A.S. Güneri, TÜRK-ALTAY KURAMI/TÜRK-ALTAI THEORY

Semih Güneri Türk-Altay Kuramı ARKEOLOJİK BELGELER IŞIĞINDA KUZEY ASYA'DA TÜRKLERİN ERKEN KÜLTÜR TARİHİ Kaynak Yayınları No: 920 Yayıncı Sertiika No: 14071 ISBN: 978-605-182-093-4 1. Basım: Nisan 2018 Genel Yayın Yönetmeni Tunca Arslan Editör Ahmet Bayburt Barış Berkant Güneş Başak Özdal Kapak Tasarımı Barış Berkant Ön Kapaktaki Desen Türk Bayrağının Yıldızı Arka Kapaktaki Figür Okunyev Kültürü'nün plaka taş üzerine kazıma yöntemiyle işlenmiş Kam igürü (MÖ 2. bin). İç Kapaktaki Figür Okunyev Kültürü'nün plaka taş üzerine kırmızı-siyah-beyaz boyama yöntemiyle işlenmiş Kam igürü (MÖ 2. bin). Baskı ve Cilt Ertem Basım Yayın Dağıtım Sanayi ve Ticaret Limited Şirketi Başkent Organize Sanayi Bölgesi 22. Cadde No: 6 Malıköy - Temelli / ANKARA Tel : 0312 640 16 23 Sertiika No: 26886 © Bu kitabın yayın hakları Analiz Basım Yayın Tasarım Gıda Ticaret ve Sanayi Anonim Şirketi'nindir Eserin bütün hakları saklıdır. Yayınevinden yazılı izin alınmadan kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz. ANALİZ BASIM YAYIN TASARIM GIDA TİCARET VE SANAYİ ANONİM ŞİRKETİ Meşrutiyet Cad. 6/3 Beyoğlu 34435 İstanbul www.kaynakyayinlari.com • [email protected] Tel: 0212 252 21 56-99 Faks: 0212 249 28 92 Semih Güneri Türk-Altay Kuramı ARKEOLOJİK BELGELER IŞIĞINDA KUZEY ASYA'DA TÜRKLERİN ERKEN KÜLTÜR TARİHİ Canım Nur İçin Teşekkür Y ıllarımı alan teorik çalışmalarım ve onun temelinde Türkiye'de, Güney Sibirya'da, Moğolistan'da, Doğu Türkistan'da ve Çin Halk Cumhuriyeti'nin çeşitli noktalarında programladığım kazılar, yüzey araştırmaları, kütüphane süreçleri ve nihayet KAM'da öğrencilerimle birlikte 2011-2017 döneminde yürüttüğümüz etkileşimli ve verimli ortak çalışmalarımız. Zaman zaman dışarıdan yakın arkadaşlarımızın ve meslektaşlarımızın da katıldığı Çarşamba KAM toplantılarımız. 1995'te bitirdiğim 'Erken Demir Çağında Doğu Anadolu ve Trans-Kafkasya Arasında Gelişen Kültürel İlişkiler' adlı doktora tezim ile başlayan ve 22 yıl diye tanımladığım kocaman bir zaman paketi içine sığan Türklerin Orta Asya'daki maddi kültürel mevcudiyetini sorgulayan çalışmalar zinciri. 2001'de Güney Sibirya'da, bugün bu kitapta Türk etnik kimliğini açıkça ve güvenle ilân edeceğim Okunyev Kültürü'nün arkeolojik kalıntıları üzerinde başlayan, 2015'te Moğolistan'da Tonyukuk Tapınağındaki kazılarla anlam kazanan aktif arazi çalışmalarımız. Yapılan bir sürü yayın, toplantı, workshop, uluslararası kongreler. Bu uzun sürecin her evresini, arazi araştırmalarını kapsıyor olsun, tıpkı projenin hiç değişmeyen üst başlığı gibi 'Orta Asya'da Türk Kültürünün Arkeolojik Kaynakları'nı, yani Türklerin Kuzey Asya'daki arkeolojik varoluş hikâyesini anlatsın, diye dört tam yıl önce böyle bir kitabı yazmak üzere yola koyulduğumda hangi parçayı nereye yerleştireceğime karar vermem tam bir yılımı