumlarda göyün ġarnı cırılıb demekteler. Hasanoğlu da göğün yarılabileceğine mecazi biçimde işaret etmiştir: Neʿre urdı şöyle ḥayḳırdı dilîr Gög yarıldı ṣanasın ṣarṣıldı yir 5988 a/b Anadolu’da boyu çok uzun olanlara “göye merdiven dayamış” (TDK Sözlük 2011: 1393), ulaşılması imkânsız yerlere çıkanlara “göye merdiven kurar”, Azerbaycan’da da çok uzun olan kimselere Tanrıya pay aparır ifadeleri kullanılmakta ve bunlar aynı anlayışı yansıtmaktadır. “Göğe merdiven” anlayışı mesnevide de dile getirilmiştir: Pes götürdiler hamān bir nerdübān Dikdiler yérden anı tā asümān http://www.millifolklor.com 2883 a/b 79 Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 Bir ucı yirde göge yitdi biri Nūrinüñ aydınlıġı dutdı yéri 2884 a/b Türk milletinin mitolojik anlayışının ilham kaynağı Tanrı, onu tecessüm ettiren ögelerin en önemlisi de göktür. Köl Tigin abidesinin kuzey yüzünde Üstte mavi gök (yüzü) altta (da) yağız yer yaratıldığında ikisinin arasında insan oğulları yaratılmış” (Tekin 2006: 25) ifadesi yer tutmuştur. Kur’an-ı Kerim’de de gökle ilgili ayetler yer tutmuştur. “Nahl” suresinin 52. ayetinde Tanrı, “Göklerde ve yerde ne varsa her şey onundur. Kulluk da yalnızca ona edilmelidir” (Ateş 2007: 271); “Bakara” suresinin 22. ayetinde “Yeri sizin için döşek, göğü ise üstlük yaratan, gökten su indiren ve o su ile size rızık olarak (çeşitli) ürünler yetiştiren Tanrı’nıza eş koşmayın”; yine aynı surenin 117. ayetinde “Gökleri ve yeri yaratan O’dur (Tanrı)” (İsmayılzadǝ 2000: 4) diye buyurmuştur. “Furkan” suresinin 59. ayetinde Tanrı, “Gökleri, yeri ve bunların arasındaki şeyleri altı günde yaratan, sonra arşı hükmü altına alan rahmandır” (İsmayılzadǝ 2000: 365) diye buyurmuştur. Hem Türklerin mitolojik inancına hem de İslam dinine göre Tanrı katına ulaşılamaz. Dede Korkut’ta Deli Dumrul bu hakikati “Yücelerden yücesin, kimse bilmez nicesin?!” (Gökyay 2006: 137) şeklinde dile getirmiştir. Hasanoğlu mesnevide bu konuya şöyle işaret etmiştir: Ḥaḳ Teʿālā birligin ululuġın Yérde-gögde dāiʾmā ṭoluluġın 2377 a/b Yérde gögde ḥer ne var ise bilür Her ne kim olsa ḳamusın ol ḳılur 2471 a/b Tā kim irişdik ḥicāb-ı ḳüdrete Héybetinden düşdüm anda ḥéyrete 3174 a/b ʿErşi gördüm veṣfine irmez zübān Rengi nicedür bilinmez pes hamān 3178 a/b Eski Türk inancına göre hakanlar Tanrı’nın yeryüzündeki gölgesidir, çünkü onlara hükümranlık kutu (kutun bir anlamı da egemenliktir) gökteki Tanrı tarafından verilmiştir. Buna göre de Türkün devletçilik anlayışında hâkimiyet daimî olarak ilahî menşeli olmuştur (Turan 1995: 48). Bu anlayış Bilge Kağan yazıtının kuzey yüzünde şu sözlerle dile getirilmiştir: “Üze Teñri, asra yir yarlıkaduk üç(ün)” (Ercilasun 2016: 548), Üstte gök, diğer anlamda Tanrı, aşağıda da yer koruduğu için şeklinde dile getirilmiştir… Bu durum, eski çağlarda Türk milletine hakan olacak şahsı Gök Tanrı’nın tayin ettiğine, onun istediği şahsın hakan olduğuna işaret etmektedir. Bundan dolayı o çağlarda hakan olan 80 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 şahıs bir keçenin veya halının üzerine oturtularak göğe kaldırılmış ve bununla da onun bir tür ulu olduğu dile getirilmiştir (Togan 1946: 107). Hakan ise hükümranlık kutu ona Tanrı tarafından verildiğinden, onun yerdeki gölgesi olduğundan dolayı adaletli hareket etmek mecburiyetinde olduğunu unutmamıştır. Buna uyulmadığı zaman da hükümranlık (kut) kurultay tarafından kendisinden alınmış ve layık olana verilmiştir. Bu inanç Altay Türklerinin atasözünde “Teñride Kuday, telekeyde