Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği

EGI TI MDE ARASTıRMA aa YoNTEMI ­ERı Editör: Ebru oGUz Yazarlar: Arzu BUCAK Ayıin YAz!cloĞLu Hayriye Gijl KURUYER ibrahim Hakan çoBANoĞLU Mehmet AKÇADAG şATA çiğdem_KARAKAYA Sanem TABAK Ebru OGUZ serap BÜYÜKKlDlK Elif omca çoolNoĞı­u Vesite ALKAN Erdat KÜçÜKER Erhan YAYLAK Zeyngp EREN Galip GENÇ Hatice I NAL ,;&a Yofüş s0reç lM.r.dG;l A"h;kl Problemler ­ty""r,.­ Ogrenme Aroştırmo EGI TıMDE ARASTıRMA vöııreuı­ini EDıTöRı Prof. Dr. Ebru oĞuz YAZARLAR: GaI ip GENç oMcA çoBAN06LU çiğdem KARAKAYA AKçADAĞ Sanem TABAK . Elif Mehmet ŞATA lbrahim Hakan çoBANoĞLU Ayl'nYAzlcloĞLU serap BüYüKKlDlK Hatice iNAL Erhan YAYLAK Erdal KüçüKER Atzu BUCAK Vesile ALKAN Zeynep EREN b iu € oĞUz Hayriye GülKURuYfR Ankara­2o20 EĞiTiMDE ARAsTıRMA YöNTEMLERı EDI T0R: Prof. Dr. Ebru OGUZ I SBN 978­625­72ı5­03 6 @ coPyright 2q20, Eğit.. Kitap Y.yın..ılk 0rg. Tic. Ltd.şli. Bu kilabln baslm,rtyln, sat$ haktan Eğilen KilapYayln orgEnizasyon Ltd' ya da bölümle.] şti''ne aittir AnlLan kUrUtUş!n i2niallnmadan kilabln lnmü I olokopi yoloyta, mekanik, elektronik, manyetik ya da başka yönlemterte çoğaltltamaz, basltamaz, dağüıltamaz. 8ötümterin içeriğinden yazartar so.!mt!dur G€ n et Gen€ t Yayh'\ t'netmeni, Yay'. Koordinatörü, Özgür D0ĞAN Aydrn TEKiN Grafik Tasanm, Baski, Ankara. Eğiten Matbaacıtlk 2020 Yayrnevi Sertifika No, 47083 ı,letbaa se.tifika No, 47083 Eğiten l< n.P zübeyde Hn. Mah' süzgünsokak No: ? iskitte. Attjndağ. Ankara T:0312 ı33 08 93lpbı] . E 0312433 07 92 ww.egitenkiiap.com. e9ite.kitapla9mail.com htrps:/ / M.racebook.com/ Egiten BöLülı, 13 ................................................373 xtt 449 ARAşTlRMAcl oLARAl( ÖĞRET| VI EN....,..,.......... ] . Etkili Öğretim lçin 2. Etkili Öğr€ t im Alaşt .....'..'...­..­.......­...............'...'..... için Araştlrmacl Öğretmen olmak '..'...................''..'..'...'......'..'...... 450 45 ] 3' Eğitim Araştlrma 5onUçlarlnln slnlf ortamlna Getirilmesi ...'.....'..........­.........'...451 3.] . Öğrencilelin Gelişim Alanlannln Desteklenmesinde Eğitim Araştlrma 456 sonuçI an n ln sln lf oltamlna Getirilmesi..............­......­.....'...'.....'..­.....................­... 3.2.Öğletim UygUlamalarlnln I yileştirilmesinde Eğitim Araştlrma Sonuçlarlnln srnf Orta mrna Getirilmesi ......................................­.. 4s8 3.3. Mevcut durumlann değerlendirilmesinde eğitim araştlrma sonUçlannln srnrf ortamrna getirilmesi. ­.......­...­............................. 460 3.4' Özel Gereksinimli Öğrencilerin Eğitsel Tanılanmasl Ve Müdahale Proglamlaflnln Geliştirilmesinde Eğitim A.aştlrma sonuçlannln slnlfortamlna Getiri1mesi............................. ­.........................................461 BıLI MsEL ARASTıRMA vE YAYıN ETıGl Doç. Dr. zeynep ERENI r sinop U nMers;te5i Fğirim Bilimleli Bölümu' Lğitjm YönetimiAna Bilim Dall. 3?3 u ugullU@!inop' onur payl, eğitjm,topıumsalsorumıuluk, yasaıık, flrsat, karşlllklı saygl, verim_ lilik, deneklere saygl gibi değerler içerir (Resnik, 2004 Aydln, 2016). BU açı_ dan baklldlğlnda bilim Ve etiğin bjrbirinden çok da ayn düsünü| emeyeceği anlaşllabiliı 8ununla birlikte, bilim tarihinde etik açldan kabul edilemeyecek bazı deneylerya da araştlrmalara rastlandlğl,da birgelçektiı Bu nedenle etik konusu bıljmsel çaI lşmalalda il9ialanI olmaya devam etmiştir. son on yll içinde bilimsel araştırmalarda etik konusUna ilgi daha da a.t­ mışİ r Resnik'e göre (20] ] )son zamanlarda görülen çeşitıjeğilimler bilim eti_ ğin€ ilginın a(maslna neden olmaktadlr: Bu etmenlerden l/ k, 5oğuk savaş,ta ABD'nin insanlar üzerinde yaphğl gizli deneyI erin,genetik mühendisıiği, in­ 5an DNA'sl projesi, zek6nln genetik kökenleli, insan Ve hayvan embriyolannln klonlanmasl,küresell5lnmagibibilimselkonularlntetiklediğietiktartlşmaI a_ )tki5i çok büyüktür e teknolojik araçla ğibulmayl amaçlaı sadece bilgibiriki­ nyayı incelemek Ve t nn baslnda yer almasldır. / kı4.6, bilim insanlan Ve kamu görevlilerinin etiğe ilişkin suiktimallel Ve etık açlsından sorgulanabiıir davranlşlalln görüldüğü üretim 5ü.eçlerine olaylan aıaştlrmalann pek çok safhaslnda inc€ leyip, belgelendilmesi Ve hük_ me Varmalaıdlı Bu inceI emelele 9öre bilimd€ 9özlegörülür biretik eksikliği, araştlrmalann bütünlüğünü Ve istikrannj tehdit etmektedir. BU sorunlal, fikir hlrslzllğl, sahtek6rllk, yasa ihlallerj, fonlann k ötü yönetimi, astlann 5ömürül man,2014; şimşek, lan sorulafi yanrtla_ intemleldir Özetle ları yanıtlamak için mesi, harmanlanmlş DNA'ya ilişkin yönetmelik ihlalleri, aynmclllk, çlkar çatlŞ­ masl olalak sayllabilir. Üçrr] cü54 bilimin i5 dünyaslVesanayiile artan karş'llkll nabilir. emVeizlediğiyollar nemliVe değerlıdir. dan arama, bulma, eniyle bilimselyön­ lir yolu olarak kabul ve en doğru bilgiye iş dünya5lnln değerleri ara5lnda etikçatlşma_ k, bjlim danlşman çıkartmasıdlı BU çat.şmalaı biljme parasal dest€ lığl, bilimde açlkllk, bi19i Ve fikir mülkiy€ t i Ve kaynak paylaşlmı gibi konulara olan merakI artlrmlştr. lmda özel bir statü mala birlikte atfedilen bu i gibidavranabilme )rumlulUk!al yükler. itrma faaliyetlerinin a süreçlerinde, mes­ ilke ve benimseme_ bağlmI lllğln bilim5el değerler ve lar ortaya Platonun Deylet kitabı ndaki "ada let n€ d ir?" soru5uyıa başlayan etik tartlş­ üzde çeşitli alanlarda devam etmektediı Etik, ya ln lzca felsefen in konusıJ değildııTlp, hukuk, medya, eğitim, ...gibıalanİ arda etik konusu gün_ r g ün ü m celljğani korumaktadl.. Etiğin, en önemliolduğu alanlardan biii bi| imdiı Bilim etiğjne ilginin yüksek olmaslnln belki de en temel nedeni, etik dlşl davranlı lann yayglnlaşma9nln bilime Ve bilim in5an] anna oI an güveni aşlndlrarak en çok bilime zararVermesidiL Etik dışl davra n lşla r bilimjnVe bilim insanlnln say­ gI nllğlnlazaltlrken ayn, zamanda bjlimseıçaılşmalann nateI iğinidüşürmekte_ diıBilimetiği,biliminsanlannlnyapabileceğininVeyapamayacaklarlnınslnll_ ayet (1993), bilimin lartnı değerl€ n direbilme5ini 1zünden kaynaklan_ Bu böI ümde öncelikle bilim Ve alaştlrma etjğine ilişkin t€ m el kavlamlar açlklandlktan sonra bilimle etiğin kesişim noktasl nedi. Ve bilimde Ve araşİ r , doğru!uk, yaI lnhlç oğruluk, görecelilik ' mantlksalı'k, işlev nsanlannrn uymalan at, açıkllk, öz9ürlü| ç içermektediı mada etik niçin gerekI idir soruıannln yanünl somutlaştllacak baz örnekler VelilmektediL Ardlndan bilim in5anlallnln Ve araştlrmacllarln uymalafi gere ken etik ilkelerVe bilimde etik sorunlar üz€ r inde ': Bil durulmakta. son oıarak bilim jmde etik dişl araştırma !e deney ö.neklei ilgili başhkta verilmiştiİ yargrlayabilir Sor de etik karar Verme yakI aşlmlanndan örnekler Verilmektediı 1. etmenin EtikveTemel Kavramlar çeşitlil bir karayolu ağ' i vaplar olsa da (ta 1.1. Etik Kavİ amt Etik, Yunanca karakter anlamlna qelen etbos sözcüğünden türetilmiştir­ her gözlemcinin Etik Ve ahlak kavramlan slkİ kla birbirine kanştlrllmakta Ve birbirinin yerine ve etik sistemler( kullanllabiI mektedir Ahlak, in5anln i(inde bulunduğu toplum tarafından be­ r kümesi olarak tanlmlanmaktadlr { Daft. lirl€ n en ahlaki prensipler Ve değerl€ 1.2. EtikYal Etik, insanlan 20] 5).Ahlek,bildisiplinolaraketiğinyaşamayanslyankurallarbütünüolarak açlklanabilir (Bauman, 1998). Etik ise ideaıVe soyut olana işaret ederek, ahlak mas] nt kurallarlnln Ve değerI erinin incelen me5i son ucu oltaya çıkmaktadır. Bu anlam­ da etık, top| umda yaygln olan ah16k kurallarından daha özelVe felsefidir. Eti­ sedilmektediİ : ğinilgialanI ,insanI nbütündaVranlşveeylemI elinintemelininaraştlrılmasldlr (Aydrn,2010). Etik ve ahlak arasrndakifarkr bir benzetme ile a(tklayan Quinn'e göre (2017)toplum, araba kullanan sülücülerle dolu bir şehir gibidüşünüle tiğiyle, hayatta biıir (Şekil l). içelirkeni iyi veya kötü old h nyla, hayatlannr I H azlitt, 2006). Öı 9östermek,adiı( ranmalan gerekt nlna gireı Bilim ı araştlrma süreçk lannrn meslek et neğin bilim ansaı yayrncrLk gibi eti Betinleyi.i (d 5adeceinsan eylı 2008; Hazlitt,20l bu daVranlşI nln Şekil 1 şekil ' Etik ve ahlak arasındaki ] de fafu açüklayan bı benzetme (Quinn, 201 7, 55.l 5l ). 9örüldüğü 9ibi, ahlak, şehir içindeki tüm yollann oluşturduğu karayoluağı9ibidüşünülebilirBuradasürücüleLarabakullanlrkenbukarayo_ lu ağlnlolUştUran yollarda ilerlemek zo lundadlı Etik, şehrin üzelinde uçan Ve tüm yoııann kuş baklşl görülmesine olanak sağlayan bir balondaki gözlemci gibi düşünülebilir. Gözlemci, bu bakş açlslndan haVadan tektekyollan (belirli ahlaki kurallar)Vetüm karayolu ağlnln kalitesini { ahlaki sistem) değerlendire bilh. Gözlemci ayılca tüm sürücülerin yolI alda (ahlaki olarak hareket ediyor larsa) veya klsa yollara saptp sapmadlğtnl (ahlak dlş| davrandlklallnl) gölerek 376 sebeplerıe 9erç( Başka bir örnek, bir araştırmaclnl lendirilmesade b yollarla edinilen trut (1939, 509, U httosi/ / ba€ n doean dedir ] üğünden türetilmiştır İ a Ve birbirinin yerine yargılayabilir. son olarak gözlem.i, yol ağlan (alternatif ah laki sistemıer) inşa etmenin çeşitli yöntemlerin i öne rebilir Ve değerlendirebilir Asllnda genelI ikle bil karayolu ağl inşa etmenin ve ışletmenin en iyiyöntemine ilişkin kesjn ce_ vaplarolsa da (tarafsız birgözle seçilebilecek en klsa ve 9üVenliyoı9ibi) göz_ I emcilerin bu ceVa bl tanlm lamaıarı ve üzerinde anlaşmalan zol olabilir, çünkü her gözlemcanin farkll bir görüşü Vardır 8u görüş farklıllklarl etik yaklaşlmlar Ve etik sistem lerden kaynaklanmaktadlı toplum tarafından be­ nrmlanmaktadlr (Daft, 1.2. kUrallar bütünü olarak EtikYaklaşlmlar Etik, in9anıarln davranlşlarlnln doğru_yanllş, iyi'kötü biçiminde yargllan_ na işaret ederek, ahlak masln çlkmaktadır. Bu anlam_ a özel Ve felsefidir Eti­ normorif, betjmleyici n şehir qibi dü5ünüle içerirken aynı zamanda da felsefi bir di5ipıind \ üe ir. Bu fel5efi d i5iplin içinde metoet* olmak üzele üç farkı etik yaklaş| mdan bah_ sedilmektedir: ne] inin araştlnlma5ldlr e ile açlklayan Quinn'e l Normorif (kural koyucu)eti(, insanlara neyin doğru Veya neyin yanI ış, neyin iyi Veya kötü olduğuyla, belirli durumıarda ne yaplp ne yapmamalan gerek­ tiğiyle, hayatta hangi nihai amaçlann peşinden gitmek durumunda oldukla­ nyla, hayatların| nasllsüldürmelerigerektjğiyle ilgi| i bilgiverir (cevizci,2008; Hazlitt, 2006). Örneğin, dürü5t olmak, yalan söylememek, in5an hayatına saygl göstermek, adilolmakVe hakka 5ay9ı duymak gibi ilkeler insanlann naslldav ranmalan 9er€ ktiğj konusunda standartlar getilil Ve bunlar nolmatifetik ala_ nına girer. Bilim etiğiaçl5lndan bir örnek Vermek gerekirse, bilim insanlallnln alaştırma süreçlerinde hangj jlke ve kurallara uymalall gerektiği bilim insan_ I R Ğ EP 3­) lallnln meslek etjği jlkeleri ile belirlenmiştir Ve normatifetik alan| na girer Ör­ neğin bilim insanlan, dürüst] ük, doğruluk, tarafsızl| k, dikkat, gizliI ik, so.umlu ydylnclllk 9lbl etik ilkelere uymakla yükümlüdür' Betimleyici (deskrjptif) etjk, ahlak alanlna bilimsel yaklaşlmln uygulanma­ slnln bir sonu(udut Bu etik anlaylşl, normatif etik 9ibi kural koymak yerine, sadece insan eylem in i gözlemleye lek eyıem ler;n son uçlarlnl betimler (CeVizcj, 2008; Hazlitt,2006). Örneğin yaylnlannda sahtecilikyapan bil bilim insanlnın bu davranlşlnln daha çok tanlnma, çabuk yükselme, daha çok kazanma gibi sebeplerle gerçekleşebileceğinin ardelenmesi betimleyici etik alanlna gireı Başka bir örnek vermek gerekirse, bir bilimseı araştlrmada sahtekarlık yapan '@uinn,2017,ss­151)­ l yollarln oluşturduğu kUllanırken bu kalayo­ bir araştırmaclnın ürettiği bilginin ne kadal değerli olup olmadlğ| nln değe. lendirilm€ 5ide betimleyici etiklirTlpkl hukUk araştılmalannda yasalolmayan yollarla edinilen bir kanıİ 'n zehirlioğdcln meyvesil sayllarak kullanlllp kuılanl­ ıhrin üzerinde uçan ve üir balondaki gözlemca t€ kyoıI an (belarli sistem)değerlendire­ olalak hareket ediyor­ tvrandI klannD qörerek n tek 3 Hukuka aykın yollana elde edilen delii] ein geçesD olmal anlamlnda kullanüI maktadii 5isteminde bu tür deliI ler, '2ehirli ağacln meyvesi" o] a rak değerlendirilmekte '2ehirliağadn meyvesi de zehklidi." denilelek değerlendirme yasağ içinde sayllmaktadlı Bu vaklas| m, i| k kez Amerikan Yüksek Mahkemesi hakimi Frankfu.ter taraindan Nordone vU5, (1939, 509, Us 558) davasl.da di] e eetirilmişnr (Dağ, G. "Hukuka aykfi delil nedir?" httos:/ / baraidoEan.avlr/ bloq/ ceza­hukuku/ hokuka avkiridelilnedirhtml) Anglo_Ame.ikan lamaya(ağın!n tartışllmasl 9ibi, etik dlşl yöntemlerle gerçekleştirilmiş bil de­ neyde elde edilen buI gUlann ne kadar değerli olu p olmadlğlnın taltlşllma5lda 6L betimıeyici etik kapsamlndadır Metaetik (anolitiketik' eleşt rel etik, i5e ahlaki kavramlann anlamlan, ahlakj 69 önermelerin mantlksal statüsü Ve ahlaki akıl yürütmenih yapl5lyla ilgilenir. Başka bil ifade ile metaetik, ahlaki kavramlann anlamlnl dil V€ ahlak ilişkisi içinde a na I iz eden bir d üşü nce ta rzld lr (ceviz.i, 2008; Rachels, 2003). Metaetik sorular, ahlaki telimlerin kapsamlnı Ve doğaslnl dikkate allr Örneğin "iyi Ve kötü gibisözcükler, dünya hakkındakigerçeklerimi, yoksa yaınlzca yargülama yapan insanlann duygu dı] rumlarln. ml ifade eder?"gibi. Stuart rvlill{ r806­ 1873) Görüldüğü qibi etiğe ilişkin felsefi yaklaşI mla.da, her bir etik yaklaşI mln a lan l farklllaşma ktad lr. Normdtjfetik, kulal koyma' betimleyici kon usu, çaI lşma eaik, insan davranlşlannI ğ erlend etik açld an d€ ililmesi; metoet] k i5e ah laki kaV­ ramlann anlam| ile ilgilenir. Etk davranlşa nasll ulaşliabileceğine ilişkin farkh bdkl) açllan ise etik nstemlcr olarak adlandıI llabi| ir Ftik 'stem| eL E kiŞllenn bk karar allrken ya da eylemde bUlunurken neyiya da hangi değerj öne aldlklarl Ve hangi yolu seçtikleri ile ilgilidir­ Bu karar Ve eylemleri açlklarken kişilerin farkll bakış açllarlna sahip olmalan değerler sistemlerindeki farklllıklardan kaynaklanmaktadrr 1.3. Etik \ 1724' Sistemler 1804) EtiI ç kişilerin kendilerive diğer insanlarla ] lişkilerindeki kararlan Ve ey| em' leri ile ilgilidir. Etikten beklenen, kaşilerin kara.lar allrken V€ eylemde bUlu nurken kişilere doğrü Ve değerli eylemleri Ve seçenekleri göstermesidiı Etik sistemI eriyine şekil 1'dekimetafora dönerek açlklaya bjliriz. Balonıa kuş baklşı kasabay] Ve yoılan gözlemleyen kişi (gözlemci), yukandan farkll yol ağlan Ve bu yollardan giden insanlal görüt insanla.| n hepsi aynt yollan tercih etmez Ve başka yollardan gitmek isteyebili. Bu farkll bakış açlları, insanlarln davra_ nlşlannlndeğerlendirilmesindefarkllölçütlerkul!anmasl;etikkararlaralmala_ nnda farkıl öncelikler ben;msemesi; kararıallnl birbiranden { arkll dayanaklarla destekleme| eri ya da açlklamalarınl temsil edet 8aşka bir ifade ile her insan aynI yollarl tercih etmez. Bunun nedeni, olayln içinde bulunduğu koşullardaki farkllllklarkadarinsanlnotaylalaveol9uI alabiçtiğideğerlerinin,duygulannln Ve buna yüklediği anlamlann farkllllğldll. oldukça geniş kapsamlı açlklanabi­ lecek klasik sınfI andlrmada etik sistemler, amoçldnan sonuçetiği (faydocılık), kuful etiği(Kant etiği), toplumsol 5özleşme etiğive kişlse/ etik ola maktadrr (Aydrn,2010, Tablo 1). J78 ra k slnflandlnl_ g 3rçekleştiralmiş bir &­ ldlğınln tartlşllmas!d. ılarln anlamlan, ahüiğ nin yaplsıyla ilgileri | nI Tobla­l­ Etik sistenler ve tem.l öreI ikleri 4.9 E F! 'aP dil Ve ahl;k ilişldi 1) rcheıs,2003). Meta€ {* le alır. orneğin İ yi E John Ga ­valnEca yargrlarna 2) 1a73) '€ loetl< doğ.u lUğU, er bir etik yaklaş| mm nal koynaj betimleyici sr,ilgilipek çok kçiyi göz E Bİ ey_ doğru luğu. stan bir çelçeve veyasa­ doğruıUğunu larta6­ flndan belnb­ Çanşmall ku 3) Belirlenen gene] kU6ltal özel du rum' lara nasrl uygulanabile.ektir? ğlnlkaİ şllaş­ nrmada bu 4) Deği5en durumlana bidiktebu kulal lal nasll değişecektir? 5) Eğersonuçlan kötü olacaka niçin bir kurahn uyqulanmirnda 6raredilsin? 5ağlalve belirsizlikten hoşlanmayan bireylerin çini kolaylaş kapsamlı açlklanabi' onuÇ eriğ i (faydacül la ya da yanllşıl seldir.Kural lunduğu koşullardaki I lerinin, duygularınln lla'dan hangisiyeğlen­ 2) öneri.Belli dukça işlev_ bir ifade ile her insan Eğel bk toplumun % 90i özgülancak nlmışqüçlü laİ l, insanlalln daVra en farkl dayanaklarla iam olaak ] ] sİ eylere kabul ettiile.ek ilkelei Ve bu ilkelelin doğruluğunu han9i otoite Etikdavra ıl yolıaa tercih etmez I etik kararlaraimala son uçlan % 10'u köle ise en üst düzeyde mutluluk 1172+ r804) lan farkllyol ağlan ve Bellibireylemin na9l kestirilebiıil? 5} rindeki farklrlrkla.dan i.iz. Balonla kuş baklşı 3] 4)KBa ve uzun döoemli mutlulukarasın da na5ll bir5eçim yaplI abiln? 9ideğeriöne aldlklan :.i açlklarken kişilerin ıkikararıarlVe eylem­ en ve eylemde bulu­ 9ri göstermesidir' Etik I üutluluk, hazve fayda naslölçüle_ bilir? ise ahlaki kav­ )ileceğine ilişkin fa* fi i;istemler, kişilerın bi' bir Bir ey­ Mill(1806­ ahlaki i. k Mutluluk, haz vefaydanln t€ narl ya prlabilir? ta nrmr ük), tikolarak slnıfl and'rıl 379 t1r12­ ­t778) Bkey Demokratik ahlaki kurutmaen­ doğrüi luğu, l)Toplum adrna karar verecek olan qe nel politik organ nasıl seçilecektir? da felsefi bn 2) Kamu İ 3) Bağlm5lz düşünenler ne olacaki 4) TopI um9l 5özleşme etiğine 9öre Hit lerin Nazi Almanyab ahlaki bn toplum E olarak kabul edilebilir mi? gele­ 5) araştlrmalarda ( Aynca bilimsel , yukandakasoruı yaraınln anıam1 nedir? teme| olrş­ yanma5ı gerekt I oplumun geneli her'eyin ölçüsü yasalolanrn her zaman yasaloln etik ilkeleri tam olsa da her zar hukUk kUraı| all, tartlşmalara da] E ülkede hala lo( hakklna ilişkin nir. Buber Birey­ lemin 0 878­ doğİ u­ r 965) luğü, kjşinin vi.danr t.ra Bireylerin kendiııiifade olanaktanlr Ve bileyiçe­ ] )YaPmam gereken en doğlü şeyin ne k için oldUğunu hissediyolum diyebilm€ nasrl bir ya rgrlama yaprlmaldtr? mak için "gebel doğma ihtimalil rulabilir Görüld Baz durumladi görünen ara5| nı şıtlikurallar 2) lkikişinin çanşan bakşaçılaına nasll bil çözüm getiilecekin? lerlesrn an­ ] ) Kişisel etiği besıeyen bi| qrupta kamu laşllabilmektedi 9nlrı na5ıl beli enüektİ ? alI nmaslöneailr vegelenek­ 4) öqütlerde kişisel etik sctemi benim­ seni6e işgören lel araslnda eşölneklik birlikte en yayg yıI abilir (Dui9n. Özerklik Kaynak Aydün, i. (2010). yönetsel, örgütsel ve mesleki Ptik, s.25, s.39 40aon birleşliri| efek ahnmıştür. Tablo 1ae gi'rü| en etk sistemlerin dayanak noktasl birbirinden farklldır BU durum birtaklm eleşt'rilere yol açmaktadıı Genellikle faydacıhk olarak da bilinen omoçI anan sonuÇ etiğjnde, eğel faydal'all zarar| annl aşarsa bir eylem iyidirj zalarlan faydalannl aşarsa bir eylem kötüdÜr. Başka bir ifade ile bir ey_ ıemin ahlaka uygunluğu, sonuçlan lşlğ| nda değerlendirilir (Quinn, 2017, Re_ bore,200] ). Örneğin bnorcştırmoda çok say,da insann hoyatünü kufldro@k bir deneyiçinlekbh insann hayatl riske atülobiI i mi?sorusu amaçlanan sonUç etiği açlslndan 5orulabiI ir. Bununla birlikte bazleylemlerin faydaI annın değerlendi rilmesio kadaryalln olmayabilir Klsa Vadede faydall gibigörünen bir eylemin l ilka kendi kararlann lara sahip bİ e) insanlarla çallşı duyduklan tüm lanna sayglgös lmcrlardan ona mek ve saygr 9i Vefmiş olan der na sahip olması Bu durumda "hdn­ ottak iyi ilke lik yapmak ve z qi foyda dik^ ole alnmoh7" soru!U yanltlanmdlldll. Gölütdüğü gibi lek bir etik enfazıa saylda i sistem hel zaman tek baslna tüm soru larl ya nıtıa maya yetmeyebilir ortak kültüran uzun Vadede daha büyÜkzararlardoğUrmaslmümkündii. Kuqletiğine göle e,defili davranmak, ilkelere uygun davranmaktıı Kural m lerinin ahlaki yasalar tarafından yön­ etiğina gelaştiren Kant, insanlalln eyl€ lendirilmesi gerektiğine, bu ahlaki yasalann evrensel olduğuna Ve akla da_ 38C biliıÖrneğin,o olanlann) ve bil nyla dengeienn yanmasl gerektiğine inanlyordu (Aydln, 20l0j Quinn, 20] 7). sade(e bilimsel araştifmaıarda değil biçbil koşu\ do inson hayatna zaror vermemek esas ilkedr,. Ayn.a bilimsel araştlrmalarda uyulmasl gereken kurallar Vardlr. Bu durumda ytıkarldaki sorUnUn yanltl bilaz daha netleşmektediL KUraletiğının zayfyönü, eetiğine görc Hıt­ elşeyin öıçüsü tirl k.ir? yasal olan| n her zaman etik olmayabiıe(eği ya da tam tersine etik olanln her zaman yasal olmayabileceği konusuduı Hukuk kUraılan olarakyasalar, bazen etik iıkeleritam olarak kalşllamayabilir. Etik ile hukuk araslnda bir paralellik oka da her zaman yan yana yürüyemedikleli açlktlr. Topıumu düzenleyen hUkuk kulallan, kimizaman ortaya çlkan bil sorun ve ardlndan başlayan etik tartlşmalala dayanır. Örneğin gebeliğin belli dönemine kadar 5onlandlnI ma 5ına izin Verilmesi Ve tlbbi ku.umlarln bunU uygu] amasl yasaldır. Ancak çoğu ülkede hal5 kodlnın kend, bedeni üzeinde to\ ofiuf hdkk ile çocuğun yaşam hakkI na ilişkin tartlşmalar sürmektedit 8u sorunu biraz daha karmaıklaştlr mak için lebeıiğin riskli Ve anne sağlI ğlnl tehdit ettiği ya da bebeğin sakat doğma ihtimalinin güçlü olduğu durumda na5I lbir karar Verilebilir"5oru5u so' rulabiliı Görüldüğü 9ibi etik soruI ann yantlannl Vermek çoğu zaman güçtür Bazldurumlarda sad€ ce doğru ile yanllş araslnda değilbazen de ikiyanllş gibi görünen araslndan en azyanllş olanln seçilmesigereken durumlarlada karşl laşılabilmektediı Bu karmaşayl çözmek için bazl ikin(i düzey jlkelerin dikkate allnmasl öner'lmiştır. Üzerinde tam olarak uzI aşıI an bir ilkeler seti olmamakla birlikte en yaygln oıarakönerilen ilkeler özerklik, ortak jyiVe odoletolalak sa yrlabilir (Duignan, 2006, s. 82­83): azelklik ill.asi, öze| ikle yetaşkinleli de içeren etık kararlar allrken, kişilere kendi kararlanni Vermek Ve kendi yaşamlannl şekillendirmek açin özerk hak ıara 5ahip bireyler