aldı. İkinci yılın başında on iki ay içinde bitecek diye düşünürken dört on iki ay daha uzatma verdiğim halde bitiremediğim kitabımı, ilk başladığım yerde, St. Petersburg'da Rusya Bilimler Akademisi Materyal Kültür Tarihi Enstitüsü çalışma mekânlarında bitiriyorum. Kitabımın son noktasını, haftalardır içinde kaybolduğum, Neva'ya bakan muhteşem çalışma odalarında, yıllar önce S.A. Teplouhov, S.V. Kiselyov, M.P. Gryaznov gibi efsane arkeologların çalıştıkları aynı masaların üzerinde koyuyorum. Çalışmalarımın hiçbir erken evresinde 'Türk tarihi' yazmak gibi bir planım olmadı. Yapmak istediğim, Türk dili konuşan halkların Avrasya bozkır kültürleri içindeki yerini anlayabilmekti. Bunu anlamadan, yeteri kadar eskimiş mevcut kaynaklar üzerinden Türk tarihini yazmak gibi bir düşüncem olamazdı. Moğolistan Altay Dağları petroglileri üzerinde yürüttüğüm çalışmalarımın olgunluk dönemine girdiği 2013'te ancak, o günün geldiğini anladım. 2009-2013 arasında Moğolistan Altay dağlarında kaya resimleri üzerinde yürüttüğümüz uygulamalı ve masa başı çalışmalarımız, o bölgede daha önce uluslararası ekipler tarafından yapılmış olanlardan farklıydı. Yazılmış kitaplarda verilenler, benim 'katalog çalışması' diye nitelendirdiğim tarzda çalışmalardı. Bizim çalışmalarımızda farklı olarak arkeolojik stil-kritik yöntemleri kullanıldı. Kaya resimleri sınılandırıldı. Sınılandırmalar grupları oluşturdu. Gruplar evreleri, evreler kültürleri ve bütün bu aşamalardan süzülen bilgi özleri kültürler arasındaki bağlantıları gözlerimizin önüne serdi. Tunç Çağları ile Orta Çağlar arasında uzanan kültürleri birbirlerine bağlayan sonuçlara petroglif çalışmalarımız sırasında ulaştık. Bu önemliydi. Çünkü kaya resimlerini izleyerek ulaştığımız kültürel sürekliliği diğer arkeolojik belgeler üzerinden de bir başka biçimde izleyebiliyorduk. 'Moğolistan Altay Dağları Petroglileri' kitabı çalışmalarımızı tam bu noktada bir kenara bıraktık. Gelişmelere, çalışmalarımızın bizim için araladığı başka bir pencereden bakmak durumunda kaldığımız ortadaydı. Çevremdeki yakın çalışma arkadaşlarımın, çalışmalarımızın yeni bir tür 'Türk Tarih Tezi'ne doğru yol aldığını ısrarla bana hatırlattığı günlerde kararımı verdim: Arkeolojik belgeler üzerinden Türklerin erken tarihini artık yazabilirdik. Her şey ortadaydı. Elimizde on üç yıllık aktif araştırmalarımızın ürettiği somut sonuçlar vardı. Kitabın kuram ya da teori niteliği ve 'TürkAltay' formülü temeli kendiliğinden ortaya çıkmıştı zaten. Tam adıyla 'Türk-Altay Kuramı' üst başlığı ise öğrencim Ahmet Bayburt'a aittir. Türk-Altay Kuramı'nın öncesindeki aktif araştırmalarımızı iki sekiz yıla ayırıyorum: İlk sekiz, 2001-2009, erken evre, ikinci sekiz, 2009-2017, olgun evre. Erken evre benim için çok sıkıntılı, çalkantılı ve sürekli yokuş tırmandığım bir evre oldu. İlk iki TÜBİTAK-DPT projesi bu evrenin temelini oluşturdu. Güney Sibirya, Moğolistan ve Kazakistan'da yürüttüğüm öncü OTAK (Orta Asya'da Türk Kültürünün Arkeolojik Kaynakları) araştırmaları o günlerin koşullarına göre iyi sayılabilecek maddi imkânlarla gerçekleştirildi. Çalıştığım kurumda başıma gelenler ve yaşadığım kâbus günlerimi bir kenara koyarsak hayatımın en güzel, en aktif, en üretken, en kendimi bulduğum günleri, o günlerdi diyebilirim. 