kaan” (Gökte Tanrı, yerde hakan) (Dilek 1996: 112) şeklinde kendi yansımasını bulmuştur. Azerbaycan’da birinin insaflı davranmasını istemek için toyuġ-toyuġdur su içir bir de dönüb göye (Allaha) baḫır (Altaylı 2005: 508) denilmektedir. Bu ifade de aynı mitolojik anlayışın bugüne kadar ulaşmış mirasıdır. Köyün yöneticisine birçok Türk yurdunda olmak kaydıyla Azerbaycan’da da kendḫuda yani mecazi anlamda köyün ilahı denilmesi de aynı inancın ve geleneğin davamı niteliğindedir. Mitolojik destanlarımızda gökten inen ışıktan çıkan ay yüzlü kızlar dile getirilmiştir. “Oğuz Kağan” destanı da bunun en güzel örneğidir. Gökten inme motifi Azerbaycan halkının gündelik hayatında bugün bile yaşamaktadır. Beklenmeyen bir anda bir şey bulunduğunda veya ele geçtiğinde Éle bil göyden düşdü (éndi) (Altaylı 2005: 251), göyde aḫtarırdım, yérde elime düşdü (düşdün) şeklinde duyulan sevinç veya şaşkınlık dile getirilmektedir. Bu ifade Anadolu’da da aynı anlamda “gökte ararken yerde bulmak” şeklinde ifade edilmektedir. Elbette bu ifadeler de mitolojik çağların mirasıdır ve kamların, ozanların temsili olarak göğün katlarında dolaştıkları ritüellerden kaynaklanmıştır. Bu anlayışa sahip Türkler ölümü eski çağlarda uçmak biçiminde ifade etmiş ve bu inanç Azerbaycan’da ölüm olayı gerçekleştiğinde ruhu bacadan uçdu ifadesi ile dile getirilmektedir. Bununla da ölen şahsın Tanrı’ya yakın, onun sevdiği bir kul olduğunu ve Tanrı’nın onu kendi yanına kanatlandırarak götürdüğünü vurgulamaktadır. Hasanoğlu da mesnevisinde uçmak konusuna birçok defalar dokunmuş ve çeşitli beyitlerde dile getirmiştir: Yaratmışdı anı ucmaḳ içinde Gezerdi mürġ-i zāri bāġ icinde 2833 a/b Ḥaḳ beni ucmaḳ icinden irmesün Ādemi sürdigi kibi sürmesün 2841 a/b Ümmetüñüñ dest-i giri budurur Anları ucmaḳa işbu irgürür 2881 a/b http://www.millifolklor.com 81 Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 Pes buyurdı didi éy Ḥaḳ leşkeri Bézediler acdılar ucmaḳları 8437 a/b Cennetüñ ḥūrîleri geldi cıḳar Kim şehidler rūhına güyer baḳar 8438 a/b Gökte meydana gelen ve insanda korku yaratan tabiat olayları en eski çağlarda Tanrı’nın gazabı olarak yorumlanmıştır. Azerbaycan’da da korku, heyecan veya tehlikeli bir durum oluştuğunda göy guruldadı, yér titredi veya göy (göy-yér) titreyir (Altaylı 2005: 251) biçiminde oluşan durumdan duyulan korku dile getirilmektedir. Göylere baş ġaldırmaġ (Şerefli bir ömür sürmek) (Altaylı 2018: 1315) ifadesinde de Tanrı’nın istediği yolda olduğuna işaret edilmektedir. Eski Türklerin Gök Tanrı inancının merkezinde hep Tanrı yer tutmuştur (Kafesoğlu 1980: 55-56). Yunus Emre bir şiirinde “Yer-gök yaratılmadan Hak bir gevher eyledi” (Gölpınarlı 1976: 248), XV. yüzyılda yaşayan Alevi ozanı Hasan Dede “Yerlerin göklerin binasın düzen” (Özmen 1998: 86) diyerek her bir şeyi Tanrı’nın düzenlediğini vurgulamıştır. Azerbaycan Türkleri göğe duyulan inancı göye üz çévirmek (Tanrı’ya yalvarmak) (Altaylı 2005: 251), Tanrıñ yére tökülsün “Gök tepene göçsün” (Altaylı 2005: 496), Tanrı’sına şıllaġ (tepik) atmaġ (İyiliğe karşı kötülük etmek; elindekinin kıymetini bilmemek) (Altaylı 2005: 496), Tanrı törpüsü deymemek (Son derece kaba olmak) (Altaylı 2005: 495), Tanrı déyeni démir (Herkesin benimsediğini kabul etmiyor, rezilin biridir) (Altaylı 2005: 495) şeklindeki ifadelerle dile getirmiştir ve getirmektedir. Hasanoğlu da mesnevide göklerle Tanrı arasındaki ilişkiyi şu beyitlerle dile getirmiştir: Geldi cāh üzere göge dutdı yüzin Ṣu diler sulṭānına söyler