olarak saygı duyulmasl gerektjği anlamlna gelir 8u ilke, rbirinden farklrdrr. rydacrhk ola.ak da t aşarsa bir eylem )ir ifade ile bir ey­ (Quinn,2017; Re­ çlanan5onuçetiği annln değerlendi rünen bir eyıemin durumda "fıon_ ıü gibitek bir etik Bu eyebilir. avranmaktrr. Kural ir talaflndan yön­ lğuna Ve akla da­ insanlarla çallslrken birçok şekilde ifadesini bulur; özgürlükleline müdahale etmemek; onlara gerçeği söylemeki kendi kararlannl Verebilmek için ihtiyaç duyduklan tüm bilgileri sağlamak;onlara eşit insan olarakdavlanmakVe hak lanna > aygl 9östermek 9ibi. Örneğın bır bijimsel araştlrmaya katlllm için kdll lımcııardan onay almak { aydlnlatllmış onam), onlann özerkliğine değer ver­ mek Ve saygl göstelmek anlamlna geliı Aynı şekilde deneye katllmaya karar Vermiş olan deneğin sonradan deneyin her aşama5| nda Vaz9eçebilme hakkl­ na sahip olma5l da onun özelkıiğine 5aygl göstermek ola rak değerlendiriliL oltok iyi ilkesine görc, afiaclmlz mümkün olduğunca çok sayıda insana iyi­ likyapmak Ve zarar Vermekten kaçlnmak olmalıdır. Bununla birlikte, pratikte iyiolanln neleri içereH leceği her za man açlkdeğildir. ortak kültürün idealinin çok kr] ltürlü bir toplumda gerçekleştirilmesi zor ola­ baI a(Örn€ ğ in,ortakiyinin(bilimin)çlkarlan,bireyleliniyeniliktenyafarlanacak olanlarln) Ve bilim5el araştllma yapanlann (bilim insanlannln) mesleki çlkarla­ nyla dengel€ n mesi gerekebilir çoğunıUk için iyi olduğu düşünülen bir uygu­ en fazla sayıda insan için t8t lama, az sayrda da olsa bazrinsanlarazararverebilir. Ortakiyinin belirlenmesi nin güç olduğu koşullarda zararvermeme jlkesi daha açlk biçimde anlaşılabiI i'­ Adalef i/ kesi eşitlik ilkesi iıe bir| ikte düşünülmekte Ve anlamlanmaktadr. Adalet hakklndakifelsefi kaygllaL onu doğru bir şekilde naslltanlmlayacağF mlz Ve toplumda tatmin edici bir şekilde işleyebilecek bir adalet sisteminin nasll geliştjrileceği olm uştu t Temel ada let a n layışl, toplu ma geneI olarak zarar Vermeyecek şekilde,lıel insano hokk] nün teslim ediI meJi gerektiği yön ündedir_ Adalete bakiş açlslnda iki temel yönelimde bazllan bireyin 6nceliğıniVe hak­ lann l vurg u larken bazllarli5e toplumun yalarınlöndetutmaktadlr:Tüm insaft lann eşit yaratlI d lğına inandlğlmlz gerçeğine rağmen, toplumu gözlemI edjğı mi7de inçantdI ln ashnda eşt olmddlğlnI görürüz' lnsanlann yetenek Ve sosrJl durumlarlnda büyük farklı| tklar Vardlr. Bu eşitsızlik genetik Ve sosya| piyango olarak açI klanabilir Bazlan için avantajlaL doğuştan sağllkll olarak doğmak Ve zek6 gibi genetik faktörıerden kaynaklanmaktadlr' Bazıları i5e ekonomik durum,sosyal çevre gibi avantajlala sahip olurlar Bunlara sahip olmayan kt€ eylem olarak bireylel için bu dezavantaj yaratsa da asllnda onlara gerç€ hiçbir hakslzlık yapllma mtştlr. işte adalet ilkesi, in5anlar araslnda ki flrsat erişi_ minden ya da farkll koşullardan kaynakI anan avantajlann Ve dezavantajlann n zetimleaçI klamak dengeıenmesi anlamlna gelir(Duignan, 2006). BunU bir b€ gerekilse, örneğin bir kaktüs ile papatyanın suya olan ihtiyacl fa rklldlr­ Heriki­ sine de aynl oranda su Vermek eşit gibi görÜnse de adi| değildir. Kaktüse de papatyaya da ihtiyacr kad ar su vermek g erekir kiher ikiside hayatta kalabilsin­ Tablo 1de görülen bir başka etik sistem de toplumsol sözleşme etiğidir. Hobbe5, medeni bil toplumda yaşayan herkes;n doıayllola.ak ikişeyikabulet­ tiğinisavunur:(] )vatandaşlalara5ündakiiljşkileriyönetmekiçinbirdiziahlaki kuralın oluşturulma5t Ve (2) bu kurallan uygutayabilen bir devlet erki (gücu, desteği)' Bu düzenlemeye toplumsal sözleşme adlnı VermiŞtir (Rachels,2003)_ Rousseau, topI umun karşI karşlya olduğu kritiksorunun, herke5in güvenliğini Ve mülkünü güVence altlna alan an(ak her insanln özgür kalmaslnl sağlayan bil birliktelik oluşturmak olduğunu belirtmektediı Rousseau'ya göre bunun en mant,kll yanltl, herkesin haklartnl topluma devretmesjdir Toplum, üyelen için kurallan belirley€ cekVe üyelerinin her bara ku ral!a ra uymakla yükümlü ola' caktlrToplumun kötü kurallar çlka rmasln l engelleyen şey, kim5enin kurallarİ n üstünde olmamasldlr' Herkes ayn! durumda olduğu için, hiçbir toplum üyesi ba5kaıanna hakslzyük yüklemek istemeyecektir, çünkü bU kendilerine de hak 5lz yük getirmek anlamlna gelecektir (Duignan,2006; Quinn,2017). Buradaki temel algl, toplumun ya da çoğunluğun her zaman doğru kararlar Verebile_ d ir. Bir sonraki bölümde Nozı A/ mdnyo'slnda savaş döneminde ceği yönünd€ yapı| an bazl bilimsel araştlrmalardaki etik 50runI ardan örnekler Verilmiştiı. Bu araşnrmalarda 5aVaş e5irlerinin üzerinde in5anllk dışl bİ çok bilim5el deneyin 342 t yaplldlğı midır Ve ı çlkarak yöı hem de r.l yol açmlştl mesiengel kampıara. kabuledil€ de sesıniçI maz. Bu ba kesim taraf mayacaktrr_ Etak alar yanlt üretel ahlaki bilge iıişkilereVe 1999). 8u d etik ya da e Aristotelesl gerçek bir n bjr hayatta ) entelektüel Ve gerçekle özelliğidjr v( limlerden ol neyisevip s€ lenmesiileo beliltmiştiı erdemlerahi Kjşisel et (r878 196s). ladlğl vicdon özellikleri kI ! için girişilen yardrm eden, tirmeyi sağla yinln belirlenmesi çimde anlaı| abilir. anlamianmaktadrr. anltanlmlayacağı ­adalet sisteminin ı 9enel ola rak 2aıar ektığiyönündediı önceliğiniVe hak_ iktadlr.Tüm insan_ ] mıJ gözlemlediği_ yaplldlğl tarihe geçmiştir BıJ den€ ylerin yapıldlğ. dönem Adoff Hitlel döne­ midir ve Hitler, geniş bil toplumsal kesimin onaylamasly| a seçimden galip çlkarak yijnetime geçmiştir sonraslnda ikinci Dünya savaşl'nda hem savaşta hem de ılkç uygulamalar| a ve tlbbi deneylerle milyonlarca injanln ölümüne yol açmlştlL 8ır taklm propaganda yöntemleri iI e halkın doğrU bilgiıendjril_ me5a engellenmiş olsa da toplumUn en azındanYahudı komşula.ün.n toplanlp kamplara allnmasl ve onlara aynmclllk Uyguıanma5ından habersiz oldUkıan kabuıedjlemez. Dolaylslyla Alman toplUmunun Nazi döneminde süreç içinde de sesıni çkalmayarak örtük biçimde destek verdiğa gerçeğini ortadan kaldlr­ maz. Bu bağlamda yı.ıkarldaTab] o t de deyer v€ sosyal pıyango aldlğ gib| 'Hitler'in Nazi Almon' yo''ı ohlaki bh toplum sayllobll| mi7" akla gelebillr. onun orkosındokl 'otusu toplumsol desleğin ne koddr sorumluluğu vardır? o zaman genlş bir toplumsal kll olarak doğmak kesim taraflndan destek gören her davlanlş etik olmayabiljl demek yanllş ol­ llan ise € konomik ra sahip olmayan mayacakhr ekte eylem olarak yan| t üretemediği durumlal ve her barane yapılan € leştililelin yetenek ve sosyal İ ndaki flr5at erişı / e dezavantajlann zetimleaqklamak .lfarklıdır Heriki ğjldiı Kaktüse de hayatta kalabilsin. sözleşne etiğidn. kikişeyikabulet için birdiziahlaki Jevlet erki (9ü.ü, ir (Rachels,2003). n liğini ke5in güV€ llmaslnlsağ,ayan U'ya göre bunun l.Toplum, üyeleli lkİ ayükümıüola_ nsenin kurallann bir toplum üyesi ndilerinede hak­ ,2017). Buradaki rararlar verebile­ ival döneminde erVerilmiştiı Bu bilimseldeneyin Etik a| an| nda ileri sürülen pek çok teorinın tüm etik sorunlara tek başlna ortak noktag, ahlaki bilgeliğe Ve bireyin ahlekh bir biçimde yetiştirllmesinde aile Ve sosyal ilişkilereveenönemli5ideduygUlarayeterin(eyerVermeme5idil(Hursthouse, ı 999). BU du rum başka bir etik sistem olan k4ije, etnje dikkat çekmiştir, Kişiseı etikya da erdem etjğinin en etkiliaçlklaması,lvl'Ö. dördüncü yüzyllda yazllan Alistoteles'in Ni.omocbean Etik adh eserinde 9örülür. 8u eserde Aristoteles, g€ r çek bir mutluıUğa Ve insan olarak hakiki gelişmeye 9id€ n yolun, erdemli bir hayatta yattlğl9örüşünü ifade edel Aristoteles'€ qöle ikitül erdem vardlr; enteıektüel edemler ve ahlaki erdemler­ Enteıektü€ I erdemler, akll yürütme Ve gerçekle ilgili erdem| erdiı Ahl5ki erdemıer lse, derinlemesine bir karakter özelliğıdir ve e.demli eylemlelın tekrallanma5| yla olüşan allşkanhklar ve eği­ limlerd€ n oluşur' Aristoteles, bil in5anln 9ünlük daVranlşlarınI n, tercihlerinin, neyi sevip seVmediğinin, olaylara Ve durumlala nasll tepki vprdiğanin 9özlem­ lenmest ile onun han9i aht5 ki e rd emtere çahü p oI d UğU n un belille neblI eceğin i belirtmiştir. Kişisel etik ya da erdem etiği açlslndan en çok üzerinde durulan erdemıer ahlakieldemlerdir (Duiqnan, 2006;Quinn, 2017). Ki'sel etjk sisteminin en önemıi temsiıcilelinden birı olan Martin Buber (1878_1965), kjşigel etiğin kaynağının bireyin içlnden geI en ses olaGk tanım_ ladlğl y,.drn olduğunu savunuı Aydln'dan (2010] özetle, hşiseletiğin temel özellikleri klsaca şöyle slralanabilir: Vicdan, kişisel njyetl€ r i gerçekleştirmek için gilişilen eylemlerde, doğru Ve yanışi ay'l| p doğru kararlar Verebilmeye yardlm eden, bircyin içlnden geıen se5tirVe en üst düzeyde sta nda rtla l geıiŞ tilmeyl sağlar. Neuman1n (2006, l91) da heli(İ liği gibi, "...elik yasolol, ilkeler yo do diğer meslektoşI orın kontrol ve yol göstericiliği olso da etik dowanüş nihaye tinde bireysel oloştnmoc| yo bağl] dn: Klşisel eİ | ğe g6re, gerçeğln yeri, bilginin 383 kapsaml değil yalnlzca insanın Varllğldtt Ki5isel etik, gelçeğin ve doğrunui sadece bilgiVe zekada değ:l her bireyin kendi jçinde yattığlnl saVUnmaktadr­ Birey, karşllaştlğ l d urU mia rda ke ndisiyle yüzleşmeli Ve hangi standartlan korı} ' yacağlna karar VermelidiL Yaşamln belli bir formülü yoktur, yaşamda her Ş€ ' olabilir Ve bireylerin gelişimine koşut olarak inançlan da değişir (Aydln,20l0ı Neuman1n (20] 4,192) da belirRiği gibi, 'j..drdşt,rmocülann bir çalıŞmoyü to'or_ larken kendileini hdzdomolo ve etik kaygülonnı ele alno| orı gerekil" . Bney I i. grupta etkin bir üye olabiliL ancak bu durum bireyin hakll tarafl tutmastna engel oımamal| dlr (Aydln,2010). Biley özgürleştikçe daha çok Şeyi reddedef Ve daha kişiseive yalnlz davranma sorumI ultığu artar (Aydln,20] 6). Proi Dr_ Nezhun Gören'in de (Akt: Atalay, 20] l) belnftiği gi6i "Gerçek bilim inson] nn popijlel o| ma koygü' yoktuf. Ti] m toplum ono ka6ü dohj ol5o, o gerçeğjyakolo' nin 9eliştirilmesio 2004; Rebore, 20O macllann, hukukç( kendi meslekleri al de bir diğer gerekl 2.Biıim Etiği Bilim etiği terir limsel faaliyetlerin Bu anlamda bilim yer almaktadrr Bn etik konusuna uy! m1so onu savunul| | Birey ancak kendi çabalan ile kusursuzluğa Ulaşlr, başka_ 5l bunu bireyin yerine yapamaz. Bilimsel açldan akademik öz9üllük tam da (Casebeer,2003; H bUnu karşllamaktadlr. Akademik öz9ürlük, bilim insanlarlnın gelçekleli a.a­ ma, keşfetme öğretme Ve yayınlama haklarldlı Akademik öz9ürlük konUsu bi] imsel çalışmanın temelini oluşturduğu gibi akademisyenlerin de temel gü_ biliminsanlanvea vencelerinden biridir (Aydrn, 201 6). Buraya kadaryapllan açlklamalarda görüldüğü 9ibi, etik sistem lerde farkll ön kabuller ve farkll mantlksal dayanaklar bulunmaktadlr Ancak her bir etik sistemin taşldlğl sınlrI ıl!klannln dikkate allnabileceği çokıu paradi9ma yakla şlmlan son yıllarda daha çok önelilmektedil (Gros' 2004;shapiro Ve Gross, 2017)' çokıu paradigma, bilden fazla etik sistemin birlikte kUllanllaıak eiik değerlendilme yap| lma5ı anlam| na gelmektedir Etik problemin birden fazia etik yaklaımla qözden qeçirilmesi, probleme farkh perspektjflerden bakma' y' sağıayacağl için problemin daha iyi analiz edilmesani, çözüm seçenekleri Ve olasl sonUçlallnl daha iyi değerlendirerek karal Vermeyi kolayıaştl.acaktır­ Bunu bir benzetimle açlklamak gerekirse, etik problemi çözen kişinin eıinde daha zenqin biralettaklmlo] duğUnu düşünebiliriz. Bu durumda kişi, ne kadar çok araçla plobıemi incelerse problemin kaynağln. bulmak Ve çözüm yolI an üretmek açlslndan daha avantajll olacakt'r. ÇokıU paladigma, son yllla.da o.­ taya qkan bokm (özen) eriği' İ eminist etik gibitalkll etik yaklaşlmlan da kap­ 5amaktadlr. Bunun dlında aynca problemin gerçekleŞtiğ' o.tam Ve koşUlla­ nn dikkate aİ ndtğl Ve etik probıemin ne kadar yoğun biçimde gerçekleştiği, ibi özell:kle linin değerle ndirild iği I ürbülon 5 Teorisi (Turbulonce Theory) de çok| U paradi9ma yaklaşlmlaı içinde yer almaktadI r (Gross, 2004; shapiro sıkllğ l q Ve Gro55, 2017). Etik problemin birden fazla etik yaklaşlm] a Ve'tüm koşullar dikkate aI lnarakyarqllanabilmesiVe anaıiz edilebiI mesi anca k etik karar Verme becerilerinin kazandlrllmasl Ve geliştirilmesiile mümkün olabiliı Nitekim etik üzerinde çahşan pek çok yazar Ve araştlrmacl da etik davranlşln yayglnlaştİ n| maslnln en iyi yolunun, bireylerin etik düşünme Ve karar Verme becerilerı 3&{ Meslek etiği, ç( maktadlı Bunun ( yem,ri Ve flp etaği rarlI 1lk, eşitlik, ada miyete saygl, gizliı saygl, adalet Ve eş insanlannrn uyma! meslek etiği ka psa "Meslek etiği' h I aya kişiseleğiliİ , iI kelel bütünüdüı' çeşatlj me5lekler iç 2006). I Meslek etiğ uzmanlaşma ile et zümlerifarklı alanj gerektirmektedir­ l olmuştur (çobano ğlnda bilim etiği' t uymasi gereken a Başka bir ifade iıe isteyip isteyemeye Yçeğin Ve doğrunun tülnlsaVunmaktadlr n9istandartlafi koru­ tUı yaşamda her şey 2004; Rebole,200l). Aynca çeşitli medekleri sürdürenlerin (örneğjn araştlr­ macllann, hukukçUıarın, eğitim(ilerin gibi) hem kiŞisel yaşamlannda hem de değişir { Aydln,20] 0). de bir diğer gerekliliktir. bir çahşmoy tasar lolı gerekjl". Biey bil 2.Bilim Etiği 'n akll tarafı tıJtmaslna ta çok şeyi reddeder ydln,2016). Pİ oi Dr ?rçek bi1im insonınün lsa, o gegeği yokola­ uzluğa ulaşlL başka­ nik öz9ürlük tam da rınln gerçekleri a.a­ ıik özgürlük konu5u rnlerin de temelgü_ tik sistem lerde fa rklı Ancak her bir etik u paradigma yakla­ r­ ı; shapiro Ve Gros' de kullanrlarak etik blemin birden fazla )ektiflerden bakma, çözüm seçenekleri yikolaylaştllacaktlr idzen kişinin elinde I mda kişa, ne kadar ik Ve çözüm yolları ma, son ytllarda or­ ak] aşlmlaı da kap_ i ortam Ve koşulla_ imde gerçekıeştiğa, (Turbulancelheory) ross, 2004; Shapiro ıI a Ve­tüm koşullar ak etik kararverme labilir. Nitekim etik ranlşln yayglnlaştl nin geliştirilmesi old uğ unu belirtjI mektedir (sergiovanni, l99o, 1996; sta.ratt, kendi meslekleli iıe ilgıla uyulmas| gereken etik iıkeler konusunda eğitilmesi Bilim etiğitelimi genel olarak, bilim insanlannln araşürma, yayln gibi bi_ limsel faa liyetler;nd€ uymalan gereken ahlaki iI keleriVe kuraI lan içermektedil. 9u anıamda bilim etjği hem normatif etik hem de meslek etiği kapsamlnda yer almaktadlr. Bir diğer açldan biıim etiği, bilimin yöntem ve Varsaylmlarlnln etik konusuna Uygulanlp uygulanamayacağl anlamında da kullanllmaktadlr (casebeeL 2003i Hammersler 2015; Resnik,2004)' Bu bölümde bilim etiği, bi ljm jnsonlarnm meslekifaoliyetlerinde uymalaı gercken etik ilkeler bağlamtr] ,da bilim insanla n ve araştlrmac.la r için mesleketiğikap5amlnda ele allnmaktadır. Meslek etiği, çeşit] i mesleklere özelolarak ı] ygulanan etik ilkelelden olUş­ maktadlr' Bunun en eski örneğ; hekimiik me51eği için geçerli olan Hipokrot yemrr, ve tlp etiğidiı Örneğin tlp etiğinde öne çlkan ilkeler, 5lr saklama, ya rarllıık, eşitlik, adalet Ve özerkI iktir­ BUnunla birlikte temeı etik iıkeler, mahre' miyete 5aygl,gizlilik,zalalVermemek, yararllhk, aydınıatllmI ş onam, özerkliğe saygl, adalet Ve eşitlik ola.ak saylabilir (Aksoy, 2003). Bir meslek olarak bilim insanlarınln uymalallgereken ilkeler, kura| lar, etik kodlarda bilim insanlannln meslek etaği kapsamtnda yer almaktadlr. "^ 4eslek etiği, behli bil meslek grubunun, mesleğe ilişkin olarck oluşturup koluduğu; meslek ijyeleline emreden, onlon belirli bn Şekilde davrannoyo zor I oyan; kişisel eğilimleini sndoyon; yeterciz ve ilkesiz ijyelei mes| ekten dıŞloyon; meslek içi rekobeti düzenleyen vehizmet ideallerini korumoyü omoçloyon mesleki ilkeler bütünijdür" | Ayün,2010,4). Farkll neslek etiklerinin yapmaya çallştiğI , çeşitli meslekler için ahlakllllk ilkeıerive kural] an ortaya koymaktlr (KuçUradi, 2006)' Mesleketiği insan yaşamında önemlibirye.e sahiptir. Uygulamada ileli uzmanlaşma ile etik sorunlann boyutlan genişlemekte, bu etiksorunlarln çö­ zümlerifarklı alanlala özgü mesleki bilgiVe beceliyanı s| ra değeaer bilgasi de gerektirmektedil' lüeslekler bağlamlnda oluştUrulan uzmanltk etiğinin amacl her zaman o mesleğin Uygulanmaslna yönelik daha iyiye uI aşmak isteğiyle olmuştur (Çobanoğıu, 2006). Bu bağlamda meslek etiği açtslndan eıe allndl­ ğlndabilimetiği,biliminsanınaaraştlrmayaparkenVebul9UI arlnlyay| nlarken uymasl gereken ahlaki yolu gösterir Ve bunlarla ilgili yükümlülükler getıriı Baska biı ifdde lle bilim elgi' bilim in5anlnln neyi yaplp yapamayacagl, neyi isteyip isteyemeyeceğjnin 5ınlrlannl çjzer. r verme becerileri 384 Bir mesleğin mesleki etik ilkelerine uygun biçimde 5ürdürülmesini sağI a­ mak, hel ne kadar birtaklm mesleketiği kodlan Ve ilkelerive denetleyi(ime­ kanizmalal oluşturulmuş olsa da öncelikle o mesleği yürütenlerin görevidir. çünkü mesleği icra edenlerin yaptlğl her yanılş davlanlş, o mesleği yülüten hel meslek e| emanlna mal edilebilir Meslek etiği, mesleğin standartlannln yükseltilmesjni Ve en iyi bir biçimde yapllmas'nI sağlarken bir yandan da o mesleği kötüye kullanan Ve mesleğin onurunu zedeleyenlerin meslekten dlş lanmaslnl yani 5istem dlşlna itilmesini sağlaı Dolayslyla bilim etiğiaçlslndan düşünüldüğünde, bilim etiğinin korunmasl ve Uygun davranlş] ann sergi| en me5inin sağlanması göreviherkesten önce bilim insanlarının Vearaştlrmaclıa nn göreviVe 5orumluluğudur Bilim etiğine hassa5iyet gösteren, biıjm insanla n Ve araştlrmacllarln saylslnln daha fazla olmasl, doğru Ve güVenilir bilgi elde edilmesini sağlayarak bilime, topluma Ve tÜm dünya marasına katkı sağladüğl gibi, bilim insanlannln güVenilirve saygın olarakanılma5lnl da destekleyeceği için kendilerine deyarar sağlayacaktlı Meslek etiğinin ama.lbUduL Temel 2.'l. Bilim Etiğind€ 2.1.1. Disip Dürü5t Hata) l(avİ amlaİ : Bilimsel YanI ltma Disipıınsiz ar Bilimselyonltmo (scjentjflc mis.ondi./ ctJ, bilimde etik dlşı davranlşlara Ve' rilen geneı adlandlrmadlr' BiI im5el çallşmalarda Ve araştlrmalalda b;lim etiği­ nin ilkelerine aykln tüm davranlşlar bilimsel yanıltma kavraml altlnda toplan_ maktadlıTürkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) raporunda (2002, 35_36) bilimsel (1 ) a la a raştlrmala rda etik d ışl davranışlar üç kategori a ltlnda toplanm lştir: ştlr_ ma(ının dürüst olmaslna rağmen klsltll sü.e Ve klsttll kaynak kullanlmlnl ne_ deniyle gerçekieşen yanll5lar, (2)ihmalkarlıktan Ve disiplinsizçallşmadan kay_ naktanan yanhşlar, (3) aldatma ve kandlrma amaclyla bilerek ve kasfll olarak dolojiye uymaya { Ruacan,2005). ği, tecrübe5izliği (Atalay,201l;Ay yönelikVerilenö net an] aşllabilir ( l ornekolav ı I aıirmişıı. ınco yaptlan davranl!lardır. Başka bir slnflandlrmada bilim5el araştllmalarda kalşF laş| labilecek etik dlşl daVranlşlal şarlatanhk Ve 5ohtetdrrk olarak slnflandllll­ mıştlı Buna göre şarlatanllk, bitim5el yöntemleri kullanmakszln Ve sistematik bir araştlrma yürütmeksizin yürütmüş gibi davranarak insanlan yan!ltmak; sahtekarltk ise, araştllmalannda biI imselyöntem Ve etik kuraılara uymadlklan r ini uymuş gjbi göstermektir (Arda, 2004; Balcl, 1997). Bi,imsel halde kendil€ yanlltmanln slnlflandlılmaslnda daha genel bir nnfiandtrmada temel ölçüt kasd ve iyi niyettir Buna göre, kötü niyet Ve kaslt olmakslzn yapllan bilim' sel yanlltmalara diJ,p/ insjz oraştrma; lamamen ka sıtll ve kandırmacaya dayaı olarak yapllan bilimse| yanlltmaıara da billmsel Jofirekdlrk adl Velilmektedir (Kansu, 1994; Kan5u Ve Ruacan,2002; Ruacan, 2005; Taba ncaı, 2004). Ancak kötü niyet olmasa bile, biryanıltma söz konusu olduğU ve bilim€ zarar Verdi ği için bunlann tümü yine de biljmsel yanlltma çatlsl alt| nda toplanmaktadlr { 5ekil2). Resnik'e gajre llşma birfederal. tamamlanmadan üzerinden yaillm d.ğl alaştlrmacln tir. Buradaka eyıe etjk dlşl olarak d 386 irdürülme5inisağla 'j Ve d€ n etleyjci me rütenI erin 9örevidir o mesleği yürüten , eğin standartlannln en bir yandan da o aelin meslekten dlş­ ] ilim etiğiaçl5lndan vranlşlann rergilen_ 1ln ve araştlrmaClI a_ teren. biıim insanla_ güVeniliI bilgi elde I lsına katkı 9ağI adiğt n da destekaeyeceği aclbudtır­ anrltma n siz 2.1.1. Disip'insiz Araştırma (öz€ Düİ üJt Hata} Araştl] ma, Bilimsel ihmal, Disaplinsiz araştürma, asllnda kötü niyetli olmayan ancak bilimsel meto­ llşl davranlşlara Ve malarda bilim etiği_ toplan­ "mralt.nda 002,3s­36) bilimsel anmtştlr: Şekil 2.gi| insel yonıllmo | Kansu, l994, 7I : Ruocan, 2005, Konsu ve Ruacan, 2002). ('l ) araştll_ lak kUlıanlmınl ne_ dolojiye uymayarak yanllş sonuçlala ıllaşan araşt.rmacllan tan| mlanmaktadlr (Ruacan,2005). Bu tül biıimsel yanı| tma, genellikle araştlrmaclnln bilgisızli_ ği, teclübesizliği, dikkatsizliği ya da özensizıiği nedeniyle geI çekleşmektediI (Atalay, 20] 1;Aydln, 2016i Hammersle, 2015; NeUman, 20] 4)­ Aşağıda buna yönelikVeriıen örnekolayıaI da disiplin5az a raştırmanİ n kap'am Ve içerağidaha net anıa'ılabilir (Resnik,201] )j 5iz çaI lşmadan kay_ 'ek ve kastı olalak 'aştllmalarda karşr olarak srnflandİ rl­ Grz,n ve sistematik ı5anları yanlltmak; rallara uymadrklan lcr, 1997). Bilimsel mada temel ölçüt Prn yaprlan bilim örnet olay ] Gelişİ iilen bil ilo.