2005'e kadar yaptığım arazi ve masa başı çalışmaları boyunca, Avrasya bozkırlarının Türkleri hakkında bilgi üzerine bilgi koydum. Olgun evre diye tanımladığım 2009-2017 çalışma döneminde ise daha sakin, kendinden daha emin araştırmalar yürüttük. Moğolistan Altaylarının kaya resimlerini tanıdım. Ardından, bugün hâlâ süren Moğolistan'da Tonyukuk Araştırmaları maceramız başladı. 2007-2017 arasına, 6 uluslararası Avrasya arkeoloji kongresi sığdırmışız. Bir yandan kesintisiz devam eden aktif arazi çalışmalarımız, diğer yandan aynı bölgelerde çalışan araştırmacılarla olan yakın ve etkileşimli ilişkilerimiz, bağlantılarımız önümüzde uzanan araştırma süreçlerini sorunsuz, sınırsız ve engelsiz kıldı. Türk-Altay Kuramı hayali, bir bakıma bu ilişkilerin sağladığı güvenli dostluklar sayesinde gerçek oldu. Sevgili eşim Nur gibi bir can yoldaşım olmasaydı bu kitabı bitiremezdim. En özel teşekkürüm, her zamanki gibi onadır. Hemen ardından bu kitap üzerinde en çok emeği olan öğrencim Ahmet Bayburt'a teşekkür ediyorum. Bine yaklaşan sayfalık çalışmayı sayısız defalar okuyup düzelten odur. Güzel haritalar ve görsel düzenlemeleri de ona aittir. KAM çalışanı diğer lisansüstü tezi öğrencilerim Barış Berkant, Güneş Başak Özdal, Ayça Avcı'nın bu kitaba katkıları önemlidir. Hem editör olarak, hem bilimsel katkı anlamında. Güzel kapak tasarımı için Barış Berkant'a ayrıca özel teşekkürlerimi sunuyorum. Erken OTAK projesi çalışmalarına Ali Altıner'in ve Timur Davletov'un, Kamber Işıkbay'ın ve adlarını bir anda hatırlayamadığım diğer pek çok öğrencimin katkılarını burada anmadan geçemem. Kendilerine ne kadar teşekkür etsem azdır. Türk-Altay Kuramı'nın büyük bir bölümünü Moğolistan Altaylarında, Sankt-Peterburg'da, Ulanbator'da, Pekin'de, Xi'an'da ve Almatı'da yazdım. Asıl çalışmalarımı ise TÜBİTAK yurtdışı bursuyla bulunduğum Rusya'da gerçekleştirdim. Bu değerli burs için ve 2001-2005 arasında diğer iki çok değerli proje desteği için TÜBİTAK'a teşekkür ederim. Kitabın ilgili bölümlerini iki değerli akademisyen meslektaşım gözden geçirdi. Hacettepe Üniversitesi'nden doktora arkadaşlarım Nazlı Çınardalı ve Derya Yalçıklı. Önemli düzeltmeleri, uyarıları, tavsiyeleri ve daimî dostlukları için bu iki seçkin akademisyen arkadaşıma gönülden teşekkür ediyorum. Türk-Altay Kuramı'nın başlangıç noktası kabul ettiğim doktora çalışmalarıma doğrudan danışmanım olmadığı halde destek vermiş olan, bu desteğini emekli olacağı günlere kadar eksiltmeden sürdüren Altan Çilingiroğlu hocamıza her fırsatta teşekkürü zevkli bir görev saymışımdır. Altan Hocama bir kez de buradan her şey için teşekkür ediyorum. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'nden sevgili Yaşar Coşkun hocam. Bize Hititçeyi, çivi yazısını öğreten değerli hocamız. Bu kitap çalışmamda da desteğini gördüm. Kendisine en candan teşekkürlerimi sunuyorum. Hititçe transkripsiyonlarda ve diğer noktalardaki yardımları ve hatırlatmaları için aynı fakülteden meslektaşım Yasemin Arıkan'a teşekkür etmek isterim. İlk OTAK projesi çalışmalarıma başladığım yıl, TİKA adına yürütülen MOTAP projesinin bir parçası olmamı isteyen ve Devlet Bakanı olduğu günlerde çalışmalarıma destek veren Abdülhaluk Çay hocamıza, zamanın TİKA başkanı Öner Kabasakal'a o günler için zevkle teşekkür ediyorum. İlk OTAK projesi çalışmalarıma maddi destek sağlayan TÜBİTAK ve DPT'ye, OTAK projesini sahiplenen Türk Tarih Kurumu'na, kurumun başkanı Yusuf Halaçoğlu'na ve bu kurumların ilgili birimlerindeki görevlilere candan teşekkürlerimi bir kez de burada yinelemek isterim. Erken evre OTAK projesi çalışmalarımız sırasında Hakasya'nın Şalgino, KaraKöl ve Yenisey'in diğer noktalarında bana kazılarına katılma fırsatları yaratan değerli meslektaşlarımdan Hakasya Dil, Edebiyat ve Tarih Araştırmaları Enstitüsü başkanı meslektaşım V.N. Tugujekova başta olmak üzere, İ.A. Graçov'a, A.İ. Gotlib'e, E.N. Kirginyekov'a, M.L. Podol'skiy'e, N.A. Bokovyenko'ya, N.V. Leont'yev'e, o günlerde Hakasya Cumhuriyeti Kültür Bakanı yardımcısı arkeolog L.V. Yeromin'e ve aynı bakanlıktan sevgili Svetlana Okolnikova'ya, Devlet Arkeoloji Hizmetleri Müdürü V.P. Balakçin'e ve diğer pek çok Güney Sibirya arkeolojisi emekçisine, bize sundukları destek, yardım ve dostlukları için, bizimle ekmeklerini ve bilgilerini paylaştıkları için içtenlikle teşekkür ederim. Bütün bu Güney Sibirya araştırmacıları arasında önemli bir yeri olan sevgili meslektaşım, can arkadaşım, Rusya Bilimler Akademisi Materyal Kültür Tarihi Enstitüsü'nden Lyudmila Sokolova'nın yeri başkadır. L.A. Sokolova'nın dostluğunu, desteğini ve yardımlarını asla unutamam. Ona ne kadar teşekkür etsem azdır. Rusya Bilimler Akademisi Materyal Kültür Tarihi Enstitüsü (İİMK)'nün önceki başkanı değerli meslektaşım Ye.N. Nosov ve şimdiki başkanı değerli meslektaşım V.A. Lapşin 2004'ten şu satır- ları yazdığım güne kadar enstitünün her biriminde yürüttüğüm çalışmalarıma koşulsuz ve sınırsız destek verdiler. Bu muhteşem destek için onlara minnettarım. İİMK kütüphanesi ve arşiv bölümü çalışanlarının her seferinde bana kitap ve belge yetiştiren yönetici ve çalışanlarına da ayrıca samimiyetle teşekkür ederim. 