sözin 1268 a/b Ḥaḳ düzelden yérler ile gögleri Düzmedi bir ancilayın serveri 1492 a/b Ural-Altay bölgesindeki Türklerin kamları Tanrı adına kesilecek kurban için bir çadır kurarlar. Kam, kendilerine yardımcı olacak ruhları seslemek için davulunu çalar, çaldıkça seslediği ruhlar içine dolar ve ağırlaşarak taşıyamayacağı seviyeye ulaşır. Kam yerinden kalkarak mikro kozmos özelliğindeki çadırın ortasına dikilen kayın ağacının etrafında döner (Radloff 1976: 255). Çadırın ortasına dikilmiş bu kayın ağacı Tanrı’nın dergahına yükselebilmek için kullanılan bir vasıta, yani merdiven özelliğindedir. Kam da onun etrafında dönerek Tanrı katına yükseleceğinden dolayı bu ağaca teşekkürünü ve saygısını bildirmiş olur. Azerbaycan’da da bu inanç başına dolanmaġ, başına dönmek (Kendini ona feda etmek; çok sevmek) (Altaylı 2005: 96) şeklindeki deyimlerle dile getirilmektedir. 82 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 Osmanlı Devleti’ni kuran Osman Gazi’nin yeğeni Gündüz’ün oğlu Aydoğdu bir savaşta şehit olmuştur. Aydoğdu’yu Diaboz’a bağlı Koyunhisar’ın yolu üstünde defnederek etrafını duvarla çevirmişlerdir. Bugün bile bölgede yaşayan halktan birileri kendisi veya hayvanı hastalandığında giderek Aydoğdu’nun mezarının etrafında dönmekte ve bununla şifa bulacağına inanmaktadır (Paşaoğlu 1949: 73,87,105). Aynı ritüel Azerbaycan’da da hayata geçirilmektedir. Bu da Sibirya, Kafkas ve diğer bölgelerde yaşayan Türklerle Anadolu veya Azerbaycan Türkleri arasında mitolojik çağlardan beri davam ederek bugüne kadar gelip çıkan Gök Tanrı (Tanrıcılık) inancının izlerinin hâlâ yaşadığını göstermektedir. Bunun önemli göstergelerinden biri de Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî isimli eserdir. Mesnevinin birçok yerinde dönüp devran etme ile ilgili ifadeler yer tutmuştur: Yüridi méydānda cévlān éyledi Er diledi döndi dévrān éyledi 855 a/b ʿĀşiḳāne döndi cévlān éyledi Bir eʿceb héybetlü dévrān éyledi 5451 a/b Oynadı pes döndi cévlān éyledi Ṭolanub meydānda dévrān éyledi 5645 a/b Ḫoş ṣalāvāt virdi dévrān éyledi Şiʿr oḳıdı döndi cévlān éyledi 6845 a/b Bu beyitlerde savaşçıların meydana girerek dönüp kendisiyle savaşacak er dilemesi olayı en eski çağlarda Türk yiğitlerinin meydanlarda yaptıkları askerî talimleri, savaş oyunlarını göz önünde canlandırmaktadır. Diğer taraftan eski çağlarda ölen bir savaşçının cesedinin konduğu otağın etrafında arkadaşlarının ve yakınlarının atlarıyla yedi defa döndükten sonra otağın kapısı önünde durup yüzlerini bıçak veya hançerle çizerek ağlayıp yas tuttuklarını hatırlatmaktadır. İzzeddin Hasanoğlu ve Eseri “Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî” İzzeddin Hasanoğlu XIII. yüzyılın sonlarında yaşamış ve bu çağın meşhur şairlerinden biri olmuştur. Türkçe şiirlerinde Hasanoğlu, Farsça şiirlerinde Puri-Hasan adını kullanmıştır (Vurğun vd. 1960: 237, Kafkasyalı 2004: 105). XV. yüzyıl tezkirecisi Devletşah Semerkandî onun Horasan bölgesinde İsferayin/Esferayin’de dünyaya geldiğini, Şeyh Cemalüddin Ahmed Zakir’in müridi olduğunu yazmıştır (Devletşah 1977: 275). Şeyh Ahmed Zakir’in şeyhi Şeyh Razeddin Ali Lâlâ Gaznevî (Câmî 2020: 667), onun şeyhi Şeyh Necmeddîn-i Kübra (Câmî 2020: 648), onun da şeyhi Hoca Ahmed http://www.millifolklor.com 83 Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 Yesevî’ye dayanmaktadır. Hasanoğlu, Devletşah’ın da tezkiresinde işaret ettiği gibi tasavvufa gönül vermiş bir şairdir (Akpınar 1994: 20). Hasanoğlu’nu Azerbaycan edebiyat tarihine ilk defa