ün eıkileini beli emek üzerc yopılan lobolotuvol deneyinde, iloc,n etkilerinin tom olonk belirlenme'i için 50 deney foresi i)zerinde deney yoplmosü plo­ fukoın yaPln'İ ı' 50 deneğe ilocn falkh dozlolda enjene edilmesi qercknektedi. Deneklein tijnüne iloç enjekI e eıI ilnişti( Deneyleri yaPan aroşltnocü, 45 deneyi bilimçrk. Ancqk hğho sonunda o* adoşla y| a şehir dışınd gjtme plan1arı yaptığ] ve olkodaşı oruyüp da gitmele qercktiği söylediği için kğlan 5 deneyin I estleli3i yopnak yedne tonomlanon 45 deney| o 1örc nporu yozarok leslin eder 'onuçlonno (Resnilç 201 1 den klsaltllalak uyall.nmıştll). ndrrmacaya dayalr Resnik'e göre (20ı r) pek çok alaştlrma etiğı politikası, bu örnek olayda adr verilmektedir araştllmacınln veri üreterek etik dtşı davrandiğınl iddia edecektir' Eğer bu ça­ ışma birfederalajans tarafından d€ ' tekıenen bİ araştllma i5e bLılada deneyin cal,2004). Ancak )iıime zarar Verdi a toplanmaktadır tamamlanmadan kalan klsmınln sonucu değiştirmeyecek biçimde 45 deney olarak tanımıa_ üzerinden ya2ılmasi, yasala(ln uydurma, tohrifat \ reya 'rti'ıo, gel€ < ek_ dığl araştlrmaclnın gdreyl kötijye kullanma su..r.ln! işl€ d iğianlamlna tir. Buradaki eylem kuşku'uzdıJr ki neredeyse tüm araşt] rmacllar talaf'ndan etik dtşl olalak değellendiri| iı' Elbette etık dlŞıdlr' 8urada bilimsel yanlltma_ 397 nın hangi tÜrüne girdiği konusu üzerinde bil tartlşma Vardlr Resnik (20ııL yaıhş davranq'n sadece araşİ .macllar kand| rmak istediklerinde meyda.ı. geldiğini hatırlamanln önemli olduğunu, özensizlik kötü kaylt tutma, yanlğ heJaplamaıar, önyargı, kendini aldatma ve hatta ihmal ile ilgili dürüst hataıa­ nn bilimseı yanlltma kapsamlnda yer aI makla birlike kötüye kullanlm oI araİ değerlend irılemeyeceğin l belirtmiştir ona göre, aynca, araştı'ma yöntemI e.i' prosedürlei ve yorumlan ile ilgili makul anlaşmazİ klar araşt'rmanln kötü} Ğ kullanllmasl anlamlna 9€ lmez­ Dolaylsıyla örnek olaydaki etik d lşl davranlş, bi­ limsel ihmal (disiplansiz ara'tfma) olarak değerlendirilmelidir (http5./ / www_ ni€ h s.nih.9ov/ iesea..h/ İ esoUrces/ bioethics/ whatı5/ index.cf m). Öfiek olay (20] 1),disiplin5izaraşt gerçekleştirilen ve dak maktan kaynaklanan € drklannr, oysa bu tavn llklara göste.ilen sert t, belirtmektedir. Genel c mesinin özellikle di5ipl konusunda 9ö.üş bklii Resnik,20ı 5; Tabancal baryetkinlikle, dikkaıv' doğru, güvenılir ve bil ler1e ger(ekleştir1] mesi 2 8h ara'tırmağ. bllimsel bir derglde yay.nlanma$ için tabul edilen makale­ sinde sonucu değiştllmeyeı matematikseı bn hata olduğunır sonradan faJk etmiştir. Hata, araştrmanln geneı sonUçlannl etkilememeKe bir| ikte yine d€ yanllt cıd| r. Makale ba'ma gittiğiiçin hatayı basılı kopyada düzeltmekaçin geç kallnmlştıL Araştırma(l, utançtan kaçlnmak için hatayl gö.mezden gelmeye insanI nI n araşılrmanI n madlğl, bUnun üstesin sorgulamasln| 9erektiı ma/ bilim etjgi­klavıJa yapılmlş olması ve köt (Resnlk, 20ı 1 den kl5alttlarak uyadanmlştl.). Resnik? göre (2011) buradaki etik sorun araştI rmacln.n hatayı sonradan fark etmeslne rağmen düzeltmek için hiçbir şey yapmamasl yanigörmezden ge| mesidir. BU konuda pek çok araştlrma( bu örnek olayda bir etik hata ol_ dUğu üzerinde aynl görüşte ola(aktlı Nitekim pek çok bilim lnsanl, bU örnek olaydaki aaaştlrmac| nln dergiye bir düzeltme göndermesini ve bu düzeltme­ nin derginin sonraki saylslnda yaynlanmasl 9elektiğhI söyleye.ektiı Bir dü­ zeltmenin yaylnlanmama' etik d| şld| r çünkü araştlrmada düdstlük ve taraf­ slzllkla ilgili norm la n ihla l eder Anca k bu lad aki etik solu n, biılmseI 5a hteke lllk değll disiplinsiz araştüİ ma kapsamına girer.çünkü her ne kadar hata sonradan fark edildiğinde görmezden gelinmiş ol'a da etik solunUn oI uşma'nda dik_ katsızlik, özensizlik, ihmal söz konU5udul { http5i/ / www.niehs.nih.gov/ res€ ar­ ch/ reJourcegöioethics/ whatis/ index.cfm} . Disiplinslz araştlrmaıan da kendi içinde gruplandlran yaklaşıma göre. Bol_ ton (2006, Akt Aydtn, 20ı6), bir araştlrmada genellikle Veritoplama ve analiz süreçlerinde baz. yöntem5el hata lar ya da lnsan faktörü nedenjyle dikkatsizlik­ ler olabildiğini, bu hatalafi araşt| lmacllaİ n fark ettiklerinde kendi{ ik| erinden düzeltebilecekleri d[ jrüst hotalal ve aaştİ mada disiplinsiz uygulamolaldan koyaklonan hotolol olfiak üzere iki klllmda e| e ahnabileceğini bellltmişti. Disiplinsiz alaştlrmalan genel olarak etlk dlşl sayma konusunda ortak gölüş olsa da bu tür bilimsel ihmallere karı nasl| davran| lması gerektiği konusun­ da daha kat Ve daha esnek olunmasl konusunda farkll görüşlel Vardlt Atalay 388 insanlallnln 9üVenjlirıi değellendirilmektedil. davranarak hatal! bilgi kayblna yolaçmaktadlr 35). Dolayrsryla bunun söz konusu değildir ğ yetiştilme süreçlerinde Ve akademik yetiştkm( disipI in5iz araştlrmaıan 2­1.2. Bllims€ ı saPtlİ ma} Bj msel sahtekarlık, rek ve kasfla bilimsel aykıfi daVranmak anlar ıancll!kta araştI rmaCI nı trrmanrn bulgulannrn l durUm aaaştlrmanln 9i ıey, 2015; inci, 2015; Ka 9ilim5€ l 5aht€ kerlI k macllalın bu daVranlŞli TüBA raporuna 9ör yönelme sebepleridör t| r. vardlr Resnik (20t ı), ediklerınde meydana )tü kaylt tutma, yanış ile ilg;li dürüst hataıa_ ötüye kullanlm olarak araştI rma yöntemleri, araşİ rmanın kötüye iietikdlşl davranlş, bi_ nelidir (hrtps/ / www. r x.cfm). düzeltmek için geç (2011),disiplinsizaraştrmalardaözellikledeneyimsizaraştllmaolaltaraflndan gerçekleŞtirilen Ve dikkatsizlikten ya da yeterince bilgili ve deneyimli olma maktan kaynaklanan etik ihlallere bilim insanlalnrn genellikle esnek davran dlklarınl, oysa bu tav n etik ihlalleri artıracağlnl belirterek bilimsel sahtek5r llklara gösterilen sert tavnn bu türetik hatalaı için de gösterilmesi gere ktiğini beliltmektedir Genel olalak bilim etiğikonu5unda yeniaraştI rmacılalln eğitil_ mesinin özellıkle disipI insiz araştılmaI arla o.taya çıkan etik ihlalleri azaltacağl konusunda gi'rüş billiğiVardlr (Hammersley, 20] 5; sharma, 2015; shamoo ve Resnik, 2015; Taban(all, 2004). Araştllmayı Ve tüm bilimsel faaliyetleri belilli biryetkinlikle, dikkat Ve düzen içinde geİ çdkıeştilmek, bilime yaptlğlkatkmın doğru, güvenilir V€ bilims€ l yöntemin gerekıerine Uygun araçlarla Ve süreç lerle gelçekleştirilmesini 5ağlamak biI im in5anlannln 5orumlUluğuduı Bilim ansanlnln alaştlrmanln yapllabilirliği konu5unda yeterince donanlmİ olup ol­ madlğl, bunun üstesinden gelecek yetkinlikte olup olmadlğl a.aştlrmac| nln sorgulamasınl gelektiren bir dUrumdur (http:/ / www.anadolu.edu.trlarastl.­ ma/ bilim­etigi_kıavuzu.aspx). Bu nedenle, bilim5el ihmallerin ka5t olmadan yapllmlş olmasl ve kötü niyet taşlmakslzn gerçekleşmesi de bilime Ve bilam insanlannln güVenilirliğine zarar Verdiği için bilimsel yanlltma kapsamlnda nrn hatay sonradan değerlendiriımektedir' Böyle durumlarda araştlrmacllar özensiz ve disiplinsiz davranarak hatalı biI gi ile bilim dünyaslnl meşgul etmekte, emek Ve zaman rası yani görmezden kayblna yol açmaktadlrlar (Glineı Morgan Ve Leech,2015;TÜBA Raporu,2002, yda bir etık hata ol 35). Dolaylslyla bUnun görmezden gelinmesi, öyleyecektiı Bir dü­ affedilmesiya da hafifletilmesi 5öz konusu değiI dıı ÖzeI likle deneyimI iaraştlrmacllaİ n genç araştI rmacllall yetiştirme 5üreçlerinde bilimse' etik konusunun üzelinde daha çok durması Ve akademik yetiştkme sürecinde biıimsel etik iıkelerin daha çok yer almas| , dürüstlük ve taraf_ d ilim insanI , bu örnek ;injVe bu düz€ ltme ' bilimse l sahtekiarlık Gdar hata sonradan ın oluşmaslnda dik_ iehs.nih.gov/ resear / aklaşlma görq Bol rjtoplama ve anaıiz den iyle djkkatsiztik de kendiliklerinden tiz uygulomalatdan ?ceğinj belİ tmjştiı lsunda ortak görüş 9erektiği konU5un rÜşıer VardlrAtalay isiplinsiz alaştlrmala n n aza| tllmasına ya lar 5ağlayacaktI ı 2.t.2. Bilimsel saht€ka | k (Bilimsel Yalancllllç Bilimgel saptıİ ma) disiplinsiz araştlrmanln ak5ine aldatma niyetiyle, biI e­ rek Ve kasltla bilimsel yöntemin Ve bilimsel araştllman| n kural Ve ilkelerine aykln davranmak anlamlna gelmektedir. Biıimseı yanI ltma, saptlrma Veya ya ] ancıılkta araştlrmaclnln bilimsel yöntemin gereklerine uymamasl veya araş BiI imse1 sahrckarhk, tlrman] n bulgularln.n 5apnnlmas' ya da değiştirilmesi söz konu5udur Ve bu durum araştlrman| n güVenirliğine zarar Vermektedir (Arda, 2004; Hammers­ ley,2015; inci,2015; Kansu, ] 995; sharma, 2015;shamoo Ve Resnilç 2015). Bilimsel sahtekarhk kapsamlna giren etik ihıalleri saymadan önce araştır­ macllann bu daVranlşlara yönelme sebepleri üzelinde dulmakyarar] l olacak­ tlr TÜBA raporuna göre (2002, 40 41) bilim insanlannln bilimsel sahtekarllğa yönelme sebepleri dört 9rupta topıanabiI ir: t8, 1. Araşt| rmacllara biıimsel araştlrma eğitimive disip| ininin en baştan ka­ belgelerin zandlnlamaması onıarln ileride etik d| şl yollara 5apmalanna yol açabil­ değerlend mektediı 2. Araştlrmacllann akademik basamaklan hızla çlkma hlrsl, saygln biryer Ve gelir elde etme hteğ i 9ibi kişise' beklentileri, yaplla llnda ki kişiıik bo zuklu kıafl ve toplumdaki etik a n laylş'n d üşü klüğ ü ile birleşerek a raştlr maclıann uydurmacıI lkVe aşırma gibi etik dlşl davrantşlara yönelmesı ne neden olabilmektedir 3. Araştlrmacılann çok saylda yayln yapma basklslnı üzerlerinde his setme!eri araştlrmacllarI , yaylnlarlnln niteI iğinin düŞük olabileceğini önemsemeyerek, araŞtlrmalaınl parçalara böıerek farklI yenerde ya leri ylnlatma yoluna gitm€ 4. gibi davranlşla ra itebilmektedir Araştlrmac| lann yayln yapmazla15a çeşitli kurumlardan alacaklan mad­ di desteği kaybetme korkusu onlann etik dtşl davranışlara sapmaslnl 7. Ekip üyel€ 8. lş arkadaş ne) feodal 9. Makyaveli Ayd rn (20I 6, I 5aptlrma/ aşlrma de eklemiştir. Bu oluştululn 2. saptırma gabadeğil, 3. Aşırmo/ inl doğurabilmektedir Bu maddeler yapllan farklı arastlrmalarlada destekıenmektedir (Gliner, Morgan Ve Leech,20] 5, Günbay] , Kasalak, Özçetin, 20l3; Hammersıey, 2015; biçimde a inci, 2015; Kansu ve Ruacan, 2OO2; Neuman, 2006). Bu sebeplere, toplumsal yozlaşmalann toplumun tüm kurumla.inda olduğu gibi bilim dünyanna Ve ve satrlma üniversitelere de yanslmas| eklenebilir Bir ülkedeki kamusal tüm faaliyetler içine yayılmlş etik sorunlann, yeteneksiz Ve liyakatsiz atamalarla Ve yüksel­ tilmelerle tüm kamu kıJlumlannda olduğu gibi akademiye de yayllmasl ve yanslmasl beklenir bil sonuçtuıToplumun beyniVe en iyi yetişmiŞ/ yetişmesi 9ereken insan 9ücü oıalak biıim insanlannln bu yozlaşmadan kendi1eranioI a_ bildiğince uzak tutmalarlnln Ve toplumu düzeltecek ad| mlar atmalarlnın en 9eçerli yolu, kendi mesleki bilim sel etik ilkele rine daha ü5t düzeyde hassasiyet gö5termeleridir. 5. Diğer etik ya da katr a| an öğre, larda d€ gizliıiğe d dağltııan l lerin ya sl araştırma Bilimsel5ahtekalllkolalak değer1endililebileCek eylemler farkll kaynaklar­ uzmanilğl da farkll adlarla sayılmaktadlr sharma (2015) bilimsel sahtekarllklall en fazla dirmesi al görüldüğü haliyle şöyI e 5| ralamaktadlr: kendihipr GörüI düğü gi 1, lntihal (plogiorisn), 2. verilerin tah.if edilmesi (falsification ofdata), 3. Gereksiz ­yinelenen yaytn (rcdundont ­duplicale publication), 4. 5. 6. Erken tantlm için kesin Verilerolmadan zorlama sonu(larçıkarmak, HediyeyazarLk(alma ve verme), Jürilik, akademik y0kselmelerde bilimsel inceleme ve değerlendirme' bilirkişilik, hakemlik gibi görevlerde akademisyenlele ve incelenecek 391',1 sel sahtekarlk o yan'ltma t€ r imiI lar farkl yazarlar bu konuda gene rini,ortaya koydı lere ne kadar uyr baa araŞtlrma sc da değersizleşmi lisiplininin en baştan r 5apmalanna ıkma hlr5., saygln bir yel L yapıla n belgelerane normlara göre yetelince dikkatVe önem Velmemekı ka_ yolaçabil nda ki kişilik bo_ jğü ile birleşerek araştI r_ daVranlşlara yönelmesi_ lskl5lnl üzerlerinde hi5­ nin düŞük o] abileceğini lerek farkl yerlerde ya­ 7. Ekip üyelerinig€ ri 8. iş arkadaşlanna (9eneI oI araktüm g€ nç 9. Makyavelizm lu sebeplere, toplumsaı ] ıbi bilim dünyaslna Ve (amusal tüm faaliyetler z atamalarla Ve yüksel lemiye de yayılmasl Ve n iyi yetışmiş/ yetişmesi şmadan kendilerini ola_ adım] ar atmalaalnın en üst düzeyde has5a5iyet plana iterek kişiseltanltım yapmak, (kUrnazllk, güçVe hakslz kazanç pozisyonlanna girmek). 1. Uydurma (fabicotion).. olmayan Verilerin sonuçlannln ya da kay(larln oluştUrUlmasl Ve bunlann raporlaştlnI ma5ı, 2. soptürma (folsification).. Araştlrmada elde ediıen Verılerin bulunduğu gibi değil, değiştirilerekya da manipüle edilerek raporI aştllI ıma5l, 3. Aş] ma/ intihal (plagiorism)j Başka| anna ait fikir, süreç, sonuç] ann uygun biçimde atıf yaplımada n ku llan llmasl, 4. Korsonhk (piloc0: Bn çallşmanln yetkili oımayan kişilerce çoğaltllmasl Ve 5atlımasldlt 5. Diğel etik ihlollel: Aftştİ rma için gerekli izinleri almamak; deneklerin ya da kabllmcllann aydlnlatllmlş onamlarını almamak; araştI rmada yer atan öğren(i ile romantik ilişkiye girmek deneklere görebilecekle.i za­ rarlar, araŞtlrmanın 5üresi Ve ne kadar zamanlarlnl alacağl gibi konu larda doğru bilgi vermemek; gerekli güVenlik önlemlerini almamak; gizliliğe dikkat etmeyerek mahremiyetlerjne zarar Vermek; deneklere dağütılan kaynaklardan adilyararlanma hakkı ta nı mama k deste kleyen lerin ya sponsorlalln belirtilmemesi Veya onlann beklentilerine göre araştırma verileli üzerinde lemlerfarkfu kaynaklar­ sahtek6rLklan en fazla meslektaşlanna Ve öğrenciıeri­ Aydln (2016, 82 83), bilimselyalan.I I lkVesaptirmadavranıŞlannl uydurma, saptlrma, aşlrma/ intihaı, korsanhk olarak slraıaİ ken aynca diğel etik ihlalleri deeklemiştir. BUna göre; davranlşlara sapmaslnl teklenmektedir icliner, )l3; Hammersley, 2Ot 5; rafil ne) feodal bjr şekilde davranmak Ve )ilmektedir mlardan alacaklarü mad' ta değerlendirmeıer yapmak, oynamak; araştlrma plotokolünde k€n di Uzmanllğ| nl abartarak yanlltlcl bilgi Vermek; olumlu hakem değerlen­ dirmesi almak için Verileri yanlış yorumlamakya da araştlrma velilerini k€ n dihjpotezleline göre d üzenlemek sayıla biliı Görüldüğü gibi bilim etiğine aykln eylemler disiplinsiz araştırma ve bilim sel sahtek5rllk olmak üzere iki alt grupta topıanmaktadlr Tümü için bilimsel yanlltma terimi kullanılmaktadlr. Araşt!rmaaarda bilim etiğine aykın davranış­ l5onuçlarçlkalmak/ lar farkll yazarlar, kurumtal taraf'ndan benzer şekilde slnflandlr] lmaktadlr Ve bu konuda genel anlamda b;r standart da oluşmuştur Bir araştlrmanln değe_ me Ve değerlendirme, rini,oltaya koyduğu özgün bilgiıerkadar bunun ortaya konulUşundaetikilke_ ıere ne kadar Uyu'duğu da belirlemektedir En özgün Ve değeıli gibi görünen 'enlere ve ıncelene.ek bazı araştlrma sonuçlan bile bilim etiğine alişkin kurallar dikkate allnmadtğln­ da değelsizleşmekte Ve doğal ola rak g üVenilirliğ 39ı in i d iı de yitirmekt€ 2.2. 8iıim Etlğinln onemi gibiaraştlll Bilim etiğine ill)kin en yaygln yan| lş anlayl', bilim5el etiğin soıunlannln 9a_ oe(e blllmselVealer ulellnde tahritat yapmak' şhtecilik, Veri üretmeI \ ya dd sapfu rmaktan lbaret oldUğu yönündedir Ancak b;limsel etik, . bilimsel iJıyet_ I eİ n heI 'a'amasI I le ilgilidİ . Bjlim etiğI ne aykln davıanışıaı uiI imreı ,ıaştlıma_ nln blr I il\ rin ta5arlanmdslnda, bir deneyin planldnma.ıve uygulama basamak_ lallnoa' bllimsel çall!malara katklnln bellrlenme5inde, çahşmalalln sunUlmasl, yazıması, rayınlanmasl ve patent ahnması basamaklan gibi her aşamasınJa oitaya qkabilmektedir (Neuman, 20r4; Resnik, 2004; Shamoo ve Resnik, z0ıs; sharma.2015j Tabancall, 2oo4)­ Daha açlk bjr ıfade ıı. uıi. * ünivel5jte çatıslaltI ndaya da farkllkUlumlarda "."şt,,m" "iıg;, bilimsel çalışmaıarını stirdorJn bilim insanıaİ ln'n ya da günümüzde giderek daha a" yuyi'nı"9n kuruluşlarında araşttrma yapan "oşio." çeşitli araştırmacıların araştırma süreçıerınin pfoblemi oluşturma, örneklem seç'mi, araştlrma der.ninin seçim;, veritopir ma, veri] erin analjziVe bulgular,n yorumlanmasl gibl her aşamaslnda ve;e.ı lenn yayın olarak sunumU' me5lekta5lan' dğrencileliVe çalıştlklan kurumlarVP diğer kişi Ve kUI umlalla ilişkilerinde uymalan gereken ilke ve kulallan Ve tüm bljaallyetleri s üldürürken n.yii\ teyip i5teyemeye(Pkleri, neyl yJplp yapama yaCakıarlnln 5lnlrlallnl oösterir r1| T _.,­ i* "i gerekliolduğuna ".,,u:, (casebeer, ç| kmaktad| ı | | işk.n görüşlerde dört gerekçe 2003): llk olarak bazl jnsanıar uıı;ınin aıııaiı öne zayıattr ğlnl iddia etmektedirleı Bu nedenle bilim insanlan, etik ilkeler sayesj;de ;i­ I imi daha sağıam temeller üzerinde yeniden inşa edebiıirıeı ikinc;i, bilim;l etik, üretilen bilgaıerin tutarllllğı konusundaki € n aışeıe.aen ı< aynatıanatiıir. Alaştllmacllar hala eVrcni açılaya;ak tek bir kUram,n ot ırnutiı* "o;n" ii;itin ıJmut taşlmaktadlrla, en azlndan, araştırma alanlaİ ara5ında tutan;kolm;5'_ nı isteyebilirlel' 8u nedenle uyum Ve tutarllllk konusundakl endjşeler bıli;ı etiğe yön verebilir (wilson ] 975, akti casebeeı 2003). üçüncü;e döİ dnncü gerekçe| er birbiri ile 9üç| ü bir şekilde bağlantlhd" tiçon.o ,uaa"a" gü.ü" Ve paranln bazl durumlarda bllim insanlar.nln Jahte alaşt| rmaıar ya da;ilim se] yanlitmatar yapabllecek durumlara yol açabileceğl belirtjlmekt€ d jr Dör dü,ncüsaj olorak, b1lim her zaman en gelçek Ve doğru, güVenjlll bilgiyi ürete bilmed n€ d€ n iyle doğaslnda 5ay9lnllk taşlr Aynl zamanda bilimin iendisi de kendi teme| değerlerini üretmiştir Bu nedenıe bilı. oıl, p,".tıi .oJ"ıi ,"gı_", ve yüksek etik değe.lere sahip bilimsel bil toplumda insanıaiııer zaman"en yüklek plestijll olanl taklit elmeye çaışlI laı Bllim Ve etiğjn yolu her zaman b.eet ,09 ] ; h H ps:/ / www'encyclo pedla.comiscie nce/ e ncyr I oped i ::5] :] l !:ıse as­atmana(s­trans(ripts­and­maps/ scientiflc.ethi(r. Re5nik(2011) dealaştllmalarda etik normI ara Uymanln önemI i nedenl€ r ini be' başllkta s'ralamlştlr: llı olarak, normlar bilgi,gelçek ve hatanI n önlenmesi 392 sine, tahrif eder ve ha1 içerdiğinde let gibi iş b yazarılk, teli taş incelem bjrliğjni teş] Üçüncü5ü, € tuıabilmeleI kamuya kar kullanrlmam nekkullanın etik normlar yardlmcı oI L lece bir araj araştlrma na yasalara uyu değerleri teş lerine, öğlen araştlrmada öldürebili.D Veyöne19el€ nn 5ağllğınl' iI kelel oıuştu 2.3. Biliı Bjlim etiğ talaflndan çt değelıer olal açlkllk, gizliI i say9, özgüd insan denek zerklik, kamr Araştrma KL ara't'rmanın nralamıştlr {­ Bilim Etiği El , naanntn sa tm€ k ya da relfaaliyet larasttrma abasamak şamaslnda snik,20l5; t,rma etiği, lİ 5ürdüren araştlrma ] reçlerinjn an ve tam )yapama rekçe öne zay attı ısinde i bi bilimsel Uanabilir ineılişkin kolmasF r bilimsel dörd'n.i le gücün da biltm­ !Jn. Ddr iyi üret€ ­ _,ndisi d€ 9ibi araştlrma amaçlannl teşVik eder. Örneğin, araştlrrria Veriıerinin üretilme­ ğ iteşVik sine, tahrif edilmesine Veya yanış sunulmaslna karşl yasaklar, gerç€ eder Ve hatayl en aza indirir ikin.isi, araştlrma genellikle farkll disiplinlerde Ve kurumlarda birçok farkll insan aras| nda çokfazla iş birliğive koordinasyon içerdiğinden, etikstandartlar 9üVen, he5ap VerebiI irlik, karşlllkll saygı ve ada. let gibi iş birliği çalışmalall için gerekli olan değerleri teşvik eder. Örneğin, yazarllk, telif hakkı Ve patent politikalan, Veri paylaşlm politikalan ve meslek­ taş in< elemesinde gizlilik kulallall gibi araşt| rmalardaki birçok etik nolm, iş birliğini teşVik ederken fikri müıkiyet çıkarlarınl korumak için tasarıanmlştır Üçüncüsü, etik normlarln çoğu araştlrmaclI ann kamuoyuna karşl sorumlu tıl­ ı Örneğin, kamu pa.aslyla finanse edilen araştırmacllann kamuya karşl solumlu tululabilmelerini sağlamak için, araştırmanln kötüye kullanI lmama5ı, çI kar çatışmalan, insan denekle.in korunması Ve ha} ./ an de­ nek kUllanlml ile .| 9lI ifederal politikalar 9eI eklidiL Dö.drncü5.i araştlrmadaki tu labilmelerin i sağla etik normıar aynı zamanda araştlrma için kamu desteği oluşturulmaslna da yardlm< l olur. I nsanlar araştırman| n kalitesine Ve bütÜnlüğüne güVenebilir I erse bir araştlrma projesjne fon sağ| ama olaslllğl daha yüksektjr.son oidrdk, alaşttrma normlarının çoğu, sosyal sorumluluk, insan haklarl, hayvan refahl, yasaI ala uyum Ve ha!k sağI lğ' Ve güVenI iğigibi diğer öneml:ahlaki Ve sosyaı değ€ r leli teşVik eder' Araştllmadaki etik eksiklikler insan Ve hayvan denek lerine, öğ.encilele Ve halka önemli öI çüde zarar Verebilir. Örneğin, bir klinjk araştlrmada veri uyduran bir alaştlrmacı hastalara zaİ ar Verebilir, hatta onlan öldürebilir­Deneyde radyasyon Veya biyo loj ik 9üVenI ik iıe il9ili düzenlemelere Veyönergetere uymayan biraraştlrmacı, hem kendihem de deneye katllanla rln 5ağllğıni Ve güVenliğinitehiikeye atabili.Tüm bu gerekçelel bilimde etik ilkeler oluşturulmaslnln önemini oltaya koymaktadlı 2.3. Bilim Etiği ilkeleİ i n Biljm etiğinde uyulmasl gerek€ ilkeler,farkfu yazarıarVe bilimsel kUrumlar taraflndan çeŞitli biçimlerde slralanmlştlr. Aydın (20] 6,59­64) akademık etik değerler olarak adlandİ dığl değerleri dürüstlük, nesnellik, doğruıUlr dikkat, aÇlkllk, gizlilik, meslektaşlara saygl, öğrenciye saygl, entelektüel sermayeye saygl, özgüllük, bilimsel yetellik (liyakat), yasalllk 9üvenlik, hayvanlara özen, elisağlar insan deneklelin kolunmasl, ç| kal çat| şmasından kaçlnma, paternalizm ö zerklik, kamusallık Ve piyasa ;le iliskiler olarak 5lralamlştlr. Tülkiye Bilimsel Araşİ rma Kurumu (TÜBA), bilim etiği ilkelerini gerçeğe uygunluk, bilimsel clopedr, araştırmanln zarar Vermemesi, sorumluluklal Ve haklaL yazarlar, kaynak gös_ terme Ve alıntl| ar, bilim insanlve akademik etkinliklerde etik başlıklan altında slraldmlrllr (TÜBA RaporU, trlekin, BeI kel' lolun ve Dinçer, 2002,65 66| TÜBA lenI efi.