Fuat Köprülü’nün dâhil ettiği bilinmektedir (Mengi 2015: 77). Bütün araştırmacılar onun iki Türkçe, iki Farsça şiirinin olduğunu kaydetmişlerdir (Şentürk vd. 2014: 140; Akpınar 1994: 20). Ancak yukarıda da işaret edildiği gibi üç tane Türkçe şiiri bulunup yayımlanmıştır. Hasanoğlu’nun Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî Hz. Muhammed’e ithaf edilen bir mesnevi, dinî-edebî alana ait bir eser olup dili XIII. yüzyıl Azerbaycan Türkçesidir, 17 Sefer 1217 yılında (M. 1802) İstanbul’da istinsah edilen ve üzerinde çalışılıp hazırlanan nüshadır. Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî’nin aradan beş asır geçtikten sonra istinsah edilmesi Hasanoğlu’nun ne kadar önemli bir şair olduğunu ispat etmektedir. Eser, İlhan Şimşek tarafından Finlandiya’daki özel bir koleksiyon sahibinden satın alınarak Türkiye’ye getirilip Türk Dil Kurumuna verilmiş ve kurum kitaplığında “yazma 766, 15/2554” numara ile kaydedilmiştir. Eserin cildi 17x23.5-12x18 cm olup 366 varaktan ibarettir, harekeli nasıh ile akarlı, fligranlı Avrupa kağıda yazılmıştır. Eserin harekeli olması, asıl nüshanın da harekeli olması kanısını güçlendirmektedir. Mesnevinin asıl nüshası şimdiye kadar bulunamamıştır. Mesnevi aşağıdakı beyitlerle başlamıştır. Kıssa başları, ayetler ve diğerleri kırmızı harflerle yazılmıştır. Eserde toplam olarak 12 389 beyit bulunmaktadır. Manzum şekilde yazılan eserin konusu Ebü’l Hasan el Bekrî el-Kasasî’nin Sîretü’n Nebî adlı eserinden alınmıştır. Hasanoğlu eserde birkaç yerde; Ebül Ḥesen Bekrî rivāyet éyledi Mévludi böyle hikāyet éyledi 242 a/b Ebül Ḥesen Bekrî rivāyet éyledi Ol ki işbu sîreti ol söyledi 8728 a/b Ebül Ḥesen Bekrî rivāyet éyledi 11497 a/b diyerek mesnevinin konusunu kimden Mekke fethin cün ḥikāyet éyledi aldığını belirtmiştir. Ebü’l Hasan Bekrî el-Kasasî’nin hayatı ile ilgili pek fazla bilgi yoktur. Zehebî onun XI. Yüzyılda yaşadığını ileri sürmüş, Luvis Şeyho ise IX. yüzyılın ortalarında öldüğünü kaydederek bu bilgiyi aldığı kaynağı belirtmemiştir. Onun Irak’ta yaşadığı, Hz. Muhammedin hayatını anlatan Sîretü’n-Nebî adlı eser yazdığı ve bunun hayali hikâyelerle 84 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 dolu olduğundan dolayı okunmasının bir fetva ile yasaklandığı kaydedilmiştir. Zehebî onun yalancı, müfteri ve yazdığı şeylerin hiçbir dayanağının bulanmadığını, anlattığı olayların da uydurma bilgilerle dolu olduğunu söylemiştir. Kasasî’nin eserinin tercümesi Siyer-i Nebî adıyla Süleymaniye Kütüphanesi’nde Hacı Mahmut Efendi, no.4361 olarak saklanmaktadır (DİA 1992: 366; Yıldız 2020: 349; Karaman 2019: 91). Hasanoğlu eserinin hatimesinde, Hesenoġlu bu ḫiẕmet éşiginde Yüziñ oldı türāb el-ḥemdü liʿl-lah”(12387 a/b), diyerek kendi imzasını atmıştır. Eserin ketebesinde şu kayıt düşülmüştür: “Ketebehü el feḳirül-müerref biʿl-ecz veʿtteḳsir Hesen Eş Şükri Teberderanı Sarayi Etiḳi meʿmur li-ehsen tilamiz ʿÖmer el veṣfi Kātibi ḫace-i meşḳ Saray ḳalata ḳeferallahü zünubühuma ve sitre uyubuhuma ve li-men neẓerehu ḳura fihu amin”. Bu sözler de ketebenin müstensihe ait olduğunu vurgulamaktadır. Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî’nin kıssa adlarına bakılırsa aslına sadık olması muhtemel görünmektedir. Eserin bölümleri: Ağazı ḳiṣṣé-î velādeti Séyyidil Mürselin ve Ḫātemi Nebiyyin ve Hebibi Rebbil ʿĀlemin; Ḳiṣṣé-î Resūl Hezretiniñ mübārek gözleri ağrıyub kendü ağız yāri şefa olduğı ḳissedir; Ḳiṣṣé-î kişténi girifténi Mustafā bā Ebū Cehil leʿîni-bi-vefā; Ḳiṣṣéi mühācireti Mustafā berāyi Ḫedice el Kübrā radiallahi ʿanha; Ḳiṣṣe velādet emirül möʾminin ve imāmi el mütteḳin imām ʿEli kerremaʾllāhü veche; Ḳiṣṣé-î-amiden vehyi Péyġember sellallaʾhu ʿeléyhe ve selllem; Ḳiṣṣé-î Müselmān şidden Ebū Bekir ve ʿOsman ibn ʿAffan radiallaʾhü ʿanhuma; Ẕikr-i İslam ʿÖmer radiallahü ʿanha; Ẕikr-i miʿrac Resūluʾllah sellellāʾhü ʿeléyhi vesellem; Ẕikr Ḳiṣṣé-î inşiḳaḳı ḳemer ve Hebib Müselmān olduğı; Ḳiṣṣé-î erze kerden Resūluʾllah ḫud ra ber ḳebāʾili ʿEreb; Ẕikr-i tā Péyġemberin ḳaftani olan Yehūdî Tayan ḳissesidir; Ḳiṣṣé-î hicret Péyġember sellaʾllāhu ʿeléyhi ve sellem; Ḳiṣṣé-î Miḳdād-ı ibn Esved el kendi ba siyase deḫter hebbe birin mezahim; Ẕikri ḳezay-i Bedir ba küffārı Ḳuréyş ve helak şoden-i Ebū Cehl-i leʿîn; Ẕikr-i ḳezay-i Uhud ve şehid şodeni Hemze pehlüvān radiyaʾllahu ʿanha; Ẕikr-i Ḳiṣṣé-î ġezāi Ḫéyber; Ẕikr-i ġezāyı Beni Ḳuréyze Şāh-ı Merdān mancılığa ḳoyub ḳalʿaya atdıḳları ḳiṣṣedir; Emirüʾl möʾminin Ebū Bekriñ oğlu ʿEbdürrehman Müslimān olduğı ḳiṣṣedir; Tanrı ḳılıcı Ḫālid ibn-i Velid Müslimān oldığı ve Tañrı düşmanı Velid ibn-i Muġéreyle cengi ḳiṣṣesidir; Ġurab ḳalʿasınuñ alunduğı ġeza ve andağı ecāyibler ve Samʿamʿ olduğı ve Zatiʾl Nevar ağacın kesdikleri ve Şāh-ı Merdānun cengi ḳiṣṣesidir; Mirḳāl ibn-i Feṣahüʾl-Ebtāl ġezasınuñ ḳiṣṣesi ve Şāhuñ ulu cengidür; Ẕātʾil-Ebatilde Esed ve Ḳéys leʿînle olan ceng ḳiṣṣesidir ve Tuḳuñ ḳız ile olan ḳezasıdır; Mekkenün Şerefellaʾhu Teʿālā feth olduğı ġezadur bu ḳiṣṣe. Eser İslam dininin ilk çağlarındaki cenknâmelere ve cenknamelerin edebiyatımızda görülmeğe başladığı çağlara aittir. O çağda böylesi eserlerin yazılmasının asıl gayesi bir taraftan Türk toplumunda sürüp giden savaşlar döneminde Türklerin İslam dinini kabul etme sürecine yardımcı olmak, diğer taraftan da onlarda bulunan fetihçi ruhu teşvik etmekdir (Çelebioğlu 2018). Eserin birçok yerinde “Dede Korkut Destanları” ve ilk dönem dinî-menkıbevî mesnevilerin üslubu hâkimdir. Bir örnek: http://www.millifolklor.com 85 Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 Didi saña söylerem éy can yigit Canım olsun yoluña ġurban yigit 1677 a/b Eserde bazı kıssalar bağımsız eser özelliğindedir. Bunlar da “Ḳiṣṣé-î Miḳdād-ı ibn Esved”, “Ġıssa-i ġaza-i Ḫéyber”, “Ġaza-i beni Kuréyza” gibileridir. Bunlar “Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî”de dile getirilse de kendi içinde tamamen bağımsız eserlere dönüşmüştür. Bu konularla ilgili olarak çeşitli kütüphanelerde birçok nüshalar mevcuttur. Hz. Ali ile ilgili birçok eski metin muhtemelen mustakil bir eserden ilham alınarak yazılmıştır. Hasanoğlu’nun “Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî” adlı bu eseri yayımlandığında XIII. yüzyıla ait dil ve edebiyat yönünden önemli bir örnek olduğu görülecektir. Eserde Türkçe yönünden dikkati çeken mühim bir konu bugün Güney Azerbaycan’da konuşulan dilin, hatta Bakü köylerinde konuşulan ağzın eserin tamamında hâkim olmasıdır. Güney Azerbaycan’da yazılı edebiyata yüzyıllar boyunca önem veya izin verilmemesi, Selçuklu İmparatorluğu’nun bile devlet dilinin Farsça olması ve sonrakı çağlarda bu coğrafyada hâkim olan siyasi güçlerin de istisnai yıllar hariç aynı durumu devam ettirmesine rağmen halk kendi diline sahip çıkmış ve onu sözlü edebiyatı vasıtasıyla mitolojik çağlardan beri bozulmadan bugüne taşımıştır. Bu düşünceden hareketle İzzeddin Hasanoğlu’nun Horasan bölgesinde doğmuş olsa da Güney Azerbaycan’da, özellikle de Tebriz bölgesinde yaşadığı ve burada yaşayan Türkçeyi benimsediği kanaati oluşmaktadır. Bir ḳoḫusi var ki müşke beñzemez Dünyāda olmaz o ḳoḫuva degmegez 357 Ḳanda gidersin berü gel berüva Muṣṭafā pes döndi baḳdı yuḳaruva 2095 a/b Bu beyitteki “ḳoḫuva, berüva, yukaruva” söylemleri özellikle Tebriz bölgesinde kullanılmaktadır. 86 Yatma bunda dévletüñ oyandı ṭur Tā ayda nūrdan cıraġıñ yandı ṭur 2244 a/b Geldi ol dem Ḫālidiñ oġlanları Cümle ibcin gög demirden ṭonları 8886 a/b http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 Pes ḳaravaşını virdi ḳulına Kim bulardan ḳul-ḳaravaş büline 87 a/b Ol ikiden doġmuşuz biz cün hamān Ḳul-ḳaravaş oġlı oldıḳ bî-gümān 88 a/b Ḳul-ḳaravaş üstüne tiz üşdiler Gül yüzine gül ṣuların ṣacdılar 1588 a/b Ayağa kalkmak anlamında ṭur-, elbise anlamında ṭon, büsbütün, özenle anlamında ibcin/ipçin/ifçin ifadeleri genelde Güney Azerbaycan’a mahsustur. 87, 88 ve 1588. beyitlerde geçen ḳul-ḳaravaş ifadesi Azerbaycan’da hiçmetçiler, Anadolu’da ise ḳul köle ve ḳaravaş cariye anlamında kullanılmaktadır. Eserde birçok yerde yukarıda da sunulan bazı beyitlerde olduğu gibi kozmik anlayış ve mitsel ifadeler dile getirilmiştir. Bu da Hasanoğlu’nun yaşadığı çağda Türk milletinin binlerce yıldır devam ettirdiği Gök Tanrı inancının ve gökle ilgili anlayışının yeni kabul edilen İslam dini içinde devam ettiğini göstermektedir. Gög atamuz yir anamuzdur yeġin Ol ikinüñ oğlıyuz biz üş hemin 89 a/b Şu kim didiñ ki kimün oġlusan sen Atam gögdür anam yir oġluyam ben 8384 a/b Bu tür söylemler işaret edildiği gibi mesnevide oldukça fazladır. Bu motiflerin eski Türk şiiri mirasının Hasanoğlu’nda tekrarlandığı kanaatini akla getirmektedir. Bu inanc Orhon Anıtlarında ve Verbitskiy’nin Altay Türkleri arasından derleyip kaydettiği “Yaratılış” destanında da geçmektedir (Altaylı vd. 2018: 37-41). Bu anlayış “Kutadgu Bilik”te ise “Yérni kökni yaratkan” (Hâcib 2011: 3) biçiminde dile getirilmiştir. Diğer taraftan eserde dile getirilen mitolojik karakterler bu düşüncenin hakim olduğu en eski çağları hatırlatmaktadır. Bunların dinî öge taşıması ve eserde yazılı Türk edebiyatının ilk örneklerini andırması son derece önemlidir. Sonuç Gök, tarih boyunca Türk milletinin mitolojik düşüncesinde özel bir yer işgal etmiştir. Eski Türkler Tanrı’nın göklerin tasavvur edilemez enginliğinde olduğuna inanmıştır. http://www.millifolklor.com 87 Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 Gök hem Tanrı’nın mekânı gibi kabul görmüş, hem de onu temsil etmiştir. Göğe olan yaklaşım yukarıda dile getirilen çeşitli halkların düşüncesiyle birlikte Türk halklarının anlayışında nasıl yer edindiği sunulan örneklerde yansıtılmıştır. Tarihin ilk dönemlerinde Türkler bazen göğe “Teñri” diyerek elini açıp dua etmiş, gönlünce ondan bir şeyler dilemiştir. Kaşgarlı Mahmud “Dîvan-û Lûgati’t Türk” adlı eserini hazırlarken Oğuzların yaşadıkları yerlerde dolaştığı zaman onların elini göğe açarak “Teñri” diye seslenmesini “Yere batası kafirler göye Teñri diyor” (Kaşgarlı 1992: 377) diyerek onları tenkit etmiştir. Kaşgarlı’nın onları tenkit etme nedeni, kendisinin Müslüman, Oğuzların o vakitler henüz Tanrıcılık inancını devam ettirmeleri sebebiyledir. Sibirya’dan Anadolu’ya, Balkanlara, Doğu Türkistan’dan Azerbaycan’a kadar hangi coğrafyada yaşarsa yaşasın Türk halklarının dilinde gök özel öneme maliktir. Azerbaycan Türkleri de Güney’de olsun Kuzey’de olsun gökle ilgili olarak mitolojik anlayışlarını alkışlarında, ilençlerinde ve deyimlerinde bugün de davam ettirmektedir. XIII. yüzyılda yaşayan mutasavvıf Azerbaycan