İ Bilim Etiğ i El Kitabı, 2008} : 3t3 ı. Gerçeğe uygunluk, İ oplanan veriıerin sadece biıimsel yöntemıerle yü_ lütüI en gerçek deney Ve gözlemlerden elde edileceğini; verılerin de­ ğerlendidI mesinde yorum ve kulamsal sonuç| ann elde edilmesinde bl­ llmgel yöntemlerin d| şlna çlkllamayacağln| ; elde ediI memiş 5onü] çlann araştlrma sonUçıanymlş 9ibi gösterilemeye< eği anlamına 9elir. Dülüstlük Bilimsel aroştrmonln zdrur vermemesi, araştllmaya katllanlann Ve de­ nekleI in za.aİ görmemesI için 9ereklit0m önlemlerin alınması. katlllm_ larl için basklyapıımamast ve aydlnlatılmlş onam aıınma$ anlamlna ge_ l] r' Daha önce uludararasl sözleşmelel k| smlnda bU konuda yeterince a9klama yapılm| şt| r. sorumluluk ve haklaL bllim insanlannln araştlrma sonuçlallyla ilgili olarak toplumu bilgi| endirmeşinl, olaİ zararli uygulama| ar konusunda uyarmaslnl; zarar Vereblleceği öngörülen araşt| rmalara kendl vicdanl kanaatle.ine göre kahlmamalan anlamI na gelıt Yazo ol başhğnda, araştılma sonuçlafintn araştlrmayl yapanlannln tümünün i5miyle yaylnlanabileceği; alaştlrmanın tasallanma5| , plan_ lanması, yüfiitüımesi Ve yayna haz/ anma9 aşamalanna etkin katkda bu lunmayan lann yaylnda yer a ıamayacağ l belktilir Koynok gdsrerme ve ohnırrarda. her türlü bilimsel yay| nlarda (makale, derleme, kitap glbi) daha önce yaylnlanmtş ya da yaylnlanmamış bh yaylndan yardrlanlrken mutlaka bilimsel yayınla.daki ahf gösterme ku_ lallanna uygun olarak kaynak göstelilmesi gerektiği; ancak evlensel l kuram/ matematik teoremleriVe ispatıan gibi olarak tantnmlş bilims€ blıgilerln bun'] n dlşlnda tutulabile(eği; kaynak gösteİ meksizin kişile_ re Ve kurumlara ait hiçbiryaylnln bilimselyaylnlarda atif yapllmaks lzln kullanllamaya.ağl ve çoğaltllamaracağ| ilkeleri belirtilmektedlr. 6. Bllim insan] ve akademik etkinllklelde ellk ba5l1ğlnda. bilim insanlallnln akademlk yaşamm bütün evrelerinde ve öğretim. yönetim ve akade_ mik değerlendkmelele llişkin görevlerde bilimsel liyakati temel ölçüt ola.ak kabul etmesi, etlk kuralların dlşlna çıkmamaslVe çlkllmasI na 9öz yummamasl gerektiği; eğitimln eksik Verilmesl, kopyac'l'k, akademik llerleme Veödül jürilelinde liyakat d| şl davranlşlar, kaytlmaclllkve b€n _ d ilemeyeceğ| ilkelerl yer almaktadI r. zeri davlanşlannln klbul € Görüldüğü gibi bu I lkeler hem araştlrma, hem yay| m süleçlerini, hem de bilim insanlannın toplumla, kUrumlarla, meslektaşla( ve öğrenCileri ile ilişkile_ maktad lr. Tabıo 2'de bilim etlği ilkeleritoplu olarakverilmış ve aç| k­ lanmı'tıİ (Resnllç 200482­138; Resnjk 201] ; shamoove Resnilç 2015). rini ka psa 394 (objeeuvity) Bütünlük, (tnteg ty) Dikkadiıik Açlklık Eiki mülkiyğ Gizlilik "Bilim' yoln^ co insonn yopması gerckeniya do yopobileceğini bilnesinden ibalet değildit yapabileceğini ama belki deyopmaması gerektiğini bilmesini de Giilün AdL Umberto Eco Giriş insanık tarihinde biıimsel Ve teknolojik gelişmeI erin etkisi çok büyüktüı ınsanlık tarihinde bilim sayesinde insan, her yeni balgi Ve teknolojik araçla yenibirçağa adlm atmışt| r Bilim, ev.enj tanımayl Ve gerçeği b ulmayl a maçlar onur payl, eğiı lilik, denekl€ r€ dan baklldlğl. anlaşllabilir. Bt baz den€ yl€ r' konusu bilims Son on yrl mlştır Resnik? ğine ilginin an ABD'nin insan san DNA'srpro Bunu sağlamak için deney, gözlem Ve akla dayanlr' 8ilim, sadece bilgi biriki mj Veya bir konu alanl değildir; daha çok etraflmızdaki dünyayı incelemek Ve r in€ düzenlemek için kullanllan süleçleri içerir. Bilim5el bi| 9inin üretim süreçl€ (creswell, 2007; Neuman, 2014;simşek, Karasaı 2013i ise alaştlrma ;dl Verilir 2019). Biiim5eI sü leçle rde araştırma, bilim in5anlart taraflndan 5orulan yanltla­ mak için Veritoplamada Ve anlamI andlrmada kulıantlan yöntemlerdir. Özetle klonlanmasr, k biıim,so.ularl sorma ve yanltlama süreci; araştırma,soruiall yantlamak için ' Veri topI amada kulI an| ] an 5istematjkyöntem olarak açlklanabilir hI rslzllğl, sahtl Bilimin 5istematik bilgilele erişmekiçin kullandlğlyöntemve izlediğiyollar da en az gerçeği alama Ve ortaya çlkarma amacl kadar önemliVe değerlidir. Bilimde kutlanllan yöntem, bilimin 9ünlük hayattaki slladan arama, bulma, öğ ren me faal:yetlerinden farklnt oluştulut BıJ özelliği nedeniyle bilim5elyön_ tem, problem çözmenin ya da bilgi ületmenan en gÜVenilİ yolu olarak kabul masrolaraksal edilir. Bilimin Ve bilimselçallşmalann güVen uyandlrmasl Ve en doğru biıgiye ulaşma yolu olarak görÜlmesi, bilim in5anlanna da toplumda özel bir statü kazandlrmtş, onlara özel bir değel atfedilmiştir. Bununla birlikte atfedilen bu değer, bilim insanlanna araştırma süreçlerinde dilediklerigibi davranabilme hakkl Ve yetkisi Velme4 aksine onlara çeşitli gölev ve sorumluluklar yükleı i5te etik Ve bilimin kesişim noktasl, bilim in5anlallnln araştlrma faaliyetlerinin her aşama5lnda ve araşt!rmalannl duyurduklan yayımlama süreçlerinde, mes_ lektaşlan Vetoplumla ilişkilerinde uymalan gereken kural, ilkeVe benim5eme_ leri ge.eken temel değerlerle ilgilidir. Bilim Ve etik benzer teme| değerlere sahiptiı Hatta Bayet (1993), bilimin etik bir faaliyet oıduğunu, etik değerlerin bi'imin kendi özÜnden kaynaklan­ dlğlnı ileli sürmüştür Bilimin özünde nesnellak, açlklık, doğruluk, yallnllk, olgusalllk, deneye Ve gözleme dayalı olma, dülüstlük, doğruluk,göleceliıik, özgünlük, genellenebilirljk, tekrarlanabilillik, sjstemlilik, mantlksalhk, işleV_ se| !ik gibi temel değerlerj bulunur­ Gerçekten de bjlim insanlannln uymalan qeleken etik tavnn standartlan araslnda dülüstıük, dikkat, açlkllk, özgürlük, 37i nn basrnda ye ilişkin suiistim olaylar! araştlr me varmaland araştI rmalarln mesi, harmanl bağımlıl| ğln bi lar ortaya çlka llğ| , bilimde a( olan merakı al Platonun a malargünümi konusu değild Celliğinikorur' etiğine ilgin'n lalln yayglnıaş çokbilimezari gınllğlnlazaltı diı BiI jm etiğa, lannldeğerle. Bu bölüm. açlklandıktan mada etik niçj verilmektedir. ken etikilkel€ r temlelle yü_ verile.in de­ lmesinde bi iş sonuçlann gelir. Tablo 2. Bjlin etiği i| kelei ilke Tüm bilimsel iletişimde dü.üstlük için çaba göstelin'Veİ ile­ ri, sonuçlan, yöntemleli Ve prosedürleiive yayn durumu nu dülüstçe lapor edin. Verlleri uydurmayln, tah.ifetmeyin Veyayanllş 5unmayın. lüeslektaşlan, aaştırma spon5orlan nl veya haık aldatmayl.l. Dülüstlük rlafln ve de­ nasl, katıI I m_ Deneysel tasanm, veri analizi, veri yorumlama, akan de­ ğ"llenoiime!' p"lsonel Lalallan, hibe valmd. UzmJn 9ö' inlamrnage­ da yeterince çlallyla ilgili endi Vicdanı rüşüVerarafslzlığln beklendiğiVeya9erekli oldUğUalaştlr­ manln diğer yönlerindeki önya 19tlardan kaçlnmaya çahşln. Önyargıdan veya kendini aldatmadan kaçınln Veya en aza indilin.A€ 5tfmayl etkileyebile< ek kişisel Veya finansal çts (objectivity) Bütün] ük, doğlululç VeI ilen 5özleri tütun, an laşmalaB uyun Vebel9elerini sakla_ ylı;samimiy€ t le hareketedin; dÜşünce ve ey] em tutanlllğl için çaba1ayln. lması, plan rda (makale, Dikkatsiz hatala dan Ve ihmallerde. kaçln ln; kendi çallşma­ lannlz Veakranlannlzln Calj5ma la n nl dikkat] ive eleştireıbir plpyin. VeI i topldmd. alaşıtrmd tararmlve djans. !el.ılde in( larla Veya derqilene yazDma gibi aĞşüma faaliyetleinin kaytlallnl dikkatli Ve iyi biçjmde tulun. )nmamlş bir österme ku Verjleri, sonuçlan, fiknleri, araçlan, kaynaklaı paylaşn Eleştİ iye ve yeni fi kirleİ e açlkolun' rtkin katkrda Dikkatlilik onuİ hakkl, pate.tlei, telif haklan ve diğe. fikri mülkiyet blçimlerine dlen oonplln v' I oI Uyun. YayI nlanmam| 5 veli lei,yöntemleİ i Veya 5onuçlan izinsiz kulI anmayln. Alaşir maya yap!lan tüm katkllan kurahna uygun biçimde belntin. ispatlan gibi kizin kişile_ apılmak5E| n Asla intihal ya pmayın ' tediı insanlainrn Yaylnlanmak üzere 9önderilen bildİ iler veya değenendilil mek üzeie hakemlik için gönde.ile. makaleler, tezler, per sonel kaytlan, ticai veya askeri nnarve hastdkayrtlan gibi qizli bilqilei koruyun. Gizlilik temel ölçüt lmasına göz k, akademik (Respontible publi.o­ cr} k ve ben­ :ad,r sorumlu mentorluk mento rini, hem de !.iileilişkile I miş Ve açlk 20rs). (Re spect fot colleague, sadece kendi kariyeinİ z için değil, bilimselgelişim için ya ylnyapln. savur9arı Ve teklananmlş yaylnda n kaçlnln' öğrencjleıi eğitmek, bilil kişilik yapmak ve öğlencilerc danlşmanllk yapmak için yardlm.l o] un­ Refahlannl teşVik edin ve I 'end i ka rarh, rar ver melenne rzin verin. h JlLadd'allnl/ a tJyglgöstelin Ve onlala adlldavranln. Araştrrma, halkeğitimi vesavunucujukyo] Uyla sosyal fay_ dalarl teşVik etmeye ve sosyal zaralıan önlemeye Veya :} çı cinsiyeL lrk, etnik köken Veya bilimselyetediI ik Ve dürün lükle il9ili olmayan diğerfaktörlertemeıinde mes] ektaşla_ nnEa Veya öğrcncilere karşl ayn mcıllk yapmaktan kaçlnln' Ehliyet yereiilik ran,com/ 2001 ikin(iI Yaşam boyu eğitim ve öğlenim yoluyıa k€ n di mesleki ye_ aerlilikveuzmanığınlz koruyu n Ve 9eliştilinj biİ bütün ola ldk bilimde yelıinllğl ı$vlk elmek \ ln odlmlar atln tekam ilgili yasalan, kurumsal ve hükümet politikalannl bilim ve kusuz atom t (k9alily) olarak bilimir ken g6ste_ Aİ aşirmada kullanlrken hayvanlala ge€ 'ygly] in ve bakmlnlyapln. Gereksizya da k6tü tasarlanmlş hay van deneyleri yapmayrn. insan lannlaşan ço ilkenin doğı! deneklerin (Human subjects prote insan denekler üzerinde a6ştıma yapalken zararlan Ve listlen en aza indilin ve faydalan en ü5t düzeye \ lıalin' in_ san onuruna, mahrcmlyetineve özerkliğine saygl duymak; savunma5.z qrüpla rla özel önlemler alma k; Ve ara5tımanln faydalarlnl Ve yükü nü adil bir şekilde dağ tmaya ça llşln. Kaynak: Resnilt 2004 82­138; shamoove Resnih 2015; Besnk 201 1, Adapted fiom Shamoo A and Resnik D 20l 5. Responsible Condu.İ of Research, 3ld ed' (New york: ortord unjve$ity gibi, insan y. silahlann üre| tedir. Bu, bilir kullanrmrnrg lardan bazrlar Leech,2015,' 1920'liyrll tarafrndan ge Ptess).https/ / www.niehs.nih.sovheseotdhesowceshioethi.s/ whatis/ index.cfn temeliaraştır Özetlemek gerekirse, bilim insanlannın uymalart gereken etik ilkeleı dü_ rüstlük, tarafsEllk, bütüniük, doğruluk, tamık, dikkatlılik, aç| kllk, fikri mülki­ yet, gjzlilik, sorumlu yayln, sorumlu mentorlük, iş arkadaşlarına saygl, sosyal şullandtrmayi mişıerdir (Litt sorumluluk, aynmcrLk yapmama, ehljyeLyeterlilik, yasalhk, hayvan ve insan deneklerin korunmasl olarak slraıanabiliı KuşkUsUz bilim Ve toplumsal yaşa_ mln hlzll değişen Ve dönüşen dinamikleri bu jlkeleri sü rekli gözden geçirmeyi, gerçekleştiil( geıiştirmeyi gerektirmekted nda sayllan Ve aç| klanan bilim etiği ilkele gerçekıeştırak rin Varolma gerekçesini anlamanln Ve aç| klamanln en iyiyolu, bilimtarihinde oıdukça zayf ir. Yu ka ki baa etikdlşl deneyVearaştlrma ölneklerini incelemektit Günümüzde lekli nerek g€ Bilim tarih başka örnek 2.4. Biıimde Etik Dlşl Deney öİ nek| eİ i Bilimselalanda heryenj bilgiVe icat, getirdiği d€ ğ işim ar experamen Ve yeniliklerle gelek bireysel gerekse top!um5al düzeyde insan yaşamlnl olUmlu yönde değiştirmiş, yaşam konforunüJ altlrmıştlr. Her ne kadarbilim, insanllkaçlslndan önemlikat_ kllargetilmış olsa da bazen farklnda olmadan bazen de kasltll ola la k doğaya, çevleyeı insanlara zarar Veren çeşitli uygulama örnekleri ile de kalşılaşllmlş I ll.194o'll ylllalda Albert Ei,Jt€ iri, atomun parçalanmasl ile büyük bir enerji elde edi| ebi| eceğini anladığlnda bunun atom bombasl için kullanllacağlnl bi| miyordu' Atom Bombasl yaplm| nda Einstein'in doğrudan bir katkl5l olma_ mamakla birlikte, onun 1905 ylllnda ortaya koyduğu izafiyet Teorisi'nin için_ deyeralan E = mc'zformü| ü), maddeden eneljidoğabileceğini, bunun da lşlk hlzlnln karesi 9ibi çok büyük bir rakamla kütlenin çarplmlna eşit olduğunu anlatmaktadlı Bundan maddenin çok küçük bil bölümünden alışllmışln slnlr_ ı gerçekleştirik Ve yüksek lisJ yan5lna (denü ler verilirken , tif geribildirir rahatsrzLklarl konUşma prol üzerinde denı frndan bu der de yayrnlanrn drdrr. iTudor. ilim5el yetellilik Ve dül(5t_ ler temelinde meslektaşla_ noltkyapmaktan kagnrn. yoluyla kendi mesteki ye­ ve 9eliştlrin; bil batün ola­ m€ t politıkalaflnl bilarh ve ara gereken saygryı göste_ , da İ ötü tasarlanmış hay­ ma yapa* en zrartan ve en üst dü:€ ye çlkann; ın_ ızerkliğine sayql duymakj le. almak; Ve araştlmann ilde dağımaya ça14ın' ?01 1, Adopted hom Shdmoo qkw Yr\ : Oxfo.d unive.stty gereken etik ilkelel, dü_ tljlik, açlkhk, fikri mülki_ iadaşlarlna saygl. soJyal lsalllk, hayvan Ve ınsan ilim Ve toplumsal yaşa_ lrekli gözden 9eçirmeyi, Janan bilh etiği jlkele_ iyiyolu, bilim tarihinde­ lektir am Ve yen tekim ıkinciDünya savaşlsllastnda atom bombaslileJapon şehlrleri H,'rorimo ve Nagosok hin bombalanmaslnln aldlndan Einsleln, "Bilim otom bombaslnü irctti' İ ol< ot ve kolplerindedir' demiştiL K!ş­ kullanllmai Elnstein taraf| ndan ka'ıh a'ı| kötijlijk insonlarn beyinleinde kustrz atom bombaslnln üretilmesi Ve olarak biljmin kötüye kuilanlml örneğisayllamaz. Blllm Ve teknoloji, airm th­ ldkü (La Morc\ e de la science) adll e5erinde Bayel'in (19] ] ' 1963) de beliI ttlğl gibi, insan yaşamlnl kolaylaşt'rabildiği gibi, insanlan daha kitle,e| öldür(icü silahlarI n ü letilm esine de yol açabilen yönüyle kötü nlyetıi de kuııan'labilmek­ tedI r. Bu, bilimln kötü olduğunu değil, kötü niyetli insanlal ta.aflndan kötüye kUllanlmlnI gösteriı A5ll etik dlşl olan, bu kötüye kulıanlm ölnekleridiı BıJn_ lardan bazlanna aşağlda yer verilmiştir (Aydlr! 2ol6, 7] 76; Gllner, Morgan ve Leech,2015,'I 91_] 92;Holoko5tAn5iktopedi5i,çeVlimiçi): 1920'liylllarda davfanış psikoıojisi ekolünün kulucusu Watson Ve asistan| tarafından gerçekleştirilen Küçük Albeıt Deneyiile koşUllu korku Ve korkunun temelı araşhnlmlştlr Fakat deney uğI una sekiz ayl| k bir b€ b eğe yaptlan ko­ şullandlrmayl geriye almadlklan, onu iyileştirmedikleri için büyük tepki çek­ mişlerdir (Little Albert feal experıment. https/ / timeline.com/ ıI ttle albe(_fe_ ar­experiment­9l 52586f24). Küçük Alb€ r t den€ yi günümin koşullannda asla ­ albert). 9erçekleştiriıemezdi. (https:/ / wı,vw.apa.orglmonitor/ 20r0l01/ ıittl€ Günümüzde bu tür bilimsel deneylel çeşitli etik kurullar talaflndan incele­ nerek gelekli lzinler verildiğinde gerçekleştirilmektedir' Ancak bu deneyln gerçekleşlilildiğ| y'llalda bu ıül uygulamalar henuz olu5turulmamlşh ya da oldukça zayf klJI lamalal bulunmaktaydl. Bilim tarihjnde etik dlşl bilimsel deneylerden blli olarak tarihe geçen bir ııiklerle gerek lmlU yönde değiştirm iş, k lallnl aşan çok büyük bır ene'inin üretllebileceği anlaşlhr. Atom bombasl bu ilkenin doğruluğunu açıkça göstermjştir (Güran, 2008, http/ / www.yalcingu­ ran.aom/ 20o8/ o6lalbert_eln5iein ile_nıJklear_ffzik_ya_da aıom_bombasi4. Ni açısından önemlikat_ e kas.tll olarak doğaya, eli ile de karşllaşllmlİ ,sl iıe büyük bir enerji a' için kuıaan,ıacağlnl 'udan bir katk's' oıma­ zafiyet Teoli5a,nin için­ leceğini, bunun da lşlk plmlna eşit olduğUnu ünden alışlI mışln slnI l­ başka ömek de ı939 yılnda Davenpolt lowadakl 22 yetim çocuk üzerinde gerçekleştirilen kekemelik den€ f dir lowa Üniversitesahde wendell Johnson Ve yüksek lisans öğrencisi lüaryTudol talaflndan yapllan deneyde, çocUklann yarlslna (deney grubu) konuşmalannın aklclllğınlöven olumlı] geri bildir] m_ ler Verilirken ço(uklann diğer yarls| na (kontrolgrubu), on| afi küçülten nega­ tlf geribildirimıer venlmiştlr' Deneyden sonra, olumsuz gelibildirim veriıen t im çocuklann birçogu psikolojik Ve deney öncesinde normal konuşabilen y€ rahatslzllklal yaşarken bUnlann bil klsml da hayatlannln geri kalan| boyunca konu'ma problemleri yaşamştlr_ Bir hipotezi doğrllamak için yetim çocuklar üzerinde deney ya plımasından dUyUlan dehŞet nedeniyle biıim ç€ vrelelitala­ flndan bU deneye cdnavoİ Deneyi adı Verilmiştir Deney hiçbir hakemlidergi­ de yaylnlanmamlştır.Tudor'un tezi (1939) deneyin detaylallnln tek resmi kay_ dd| r, (TudoL ı939, http:/ / www_psy(h.5tanford.edu/ ­bigopp^ tuüer2.html). 397 8ar başka bilimseletak dışldeneyde ] 932'] 972ylllaI araslnda yaklaşıkklrkyll ya, Rusya 9ibiç boyunca sü.dürülen I uskeq ee FrenqiAroŞurması'dİ ­ ABD'nin Alabama eyaletinde yüzlerce alt 5o5yo ekonom ik slnıftan Afrika­Amerikall f€kek üzerinde uygulanan deneylerde, araştlrmanln kat,| lmcllanna deneyin amaclna ilişkin yanlltlcl Uıgi Verilmiştir' AnCak aslletik sorun, frengi haçtahğlnln antibiyot k tedavisi Va rkenl, (ı hepatit de di yönelik bağlşlkl deneye katıI anlann bir k'smlnİ n tedavi edilmeden gönderilmesidiı Başka bir ifade ile d€ n eyin kontrolgrubuna araştlrmacllar taraflndan ka'tı olaraktedavi VerilmemiŞtir. Afaştlrmada 28 denek frengiden, 100'ü frengi hastallğlna dayall başka 5ağllk sorunlanndan dolar yaşamlnı yitirmiş, en az 40 denek eşi frengi hastaığlna yakalanmıŞ ve doğum s'ras'nda ] 9 çocuğa hastallğl bulaştlrmlştlr. çallşmanln olumsuz sonuçI anndan biri de Afrika Amerikalııann çok uzun yllar tlbbi a raŞtırmaıara ve doktorla la karşlgüveninin 5arsllmasl oI muştur­ ] 973 ylln kampr kemik gr da A8D Kong resi Tu5kege€ deneyleri hakklnda du ruşmaıar riolarak sayrlat d üzen lemiş Ve ertesi yll(1974), çallşmanln hayatta kalan katıllmcllanna ve ölenlerin mirasçllanna on milyon dolarllk tazminat ödenmiştiı 1997 yllında ABD Başkanlclinton, deneyjn katlllmcllanndan özürdilemiştiı AynCa, bu deney sonraslnda ABD hükümetinin i a raştlrma projelerinde insan denekleri korumak için yen i yönerge­ finanse ettiğ leı yaynlanmıştlr­ (https:/ / www.hastory.com/ news/ the­infamous_4o_year_tus­ kegee­study). Bilim tarihinin en korkunç deneyıeri lkinci Dünya savaşı 5lrasında NaziAl­ manya'slnda gelçekleştirilen deneyler olarak tarihe geçmi5tir' Yukandaki de_ neylelde insan hayatlna VeriI en zararlardan çok daha aclmaslz Ve insanllk dlşl5 yöntemlerle ikimilyondan fazla insan, savaşya da saVaşln getirdiği diğer 5ebep­ lerden ayn olaraksadece bu türaraşİ rmalar slraslnda maruz kaldlklan muame l yitilm iştiı 1940'llyıllarda çeşitıitoplama kamplanndaki leler nedeniyıe yaşamln sirlere, € Yahudiler€ Ve çingenelere yapllan deney| er (ı ) tlbbi­askeri araŞtırma la r, geçici deneyler ve (3) lrkçı temel] ideneylel olmak üzere üç gruba ay­ (2) çeşitai n lmaktadır (Ayd ln, 201 6, 73 75): Tlbbi askeri a raşhrmalar olara k adıandlrıI an i/ k gruptoki deneylerde Alman ordusunun savaşta kaylplann azalnlma5ına yöneljk araşırmalar yer almlştlr. Örneğin askerlerin 50ğuk denizle.deki dayanıkllllklan_ nın nasll artlnlabileceği Ve Vücut tepkilerini ölçme amaçll soğUk 5u deneyler;n_ de Dr.rloutoplama kamplndakibuzlu sU dolU tanklarda RUs savaŞ esirlerisaat_ ler.e tutularakölüme terk edilmişlerdir. Bu deneylerde esirlerin % 901yaşamlnı yitirmiştir (Holokost Ansiklopedisi, httDs:/ / encyclqoedia'ushmm.org/ content/ trlarticI e/ nazımedical_exoeriments). Nazj tlbbi deneyleri olarak bilim tarihine geçen illnci grupfa çeşitli geçici deneyleryeralmaktadlt Bu deneyler Almanya, Avusturya Ve işgaledilen Polon ı Deneyin yağldI ğı dönemde yakla'k 25 ylldlr frengi hanalığlnln tedavisinde antjbiyotik ku llanrmr biliniyor ve kullanihyordu (https:/ / www.history.com/ news/ the infahour40­yea. 5insanhkdlşlolan eylemlerin ayn l zamanda etik dl' olduğu da açlktlr Ancak bUrada sadec€ incelendiğinde hafif ka] lr De.ey göEelleri : https:/ / "etik d!şl'demek, deney 'çeikleri encyclopedia.ushmm.o€ lcontent/ trlarticle/ nazi­medical­expeiments). 3ç' lamid)ilaçlannt ise e5irler, olası ruz blrakılmıştı dical­experime üçüncü gru adI andI rılmakti ç€ şitlideneyleı ikiz deneylerinl iamaya yönelik çimde bağll oli genıerinin aRi mlnda çeşitli e ikinci Dünya İ ğinin uluslarafi bölümünde da nln bu insanlık koşullarda tek 2015, Holokos ticle/ nazi med Daha yakrn trrmasr (l963), Zimbardo'nun Ve diğ',20] 5): . willowt loan Gi tin dog rum ö.I aileleril örtüI ü l sel dav 6öjenik;sağllk9 asI ndayaklaşlkklrkyll nAlabama eyaletinde k üzerinde uygulanan a ilişkin yanlltıcl bilgi fotik tedavisi varken', :rilmesidiı Başka bir n kasrtl olaraktedavi ngihastallğlna dayall z 40 denek eşifrengi ıstallğl bulaştlrml5t| r' lllann çok uzun ylllar lo] muştur. 1973 ylln_ 'düzenlemiŞ Ve etesi lerin mirasçl] anna on ka nr Clinton, deneyin da ABD hükümetinin lak için yen i yönerge_ ıfamous 40 year­tus­ aşl 'ragfida Nazi Al_ niŞtir. Yukandaki de_ naslz Ve insanhk dlşls rctirdiği diğer sebep_ Uz kaldıkları müamP­ plama kamplaflndaki oi_a5keri araştırmalaı * üzere üç gruba ay_ adıandlnlan / k 'arak aualtllma5ına yönelik rdekidayanlklıİ klan 50ğUk su deneylelin_ u5 savaş esirlerjsaat_ ya, Rusya gibi çeşitli üıkeıerde açılan topıama kamplarlnda gerçekleştirilmiştir' Alman toplama kamplan Sochsenhausen, Dochou, Notzweiler, Buchenwatd ve Nuenqammada, bilim insanlan sltma, tifüs, tüberköloz, 5anhumma Ve buıaşı .