şairi İzzeddin Hasanoğlu’nun “Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî” adlı mesnevisi Azerbaycan sahasındaki Doğu Oğuz Türkçesinin söz varlığı ile bu bölge Oğuzlarının inanç dünyasını da ana hatlarıyla yansıtmakta ve onların gökle ilgili inançları konusunda önemli veriler sunmakta, bu özelliği ile de hem Türk mitolojisi hem Türk edebiyatı hem de Türkçe için önemli bir kaynak vasfındadır. KAYNAKÇA Acal, Arif-Bǝydili, Calal. Əsatirlǝr, Əfsanǝ vǝ Rǝvayǝtler. Bakı: Şǝrq-Qǝrb. 2005. Acalov, Arif. Azǝrbaycan Mifoloji Mǝtnlǝri. Bakı: Elm. 1988. Akaydın, Hâlis. Ahmet Harami Destanı. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser. 1972. Akpınar, Yavuz. Azeri Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: Dergâh Yayınları. 1994. Altaylı, Seyfəddin-Hüseynova. Nigar. Türk Xalqları Ədəbiyyatı (Ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti). Bakı: Elm və Təhsil. 2018. Altaylı, Seyfettin. Azerbaycan Türkçesi Deyimler Sözlüğü. Ankara: Prestij Yayınları. 2005. Altaylı, Seyfettin. Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. C I-II, Ankara: TDK Yayınları. 2018. Arık, Durmuş. “Çuvaşların Dinî İnanışları Üzerine” Korea, İnternational Journal of Asian Studies, volume 11-1. 2007. Asena, G. Ahmetcan. Turkanlarda (Etrüsk) Tanrı Ruh ve Ölüm. 3. Baskı. Ankara: Altınordu Yayınları. 2019. Ateş, Süleyman. Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meali. Ankara: Kılıç Yayınları. 2007. Bottéro, Jean-Kramer, Samuel Noah. Mezopotamya Mitolojisi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları. 2020. Çelebioğlu, Amil. Tük Mesnevi Edebiyatı-Sultan İkinci Murat Devri. İstanbul: Dergah Yayınları. 2018. Çetin, İsmet. Türk Edebiyatında Hz. Ali Cenknameleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.1997. Çığ, Muazzez İlmiye. Sümerli Ludingirra. Ankara: Kaynak Yayınları. 2002. Darîr, Mustafa. Siyer-i Nebî. Haz: Selman Yılmaz. İstanbul: Kutup Yıldızı Yayınları. 2004. Devletşah, Semerkandî. Tezkire-i Devletşah. C II, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Tercüman Yayınları. 1977. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C 5, Ankara: TDV Yayınları. 1992. Dilek, İbrahim. “Altay Türklerinin Ata Sözleri” Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Ankara: TDK Yayınları. 1996. Elçin, Şükrü. “Türk Destan, Masal ve Hikâyelerinde Atla İlgili İnanışlar” TFA. XVI, 182 (Aralık 1977): 107-110 Eliade, Mircea. Şamanizm. (Çev: İsmet Birkan). Ankara: İmge Yayınları. 1999. Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları. 2003. Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh. 2016. Gökyay, Orhan Şaik. Dede Korkut Hikâyeleri. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 2006. Gölpınarlı, Abdülbaki. Yunus Emre. İstanbul: Altın Kitaplar. 1976. Gömeç, Saadettin. Kök Türk Tarihi. Ankara: Türksoy Yayınları. 1997. Günay, Ünver-Güngör, Harun. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi. Ankara: Ocak Yayınları.1997. Güngör, Harun. “Geleneksel Türk Dininden Anadolu’ya Taşınanlar”, Yaşayan Eski İnançları Bilgi Şöleni: Bildiriler. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. 2007. Hasanoğlu, İzzeddin. Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî. İstanbul (Yazma kopyası), 1802. Hennerbichler, Ferdinand. “Kürtlerin Kökeni” Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Yıl 2, cilt 2, sayı 3, 2016. 