ı hepatit de dahilolmak üzere, bulaşlcl hastallklarln önlenmesi Ve tedavisine yönelik bağlşlkllk s'stemi bileşenleriVe sera deneyleri yapmlştİ r' Rovensbrueck pl kemik gİ eflemesi deneyle ri ve klsa zaman tjnce geliştirilen sülfa { süI fanı lamid) ilaçI ann] n etkinliğinin denendiği yerdi. ve sachsenhousende ka m ase esirıer, olasl a ^ / dtzweiler ntidotla rln test etmek ad lna fosgen Ve zehirıi hardal gazlna ma_ ruz blrakllmlştlr (https:/ / encyclopedia.u5hmm.org/ contenVtr/ alticle/ nazi_me_ dical­experiments). Üçüncü glupta yer alan Nazi tlbbi deneyleri, ırkçl temelli deneyler olarak adıandınI maktadlr. Bu deneyI er, yapay döllenme, kl5I rlaştlrma Ve ikiz deneyle_ ri olarak saylabilir Bu deneylede Yahudi kad,nlar Ve erkekler üzerinde yapıI an çeşitli deneylerde zorla döllenme, hadlm edilme gibi uygulamalar yapllmlştlı ikiz deneylelinde de AI man lrkınln dünya üzerinde hlzla çoğaltllabilmesinisağ­ lamaya yönelik den€ yler yer almıştür. Bunun dlşlnda doğal seleksiyona katı bi­ çimde bağil olan Alman tlp insanlall taraftndan 5ağllkll Ve güçI ü olmayanlann genl€ r inin aktanlmasını engeılemek için öjenik (eugenic)6 çallşmalan kapsa­ mlnda çeşitli engellj insanlar ya da çok yaşlllar gaz odalannda öldürülmüŞtüı lkln(ı Dünya savarı sonrasl bU deneyleri gelçekleşiirenler savaş sı,çlusu olarak Nunberq Mahkemeleri'^ de ya.gılanmlş Ve cezalandlnlmlşllr 1947'de bilim eti ler ğinin uluslararaslen temel kaynaklanndan biriolan Ve uluslararaslsözıeşm€ bölümünde daha aynntlh açlklanan Nürnberq tlbbikodu7, Nazibiljm insanlan nın bu jnsanılkdlşl deneylerinan birdaha hiçbir bilimseI araştlrmada ya da başka için oluşturulmuŞtur (Aydın,20] 6; Gliner Ve diğ., 2015, Holokost Ansiklopedisi, https/ encyclopedia.ushmm.org/ content/ trlar­ ticle/ nazi­medical experiments). koşullarda tekrarlanmamasl Daha yakln tarihte gerçekteşen çeşjtlideneylel araslnda wj| ıowbrook Araş tırmasl (1963), Tearroom Trade Araştlrmasl (] 970), MiI gram AraştlrmasI (l974), Zimbardo'nun Stanford Hapishane Deneyi (l 971 ) sayrlabilir (Aydrn,20i6; Gliner vediğ.,2015): . rlerin % 901yaşamlnl willowblook Araştimasl'nda Joan Giles ushmm.orol.ontent/ ta ( i 956­ 1980) a raŞtlrmaclla r sa uI Krug ma n Ve rafrnda n W;llowbrook zihinsel engelliler devlet okuluna de­ Vam eden 700 kadar ço(uğa hepatit Vürüsü enfekte ediler€ kViral qrupfa çeşitli geçici işgaledilen Polon_ ,e tedavisinde antibivotik y'the­infamous 4o,year !r Ancak bu6da sade.e ey gö.selleli : haps:/ / hepata_ tin doğal seyri ancelenmiştir Hastallğa yakalan çocuklardan binler.e se­ rum örneği toptaya rak hastallkla ilg ili vefiıer e| de edilm iştir Öğrencile.in . ailelerinden izin allnlrken oku| a öncelikle kabuı edilecekleri söylenerek örtülü baskl uygulandlğl belirI enmiştiı I eaftoom Trade Aroşırmasfnda 1970 ylnda Humpreys, erkeklerde eşcin­ seI davranlşlan araştrmlştlr. BU çallşma, etik sorunlann gözleme dayall 6 öjenik sağllk'z ceninleri ayn ] Bilim etjğinın yasal p sağllklü ceninleri yetişti.me yollannln dayanaklan kBmlnda açlklanm$trr 399 a Enmasldlr njtel çaılşmalarda da ortaya çlkabile(eğani göstermektedir Bu çallşmada araştrmacı, halka açlk tuvaletle.de ahlaka aykln davranlşlar gösteren er_ keklerin araba plakalanndan kimlik| erine ulaşa.ak adleslerini tespit etmi5 Ve kendisini motorlu taıtlar bariminde çallşan biri gibigöstererek görüş_ meler yapmlşt| r Araştlrmacl, gerçek . a macın l söyled iğ inde görüşmecilerin Bilim Etiı Bilim etiği önlemler alm kurum, kendi araştlrmaya katllmayacağlnı düşünmü5tür çünkü bu kaşilerin çoğu eVlidir Ve eşlerinin durumu kabul etmeme ihtama lleri büyü ktör Milgnm ltoot AroŞttmasündo (1974), Milglam, ilaat etme ile ilgiıi çok biıi nen birdizideney uygulamlştlr. Milg[ am1n deneyleri uygu lamadaki ama_ Cı, ikinci Dünya savaşl slraslnda emirlere körü körüne itaat ediımesinin altlnda yatan nedenleri anlayabilmekü. Deneye katlanlala deneyin ama.l hakklnda yanlltıCl bilgı Verilmttir. Deneklenden öğretjci rolü üstlenmele riVe öğlenciI erin heryanl15 CeVabında elektro şok Vermele.i söylenmiştir. Denekıerin çoğu elektro­şokun miktarını artlrmalan 5öylendağinde öğren_ cilerin yalVarmalaflnaya da acl çekmelerine (gerçekte deney ekibinden rol yapa nla r olu p denek gerçek şok Verdiğini zannediyor) rağmen itaat etmiş­ lerdir. Bu deney kişilerin otoriteden emir aldlklannda neler ya pabiıecekle_ gösterme5i açl9nda n önemli bU19U lara ulaşllmaslnl sağlam!5tlr. Ancak deneLlerin yanllş bilgilendinlme| eri sö7 tonusu olmasaydl muhtemelen rin i . 3. deneLler latılmayl ka bul etmeye(ellerd' ğinde bel9el( yici olanlara y 3.1.Nuİ . ikinci Dür sel deneyler na gÜVeni de I bulunuyordu hukuk kuralla bilim etiği açl ilkeleris 11947) ' sranfod Hapishone Deneyizimhaldo (] 971) taraflndan gücün etkjsini araştlrmak amaclyla gerçekıeştİ ilmiştir. Bu deneyde de insanln içindeki kötülüklerin eıinde güç olduğU takdirde ortaya çlkanlacağı kandanmlş, gücü elinde bulunduranlann psikolojik Ve fiziksel şiddetin boyutlannl giderek artrrmalan nedeniyle deney tahmin edilenden erken sonlandr nlmlştır. Aynl şekilde bu deneyde de denekıer yanllş bilgilendililmiştir BUnUn dlşlnda den€ yde kontrolün elden kaçlnldlğl düşüncesi de dene yin erken sonlandlnlmaslna neden olmuştur (Aydln,20] 6; Glinel Ve diğ., işlediği sUçUn s 2O1s). Bilim talihi incelendiğinde yukanda verilen bilim etiğine aykln davlanış örneklerine eklenebiI ecek farkh örnekler de buıunmaktadlr. Bilim etiğinin a macl, bu etik d lşı daVla n lş örneklelini azaltma ktlL AraştlrmacınI n amacl bilg i üretmek, bilinmeyenlere yanıtlar bulmakgibjne kadar iyiniyetliolursa olsun, bunun ge.çekleştililmesinde izlediği yöntem| erin de buna yaklş| r biçimde olmasl gerekir Yukalldaki örnekl€ r de özeııikle deneklerle iI gili etik dlşl dav (etik göze lanlşlar ihlal) çarpmaktadlı AnCak ilerjdeki böI ümlerde de görüle' bileceği gibi etik ihlaı| erbjlimselaraştlrmanln heraşamaslnda ortaya çıkabilir Bununla bir| ikte, özellikle deneklerle gelçekıeştirilen bu etik dışl bilimsel uy­ gu lamalar d ikkat çekmiş Ve bazl yasal d üze nlemeler ya ını pllmaslna yol açmlştlr kışkırtma, (ii)ol 5uçlarla ilgili i(İ belirtildiğiaaĞ liı 8u çallşmada şla. gösteren er İ initespat etmiş österer€ k ! 96rüş­ 96İ üşmecilerin erin çoğu evlad'r 3. Bilim Etiğine Kaynakllk Eden Uluslararasl gelgeleİ Bılam etiğine ayklrI uygulamalar zaman içerisinde bu konuya ilişkin çeşitli önlemle. aımak üzele toplum Ve kurumlan harekete qeçirmiştir. Çok say| da kurum, kendibjrimlerinde uyulmak üzele (eşjtlietikilkeler belirI eyerek çeşitla kontrol mekanizmalafi oluşturmuştur Bu bölümde uluslararasl düzeyde biıjm ba. ulUslararası sözleşme Ve üpor niteli ğinde belgelerden bahsedilmektediı AşağI da bunlardan en genelVe belirle' yici olanlara yer Verilmiştir' ve araştlrma etiğine kaynak] lk eden ile il9jıi çok biıi aat edilmesinin olü üstienme] e_ e.isöylenmiştir. üiğinde öğren­ yekibinden rol nen itaatetmiş_ yapabilecekle­ ilamlştr.Ancak 3.1. Nuİ embeİ g Kodu ikinci Dünya savaşı slraslnda Nazi Almanyajında yapılan etik dlşi bilim sel den€ yler birçok insanln hayatına mal olduğu gibi bilime Ve bilim insanl na gÜVenide sarsmıştlr. savaşın bitiminde savaş suçlusu olalak yalglI anan| ar araslnda bu etik dlşl bilimsel deneyleri yapan doktorlar ve biıim insanlan da bulunUyordu. Nuremberg Mahkemeleri olarak tarihe geçen Ve uluslalalasl hukuk kurallanna göre yap| I an bu yargılamalar 1947 yıllnda sonuçlandlğlnda bilim etiğı açlslndan da sonuç doğurmuşiur Mahkeme ta.aflndan / Vrrenberg ilkeleis ('1947) ve Nurembeq kodlan, (1949) ola?k adlandrri la n belgeler yayrn­ Nüenberg ilıİ leri: r / ike: ulus] arara9 hukuka göle suç kabuledılen bireYlemde bllunan 5ahE, bundan sorumludur ve cezalandnlma9 olasld( / r rkej Ulusla6ra9 hukük göre suç kabuledilen birey] eme kalşübirceza öngörülmese de, bU şahg Uluslarabj hukuk önünde 3 gü.ün etkisini lsanln içindekj ğl kanıtlanml' tin boyutlann' tilendirilmiştir Gliner Ve diğ., ykrn davranu Bilim etiğjnan rn amac' bilgi klşır biçimde etik dlşl dav_ i€ de görüıe_ taya çlkabilir r bilimsel uy­ yolaçmlştlr i5lediği suçun solumllluğundan kurtarmaz. r/ . Uluslararag hukuka gd.e suç kabul edilen breylemde bulunan şahE, devlet başkanlya da 50rumlu hükümetmemUrL olmalan, 'kej işbu şahclan lluslaĞĞgl hlkuk önünde so.umluluktan k'dalhaa. lV ,ke; Bir şahsln ü5tü ya da hükümeİ nin emrine Uygun davranmasl, ahlaki irade bir şahE için her zaman bir olanak old!ğundan, uluslararag hukuk önünde sorumluluğun0 ortadan kaldlrmaz' V i/ ker Uluslabrasl hukuka göle sUç ğlediği iddia edilen şahE' gerçekle.e Ve hukuka Uy8un olahk adilya€ ' lanma hakkna 5ahiptjı yr / / ke: Aşağlda 5lralanan 5uçlar uluslarara' hukuk önünde cezaisuçlar olarak belillenmiştir: (a)Barlşa karşlişlenen suçlal { i) sa] drgan ya da uluslararasl antlaşma, sözleşmeve garantıleli ihlal eden bnsavaı plan] ama, haz nik ya da kşkrtma, (ii)oltak p] ana işbiniğiyapmaya da { i) maddede belirtilen eylemlerin başanlmasl karşl komploj (b) savaş suçlan Yasalann ya da savaş adetlerinin ihlalleri, örneğin: köle işçilere ya da herhangi bİ .maçla sivil halka ya da iş8al altndaki bölge halklna, savaş tucaklaına, denizdeiiiosan] ara, kötü davranma ya da onlaı, .ehinel€.i öldüme, 9ntrdlşl etme; kamU ya da özelmülkleljn yağmaıanmasl, kent' kasaba ve köylerin ahlakstrca ylklml ya da askelı gelek] jlikle açlklamayacak biçimde tahrip edilmesij (c) insanhğa kalşı işl€ n en suçlal cinay€ t , kitle imha, köleleştirme, sürgün ve sivil halka yapllan diğer insanhk 5!çlan ya da sıyasi, etnik ya da dininedenlerle eziyet ya da savaş suçu ya da insanhğa kalşlişlenen suçlarla ilgili idam ya da eziyet ya da ey| emler sürdürülmesi. Vıl. ,kej savaş suçu ya da insanllea ya da banşa kaqı işlenen suçlann ey] eme geçirilmesinde suç ortakhğl, Vl. ilkede belirtjldiğiüzer€ Uluslacra' hUkUka görc birsuçtuı (oyndt: Prin.iples of lnternationaI Law Recognized in the cbarter ofthe Nürnberg Tribunal and in the Judgment ofthe Trib!nal, 1950. on the website of the lnternational Committee of the Red Cross (| CRC)_ https:/ / www. turkaramamotoru.com/ nurnberg­ilkeleri­30929.html 9 Nurcnbe,g Kodlon: l. ilke:lnsanlarln a6şt!rmalara gönüilü katılma'. / ı l/ / < ej Denemelerin toplum için Yararlve bilimsel olarak geçe.li sonuçla. ortaya gkarabilecek yöntemler 4İ ı lanmlŞtlr Nurenberg ilkeleri bır 5aVaş sUçunun na5!l oluştuğun u, siVillere karşl işlenecek savaş suçlarına ilişkin yaptlnmlan Ve 5lnlrlannı ortaya koyarken Nu renberg kodunda klinik alaştlrmalarda uyulmasl gereken bi| imsel etik ilkeler 5tralanmışhı Bu ilkelerin ilkinde, katlıI m(ılann çallŞmada yer almaya gönüllü olduklannl bitdiren bironayformunun ke5inljkI e gerekliolduğu belirt] lmekte 1. eneyse| desenler ve araştlrmalann risk 2. dir. ikinciila sekizinci ilkeler araslnda, d üzelinde durulmaktadlr Dokuzuncu ilke, katlhmcılann çallşmaya katllma Veya istedikleriaşamada bırakma haklall olduğunu belirtirken onun_ cu ilke i5e, bireylele zararVermeye başlamasl dUrumunda deneyi son la ndırma 5olumluıUğunu Vurgulamaktadır (Gliner Vd., 201 5). Ve faydalan 3. 3.2. Hel9inki Bildiİ 9esi Bilim etiğine ilişkin bir diğer önemla belge de Dnnya Tabipleri Bi iği (DTB) Helsinki Bildirgesi insontar azerinde Yap)hn nbbi Aloştnmala a ilgifi Etik ilkele' li'di. H:azİ an 1964'le Helsinki'de yapllan ] 8. DTB genel kurulunda kabuledil­ miş Ve daha sonra üzerinde 29,35, 41, 4a, 52' 53, 55, 59. Ve gon olarak 64. (2013)genelkU.ullardadeğİ şiklikyapllmI ştlr.B;ldilgedeyeralantÜmilkelerin bil bütün olarak ele allnmasl Ve anlaşllma5l gerektiği, öncelikle doktorlar için hazlllanm lş olmakla birlikte insa nla lln üzerinde bu tür h bbi deneyler yapacak olan herkesin bunlara uymaslnın teşVik edildiği genel ilkelerde beljrtilmek tediı Toplam 37 maddeden oluşan Helsjnki Bildirgesi'nin etik ilkeleri, genel ilkeleL riskler, yüklerve yararlaı savunmasız 9ruplarVe kişileL bjlim5el9erek­ lilikler Ve araştllma protokoıleri, araştlrma etik kurullan, özel yaşam Ve 9izlilik, aydlnlatllmtş onam, plasebo kullanlml, araştürma sonraslna jli5kin hükümleL araştlrmalann kaylt edilmesi, bulgulann yayımlanmasl ve yayglnlaştlnlmasl Ve klinik uygUlamalarda kanltlanmamlş girişimlerin kullanıml baştlklarl altın da toplanmaktadll (Türk Tabipler Birıiği, TTB, 2013 ttb.org.trlimages/ stories/ fi le/ 201 3/ hel5in ki.pdf). Hel5inki bildilgesinin genel ilkeleri özetle şöyledir (m.2­15): 4­ Bit sisten başI al ma bi Etik k kullanllahk Yapllma9. / / l. ,] ıPj insanlar üzerinde denemeler yapllmadan önce hayvanlar üzerinde de.emeleryapıma' ve insan denemele.inin hayvanlardan elde ediıen sonuçlah uy€ Un ola6k düzenlenmesi' ly re i/ ke: Gereksj! y€ ı alt2 matd fizikselve zihinsel h| .palanmalala yol açacak riskli deneylerden kaçlnılmasl. V l/ tej Ölüm ya da sakatlanma.ile 5onüç1anaĞk denemelerin insanlalda yapllmamaJ. y/ . r/ ke; zaranann minımne edilmesive elde edilecek yara.lann, Uğranılan zaram değmesi. yıl. rke: DenemeıersE'nda sakatllkVe öıüm liskleri için uygun koruyucu önlemler allnma'. yrı lkej insanlal üzeindeki deneylerin biıimsel olaĞk yetkın kişiler üze.inde Vapllmasl. / x l/ ke] Deneklerjn aEsbrmanln he anci bir aşama'nda zihinsel ve fizikel durumla.nln deneye devahlna o] anak velmediği kanElna ke; Araştrmadlann, deneyin Ulaşttğında deneyden çekilme haklannln bulunmasl. sakatlanma herhangi bir safha9nda deneylerin devaml halinde deneklerde ciddi !€ lanma, € Ve ö] üm cörülme olaJhğ ortaya çlktığnda deneyi sonlandtrmag (Bulger,2002, s.7'den aktaran Aydrn, 2016, s.78)­ o!uştt ancak lamaı dirme 5üreci herha mal'; prlma uğunu,sivillere karşl ortaya koyarken Nu­ ı bilimsel etik iıkel€ r yer almaya gönüllü lduğu belirtilmekte_ le araştlrmalann lisk lllmclıarln çaİ şmaya DU belirtirken onun deneyi sonlandrrma ra bi pl eri Bi r1 iğ i (DTB) la o ıgili Erik ilkele ırUlUnda kabuI edil_ l. ve son olarak 64. ıralan tüm ilkeıerin eI ikle doktorlal için ri deneyler yapacak (elerde belirtilmek­ ı etik ilkeleri, qenel iiI eL biıimseI gerek­ :elyaşam Vegizliıik, ] a ijişkin hükümler, e yaygınlaştlnlma5ı İ mlbaşlıklaı altln_ J.trlima9€ s/ stories/ eri özetle Şöyledir ı, Tlbbi araştlrmalann insanlar üzelinde gerçekleştiıilmesi gerekliliği ve bu araşt| rmalarln başİ ca amacının hastalıkıann tedavisinin geliştİ il­ mesi olduğu kabul ediliı Ancak bununla barlikte bU tedavilerin uygu­ lanmaslnda kullanllan yöntemıelne kadar qüVenilir olu rsa ol5un sürek­ li olarak gözden geçirilmelidir 2. Bu tüI arast'rmalarda insanlann haklannln korunmasl Ve saygl gösteril' mesi, güVeniikleri için gelekli önlemlerin aİ nmaslnln etjk standartlara tabidir. 3. Bu tür alaştllmalarda temel amaç bilgi üretmek olmakla birlikte, hiçbir zaman bU amaç araştlrmalara katııan insanlann hakıanndan Ve yararla nndan ü5tün tutulamaz. onlann yaşamlnl, sağllğ| n| , kişilik bütünlüğü_ özelyaşamln Ve kjşi5el b;lgilerin in giz­ görev Ve sorumluluğu hekimindir. Kişiler buna liliğjnin korunmaslnln izin Vermjş olsaıar bile hekim taraflndan korunmasl Ve bu konuda hem nü, kendikarannlVermehakk| nı, kendi ülkelerj hem de uluslararasl düzeydeki.standart, ilke, kural Ve ya­ sal zolunıuluklara Uyulmasl gerekiı 4. Tlbbi araştlrmalarolasl zaran en aza indir9eyecekbiçimdeyaptlmaI ıdlı Bu alaştlrmalann yetkin kişilelce ve onlann 9özetiminde gelçekleştiril_ mesi gerekil' Bır tür araştllmalara yeterince katllI m olanağl bulunma­ katü llmda temsiıin in sağıanmaİ ,ahnan tüm önlemlere rağmen zalal qören hastalal için uygun tedavi Ve tazminat gibi des­ (https:/ / www.pau.edulr/ karek/ trlsayfal teklerin 5ağlanma5l 9€ .€ kir yan qrupıalln da hel5inki­bildirgesi). Bildilgenin 23. Maddesinde araştlrma etik kuru] lann kuruluşu Ve çallşma sist€ m ine ilişkin genel ilkeler yer almaktadlr. Buna göre henÜz araştlrmaya başlamadan önCe araşİ rmacl taraflndan bir araştlrma protokotü oluştUrulur AraŞtlrma önerisi olarak da adlandlrllabilecek bu ara5trma protokolü, araştlr_ ma başlamadan önce etik kurulun onaylna sunulmall Ve değe.lendirilmeI idiı t kinlikteki kişile.den Etik kulıJl, değerlendirme yapabilecek nitelikteki Ve y€ Ve bağlmslz olmall oluşturulmall, dlş etki| erden şeffafllk ilkesine göre çalış_ malldlr incelemeıer yapllLrken sadece uluslararasl normlala göre değil araş­ t| rmanln yaplldlğI ülkenin yasal alt yapısİ na göle de değerlendirme yapmall ancak bildirge ile sağlanan üst düzeydekj bilimsel standartlann alt| nda uygu lamatara izin VermemelidiL Etik kurulun 5adece çalışmanln başİ nda değerlen dirme yapma5| yeterli değildir­ Aynı zamanda araştı.manln gerçekleştirilmesi sürecinde de etjk kurulun izleme hakkl olmalı, hem süreç içinde ortaya çlkan herhangi bİ ciddi olumsuz sonuç başta olmak üzere izleme bilgileli sunul­ mallj kı] rulun incelemesiVe onayl olmal(stz'n protoko| de hjçbir değişiklik ya­ lBulge., 2002, s.7'den plI mamall; ayrıca araştlrmanln bitiminde de ça| !şmanln bulgu Ve sonuçlarlnl 403 içeren bir rapoda bil9ilendirilmele.i9elekmektedir TTB, ttb.o.g.t./ images/ stories/ fi (Helsinki Bildir9esi,20] 3, 2. Bu( akıl le/ 201 3/ hel5'nki.pdf ). olab rind 3.3. Belmont Raporu Tuskegee Frengi Araştlrmasl sonrasl Biyomedjkal ve inson Dawonışlan AraŞlm a l an ndo Gö n aj nleri n Koru nmag H o kknd o U lusal Kofi isyo n I aftİ tr] ,dar. 1979 ytnda Belnont Raporu yaylnlanmlştlı Raporda katlltmcllann korunma s'yla ilgiıi olajak kişiI ere soyg] duyma, yararhhkve adaI et olma k üzele üç etik ilke tirer anla uvgl 3. Katr belirlenerek bu ilkelerin nasıl uygulanacağü açlklanmlştlr { U.s' Department of Health and Human Service https:/ / www.hhs.gov/ ohrp/ regulations and poli lük cylbelmont­report/ index.html): gelll 1. 2. bile Kişjlere saygı duyma ilkesi katıımcllann özgürolduğu başka birifade iıe kendi kararla n n l i mai dikı Verme Ve seçjm yapma yeteneğine sahipolduklan an lamlna gelmektedjı ço(uklar, hüküm:üler, gelişimsel Ve duygusal 9e rilikl6rı bulunanlann kendileriyle ilgili 5ağ] ıkI ı karar alamayabiıecekleli buft dikkate alınarak özeı olarak korunmaları gerekiı diril Yarorlılük ilkesi, aftşİ İ macllann katlİ mcllara zarar Vermemesini ve in_ sanık Ve bilim adlna yaptlklan katküyl da göz ön0nde bulundurarak katlllmcıla araştlrmadan yararlanabllmesinin de 9oz önünde bulundurUlmaçl an lamına gelmektedir. Aynca bu ilkeye göre, araştl.manln potansiyeıfay yaklaşlm i, dalaa| nln artlnlmasl, yine potansiyelzararlannün ve lisklerinin de azal aşağıdakii tllma' için 9erekll onlemleI allnmdlldlr' 3. Adalet ilkesi, a?Şlllmanln rısk Ve faydaların| n adil dağltılmasl, araştlr 2. Rirl maclnln katll| mcllan 5ömürmemesi, kattllmclların onayt allnarak araş tlrmaya dahil edilmesi Ve doğru bilgilendirilmesi ve istedikleri zaman Ve diledikI eri aşamada a.aştlrmaya katlllmdan Vazgeçebilecekleli an_ terr 3. Cid lamrna gelir Belmont Raporu, bı] ilkele.in uygulanmast iıe jıgiliolarak onay fo.mu (ay_ dlnıatılm| ş onam), mahremiyevkişisel gizlilik ve risk/ fayda değerlendililmesi olmak üzere üç bölüm olarak düzenlenmiştir (Gliner Ve diğ., 2015, 193­] 96; U.s. Department of Heaıth & Human Seruice, https:/ / www.hhs'gov/ ohrp/ re_ g u lations­a nd­policy/ belm ont­report/ in dex.html ): onoy fomu (Aydınlotılmış onomJj Belmont raporuna göre araştlrmadan önce kat| ılmcllann katllma kalan Ve.meleriiçin doğru bilgjlendirme yapılma5l Ve eğer katllmaya karar Verirlerse bu onayln b€ lgelenebjlme5i için onayformu imza latlI masl gerekit Kat| lı mcl araştlrmaya katllma karan aımI şVeonayformu imzalamlş olsa bile Vazgeçme hakklna sahiptir. Rapora göre onay formu içın üç temel gereklilik bilgilendirme, solumlU luk ala bilme Ve gön üllülü ktü r: ı. Katlllmcllann araştlrma süre(i, a macl, liskleri Ve öngörü len ya la rlan ko nUçunda doğru Ve anlayabaleceği biç'md€ bilg;lendirilmesi; 4ağ difi 4. Kol şıln ma 5. A.a anl Riskler rln ü5tdD bunların l memelidn bireysel o doküman ki Bildirgesi, 2013, 2. Bu onay Vermede sorumluluk alabilmeleri için yasaı olarak reşit ve aklI sağllklannln yerinde olmasl ya da baskl altlnda oımalarlna neden olabilec€ k bir durumlannln olmamasl (mahküm| ar, erler, baklm evle rindekiler, öğrenciler gibi) 9erekir Ölneğin çocUklarln katlllmınl 9erek tiren biraraştlrmada Veliya da Vasalelinden izin allnması şarttlı Ayrıca anlayabiıecek yaşta olan çocuklarln kendilerinin de onay] nln allnmasl ncılarln korUnma_ küzere üçetik ilke S. Department of uygunduı 3. Katllımcllann ara;tırmaya katllmaya zorlanmamasl, katlllmln llations_and_polı mahkümıarın ya da yetiştirme yurtlanndaki yaşll çocuk kimsesiz­en_ gellikişilerin katllI m onaylannln doğrudan herhangibir bask olmasa bilekendalerinikatlımayazorunI u hissetmeleri nedeniyleVerilebileceği dikkate aınmalldlı BU tür yerlerde çallşma yapmanln zorunlu olduğu­ durumlar için kişive kurum jzinlerinin birlikt€ allnmaslve araştlrmanın başka bjr ifade ile ahipolduklan an­ ve duygusal ge­ amayabilecekleri de bUıundurarak ündurulmas] an n potansiyelfay 'kl€ İ ınin de azaı ğıtlI masl, araştır ryl alınarak araş stediklerızaman çebilecekleri an_ onay formu { ay eğer| endiriımesi .2015,193196t rhs.gov/ ohrp/ re­ re araştlrmadan dirme yaptlma5r için onayformu onay formu için üllü| üktür: len yara.lan ko­ nesi; gönül_ lük esaslna g6redüzenlenmesi gerekir. Örneğin emir altlndaki erlerin, bufadan Veri toplanarak dirilmesi gerekir. ya pllmasın ln zorunlu oldUğUnUn gerekçelen_ Ri\ k/ foydo dPce Pndri| ne': Belmont raporuna 9ör.' ;raştlrma surecinde katlım(ıalln zarar görmemesi öncelikli konudur BU nedenle araştlrmada meydana gelebiıecek risk Ve faydalarln belirlenebilmesi için sistematik bir yaklaım izlenmelidir. Rapora gör€ çallşmalann etik açıdan uygun olmasl için aşağ ldaki özelliklere dikkat ed ilmesi 9erekir: ı. 2. Aclmasz, zalim, insanllkdışl uygulamalar asıa kabul edilmemelidir RiskVarsa enazlndan en az düzeye indiri| ecek önlemler allnmalı Ve al_ ternatif yollar düşünülmelidir­ 3. Ciddizarar riski Valsa anceleme komitesi, çalışmadan beklenen fayda_ nln bu riskialmaya değer olup o| madığl noktas| nda dikkatli değerlen_ dirmelidir 4. Kolay inCinebilen' saVunma5l,7 biI Pylerle l(o(Uklar' engelliler gibl) çalr şllmasl zorunlu ise bunun 9ereklitiği konusunda ikna edici biıgisunul­ 5. Araştlrmanln katlllmcılanna gerekli bilgilel önceden v6.iI er€k riskler anlatllmalI Ve araştlrma onay formunda belirtilmelidir Riskler kadar faydalann da artlrıI masl Ve bunlardan araştırmaya katllanla­ nnü5tdüzeydeyararlandlllI masınlnsağlanmaslgerekiıFaydalaraçtklanlrken bunlann tahmin edı] en faydalal olduğu unutulmamallVe abaltlll balgiVeril_ memelidir Katıltmcllann araşt| rmaya katülmalcan 5ağlayabileceklerifaydalaı bireysel olarak araştlrmaya katllmaktan dolayı bilgi edinmq materyal, kitap, doküman sağlama gibi olabileceği gibi deneyin sonuçlanndan doğrudan ya rarlanma (bir tedavi gibi) biçiminde de olabiıir. Bunun dlş| nda araştlrmacI larla Jı5 ilişki geliştirmek, eğitim olanağlndan yalarlanmak Ve bundan dolay prestij sağla mak gibi d iğer fayda| a r da bU kapsamda yel almaktadıı Mohremiyet/ kiŞisel gizlilikj KahllmcI larln kişisel bilgilerinin gizliliğinin 5ağ lanmastna mahremiyet adl Verilmektedir' Mahlemiyete dikkat edilmesi, araş tlrmaya katllanlarln kendilerini daha gerçekçi yan5ltmalarınl sağlayarak Veri güvenirliğini de destekler Etak kurullar da bu konuda hassastüı Araştlrmada mahremiyetin sağlanması için Verilerin anonim hale getirilme5j (kimden top_ landlğlnln açlklanmadan raporlaştlnlma5l) gerekiı Bu tür bilgilerin gizliliği için,sadece araştlrmacl taraflndan bilinmesi Ve kilit altlnda 5aklanarak baı kalan ile paylaşllmamasl, şiflelenerek (kodlanarak) analiz sürecjne aktanlmasl gibi 6nlemler alnabilmektedir Verilerin gizli tutulmasr ale verilerin anonjm olmas| birbirinden farklldlı Verinin anonim olmasl, veİ inin kimden toplan dlğlnln (katlllmclnln adlnln, yaşınln, kimlik numaraslnln gibi) bilinmemesi anlamına gelir ki bu çoğu zaman mümkün değildir­ Anaıiz süreci için genel lakle gerekli olduğundan en azlndan araştlrmac! taraflndan biI inmesi gerekir' Verigizliliğinin sağıanması için toplanan bu Verilerin şifrelenerek aktanm' bu anonimleşmeyi 5ağıaı BunUn başkaları ile paylaş| lmamasl yani hangi Verinin kimden toplandlğlnın açıklanmamasl ise gizliliğin 5ağlanmaslanlamına gelir' 8unun her ikisj de mahremiyeti sağıal (tj.s. Department of Health & Human Service, https:/ / wwwhhs.gov/ ohrp/ regulations­and­policy/ belmont­report/ ındex.html). Görüldüğü gibi Belmont raporu araştlrma 5üreçlerinde uyuI ma5l gereken ilkelere uyul t ik etik i] keler konU5unda ayr| ntlll düzenlemeler getirmiştir Bu € masl, araştlrma süreçlerinin özenli ge.çekleştirilmesini sağladlğl gibi güVen oluşturarak araştlrmanln destek fonu bulmaslnl da koıaylaştlracaktlı Aynca katllımcllann araştlrma 5üreçlerine daha güVenerek destek Vermelerinj sağla­ yacağl için hem mevcut alaştlrmaya hem de diğer araştırmalara katkl Ve des_ internet üz trrmalarda insa tırmaya katılai içerm€ ktediı B] araştI rmalarda, BU bağlamda al ya da imkansız İ m.l doğruda!r tarafindan onal allnması, araştl tırmanln değer risk ve yara.lan bağlamında 9i] yaPrlarak olasl aydlnlatllmlş o neğin birfirma düzeyyetkili5af belirtmektedir Dijito| onşl kişilerin biıqile lik açlslndan k, önlemıerin alln bu bilgilerin u) nilmesi)ve sak yasalbirzorun itibann kon değilitibarI anI tek Vermelerini de özendirir 3.4. Menlo Raporu Menlo Raporu, ABD Bi| im VeTeknoloji Müdürlüğü, siber GüVenlik BöI ümü taraflndan Bilgi iıetişim TeknolojiI erinde (BıT)yapllacak araştırmalarda ortaya jçin ilk olarak 3 Ağustos 2012 ylllnda ç| kabiıe(ek etik sorunlartn giderilmesi yaylnlanmlştll. Raporun dayanağt bir ön< eki klsımda açlklanan Belmont ra' porLınırn döldüncü ilkesinde belirtilen s/ beİ 9t] Ven I i k araştırma­gel i şti rme i lke J,d,r. BU rapo' Belmont raporunun bilimsel araştlrmalar için getirdiği ilkelerin internet Ve BiT ile gelçekleştirile.ek araştlrmalarda da dikkate allnmas! için gereklidüzenlemeleri kapsamaktadır. Menlo rapolunUn ilkel€ r i insana saygı, yararhI ık, adaletVe kamuya Ve hukukkurallanna sayqlbiçimde dört maddede topI anmaktadlr RaporUn 9etirdiği etikdüzenlemeıeraşağlda küsaca özetlen­ miştir (Bailey, Burstein, Claffy, Clayman, Dittrich Ve diğ', 20] 3, 8­24): fayda ve potar kolaylıksağlay risk ve faydala yüklerin uygur araştlrmalarda araştlrmacllan lar için ön.ed€ mektediı bundan dolayr prestt internet üzelinden veri toplamada aydlnlatlmlş onam: Geleneksel araş­ dadrr tlrmalarda in5ana/ kişiye, kişılik haklanna saygl aydlnlatllmlş onam Ve araş_ erinin gizlaliğinin sağ_ djkkat edilmesi, araı alannl sağlayarak Veri tllmaya katıanıann astediklerj zaman araşt| rmadan çekilebilme haklannı içermektediı Bilgi iletişim teknolojileriVe internet üzerinden gerçekleştirilen araşt] lmalarda aydlnI atllmlş onam almak biraz daha karmaşlk olabilmektediı hassasbı AraŞtlrmada tirilmesi { kimden top tür biI gilerin gizliliği tlnda saklanarak baş zsürecine aktalllma5l l iıe Verilerin anonjm ı.inin kimden toplan­ İ n gıbi) bilınmemesi Bu bağlamda arnştlrma gruplan Ve katlllmcllar| n belirlen me5i çoğ u zaman zor ya da imk6nslzdlı Klanik ya da davranlş araşt| rmalarında araştlrmacl ile kata_ llmcl doğrudan iletişim kurabilirken BlT alaştırmalannda araşt| rmanln kimin tarafından onaylanacağlnI n belillenmesi, iI giiitaraflalln buI unup onaylar| nın aınmasl, araştlrma konusunda yeterince uzman olmayanlar taaaf| ndan araş­ tlrmanln değerlendirilmesi 9ibi zorluklarla karşllaşllabilir. Böyl€ bir durumda riskve yarar| ann belirlenmesi de zor olabaıiı MenI o raporu, bU zorlUklann ağ bağlamlnda giderilmesinin zor ama imkanslz olmad'ğlnl, bir paydaş anaI izi ası yanı hangıVerinin yapllalakola5l riskVe faydalann b€ lirlenmesinde bu süreci kolaylaştlla.ağlnl, aydlnlatllmlş onam (katlllm onayl) almak için katlllmcllann vekillerinden (ör­ neğin bir firmada internet üzeİ inden yapllacak alaştırmada tüzel kişiliğin üst düzeyyetki| ı5inden ya da ya5a l te m5ilcilerden yazıllolalak) izin aılnabileceğini nmasranlamtna geliL belirtmektedir. aliz sürecı için genel­ dan bilinmesi gerekir. ielenerek aktanmt bu t of Health & Human ticy/ belmont­reporV de uyulmast gereken ' Bu etık ilkelere uyul' sağladlğı gibj güVen aylaşt.ra.aktl. Ayrlca :ek Vermelerini 5ağla rmalala katklVe deç­ Dijital araştürmada katıhmcı mohremiyeti: Kişisel bilgilerin gizlenmesinde kişilerin balgilerinin (nüfus bjlgilera, Vatandaşllk numaralan 9ibi) sibel9üVen lik açlsından kamuya açlk yaylnlanmamasl, ulaşlıabilir olmamasl için gelekli 6nlem lerin a hn ma5l, a raşt!rma Ve rilerinin ara yüzlerinde bulund u ruI acak ola n bu bilgilerin uygun biçimde edinilmesi(yasal prosedürlere uygun olarak edi nilmesi) Ve 5akıanmasl konusunda gerekli özenin gösterilmesi aynl zamanda yasal bir zorunluluktur hibann korunmaİ : Bu tür araştlrma larda kişilerin sadecefizikselgüvenliği değil itiballallnln da korunma5ı gerektiği unutuımamalıdır' Paydoş onolizi: Katlllmcllarln bu araştırmadan gölebilecekleri potansiyel fayda Ve potansiyel zarar] ann aynntıİ olarak belir,enmesinde paydaş analizi ber GüVenlik 8ölümü lraştrmalarda ortaya \ ğustos 2012 yllında lklanan Belmont ra­ geliştirme ilke­ kolaylık 5ağ layacakİ ı Belmont raporunda olduğu gibiMello raporunda da bu risk Ve faydalann ya da başka bir ifade ile daha çok alaşhrmanln getjreceği yükıerin uygun şekilde dağıtlıma5l gerekmektediı Müdohale plon yo da acil du{ um plonü: Bilgi iI etişim teknolojileri içeren araştlrmalarda bu riskVe zararlann öngörülmesidaha zol olabilir. Bu nedenle 'tnma çan getirdiği ilkelerin dikkate allnmasl ıçin araşİ rmacllann düşükVe yüksek ri5k o] asliI klannı içeren ve oluşabilecek zarar lar için önceden bir müdahale planl Ve acjıdurum planl o| Uşturmalarl öneril ilkelerijnsana saygt, ;imde dö.t maddede ığıda k.saca özetlen_ Kamuyave hukuk kurallanna sayE: Menlo ,apoturda Belmont raporundan mektedir. farkh olarakkamuya Ve hukuk kurallarlna sayglilkeside başllkolarakeklenmiş­ 013,8,24): ı0} tir. Bu ilkenin anlaml, bu tür araştlrmaıarda sadece bulunulan üıkede konulan hukukkuraI lannadeğil,slnırlaraşanVeritoplamaetkinliklerindekaİ llmcllann bUlunduklanjeopolitik bölge lerd eki ya5a la ra, kuratlara da uyqun daVranılma_ slnl, hukuki uyuşmazlıklann djkkate allnma5ina özel birdikkat gerektiriı 4.Tüİ kiye'de Bilim Etiğinin Hukuki Dayanaklarl Yü kseköğreti görediğeletikit la. ile bunlann k kabul edilmemi: kullanmak in5.ı TürkiyeUe deTürkiye Bilim sel Ve Teknolojik Araştlrma Kurumu (TÜBiI AK), Tülkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) Ve Yüksek Öğretim Kurulu (YÖK) gibi kuru­ luşlar taraflndan bilim etiğj konusunda bazl düzenlemeler yapllmlşt| r TÜBA yomedikalaraşh bünyesinde Bilim Etiği Kurulu olUşturulmuştur (2006).TÜBA taraflndan bilim etiğinin farkll yönleriyle irdelendiği Bilim Etiği El Kitabl 2008 ytllnda yaylnlan­ paylaşmak; bılim lerine aykrr davi bilgileri eser sah imkanlan ve c,h; mlştlr. TÜBiTAK, 2010 y1lında Araştırma Ve Yayın Etiği KurulU Yönetmeliğini yaylnlamlştlıTürkiyede bilim etiğine jlişkin en temelyasal alt yaplYÖK Bilim­ etik ihlal isnadın sel Arastlrma Ve Yayln Etiği Yönergesi ile qetirilmiştir Bunun dtşlnda YÖK ta_ raf| ndan bilimsel etik dlşl tıygulamalara karşl Doçentlik slnav Yönetmeliği Ve Yükseköğretim KUrumları Öğrenci Di5iplin Yönetmeliği'ne yeni maddeler ek­ bir kurumda yat lenmiştir.Aynca tüm ünivelsitelerin bünyesindeetik kurullaroluştululmuştuL YÖK Bilimsel Araştirma Ve Yayln Etiğ i Yöne rgesi'ne göre bilimsel alaştlma Veyayn etiğine aykln eylemler şunlardlr (m.4/ 1): a. b. sahtecilik: Bilim9el araştlrmalarda gerçekte Var olmayan Veya tahrif edilmiş Verileri kuI lanmak, çolp] tmarAraştlrma kayltlarlveya elde edilen Verileli tah rif etmek, alaş tllmada kullanllmayan cihaz Veya materyalleri kullanllmlş 9ibi göstel mek, destek allnan kişi Ve kUruluşlarln çlkarlan doğrultusunda araştlr ma son uçla d. Tekror n n l tahrif etmek veya şekiııendirmek, yoym: MiJkefier yaylnlannl akademik atama ve yükselmelerde ayll yaylnlar oıarak sunmak, e. İ. gereken azinie ilgiliaraştI rma v / ntiholj Başkalaınln özgün fikirıerini, metottarlnl, Verileriniveya eserle­ rinibilimsel kıJrallara uygun biçimde atlfyapmadan ksmen Veya tama­ men kendie5eri gibi göstermek, .. sr Dil/ m/ emej Bir araştlrman!n sonuçlannl/ araştlrmanln bütünlüğünü bo­ melzaral] ı uyqu lüğüne uymama len verive bilqik 9izliliğine riayet yük5eıtmeI eI de yanda bulunmal Aynüyönerge dirilemeyecek hi kullanmamak şa matematik teor€ etik ihlal olarak ( SonyllardaT zacak şekilde Ve uygun olmayan biçimde parçalara aylnp birden fazla saytda yaytmlayarak bu yaylnlan akademjk atama Ve yükselmelerde rUmsal açldan.a ayn yayrnlar olarak sunmak, ye'deTÜBiTAK,n Hoks] z yazafuk: Aklif katklsl olmayan kişaleriyazarlar araslna dahiI et_ rulmuştur' Aynci mek Veya oıan khileri dahiı etmemek, yazar 5lralama5lnl gerekçesiz Ve uygun olmayan bir bjçimde değiştirmek, aktif katkısl olanlarln isimle_ rini sonlaki baskllarda eserden çıkartmak, aktif katk.sl olmadlğı halde nüfuzunu kullanarak ismini yazarlararaslna dahil ettirmek, konularltartlşm, oluşturmada etil rilerini inceleyer rinde katrhmcrlann Yakseköğret;m kurumlan bilims€ l araştlrma Ve yayln etiği yönelgesine göle diğeretik ih lal türleri özetle şun| ardlr (m.4/ 2): Dest€ k allnalak yürütülen uygun davranrlma­ araştlrmalar sonucu yapllan yayünlarda destekVeren kişi, kUrum Veya kuruluş­ ikat gerektirir ıar ile bunlann katkllannI belİ tmemek; henüz sunulmamlş veya savunulalak Kurumu (TÜ8I TAK), kabul ediımemiş tez Veya çalışmalan, sahibinin izni olmadan kaynak olalak kUllanmak; insan Ve hayvanlar üzefinde yapılan araştlrmalalda etik kurallala Uyma mak, yayln la n nda hasta hakıa n na sayg l göstermemek; insan larla ilgili bi­ llu (YÖ()gibiküru­ yomed ikaI araştı rmaıa rda Vediğer klinik araştırmalarda il9ilimevzuat hüküm­ an ü] kede konulan r yapllmlştür TÜBA iA tarafrndan bi[ im )8 yrhnda yayrnlan lerine aykllldaVranmak; inceI emek üzere gölevlend irildİ ği bir eserde yel alan bal9ileri eser 5ahibinin açık izni olmaksızln yaylmlanmadan önce başkalarlyla paylaşmab biıim5elaraŞtlrma için sağlanan Veyaaynlan kaynaklan, mekan lan, alt yaplYÖKBiI im­ imkenlan Ve cihazlarl amaç dlll kUllanmak; daya na kslz, yersiz Ve kasıt| t olarak etik ihlal isnadlnda bulunmak; bilimsel bir çallşma kapsamlnda yapllan anket dlında YÖK ta' Ve tutum araştlrmalannda katıllmcllarln açlk rızasınl almadan ya da araştlrma rUlu Yönetmeliğjni un laV YönetmeliğiVe yeni maddeler ek­ aroluşturulmuştur bilimselaraştllma I ileriniveya eserle­ mayan veya tahrif itahrifetmek, araş­ ınılmlş gibi göste. I rultu5unda araştI r ı Ve n yükselmelerde bütünlüğünü bo_ ayrnp birden fazla ve yükselmelerde bir kulumda yapllacaksa aynca kurı] mun iznini almadan eıde edilen verileri yaylmlamak; araştlrma Ve deneylerde, hayvan sağllğlna Ve ekolojik dengeye zararvermek; araştırma V€ deneylerde, çahşmalara başlamadan önce allnma sl gereken izinlerj yetkili birimlerd€ n yazll olalak almamak; araştlrma Ve de neylerde mevzuatln Veya Türkiye'nin taraf olduğu uİ uslararasl sözleşmeıerin ilgiliaraştlrma Ve deneyıere dair hükümlerine ayklllçallşmalarda bulunmak; araştırmacılarve yetkililerce, yapllan bilimseıaraşttrma ile ilgiliolarak muhte melzararll uygulamaiar konusunda ilgiıileri bi19ilendirme Ve uyarma yüküm lüğüne uymamak; bilimsel çallşmalarda, diğer kişiVe kurumlardan temin edi­ len Veri Ve bilgileri, izin verildiği ölçüde Ve Şekilde kullanmamak, bu bilgilerin gizliliğine riayet etmemek Ve korunmaslnl sağlamamak akademik atama Ve yükseltmelelde bilimsel araşhrma ve yaylnlara ilişkin yanlış Veya yanlıtlcı be yanda bulunmak. bi| imsel araştlrma ve yayın etiğine aykın olarak değerlen r gede Aynl yön€ dirilemeyec€ k hallere9öre ise, bjr başkaslnln öz9ün üsI upVe ifadesinin aynen kullanmamak şartlyla, anonim bilgilerin, bilim alanlallnln temel bilgilerinin, matematik teoremI eri Ve ispatI an gibi önermelerin çallşmalarda kuı| anllmasl etik ihlal olamk değerlendİ ilemez (m.5/ ] ). son yllıa rda Tü lkiye'de bilim Ve araştırma etjğine hassasiyetin arttlğlVe ku rumsalaçldan ciddiyetle takip edildiğini belirtmek yanllş oımayaca ktlı Tü rki­ YÖK gibi kı] lumlartarafından biI im etiği ku ruI la rl oluştu­ rulmuştuı Aynca tüm üniversit€ lerin kendi etak kuruılan bUlunmaktadlr. Etik konulan tartlşma, analiz etme Ve bu konularda politikalar üretme platformu ye'deTÜBiTAK,TÜBA, al araİ na dahil et­ laslnl gerekçesiz Ve rsrolantann isimle kı5l olmadlğı ha| de tirmek, oluşturmada etik kUrullar i] k adlmdlr (B ü ken, 2006). Etik kurul, aİ aŞlİ ma iine' lilelini inc€leyerek gerekl; etik standartlan karşllayıp karşllamadlğlna karar Veren; araştlmalalda akademik dü.üstlüğü, deneklerin hak Ve güVenliklerini 40, koruyan;ünivesitede meydana gelen etik dışldavranlŞlan inceleyen Ve kalal bağlayan; üniVersitenin yetkili orga n] a rl ta.aflndan göreVI endirilen Ve bağlm_ 5ız çalışan grupıardlf { Aydln,20ı6,90). Etik kurullar Ve çallşma sistemlerine ilişkin teme| kurallar He| sinkiBildilgesi (201 3) ta raf| nd an getilildiği için ben lkemizdeki bazl ün iVelsitelerdeki etik kurulI a 1orumlulUk Ve yapllnmlart lablo 3'te VerilmiştiI ' zerlik g ö5termektedir. Ü n n görev, 5+ tk k, l, de .ektöllüğ€ Tablo 3­ Türkiye'dekj üniveRite| erde etik kurulknn görcv, sorumluluk ve yaplünmlğn ÜnivorsitĞleıd€ v ve etik ku.ulun gör€ ] ÜnıVersitetalafından klsmen ya da tamamen desteklenen (önerilenlel ve sonuçlanaDlal dahil) veya Üniverite m€ n suplaınca gelçek­ YaPtlnmlaİ Etiğe aykln davlanlşl Etik Kurulu taafından tespit € d ilen ve Üni veGite Yönetim KUrUlU 9öİ üşü leştirilen bilımsel abşttrmalann etiğe uygun yüıütülmesini sağlayacak ilkeleli belinemeL geliştirmek Ve 9ercktiğinde değişikl jk önercin­ allndlktan soola Rektörlükçe onay lanan aİ aştl,mao Veya araştılmacl lann yülütmekte oldUklan pİ ojelel ya poje başvurulan iptal ediıir !€ 2_Üniversitenin bilimsel delgileri için yay'n eti­ i] keI er beıirlemek Ve bunlann 9eliştnilmesi için gerektiğinde değişiklik öneri­ Etik kurulu, etik yönü i| eri südlerek yapllan başVUrulaida' gerekçesini belirterek alaştlrmalalln duldu.ul mas hu5usUnu rcktönüğe sUnabi_ lilVeUygün görülenleİ d urdu ruluı ğiile ilgili olarak 3_ÜniVe6ite men5uplannca yürütülen Veya üniversite taaflndan ksmen Veya tamamen destekıenen (önelilenlel ve sonuclananlar da hil) ara5irma proielerinin izlenmesi s0rccinde ve üniveBitenin bilimsel dergilerinde Veya başka yayln organlannda yaynlanan veya ya­ yaymlanmrl makalelerden yayrn etiğine ayklrl husular içeldiği kantlaoanlar geri çekilmiş saylhl Ve b! husus dergide qerekçesi ile yın için gönderilen yaz la rda tespit € d ilen V€ ya dikkate5unulan etiğe ayktrl div6nlşlan İ ekiör lüğ'n taıebi üzerine inceıemek, gerektiğinde uzmanVeya danl5man qörüşü almak. ilqiıikişi leneyazşmala'yapmak, bil9i istemekVe görüş 4­Üniversitenin her türıü desteğinden yaral lanmak üzerc başvuran Veya haıen yalallanan kişilerin qeçmaş araştırma. yayln vb' etkinlikıe­ rini, söz konUsU etkinliklerin ünive6ite ile iiin­ tisine bakrlmakezrn, ilgili birim veya kurumun istemi Ve rcktölün onayl üzerine bilim etıği açıslndan inceleylp kahra bağlamak qerek tiğinde dantşman 9örüşü almali il9ili kişilerle yazşmalan yapmak, bilgaistemekve 9örüş bil lükçe il9iıil€ .€ ilgilibirim yar Gi'rüldüğ larl Ve yaptın belirli aralkli celenmesanir için kı.] rumlaı yaraşlr kişileı sergilenmesi bireyselilgi! 5. Aİ aştt.n Alaştlrma leri anlamak lınmlş olur. Etiğe aykın dav,anlşl kanltlanan araştlrmacllala/ yazallalaldestek başvulusu sahiplerine kalar taii hinden başlayalaken az üç en fazıa yle herhangi bir destek beş yll5ür€ velilmez. Bu kişılel ü nive15ite derqi ve kitaplannda yayın Ve üniveGite tamflndan düzenlenen ya da des teklenen toplantllarda 5unüm ya / ve etik kaygr tasanmtnrn i de ile araştlr tinin tüm aş uygun bir ar ma aşamasll tasarlanmasr rapollaştlrırı ninde veya F (Creswell,20 lt0 rfl inceleyen ve karar dendjrilen Ve bağlm çallşma sistemlerine lgetirildiği için ben' etik kuruI larlngöreu s_Etik kurulu ta'aflndan doğrudan Veya danlş­ Tespit edilen etik ihlalleri ve bunla­ manlar aracllğryla incelenen dosyalal ile ilgili ın niteliği, etiğe aykn dav6nşlan kantlanan ara5tlmacı/ yazarldes tek başVurusu 5ahiPlelinin bnim, komcyon Ve raportöllelin raporlannl incele_ yerek oluşturacağl sonuç rapoıunu bir ay için­ de rcktö.lüğe ,unmak kapsam dışl olduğuna kabl Verilen dosyalal konusunda rektönüğü kurum veya kululUşlanna rcktöllük taraI lndan yaz ll olafa k bjld iljliı yazrİ olarak bilg ilendirmek. 6 50nuçlananVekarala bağla nml' oI an a laşttr­ ma Ve yayın etiğine ayklll davlanElann rektör lükçe ilqililere tim (ululU gölüşü kyöDü ilerisürülerck u rektö üğe sUnabi l husulal içeldiği gefi çekilmiş sayılıl d uyu Tespit edilen etik ihlalleri ve bunla nn njteljği ilgili delgilere rektöllük tarafl.dan yarlh oıafak bildiriliı rulmaslnl sağlamak. Etiğe aykrl dawaolşl kanitıanan_ 7_Akademik, araşnrma Ve yayln etiği konulaın da olasl etikdavranlşlan oltadan kaldlrmakiçin il9ili biim ya da kUI um ve kUrulU'aİ ile 4biiiği ya pa rak eğitici faa liyetler düzenlenmesiİ i sağ­ ıamak üzere lektön üğe önei lelde bulün mak­ Kaynak: Yüldüz, lardan üniVeİ site pe'sonela olanlar hakkünda rektörlük ilgiıi mevzuat uyannca işlem yapar Diğelkqilerc ü nivelsitesi ile ılgili göİ ev verilmez, Varolan qörevlerine son velilii Çelik ve DemiL 2006' 719­ Gölüldüğü 9ibi birçok ünivelsitenin etik kurulunun görev Ve sorumluluk lan ve yaptırlmlan birbirine benzemektediı Etik kulullar kurum bünyelerinde belirli araİ klarda toplanank kendilerine aktanlan etik ile ilgili konulann in­. Vini 9erçek anlamda gerçekleştirebilme5j celenme5ini sağlaı Bu kurulI ann işl€ içjn kU rumlarda,9örevlendirilen l€ r in bu 9ör€ Vi yü rütebilecek nitelikte Ve bu na yaraşlr kişiıerden seçilmesi gerekmektediı Yne de bilimsel etik davranlş| ann 5er9ilenmesi öncelikle bireys€ I 5, a raştI rmacln ln kend i etik değerlerinden başlayacağ l Ve iI gi Ve dikkatjn 9elekıi olduğU konusu 9özden kaç| rllmamahdıı Araştlrma Etiği Araşfurmayapana kadal araştırmacllann karşl karşıya kaıdlkları etikikilem­ leri anldmdk / orduI , dn(ak çallşmanln ortaslna kadar bellenit5e çok 9e( ka­ İ nmlş olur Araşt| rmacllann bir çallŞma tasarlarken kendilelini hazlrlamalan Ve etik kaygılannı ele almalan gerekir; böylece 5ağlam etik uygulama çalışma r leştirilmiş olur (Neuman,2014 19ı­192).8aşka bir ifa­ tasarlmlnln içine y€ de ile araştlrma etiği, biıim insanlarl ya da araştlrmacllann araşt| rma faaliye­ tinin tüm aşamalarlnda uymaian gereken etik ilkeleri kapsal ve etik ilkelere uygun bil araştllma gerçek] eştirmek için bUnun araştlrmanln henüz tasarla ma aşamaslndan itibaren düŞünÜlmesi gerekir. Etik konularln, çalışmalann tasarlanmaslnda, başlanglctnda, Veri toplarken, analiz edelken Ve çaI lşmayl raporlaştlnlken nasll d üşü nü leceği Tablo 4'te göstelilmiştir. söz konu5u tablo ayn| zamanda bazı etik sorunlalın bazl müjhtemel çözümleri araştırma dese_ nande veya pıanlnda nasll yer alacağlna ilİ şkin çözümlere de yer Vermektedir (Creswell, 2013, 58­59J­ 4lt Tablo.4. Aro'türma basamak] aflno qöre etjk konulor ve uyqulonna şekli Etik konula_ Etikkonutü.ü t€ik konunun uygulanma şekli Kampüste yüksekokulun/ ünivelsitenin jznini alma, lznienstitü yayln kUİ ulu onayına ­Prcfesyonel birlik standart­ ­Profesyonel alanlarda etik stan­ dartlan hakkında bilgi allnmah' ­Aİ aştlrma oltaml ve katlllm_ .rlafln yerel izin lerini alma, ­Araştlrma etiği içın ya Pı ma, 9e­ rckenler tanrmlanrp aLnmae ge­ reken onaylar ahnmaya çahşllmah ve gerekli yardrmla. bulunmal.. ­çallşmanln sonuçlanndan çlkar elde etmeye.ek yadlm­ Araştlrmanln amaclnln beln­ lenmesi, Aro5türmanın lzin folmunun imzalanma9 boşiangıcıoda için İ at] llmcllala baslt yap_ Yerli halkln (bulunulan ülke­ nin) noİ mlaına Ve hukukuna saygrduyma, özel örneklemlere (ölneğin çoc!