88 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2021, Yıl 33, Cilt 17, Sayı 129 İsmayılzadǝ, Duzal Rǝsul. Kuranı-Kǝrim (Azǝrbaycan Türkcǝsinǝ Tǝrcümǝsi). Kuranı Kǝrimin Bütün Dillǝrǝ Tǝrcümǝ Mǝrkǝzi, Qum. 2000. Kafesoğlu, İbrahim. Eski Türk Dini. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 1980. Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınevi. 17. basım. 1998. Kafkasyalı, Ali. “İran Türkleri ve İran Türk Edebiyatı” A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. Sayı 24, 2004. Karaman, Gülay. “Habîbî’nin Mu’cîzâtü’n-Nebî Mesnevisi” Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 66 (2019): 83-125. Kaşgarlı Mahmud. Dîvan-u Lûgati’t-Türk Tercemesi. C III. 3. Baskı. Ankara: TTK Basımevi. 1992. Kormuşin, İgor Valentinoviç. Yenisey Yazıtları, Çev: Rysbek Alimov. Ankara: TDK Yayınları. 2017. Kuran-ı Kerim ve Açıklamalı Meali. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 2000. Lvova, E.L.-Oktyabrskaya, İ.V.-Sagalayev, A.M.-Usmanova, M.S. Güney Sibirya Türklerinin GelenekselDünya Görüşleri. C I. Konya: Kömen Yayınları. 2013. Mengi, Mine. Eski Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları. 2015. Molla Câmî. Nefahâtü’l-Üns Min Hadarâti’l-Kuds (Evliya Menkıbeleri). Tercüme ve Şerh: Lâmiî Çelebi, Sadeleştiren: Abdulkadir Akçiçek, İstanbul: Huzur Yayınları. Ögel, Bahaeddin. Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi. C I. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 1981. Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. C I. Ankara: TTK Yayınları. 1989. Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. C II. Ankara: TTK Yayınları. 2010. Özmen, İsmail. Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi. C III, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 1998. Paşaoğlu, Âşık. Tevarih-i Ali Osman. İstanbul: Atsız Neşri. 1949. Potapov, L.P. Altay Şamanizmi. Konya: Kömen Yayınları. 2012. Radloff, W. Sibiryadan Seçmeler. (çev, A, Temir), İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları. 1976. Rosenberg, Donna. Dünya Mitolojisi. 5. Baskı. Ankara: İmge Kitabevi. 2017. Roux, Jean-Paul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Çev: A, Kazancıgil. İstanbul: İşaret Yayınları. 1994 Roux, Jean-Paul. Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. İstanbul: Kabalcı Yayınları. 2005. Roux, Jean-Paul. Eski Türk Mitolojisi. Ankara: BilgeSu Yayınları. 2015. Schimmel, Annamarie. Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Kırkambar Yayınları. 1999. Selçuk, Ali. Tahtacılar. İstanbul: Yeditepe Yayınları. 2004. Şamil, Əli. Uyğur, Qaqauz, Güney Qafqaz Türklǝrinin Folkloru vǝ Ədǝbiyyatı. Bakı: Nurlan. 2011 Şentürk, Ahmet Atilla-Kartal, Ahmet. Eski Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları. 2014. Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları. 2006. Togan, Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası. 1946. Turan, Osman. Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları. 1995. Türkçe Sözlük. Ankara: TDK yayınları, 2011. Vurğun, Sǝmǝd-İbrahimov, Mirzǝ-Dadaşzadǝ, M. Arif. Azǝrbaycan Əbiyyatı Tarixi I, Bakı: Elmlǝr Akademiyası Nǝşriyyatı, 1960. Yıldırım, Nimet. Fars Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları. 2018. Yıldırım, Nimet. İran Mitolojisi. İstanbul: Pinhan Yayınları. 2018 Yıldız, Güllü. “Memlükler Dönemi Siyer Yazıcılığına Genel Bir Bakış”, İslam Tetkikleri Dergisi, Journal of Islamic Review 10, 1 (2020): 333-363 Yörükan, Yusuf Ziya. Şamanizm. Ankara: Yol Yayınları. 2005. Yûsuf Hâs Hâcib. Kutadğu Bilig. Haz: Mustafa Kaçalin, Ankara, KB Yayınları. 2011 http://www.millifolklor.com 89