ıklar gibi) gereken hassa­ siyetigösterme. ­Kanlımcıla a buluşup araştlma nln amacl hakklnda bil9ilendiİ me Kanllmcdara onay fomğnu imza lamak zorunda olmadıklan söy_ ­Katlım< ılar için dikkat edilmesi gefeken kültür, din, cinsiyet Ve diğer falkll özelliklel öğrcnilmeli, ­izinI er ahnmah (öİ neğin çocukla­ r eken nn ebeveynlerin ahn ması q€ izinlergibi) _Alaştnma ortamıaına za_ Ğl Vermeme ve aktivitelerin GüVenli bir ortam oluştululma­ ] l ve alaşttrma süİ ecinin aklclllğl creswel| ,20ı3, Araştirma Araştirmada gerç€ ğ in peş mümkün olduğun.a aklcl sağlanmaıl. ilerlemesini 9özetme, _Katlİ mcllan aıdatmaktan sa _Alaştma amao VeverileI in na5ıl lü araştlrma alanyazınlta kullanllacağl tartlşllmah, içinde alabik _Yönlendii< i soruladan. kişisel Katlımolarla mülakatlarda izlenimleri paylaşmaktan ve duy ve gözlemlerde istismal et­ qusalllğln açlğa VurulmaJndan 2002,65­66, Etiği ElKitab meme, güç dengesine dikkat ­Verileri toplayalak ve bildİ jmde bulunmadan gei Kanllmdlar ara9nda taraf Katlllmcllaİ ödüılendiriımeıi. tutmaktankaçlolnlz­ olğmlu, olumsuz Ve çelçkiıi her sonuçrapoledilmeli. sadece olumlu sonuçlan Katlllmcllar Ve.mekten kaçlnınz. ­Katlhmola n d,r: Creswell izinl€ r in ay_ için takma isim kulla_ nllmaı ve kamaşlk plofilel gel\ _ tililmeli özeline saygl allnl dan çI kar eli başlanglclnd için gerekli i tlrma öne.is başlamadan Hiçbir şekilde sahtecilik ve uydurmacrlkyapmama, Rapooştnno _Bul9ulaldülüstçe lapol edjlmeli, Aşlmaclllkyapmama, Başkalafl nln eseİ lerjnj yeniden basmak ve uya.lamak için ihtiyaç Kaüllmoyl deşifre edecek duyulan izinlel için APA (2010) prensiplelıne baklnlz. ­Açlk, net ve uygun bir di| | e ­Katlhmolaİ ln tanlnmama9 için hjkayelel uygun kaI maşıkllkta ya­ la bilgiallnmaİ . _Alaşttrma metni okuyucuya uy­ gün bir dil kullanllarak yaz lmaİ . _Velileri katllımcllarla' iI q'll kişilerıe ve yaylm laya.a k pay_ KatlımclVe ilqili kililerc raporun kopya9 Ve'ilmelive pratik sonuç_ laI paylaılmall, web sitesi ­Yayrn yineleme yapmama, _Talep ediımesi halind€ çlkar çatlşmag Ve etik P.oblem nda bal9ilendİ me ol madlğına daal beıqeleri pay üze_ rinden paylasım Ve farkh dillerde yaylmlama değe.lendirilmeli, ­Aynr materyaller birden fazla araştlrma için kullanllmamall, ­Araştrmaya fon sağlayan kurum dan Ve araştlrmanh kimlel için fayda sağlayacağlndan bahsedil kler öğren iimeli, orneğin ço.ukla­ Kaynak APA 2010; üeswel,2o12; Lincoln, 2009; Mertens ve Ginsbeq' 2009'dan uya ayan 201 j' 58­59dan olınmıştıL oeswell, Araştlrmada etik hUsu5la l arc şt [ mo n n to\ o m aşamds,rdo başlamaktadlı Araştlrmada tasarüm' araştlrmaclnln bağlmslzlığlnl, yanslzllğln' korumasl Ve gerçeğin peşinde olması; çeşitli kulumlardan destek aI mlş olsa bile güdüm_ lü araştlrma yapmaktan kaçI nmasl; bilimsel araştlrmaya başlamadan önce alanyazlnltarayarak kendiVarsaylmünln Ve özgün düşüncesinin bilimsel bilgi içinde a la bileceği yeri sorgu lama5l gibikonulan içermekt€ d ;r { Eltekin Ve diğ., 2002,65­66; Gliner Ve dağ',2015,197­205; Neuman,20] 4,213­2ı 6;TÜBA Bilim Etiğ i Eı Kitabl, 2008). Ertekin ve d iğelle rine göre (2oo2' 65­66) :..bilim insanları, okuduklonnı qözden geçhifken, bilimsel kuşkuculuğu, eleştirel baküşı yeni kav­ ve rcmlafu aç| kolmo gibitutumlorünı özetle bilimsel oraştnma disipI inini korumah­ d,r1 . Ve çel$kili her creswell (201 3, 58 59), a ra ştlrma nln tasanm sü recindeki eylemleri, gerekli izinlerin alI nmasl, bilim etiği ilkelerinin incelenmesi Ve çaI lşmanln sonuçlarln­ dan çlkar elde etmeyecek yardlmcllar bulma olarak slralamlştlr. Alaşttrmantn başlang lc lnda en temel etik konu la rdan biri de araştlrma n ln gerçekleştirilmesi için gerekli izanlerin Ve etik kurul onaylannln allnmasldlı Araştlrmaya başla_ madan önce araştlrmacl tarafından bir araştlrma protokolü oluşturulur. Araı trma önerisi olarak da adlandlnlabilecek bu araştlrma protokolü, araştırma başlamadan önce etik kuru!un onaylna sunulmalı Ve değerlendirjlmelidiı ,113 Arcştmonın boşlangıcında etikdeğerlendirmede ilk konulardan biri a.aş­ tırmaclnln amaclnln Ve araşt| rma deseninin seçimidiı Bu konuda liyakatn dikkate ahnmasl, araştlrma sü.eçlerinde yeterin(e bilgisi Ve yeterlik düzeyi yüksek araştırmaclla. Ve onlann qözetiminde yürütülmesinin etik sorunıan azaltacağl açıktlr. TÜBA Biiim Etiği EI Kitablna göre (2008), araştlrma 5üreç­ lerinde efik dlşl davranlşların temel sebeplerinden biri de bilim insanlan Ve özellikle genç araştlrmacllar| n bu konuda yeterjnce bilgi sahibi olmamasl ve araşt!rma eğitımlerinin yeterli olmamasl, deneyimsiz araştlrmacllar olmalarl dlı DeneyimliVe alanlnda yetkin bir araştllmacl, daha a.aştllma fikri oluştu değellendirik ğunda Ve araştlrma süreçlerinin planlanma5I aşamaslnda araştlrma desenin€ karar Veri. ve analiz teknikl€ r ini belirler. BUnunla birlikte nitel araştlrmalarda özenliVedikl araştılma 5ülecinin araştlrma öncesinde kesin ç:zgilerle belirlenmesi ni5peten zordur çünkü nicel araştlrmalardan farkll olarak nitelaraŞtlrmalarda esneklik söz konı.ısudur. Gliner ve diğerlerine göle (2015, 197­] 98), bu esneklik, plan­ olarak sayllab rilerin üzerin( diğera.aştlrrr ma verileriari bilir bir biçirn ramln geliştir da olabilirler. tlrmada çeşit önemla bir k, araştlrmanln kolaylaştlrma slzllk ya da dezavantaj olmaktan ziyade olay Ve olgulara yaklaşım biçjmiyle ka bilim insa ilgilidir.Nitelaraştlrmacllardaniçelaraştlrmacllargibiaraştırmasorulannlke_ s;n biçiminde ortaya koymakdUrumUndadlrlar DolaylslyI a alaştllma öncesin_ de, araştI rmanln deseni, toplanan Verilerin nasll analiz edileceğitasarlanmlş açldan önem masr ve payli olmaldrr Aftşt'I ma verileinin toplonmo aŞamos] nda, aftşİ llmanln riskleri ve bek lenen faydalar| n önceden değerlendirilmesi, katlllmcllalln bil9ilendirilme5i Ve aydınlatılmış onam (kaİ lımcl onay, allnmasltemeıbiretikzorunlu!uktur. Et'k sidir (Ertekin 6.Yayrn Eti Bilimde i bağlldlr (sm] kululonaylannınallnabilmesiiçindegerekliolanbuizinlelaI lnmakslzlnaraş tlrma için Veritoplanmaya başlanmamalldlr Araştllma Verilerinin topıanma5ı çilmesi ve qeliştirilmesi, araştlrmanln geçerlik aşamastnda ölçme araclnln s€ zrna katrlma Ve güVenirliğinin ya nt 5lra etik açldan da önem taşlmaktadlr. Geçerli, güVeni1ir Raporlaştlrr sürecinin ün runlar bilim! Ve etik ilkelere uygun bir bilimsel araştlrmada öıçme amaclna iyi hizmet ede bilen ölçme aİ aclna ihtiyaç duyulur Bu nedenle güVenirlik, tutarllllk Ve geçer­ lik kanltlannı yeterlidüzeyde taşlyan bİ ölçme araclnın 5eçimiVe geliştirilme5a da en srk ras] etik ilkeler açıslndan da önemljdiı Etjk açldan ölçme araclyla ilgili bir diğer etiğine aykll konu da deneyim5iz araştlrmacllann hazır ölçeklerle çallşması, kullanllan her ölçeğin çahşma grubuna uygun olup olmadlğ!nln değerıendİ ilmemesi, al| şll­ Ruacan, 200 rarllyayın, h 135­138) bil mamlş Ve aykln özelliklere 5ahip örneklem gruplan ile Veya kolay incinebilil saVU n maslz g lupla lla (bebeklel Ve yaşh1ar gibi)çallşlrken ölçme alaclnln grU gereksiz ya) ba uyqunluğunun değerlendiriI me5inde daha hassas daVranllmas'dll (Gliner mek, kaynal Ve d'ğ.,20i 5, lar, 20l;TÜ8A Bilim Etiği El Kitabl, 2008)' Aloştnmo verileinin anal?irde etik açldan dikkat ediımesi gereken konu Verilerin geçerlikVe güvenirI iğitest edilmiş araçlarla toplanmasl, kullanllan istatistik analizlerin amaç değil araç olduğunun unutulmamasl/ araştürmacl­ nrn istatistik analizler konusunda bilgi ve be.erisinin yeterli olmasr, verilerin 4tt ihmaletme 1. Tekro yerd( lulardan biriaraş­ konuda liyakatin € yeterlik düzeyi rin etik sorunlan aaaŞtlrma süreç_ ,ilim insanlan ve ribi olmamast ve macrlar olmalall lrma fikri oluştu ştlrma desenine ] I araştırmalarda enmesjnispeten nalarda esnekıik esneklak, plan' ü değerlendiriI mesi aşamaslnda araştılmanln bulgulannln önceden belirlenen amaçlara Ve Varsaylmlara göle değiştirilmemesi ya da manipüle edilmemesi olarak sayllabilir (Ertekin ve diğ., 2002, TÜBA Bilim Etiği El Kitabl, 2008). Ve_ rilerin üzelinde değişaklik yapmak etik bir sorundur Ve aynl alanda yapllacak diğelaraştI rmalar için deyanllş bilgi ü retmek anla mI na gelir.BulgularVeçallı ma Velileri araştlrmalar| n bilincil ülünıerio| up bunıarln emin Ve kolay ulaşlla­ bilil bir biçimde arşivlenmesi geleklidiL BU Veriler bi| ımsel bilgiye Veya bir ku­ ramln 9eliştirilmesine katkl sağlayabildiği gibiyeni araştırmalara e5in kaynağl da oıabilirleı Bu nedenle ara5tırma e5na5ında toplanan tüm Verilerin kayltI an özenliVe dikkat] ibir biçimde not edjlereksaklanmalldlr (Neuman,2014). Araş t| rmada çeşitliyöntem ve teknjkler kullanllarak toplanan analize esas Veliler iinemli bir kaynaktıı Bu Verilerin arşivlenmesi, alaştlrma sonrasl dönemde araştlrma ko n ln tekrarla nmasl gerektiğinde Verile rin hlzllCa gözden geçirilmesini laylaştlrmasl Ve alaştırmaya iıjşkın etik 5orun şüphesiortaya çlkhğında baı klaşlm bjçimiyle ka bilim insanlannln denetimjne açlımaslnln kolaylaştlrmasl olmak üzere iki na sorularlnt ke­ açldan önemtaşlmaktadlı Araştlrma sürecinden elde edilen bilginin duyulul_ lştlrma öncesin_ :eğitasarlanmlş riskleri ve bek ilendiriımesiVe masl Ve paylaşllmasl için bir sonraki aşama da bilimsel yaylna dönüştülülme_ sidir (Ertekin Ve diğ',2002;shamoo Ve Resnih 2015; Resnik,2011). 6.Yayın Etiği iyi hizmet ede­ Bilimde iıerleme, önemli ö| çüde, bilimsel araştlrmalarln yaylnlanmaslna bağlldll (smith, t996,44)' 8ilimsel araştlrmanın raporlaştlnlması Ve alan ya­ zlna katllmasl içın gerekli olan bu son aşama, yoğun Ve zorlu bir araştlrma sülecinin ürünlerjnin toplanmasl anlamlna gelir. Bilamsel yaylnlarda etik so­ runlar bilimsel araştlrmanln değerini düşürür ya da tümüyle değersizleştiriı RaporlaŞtlrma başka bir ifade ile yapıI an bilimsel araştlrmanln bulgularınln yazllmasl Ve yayfn la n masl sü reainde karşllaşllabilecek etik sorun lar son ylllar­ arllllk Ve geçer­ da en 5lk rastlanan bilim etiği sorı,lnI andlr Özellikle intihal, gerek5izyay| n, tek­ l€ rarll yayln, hakslZ yalaI llk' bölünmüş yayln 5on ylllaıda en çoi rastlanan yayln etiğine aykln davranlşI ar olarak sayılabilk (Kurnaz,2010; Roig Ve Caso, 2005; 'unluluktur Etik nmaksüzın araş_ nin topıanmasl manln geçerlik eçerli, güVenilir 9eliştirilme5j ilgili bir diğer kullanrlan her lmemesi, aılşll )lay incinebilir e aracrntn gru­ nasrdrr (Gliner Ruacan, 2005; saraç, 2011; sun, 2013; Toplu,2o12; Tekin, 2014). Aydln (2016, 135 ] 38)bilimselyaylnlarda etik ihla] jnin tü rlerin i İ ekaf| yayln (dubliko| yon) gercksiz yayln (rcbundonı), bijlünmüş yayln dilimleme (salami sicience­least publishable units), kurum desteğini beli.tmeme, yazarllk haklannl değiştir mek, kaynaklann_Verilerin yanll biçimde seçimi (rooking, trimming), alanyaAnl ihmal etme Veya 9örmezden gelme olalak slralamlştll: I ereken konu­ ıasl, kullanlıan 1. Tekrorh yoyın (dubliko'yon)j Zaten yaylnlanm] ş olan bil yayınln yerd€ tekrar yaylnlanma5l, l, araştırmacı_ ması, Verilerin 415 farkllbir (dilimleme' salomizasyon)j gir araştırman| n bütünlü­ yacağl, ha ğünü kaybedecek biçimde 9eleksiz yere parçalayarak falkll der9ilerde yayrmlama, llşma 5üre 2. Bölünnüş yoyn 3. Kurum desteğini beliltmeme.' Araştlrmacl eğer araşt.rmnln gerçekleşti_ rilmesi için herhangi bir kurumdan destek aldlysa bunu yaylnda belirt_ mekzolundad| r. (Proje çallşmalan da bunun gibi değerlendirilir. Proje­ lel genellikI e finansal destekle 9erçek| eştirilir). 4. Yazorhk hoklarını değişrirmekBiraraştlrmadayazarolarakyeralabilmek çok değer dahiledip aydlnlatılr için { a)araştlrmanln ta5arlanma5l, Verilelin toplanma5l Ve çözümI enme si, bulquI alln yorumlanması, (b)çall5manın yazllmasl Ve bilimsel olarak gözden geçirilme5j, çallşmanln nihai halinin onaylanmaslnda katkl sağlanmasl gerekiı Aksi halde hal(slzyazarllksöz konusu olur 5. Koynoklonn (C) verilerin yonl] seçimi (cookinq, trimming| ı(aşİ nmactr] 'r] ' sad€ . e kendi Varsayımlarlnl destekeyen Verileri ya da yaylnlan seçme­ sine pişirme (.ookjngr, çarplcı Ve tutarh görünmesi Ve ilgiçekici hale getir'lmesine süsleme (trimming) aü velilil. Bu iki durumda da araştlr­ r inin ma Veril€ gi] Ven irliği kaybolur, 5on uçlan yanllİ clhalegelir, maclnln b;limsel dürüstlük ilkesi ihlal edi| miş 6. Alanyoz] ihmol araşhr oluı etme ya do gömezden qelmej Araşİ rmaclnın çal.ştlğl konudaki ilkolma, özgün olduğunu gijsterme çabaslVe isteği nedeniy l€ daha önce aynu alanda yazllm| ş bazl eserleri görmezden gelme Ve atlfyapmama da yayln etiği ihI ali sayıımaktadlr. 7. Etik durumunda bir50run olaİ llğldaha azdır Etikilkeve kurallara uymak, biıim jnsanlnln daha lahatVe doğru kararlarvermesinisağlat Bu açıdan baklldlğlnda kurallar la kalşlıaş| lma standardizasyonu Ve d kişiierin ler Bu tüI tedir. Kari psikoloji ı modelleri ıarla karş| ilerleyece I ecek değ yöntem 9 ileri5ürül gereken n l 1. Bu 9€ dĞ belirler­ Ancak baz dUrumlarda etikkararlarVermekgöründüğü kadar kolay olmaya biliı Etjk sorun!ar kiŞilerin Veya insanlan iI gilendiren konUlar kendileriyle Ve başka kişilerle 'lişkilerindekarşllaştıklan değer sorunlarldlr Etjk da karar allrken Ve eylemde bUlunurken a ı/ lihor, ] 9 üzen i sağ lamak açlslndan bilim insanl Ve araştlrmaclla rın neyi ya plp yapa mayaca klannl Ve slnır| an b, yargrlami Bilim etiğikonu5unda son derece açlk, anlaşllırVe aynntlll ilkelerortaya ko­ ılkelereuygundaVranllmasl çatlşmalal qe iş Etiği KararVerme süİ e(i ve Bilim Etiği nulmUşturGenelola.akbu Görüla ari d€ 2. Bu sorunlar böyle belirlendiğınde etikten beklenen, karar altrken veya eylemde bUlunurken kişilere "ydşon ve eylem olanaklon göstererek, bu olanoklann bi| ­ br gisini sunorok' doğlu ve değerli eylemlerin özelliklerini göstererek aydünlotmok­ ka t] / : Bu bilgilel ışlğında eyleme geçap geçmemek kaşinin tercihi ve so.Umlu'u_ ğudur (Kuçuradi,2006)' Örneğin bir bilimsel araşt| rmaya katılanla.adan Veli toplamak için araşt| rma formu uyguI anlp uygulanmaman etik bir karar değil­ dir Bilim insanlnln kendi araşt| rma sürecini planlarken Verilerini naslI topla al6 i­ de 3. Ej dı manln bütünlü farkltdergilerde yacağl, hangi ölçeği kUllanacağl, nasll analjz edeceği gibj kararlar bilimsel ça llşma sülecine dair aİ nabilecek kararlardıı An.ak bu Veri toplama sürecinde nln gerçekleştı çok değerli Veri] er toplananan ancak daha sonra aydlnlatllmlş onamlnl iptal edelek araştlrmaya kat| lmaktan Vazgeçen bir deneğin verilerini araştlrmaya yaynda beljrt­ d5hil edip etmemek etik bir karardlı AraştlI mao, katlllmclnln hakıarı ile araş r 'lendirilir. proje­ tlrmaslnln Verilerinin zenginleşmesi araslnda ikilemde kalabiljı BUrada etik o| an, Veriler ne kadar zengin içerikli Ve araştı.maya katk'sl yüksek bile olsa lkyera1abiımek aydlnlatlm| ş onam Velmemiş ya da katlmaktan vazgeçmış bil denekten top 3çözümlenme_ lanan verinin kullanrlmamasrdrr. biıim5eıoıarak nmasrnda katkr lylnI arlseçme_ iıgi çekici hale nda da araştlr_ le gelir, araştlr aclnln çallştlğl steğinedeniy den gelme ve rlerortaya ko nda birsorun­ ilim insanI nın ğlnda kurallar araştlrmaclla Görüldüğü qibi etik kararlar Vermek zorI u bir süreçtir Etik kararlaL değer çatlşmaldn ba8ndlnrıar Ve bazı durumlarda tam bir doğru yantl olmayan Ve kişilerin ben imsedikleri değerlere göre 5eçim yaptlklallkararlardan olUşabilir leı Bu tür durumtara litercij.de etik ikilemlerya da paradokslal ad velllmek tediı Karar velmelç seçenekler arasından birini seçmek demektir. Özellikle psikolojiVe yönetim alanyaz] nlnda çok saylda karar Verme yakıaşI mlan, karal modelleli önerilmektedir (Robbins, 1989; Daft,20] 5). Karmaşlk etik durum larla karşı karşrya kaındığlnda, birçok insan nereden başıayacağınlveya nasll i] erıeyeceğinibilmez' Bu durum, atllacakadlmıar, sorU lacak soru lar, netleştiri ıecekdeğerler, dikkate allnacakalternatjflerVe allnacak kararlan kapsayan bir yöntem 5orunuduı Bilim5el çaI ışmalar açlslndan kararVerme süreçlerinde de ileri5ürülen bu kararVermeyaklaşlmlanndan yararlanllabilir Etik kararverme konusunda en çok diI e getirilen yaklaşlmıardan 6'ri Bosfunaa Bentley colle ge lş Etiği Merkezi ianfndan davranlşıann etik ııkelere Uygun olup olmadlğtnı yarglıamak üze.e kullanıI an yakıaşımdlt Bu yaklaşlmda etik bir karar Vermesi qereken ki5inin kend isine aşağ ldaki 5oru lan yöneltmesi istenir (Lamberton Ve Mihor,1995 Akt Aydün,20] 0' 44): 1. Bu doğru mu? Bu soru, doğru Ve yanllşln açlkça değerlendililmesini gerektiriı Bu soruyu yanrtlalken "boşkalanna, sona davranllmas] nı is­ tediğin gibidowon" i| kesini akllda tutmak gerekir. Yukarldaki örneğe unlarkişiI erin dönülürse, araştlfmaya katltmaktan Vazgeçmiş bir deneğin Verilerini araştlrmaya katkslyüksek olsa bile kullanmak doğru mü] ? onun yerin­ iren konulaa de ben olsaydlm benim cevaplarıml kullanmaslnl istel miydim? r durumlarda ıJnlarI dır. Etak 2. eya eylemde adilmi?Bu sorunun yanltl, alttn kuralolarak nitelenen bir başka so­ ruda gizlidiıAynl durumda sizolsaydınızVe bu davranlş sizeyapllsaydl bunun adil oldUğunu düşünür müydünüz? Eğer evet diyemiyorsanlz karaı gözden geçirmek 9€ r ekiı YUkandaki örneğe diinülürse, benim Bu iznim olmadan Verilerimi (söylediklelimi, yanltlarlm0 kullanmasl ne ka ıI aradan Veri rkarardeğiı i nasrl topla dar adil? 3. Eğer biisi zaror görecekse bU kim? Bır solu faydacllük kavramlna dayall dll.8unun diğeryönü kim kazanacak sorusudur? Bunu izleyensoru ise 417 bu kişinin kazanmayı mı kaybetmeyi mi hak ettiğjne karar Vermektir 4. Te Yükandaki örneğe dönülürse, bundan deneğin adI Ve kimlik bilgileri gizlilik ilkesi uyannca saklanacağl için zarar görme olanlığl az. En çok 5. R( 6. Hı araştI rmaya katkl5lndan dolayl araştırmacl kazançll çlkacak' Ancak de_ nek, Verdiği bilgilerin kimlığini ortaya çlkaracağlndan çekindiği için ka_ k. 7. t| lma kararlnl geri çekti, 4. Eğer verdiğiniz kaful gozetelerin birinci sayfdslnda yer olsoydı kendinizi rahot hjsseder miydiniz? Eğer bu sorunun yanü haylr ise niçin sorusu sorulmalıd| r. 8u soruya Verilecek yant, problemin tanlmlanmaslna yar_ dlm edecektir Yu kanda ki örneğe dönülürse, hjçbir araştırmaclnln böy_ le bir dUrumda izin Vermeyen bir katı| ımclnln verilerini toplamaktan dolayı 5. afi şe olmaktan memnun olmayacağl aç] ktıı Aileniz, Çocuğunuz yo do okmbalonnüzo bunu 5öy1el miydjniz? Eğel yakn çevre öğrendiğinde rahatszllk hisçedilecekse bu eylem ya da davranlş tekrar gözden geçirjlmelidiı Yukarldaki örneğe dönüıürse, bir önceki sorudaafişeoimay istemeyen birinin bunU ailesi ilede pay| aşmayacağ, açlktlr 6. S( gr r da herhi I ar ve 6ı Her alaştlrm nacağın öğrenml cekl€ ri b r­:­­­­­­ o,o,n­ I | ıese] üi'ı oloy nasıl kokuyor? Bir karar ya da davranışln sonuçlannın neler olabi_ leceğine ilişkin sezgilel üzerinde dikkatle dululmalldlr Duyalll insanlal b ilil' kötü kokularü kolayİ kla farked€ Eğel bu tür bir kulku Varsa bunun ortaya konulmaslna nedenlerinin çallşılmalldlr Yukaridaki örneğe dö geçenekler düşünüldüğünde hala karar vermekte zorla nülürse, tüm si, nan bilim insanlnln sezgilerine kUıakverm€ iç sesini din lemesi Re5nik 1 ) tarafından da d'le getirilmiştiL Örnekte araştlrmaya katılmaktan Vazgeçmiş ancak değerli bir katkı sağlayacak Verilerin kulıanlllp kulla­ (201 nllmayacağı konU5unda kararvermekte zorıanan bir bilim in5anl bunun yanllş olduğunu Ve yapmama5l gerektiğini, yaptığı takdirde deneklelin gönüllü kat| l!mI nln aranmadlğl bir araştlrmanln ne kadar başarlll olUrsa olsun değerinin düşeceğini bilecektir Daha önce belirtildiği gibi, karar Verme süreci üzerinde çalışan farkll araş_ tllmaclıar taraflndan çok 5ayıda etik karar Verme modell öneri'miştir (Robere, 2001; shapiro Ve Gro55, 2017; stader, 2013). BUnların genel olarak oltak özel_ likleri dikkate al!narak şu basamaklan içerdiği söylenebilir: 1. sorunun tanlmlanması, analizedilmesi ka bir ifadeyle ta ilgilendirdiğinin baş raflan nın Ve bağlamlnln ortaya konulmasl, Ve kimleri 2. KiŞinin kendisinj analiz ederek değerlerini analiz etm€ si belirleme5i (gözden geçirmesi), 3. Karar verilmesi gereken konuyla ilgili bilgi toplanmasr, mevcut kural Ve normıannl lann { jlke Ve standa(lar, etik kodlaı yasal h0kümlel gibi) araştlnlarak gözden geçiriI mesi, { t8 | ı'ın.n [ örnt reği Vel çallşma önüne ! (20r r) i 1. I İ t 2.5 t L t ) 'vermektir. ülik biI gileri az. En çok lığiiçin ka_ 4. Telcih ediıebilecek seçenekI elin ortaya konuımasl, 5. Rehberlikede(ek meslektdşyd dd U7man kişilelden görüşallnmasl' 6. Her seçeneğin sonuçlannln tahmin edilmesi Ve sonuçlann değerıerle karşllaştlrllma5l, 7. sonuçlar Ve değerıer tutarsl2sa seçeneğin elenmesi, tutarlıysa y €lemin gerçekleştirilmesi' çjn sorusu ıa5lna yar­ ü.lnln böy' rlamaktan Eğeryakln a davlanlş bil önceki mayacağl !ler oıabi İ insanlar sa bunun neğe dö_ Her ne kadar kodlar, poıitikalarve yönergeler çok önemlive yararl| olsalar da herhangibir ku lal dizisi gibi, herdurumu kapsamazlar, çoğu zaman çatI şlr lar Ve önemli ölçüde yorum gerektirirler Bu nedenle alaştllmaclI ann çeşitli araştlrma kurallannln nasll yoıUmlanacağınl, değelI endirileceğjnive uygUla' nacağlnl Ve kararlann nasll altnacağlnl ve çeşitıi du.Umlarda etik davranmayl öğrenmesi önemlidiı Araştırmadakietik ikilemlerI e başa çlkmak için atabile ceklerj bazl adlm lar birörnekolay üzerinden açlklaİ mlştlr (Resnik,201] ): Ömekolay3 Anşlürmacü Dr. A' bnyijk bir çahşnonın boş araştnmocsıdlL Denografrk özelliklel' çev­ l6el iskler, diyet, genetik ve kanseL Palkinson hastahğı (PD) ve ALs gjbi çeşitli hastahk sonuçlan hokkrndo bil7i içeren etkjleyici bn veli ki] mesine sahjpfu. Prestjjli bir deryide bir nakole yayünlamüştıl­ veri kijnesinden baŞko bnçok mokğle doho yğynlonayı plan lamaktadı. An@k başka bir onşhrmdc! ekip kendisinden ' '.... konusundaki çohşmada kuuon] lndk İ jzere veri kijme\ ine erçim izni istel. Araştnmo.] Dl. A' rloın belirltjkleri konuda da bir çahşmgyapnayl plan] amaktadn kt€ zorla_ (Resnik 20] 'ı?en uyananmlşil). isiResnik I lmaktan ühp kulla_ Örnekolayda DıAnln içinde bUlUndUğu etik ikilem, etikaçlkllk normu ge­ nİ olursa reğiveri kümesini kullanlma açma zorunlu| uğu ilq henüz yapmayl pıanladlğl çallşmalan gerçekleşti'mediği içjn diğer ekibin daha önce yaylnlayalak onun önÜne geçme ihtimalidiı Biıimseı etik solunlann çözümüne ilişkin Resnik'in .kİ ara5 nun nasll çözüI düğüne bakllabilarI :neklerin (Robere, tak iizel nin baş_ ürrnlarln. t kural­ itırI larak (20] 1) önefdiği basamaklan izleyerek yukandaki 1. sorun nedir? örnek olay 3teki etik soru_ Etik sorunu ton,m/ dy] n.' sorunu n net bi.açlklamaİ nl almak her zaman önemlıdi( Bu örnek oıayda sorun, diğer araşılma k €ibiyle biI gi payla ıllp payıaşllmayacağ ld lı 2. soruno ilişkin yeterince bilgivar ml?Yeİ esizbilgilerin bir sonucu oıarak birçokk6tü kararVerilir Neyapacağlnlbilmek içın, Dı A nln bu duruma UygUlanabilecek üniversite Veya fon ajansl veya dergi politikalan, eki_ bin fikri müI kiyet haklan, diğer ekiple bil tür anlaşma müzakere etme olaslllğl hakknda daha fazla bi] giye sahip oI masl gerekir. Diğer ekibin de payıaşma k istedlği ba. bilgilere sahip olup olmadığl. potansiyelya_ ylnıarın etkisaVb. ı1' 3. 4. Falkh seçenekler nelerdlr? insanlar slnlrll hayal gücü, önyargı, Cehalet veya korku nedeniyle fa.kll seçenekler gö.emeyebi| ir. Bu durumda, paylaşma Veya paylaşmama dlşlnda, bir anıaşma yapma Veya diğer araştırmacılarla iş birliğiyapma teklifi 9ibi başka seçenekler de olabilir. Etik kurollor veyo politikolar ile yasal kwallü bu folkh seçeneklerc izin yerıyof mU? Üniversite veya fon aj'ansl, bu durum için geçelliolan veri yönetimi po| itika| allna sahip olabilir. Bu örnek olay için açlkltk, fikri müıkiyet hakıanna sayglgibidaha geniş etik kurallarda geçerli olabilir. 5. Bi ği dikkate all açlktlr. Bununla t neminde çok tirdiği de qöl etiğin sorUnli tahrifatyaPr. nündedir. An meslektaınızdan, kld€ m li bir araştlrmacldan, bölüm başkanlnlzdan, bir etik görevlisinden Veya güVenebileceğinjz herhangibjr kişiden taVsiye alma k yara rll olabiliı BU lim etiğine a' bir deneyin konuı patent aLnrn Bu sürecin ardlndan araştlrmacllar daha fazla bilgi toplama Ve seçenek bulma, görüş aramak isteyebilir. Ancaken sonunda bir kararvermek Ve hare_ kete geçmek zorundadlrlaı Bu koşulıarda Verdikleri karan çevrelerindekilere Dünya saval toplaman O N4enlo RaPo açlkıayabilmeleri gerekir (Resnik, 201 t). araştlrmacln Etik tavsiye sunobilecek insanlal val mı? durumda, Dr' A kararVermeden önce amirive araştlrma ekibiyle katkrntn beli makisteyebilaı Dünyada ğl,hangida\ gibi yüce bi 5onuç Bilim in sistematik b;lgilere r€işmek için kU lland'ğl yöntem Ve izled iğ i yolla l aLnmaksrzrr da en az gerçeği arama Ve ortaya çtkarma amacl kadar QıemıiVe değerlidir Bitimde kullanllan yöntem, bilimi diğer arama Ve bulma, 6ğrenme faaliyetle­ nln, güVenli rinden farklllaştnı Bu özelliğ' nedeniyle bilimselyöntem, problem çözmenin kabuledilir Bilime atfedil€ n bU ıerahnacağ değel bilim insanlanna da yansımlş Ve bilim insanlarl da çoğu zaman iigiVe sayglgörmüş,9üVenilirbulunmuş,onlalaözelbirdeğeratfedilmiştiıBununıa yan! srra, he ya da bilgi üretmenin en 9üveniliryoıu olarak billikte, atfed ilen bu değer, bilim insanlanna araştlrma süreçlerinde djledikleri gibi davlanabilme hakkı Ve gü.ü Vermez. Aksine onlara çeşitli görev Ve 5o­ rumluluklaryüklemiştir işte etik ve bilimin kesişim nokta9, biıim in5anlannln alaştlma faaliyetlerinin her aşamaslnda Ve yayln sÜreçlerinde, meslektaşlaaü Ve toplumla ilişkilerinde ıJymalan geleken kural, ilke Ve benimsemeleri gele_ ken temel değerlerle ğü, alaştırmi belgelerde oluşturulmt bilim etiğii tÜm ünivpr etiğiyöne( lışma ortan rüdülülmp! etiğinikoltr ilgilidiı Etik davlanlş bilimin özünde ve doğasındn va.dır. Bilimin özünde nesnel_ insanlannrr dü' Bilim in rüstlük, doğruluk, qöreceliiik, özgünlük, genellenebilillik, tekrarlanabilirlik, sistemlilik, mant!ksal| !k, işlevsellik 9 ibi temel değerleri bulunur. Bilim insanıa nnln Uymaları gereken etik tavrln standartlan araslnda ise dürüstlük, dikkat, ğlnlkorum bile güdün lik, açlkllk, doğluluk, yalınl| k, olgusalhk, deneye Ve gözıeme dayal] olma, açlkllk, özgürlük, onur payl, eğitim, toplumsal sorumluluk, yasa| ılk, flrsat, kar_ 5üllklı saygl, Verimlilik, deneklere ya da katlllmcılala saygl gibi değerler açerdi_ 42ü içindealab kalşı karşry 5ına kadar önyargl, cehalet ilir Bu durumda, apma Veya diğer nekler de olabilir. I geçerli olan Veri l için aç'klllç fikri da geçerli olabilir şınızdan, kldemli Srevlisinden veya yararl olabilir. Bu ği dikkate aİ nırsa bilim ve etiğin birbirinden çok da ayn düşünülemeyeceğa açlktI ı Bununla birlikte bilim insanlaf] nln etik açıdan kabul edilemeyecek Ve dö­ neminde çok tepkitoplamlş deneyler ya da birtaklm araşİ rmalar gerçekleş­ tirdiği de 9örüımüştül.8ilim etiğine ilişkjn en yaygln yanllş an| aylş, bilimsel etiğin 5orunıarlnI n sadece etikdlşI deneyleryapmak, bi'imselVeriler üzerjnde tahrifat yapmak, sahtecilik, Veri üretmekya da 5aptlrmaktan ibaret olduğu yö­ nündedır. Ancak bilimsel etik, bilimsel faaliyetlerin her aşamasl iıe ilgilidiı Bı lim etiğine aykn davranlşlar bilimsel araştlrmanln bir fikrin tasarlanmasında, laekibiyle konüJı bir deneyin planlanmasl Ve uygulama basamaklaalnda, bilimsel çallşmaİ ara kathnln belirlenme5inde, çallşmalalln sUnulmasl, yazllmasl, yaylnlanmasl Ve patent allnma5l ba5amaklan 9ibihel aşamasında otaya çlkabilmektedir llama Ve seçenek Dünya savaşlhda Nazi Almanyasİ ndaki insanllk d| şl bilimsel deneylerin tepki Dünyada biıim etiğineaykln daVranışların engelle nmesi için özellikle ıkin< a ;evrelerindekilere nve izlediğiyollar lmliVe değellidir. trenme faaliyetle­ roblem çözmenin ilime atfedilen bu Jğu zaman ilgi Ve dilmiştiı Bununla lerinde diledikle.i :şitli gölev ve so­ bilim insanlafinrn ıde, meslektaşlarl rimsemeleri gere­ n özünde nesnel . dayalı olma, dü tekrarlanabilirlik, nur, Bilim insanla dürüstlük, dikkat, / asalık, frrsat, kar bideğerler jçerdi toplama$ üzerinde Nurenberg ilkeI eri, Helsinki 8ildirgesi, Belmont Raporu, Menlo Raporu gibigibipekçok ulu5lararaslsözleşme ile bir bilam ansanlnın Ve araştırmaclnln bilims€ l çalI şmanln tüm basamaklannda hangi ilkelere Uyaca_ ğl, hangi daVranl!lan yaplp yapamayacağl aynntlllolaraktanlmlanmlştlı Bilim 9ibi yüce bir amaç için bile olsa, asla insanlara zarar Verilemeyeceği, onaylan allnmakslzln araŞtlrmalara dahjl edjlemeyeceği, ın5anıık onuru ve sağllkıan nln, güVenliklerinin her şeyden önemli olduğu, mahremiyetlerinin korUnaca ğl, araştlrmanln içerdiği ri5kler Ve fayda lann analiz edilerek buna göre önI em ler allnacağl, dürüst Ve doğru biçimde bilgilendirilecekleri gibi bir dizi ilke bu belge| erde yer almlştlL Tüm bilim insanlallnl bağlaylcl olan bu etik jlkelerin yanl slra, her ülke talaflndan belirlenen etik ilkeler bu ilke] erle uyumlu olarak oluştululmuştur. Türklyede TÜBI TAK, TÜBA, YÖK gibi külumlar, ülkemizdeka başllca kurUluşlardır. Bunun yanlslla bilim etiğiileilgilidüzenlemelergetiren tüm üniversitelerin bünyelerinde oluşturulan etik kurullaj, oluştululan bilim etiği yönerqeleri il€ bilim jnsanlarınln bilim5el faaliyetıerinin Ve akademik (a­ llşma ortamlanndaki davranlşlafinln bilimse| etik ilkelere uygun biçimde sü_ rüdürülmesini sağlama Ve denetleme görevin' sürdülmektediı Ancak meslek etiğinikorumaken başta bilim insanlannI n giirev Ve solumluluğudurVe bilim insanıarlnln bireysel karal ve daVranlşlannda başlaL Bilim insanl alaştlrmanün tasaım aşğmaJlnda bağlmsızllğlnl Ve tarafsE] l_ ğlnl korumal', gerçeğin peş;nde olmall, çesitli kUrUmI aldan destek almlş olsa bile güdümıü araştırma yapmaktan kaç!nmall, araştI rmaya başlamadan önc€ aianyazln| tarayarak kendiVarsaylmlnın Ve özgün düşüncesinin bilimsel içinde ala bileceği yeli 5o.9 ula ma lld ll. Araştırma yapa na kadal karşI karşıya kaldlklan etik ikilemleri anlamak a la bilgi ştlrmacllarln zolduı ancak çallşmanln olta­ 5lna kadar bekI enilseçokgeç kallnmI ş olur­ Araştllmacllarln birçallşma tasar_ 421 l ele alma lan gerekir; böylece yerıeştirilmiş olur Araştlrma­ içine 5ağlam etik uygulama çallşma tasarümlnln cılar, araştlrma s| raslnda izlenen/ izlenecek tüm adlmlan Ve alaştllmada ula_ la rken kend ilerinj hazrla ma lan ve etik kaygllarI n şllan sonuçlan açlk, anlaşllll, şefiaf bir biçimde açlkıamak etik yükümlülüğü taşırlaı Bilim insanlarlnln özeI likle genç me5lektaşıarlnln yetiştarilmesinde ş_ deCeakademikbilimsel gerekleri değil etikdavranlşlan da özendilmesi, bUn_ | ann kazan llmaslnln teşVik etmek için üzerinde kontrol sahibi oldukaan şeyleri değiştkme sorumıuluğunu kişjsel olarak da üstlenmesi ve rol model olmasl qelekiı Aksoy, Ş. (2( NobelYi Anadolu üı Arda, B. (2 11.08.2( allnm.şt Atalay,A. (2 tarihind (20 Aydrn, i. Ayd'n, l. (20 Bailey, M.; Papado the det csDlüe elişjldi. Balcl,A. (ıs mFo I Bauman,Z Bayet, A. (l Eelmont R. hhs.qo ­t7­062 Eolman, L San Fra Büken, N.i Tlp Deı, Cevizci,A" ı22 gerekir; böylece KAYNAKCA olut Araştırma ,raştırmada tlla ik yükümlülüğü itirilmesinde sa endirmesa, bun oldukları şeylerj model olması ' Aksoy, Ş. (2003). 7p etiğjnin ülkemlzdeki ve dijnyadoki furihi: Çoğdoş Nobel Yaymevi. tüp etiği' ^ nkaĞ| Anadolu Ünive6ite5i 8ilim etiği kllavuzu (2018) ı 1'08. 2o2o tarih inde http:/ / wwı/ . a nadolU.edU,t/ arastllma/ bilim­etigi_klavuzu.aspx adresinden erişilm iştil' Arda B. (2004). Bilim etiği_ lırrt Farmokdoji Den@ği İ İ jheni.79' (ocak­Ma(). I L08.2020 ta rih inde http/ / wwwtfd.orglr/ bulten/ 79_2004_ l .pdf adresinden ahnmlştt Atalay, A. (2o] l), Bilimseı araİ lmalarda etik kural ihlalleri ile ilgiıi görirşler. httpsl/ adnanatalay.com/ index.php/ gur,celyazila tarihinde erişılmiştjı Aydln, l. (20] 0). yöretse, m esleki Aydn, |. ve ögn$el 4522/ adresinden 12.07.2020 etik | 4. Baskl). Ankalai Pegem Akademl' | 2o16). Akadenik etık (] . BaskD. Ankara: Pegem Akademi. Eailey, M.; Burstein, A.; Cbry, KC.; Clayman,S.; Ditrich, D; Heidemann, J; Kenneally; lüaughan,D.; McNeill, ] 'j Neumann, P.; scheper,cJ Tien. L.; Papadopouloı C; Vjsscher, W ve we'tby. J' (2013). Applying ethical principles to information and communication te(hnoıogy l€search: A companion to the depaltment of homeland secuİ ity Menlo Report. Us. Homeland se.urily, kince and Tednology.https/ / www.dh'gov/ sites/ default/ 'ile'pubıicatıon'/ CSDMenloPrin.ipleSCOMPANlON­20120r03­r731 elişlldi. r.pdf 12.07.2020 tarihinde Bal(J, A" | 1997'­sos@ bilimlerde afuştırma: Yönte] n, teknik ve irkeler(2. Bask| ). Ankara: TDFo gilgisaya Bauman, z. ( 1 r Yaytnclllk 998). Po5tlrod€ r, Bayet, A. \ 'l993), Bilin Belmont Raporu (1 Ltd. Şti. gtjt (GV] A. Türker). istanbu Sa n. Tac. ahlok,. (2. Ba5kl). 979)' U. l: Ayı ni Yayln n. istanbUl:çağdaş tüatbaa3l. s. Departnent of Health and Hulnan selvice hİ lpsJ hh5.9ovlohıp/ r€ g ülatıon5nnd_policy/ belmont'repodindeİ .html 1 la / www. adresinden 7.06.2020 tarihinde çevlimiçi erişilm iştil. G­ ve Deal. T. E. (1995). Leoding with soul: An uhcommoh jouney of spirlt. san Fran.isco: Jossey Eass Eolmao L Büken, N. Ö (2006)Tüfkiye örn€ ğ inde np Dergisi, 37 , l(* 17O. akad€ m ik dünya ve akademiketik. Hğcettepe caseb€ er, W D' (2003)' so?ntif( ethjcs. 07 '05.2020 tarihinde https:/ / www. encycıopedia.com/ rcien.e/ encyclopedia5­almanacs_transclipt5­and­maps/ scientifr .'eıhics adlesinden çevrimiçi erişildimiştir_ cevizci, A. (2008). ftüe g,riş (2. ga5kl). lstanbul: Patadigma Yaylnclllk. 423 creswell, J.W (20] 3). Nite/ a rcştıma yöntemleri: Beş yaklaşımo göre nitel orcştnma ve araşnrma deJenı(3. Baskdan çeviri, Çev. Ed.lüesut Bütün,selçuk Beşir Demn). Ankara: Siyasal Kitabevi. N. (2006). P.ofesyonel davranş ve mesl€ ketjği. ikinci U lusal Uygulamah Etik Kongresi Bildİ iler Kitabt' 18­20 Ekim 2006, oDTÜ, Ankara' 55.259_266' çobanoğlu, oaft, R' L. { 201 5). Örgüt kuram lan ve tasafl mlnl an Özmen)' Ankara: Nob€ l Yayn.lllk. la ma k (çev. Edt Ö' N. Timur.a nday Dağ, G. Hukuka aykln delil nedİ ? ] 5.09.2020 tarihinde hftps| / / barandogan'avtr/ blog/ ceza­hukuku/ h uku ka­aykiridelil­nediLhtmı adr€ 5inden a h nmışt r. Duignan, P (2006). Edu.rrionol leadership key.hollenges ond ethical tensions. NY: Cdmbridge Univer,(yPrers. trt.kin, c., 8erker, N., lolüln, A., Ültü, D., Aİ qan, D., I r/ an' A., Güli/ , (2oo2j. Bilinsel oraştnnada etik ve (TÜBA)Yaylnlan. 'orunla , Ankağİ nrkiye Gliner, A.JJ Morgan, A.G­ ve teech, N.t. (201 5). Uygulam ado A, o. & ozturk, Karasar, N. (2007).l Kuçuradi. (2006)_ i. Ankara. ss.25: Kurnaa Ö. (2ol0) Ünive.sitesiyq 91525a6İ 24 8askı (çeY sel Quinn, l\ I .J. (2017) Bilim leİ Akadem isi anşlımo yönİ emlelı Rachels, J. (2003 (2. Baslmdan ç€ Viri. çeV. Ed. 5elahattin Turan)' Ankara: NobelYaynevi. Gross, S. J. (2004) Promises kept: Sustaining s.hool and disatict leadeship in a turbu,ert era, Alexandria, VA: The Association for Supetuision and Curriculum Development (ASCD). P (2014). At the crossroad: Venture philanthropy or a demo.rati. ethi.al vision for edu.ational leadership. yoiues and Ethics in Educanonal Adninistnrion, 1 112), ta. lt4.Graı/ r­Hill. Resnik D. B. (201 tarihinde Gross, s. J. ve Shapiro, J. Günbayl, i., Kasalak G.,Özçetin, s. (2013) 8ilimsel araŞt| rma larda etik dşl daVranlşla Bir durum çallşmaı, ynkser(öğretin Deryisi' 3 (2)'97 1oa. r: Gijran, Y­ (2oo8)­ Albelt Eınstein ile nakleer flzik yo da otom bombası. 16.07.2020 tarih http/ / ww"vv.yalcinguran.com/ 2008/ 06/ albert­einstein­ile­nuklear fizik_ya_da_atom­bomba5i/ adresinden erişilmiştir. inde pinciples for socia I rcsearc\ , lntenationol Jounal Social Research Methodoloqy, 18 l4), 433449. Ham mersley, lvl. (201 5) On ethical of Haz| ift, H­ | 2006)­ Ah| ak] n tenereli (çeV: M' Ayd ln ve R. Tapramaz). Ankara: Liberte. Helsinki Bild irgesi http5:/ / v,ı,"'!"{ v'pau.edu.tI lkarek/ trlsalalhel5inkıbild adresinden 16.07.2020 tarihinde aı nmıştıL (20 ] 3), ir9e5i Resnik,D. Roiq, l!4. B­ ve (20oi Gso, I and plagiaris'] Robins, s.P (1989 (4rh Edition). i Ruacan, 5. (2005). 147­151. Shapiro,l.ve Glo I tiurphy). Tho Helsinki Bildnqesi | 2o'| 3). Türk Tabipler B iği' ttb.org­tr/ ima9es/ 5tories/ file/ 201 3/ hekinki.pdf adresinden 1 6.07' 2020 tarihinde aI ınmıştlı saraç, F. S' (2oı Holokost Ansiklopedisi, Ni4.07. 2020 tarihinde https:/ / en.yclopedia.ushmm.orgl contenvt./ articI e/ nazj­medical_experim€ n ts adresinden çevrimiçi erişilmiştir. Sergiovanni,T,J. H o Bilimsel yayln eliği. Tülk Ki| lijphaneciljğj, 29 (2), ss.282 2g5. ursthouse, R­ (] 999). or) yjilt e ethı.J. oxford: oxford University Press. . inci, (20 ] 5) Kansu, E. (] 995) Bilimsel yanlltma Ve önlenmesi, 30,ss.2­4. nrk Famokoloii Derneği 01.06.2020ti BüI teni, Kansu, E. Ve Ruacan, ş­ (2002) 8ilimsel yanlıtmanln qünümüzdeki dulumu: Türleri, nedenlei, önl€ n mesiVe cezalandlrllmasl (Derlemeler), I ürk KardiyolojiDelneği Arşivi, 30, ss. 67. 1.o6.202olalihindehttp:/ / wwwtkd.org.trlpage5' asp?pg= :derqi/ dergi_content&plng= tur&id= 113s&dosya= 107 adresinden aI lnmış!r. 7 63­7 NYJossey Ba Sharma, O.P (201 Smith, R. (1996 Stader, D. L. (20 1 4A Staratt, R. J. (20( göre nitelaraşfumo ve ı, s€ ıçuk Beşir Demi.). inci Ulusal Uygulama üa.a. ss. Edt h 259_266' Ö. N. Timur.anday ,sJlbarandogan.avtr/ len ahnmlştlr. .l ethicol tension\ NYI Güliz, A., & Öztürk o. ye Bjıimler Akademisi ,ştırmd} 4'ntemlei. (2. istrict leadership in a ision and Curri.ulum .e philanthropy or a Values and Fthi.s in a etikdşI davranışlar: bombasL'| 6.07.2020 t_€ instejn_ile nuklear­ ,lnternationol Jouhal KalasaL N­ (2oo7). Bilimsel araştürmo yöntemi, ('| 7 . BaskD, Ankara: Nobel Yaylnlarl. Kuçuradi, i. (2006). Etiğe yaklaşlm la r, etikte ya klaşımla r Ve bjl evren5€ l etik düşü n.esi' I kinci Ulusal Uygulanoh Etik Kongresi Bildiiler Kitobı. ] 8­2o Ekim 2006, oDfi, Ankara. ss­ 25­38. Kurnaz, Ü Ö (20] 0} . Yükseköğretamde araştlrma kalitesinin incelenm€ si. Yo y n I an m a m ] ş Dokto ra Tezi. isİ d ul. istanbul niv e :sile si ^b Little Albert fear experiment. hftp5/ / timeline.com/ littıe aıbert­fear_expelimen! 91525a6f24 https/ / www.apa.orglmonitor/ 201 adreslerinden 10.07.2020 tarihinde çevrimiçi erişild i. 0/ 01 / little­albert Neumann, w. L. { 20] 4). I oplumsol oloştürmo yöntemleri: Njcelve nitel yoklaşümlar (7. BaskD (çeV. sedefÖzge). Ankara: Desen ofset. Quinn, M. J­ 12017). Ethics for the l. Rachels, [ 4€ 6raw Rebore, R. informotion oge (71h Edition). NY Pea6on Edu(ation, (2003). The elenents of morcl philosophy (4'h Edition). Boston, MA: Hill. w. 12001). The ethics of edu.attonal leadership (2d Edition). Eoston: Resnık, D. 8. (201i) what is ethics in research & Why i5 at importanL ] 2.07.2020 tarihinde http5/ www.nı€ h 5.nih­gov/ research/ İ esources/ bioethici/ whati5/ adI esinden allnmlşllr Resnik, D. 8. (2004). Bilim etıjı (] . BaskD. istanbul: AyllntlYaylnlan. Roiq, [ 4. ve CasoM.(2005). Lying and cheating: Fraudulentexcuse making, cheating, a nd plagiarism. The Journal of Psychology, 13916, 4A5494. Aobi,rs, 5.P.09a9I Oryonizationol behaviot: Concepts, controvegies and applicotions (46 Edition). NJ: PerenticeHall. Ruacan, Ş. (2005). Bilimsel a.aştırma Ve yaylnlarda etik ilkeleL Gozi Tp Der,isi,'16 (4). 't47­151. Shamoo A. ve Resnik, conduct ofrerearch (3rd ed.). New York: D. (2O t5). Responsible Oxford University Pres5. falhelsinki­bildirgesi ge5/ 5torıesfile/ 20] 3/ lopedia.ushmm.orgl :vrimiçi erçilmiştir s.242­295. ?oloj i Derneği Bijlteni, deki durumu: Türlei, k Kardiyoloji Derneği ww.tkd.orgtr/ pages. adresin.len 'lO7 shapİ o,.J. ve Gros's. J. (20] 7)' Elhics and professionaI nol m' P rcfessional stando ds for educotional leodeR:I he enpirical, moral, and experiential foundaions (Edt: ).F. Mu.phy).Thousand Oaks, CA: Corwin­ pp.2l­36. saraç, F. s. (20] 1). BilimleI yanlltmal T€ krar sonvçlan. Anadol u Kard iyoloji Deryi si' Serg iovann i,T' J. ( I ­| | ­| ), yayınlalln tanlml, çeşitl€ ri ­| 7 4­1 7 Ve olasl a. rcl leadeship: cetting to the heart of school improvement. 992). NY:losseyBass. 1 ^ to sharma, O.P. (201s). Ethics t s.ience.lndionJournalofMicrobiology.ss(3),341­344. oı .06.2020 ta lıhinde https:/ / www.ncbi'nlm.nih'gov/ pmd alİ i.| e5/ PMc44565o6/ adresinden eriSildi. smjth, R. (] 996). Publication ethi.s and appıied sicences. TüB| TAK Yayn Etiği Sempozrumr. l 5 Kdrm I 996, Antdra. Stader. starratl D L. (2013). R..J' (2004). law and etht.s in educationol leadersrrip Ett'ıtal / eadersh,p san Francis.o:Joss€ y ğ23 (2^ d 8ass. Edition). Eostonl 5un,Y c' (20] 3). Do journal authoı5 pla9iarize? Usin9 plagiarism detection software matching text across das.iplir,es­ Journol of English fot Acodemic Putposes (12), 26+ 272. Şimşek, A.s. { 2019). Bilim, bılimin doğası, gelişimiVe bilimsel araştlrma (Edt Kürsat Yllmaa Recep serkan Ank).Bilim ve araşttna etiği. Ankara: Pegem Akademi. Doç. DL Eren (2004). Bilim Ve yayn eliği, si| leyman Dennel Ünivelsitesi Burdv Eğitin latL'da tamamla, Tabancalı, E. Fakühesi Dergisi' s| aJ,225 231. Tekin, F. B. (20] 4). Akademik personelin intihal problemine karı görüş ve algllarl. Gazi Ünivelsij€ si Yoyınlonmanış Yi| ksek Lisons Tezj' Anka,a. Toplu, lı.4. (20 ] 2). BiI im etiği: internetin bilim etiği üzerine eiki| .ri.Tijlk Ki] tıphaneciliği Derqisi,26(4J,654{ 94. study of the effe.t of evaluative labelling of Tudor, M. (] 939). An € xp€ limental of,4rt lhesıJ: University of lowa. 1 ] .06.2020 tarihinde speech f| uency. ^ roJtel http:/ / www.psych.stanford'edu/ ­bigopp/ stutter2'html adresinden çevlimiçi Üniversitesi Eğil Yüksek lisans ö (] 997, Danlşmar Versitesi Eğjtim dI n) Eğitim Yön€ çent,20] 9yıllni eriŞilmiştiL Tuskegee Study. 11.06.2020 tarihinde https/ / www.history.om/ news/ the' infamous­4o_yeal_tuskegee_study adresinden ç€ Vrimiçi erişilmiştiL Tübilak Araştlrma ve Yayln Etiği Kurulu Yönetm€ liği. (20ı0). ocak 2019 talihinde fuaştnma Türkiye Bilimsel Ve Teknolojik Kurumu: http/ / wwwİ ubitak.govlr/ adresinden tubitak content files/ mevzuat/ yonetmelik/ YONETMEtI (_lll_g.pdf ahndı. Türkiye 8ilim] € r Eğitim Yönetimi arastnda öğretm Akademisi Bilim EtiğiEl Kitabl. (2008). 14' 06. 2020 tarihinde Türkiye 8ilimler Akademi5i: http wwwİ uba'gov.trltrlyayinlar/ suresiz yayinlar/ bilim Ve dusun/ bilimetigi el kitabi adre9inden aİ nmışht Türkiye 8ilimlel Akademisi Bilim Etiği komitesi' (2002'). Bilimsel araşırnado etikve Jorunlar] . Ankara: Türkiye Bilimler Akademi5i Yaylnlan. YlldE,5., çelik, P' ve Deçjl, ç. (2006). Bilimsel araştlrmalarda etik. ikin.i Ulusal Uygulamaİ Etik Kongresi 8ildiriler rctabü. 18 20 Ekim 2006, oDTÜ, Ankara. ss. 713 721. 426 Eğitim Bilimlen dergide hakemll eğıtim ağlarl, aşl lam kaıite yönet iletişim:z!g! rrism detection soft ware Doç. Dr. Zeynep EREN hmic Purposes 112),264 l€ alaştlrma (Edt. Kürşat Doç. i niv e I sil e si Dı Eren, Ankarahln Polatll alçesinde doğdu. ılkVe ortaöğrenimini Po­ Bu rd u r Eğ in m latll'da tamamıad'. 1992 yllında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri rakültesi e karŞl görüş Ve algılall. Eğitim Yönetimi Ve Planıamasl 8ölümünden mezun oldu. 1995­2008 yiI an araslnda öğretmen, yönetici Ve uzman olarak gölev yaptı.2009 ylllnda sinop i Üniversitesi Eğitim. Fakültesi'nde öğretim görevlisi olalak çallşmaya başladl. Yüksek lisans öğrenimini Ankara üniversitesi sosyal Biliml€ r Enstitüsü'nde evaluative labellang of ,a. I i.06.2020 tarihinde (1997, Danüşman: Yrd. Doç. Dı L.lşl Ünal} , doktora öğrenimini ise Ankara üni versitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü'nde (2013, Danlşman: Prof. Dr inayet Ay­ dİ n} Eğitim Yönetimi VeTeftişi alanlnda tamamI ad| .2015 yllında yardI mcI do­ | lel i' I ü * Kü t ü p h o n ec i l i ğ adresinden çevrimiçi ıhistory.om/ news/ the_ erişilmiştir ,). Ocak 2019 tarihinde p/ / www.ttrbitak.dovİ r/ t( lll_g.pdf adresınden çent,2019 yll| nda doçent olan yazar halen sinop ÜniversitesiEğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü'nde görev yapmaktad| r UI uslararaslve ulusaI birçok dergide hakemlikyapan Doç. Dl. Eren'in çahşma alanlan araslnda ağ bilimiVe eğitim ağlan, işbirliği, eğitim araŞtlrmalannda sosyal ağ analizi, liderlik, top­ lam kaliteyönetimi, girişimcilikVe çocuk haklan gjbikonulalyel almaktadlr. iletişim:zugurI [email protected] ­ [email protected] 2020 tarihande Türkiye '.r/ sur€ siz yayinlarlbilim_ z,'el oroştnmada etik ve brda etik. ıkinci Ulusal | 006, oDTÜ, Ankara. ss. 427