2004'ten bugüne Hermitaj Müzesinde ve depolarında, özel teşhir mekânlarında yaptığım gözlemlerime ve araştırmalarıma özel izinler sağlayan Devlet Hermitaj Genel Başkanı meslektaşım M.B. Piotrovskiy'e ve İkinci Başkan S.B. Adaksina'ya candan teşekkürlerimi bir kez de burada yinelemek isterim. Müzenin Yakın Doğu Bölümü uzmanlarından meslektaşım Ulu Salbık kurganı hâfiri L.S. Marsadolov'a hem dostluğu için hem de Hermitaj çalışmalarım sırasında ve Ulu Salbık malzemesi ile ilgili orijinal malzeme, çizim ve resimlerin sağlanmasındaki yardımları için içtenlikle teşekkür ederim. Rusya Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü Müdürü meslektaşım N.A. Makarov'a, Enstitünün bilimsel sekreteri meslektaşım E.G. Devlet'e yakın işbirliği için, rahmetli Ye.Ye. Kuz'mina'ya özel bilgileri için ve Moskova'dan pek çok yakın çalışma arkadaşıma araştırmalarıma sundukları ciddi katkıları nedeniyle candan teşekkür borçluyum. 2002-2013 arasında Çin Halk Cumhuriyeti'nin çeşitli arkeolojik noktalarında gerçekleştirdiğim araştırmalarım sırasında bize her türlü kolaylığı sağlayan değerli meslektaşım Luo Xin (Pekin)'e öncelikle ve içtenlikle teşekkür ederim. Turpan Müzesi Müdürü Li Xiao'nun 2011 çalışmalarımızda ekibime gösterdiği ilgi, yardım ve yakınlığı hayatım boyunca unutmayacağım. Değerli meslektaşıma içtenlikle teşekkür ederim. Aynı müzeden ikinci başkan Ekber Niyaz ve diğer müze çalışanlarına her türlü destek ve yardımları için candan teşekkür ediyorum. Sican-Uygur Otonom Bölgesi Kültürel Miras ve Arkeoloji Enstitüsü İkinci Başkanı Anvar Kasım'ın (aynı kurumun 2012'deki Başkanı Yu Zhi Yong'a da) ve çölde kazılar yürütmüş diğer uzmanlardan Enstitünün önceki başkanlarından Yidilisi Abuduresule'nin, Sinca-Uygur Otonom Bölgesi Müzesinin uzun süre müdürlüğünü yapmış olan Yisilafeier Yusufu'nun, aynı müzenin Arkeoloji Bölümünden Wang Bo'nun çalışmalarımıza gösterdiği ilgiyi, dostluğu ve sundukları destekleri unutmam mümkün değil. 2011 yılı çalışmalarımız sırasında 'Tarım Mumyaları' ile ilgili pek çok detayı ve Enstitü depolarında korunan henüz teşhirde bulunmayan mumyaları yakından inceleme imkânını onlar sayesinde elde ettim. Kendilerine en içten şükranlarımı sunuyorum. Bunlardan başka, çalışmalarımızın her aşamasında, hatta daha sonraki yıllarda da Sican-Uygur Otonom Bölgesi, İmin Minaret Cami ve Müzesi Müdürü Abduvait Muhammet ve diğer çalışanlarının unutulmaz yardımlarını gördük. Kendilerine candan teşekkürlerimi yineliyorum. Ningxia-Hui otonom bölgesinde Helan Dağları petroglileri üzerinde yaptığımız çalışmalar Ningxia-Hui Otonom Bölgesi Kültürel Miras ve Arkeoloji Enstitüsü Müdürü Lou Feng sayesinde mümkün oldu. 2007'den beri tanıdığım değerli meslektaşıma ne kadar teşekkür etsem azdır. Ningxia-Hui çalışmalarımız sırasında bize hem can yoldaşı olan ve her türlü ihtiyacımız karşısında anında çözümler üreten aynı Enstitü çalışanı sevgili Ma Xiaoling'i burada anmadan, candan teşekkürlerimi tekrarlamaktan geçebilmem mümkün değil. Bayan Ma Xiaoling tanıdığım bütün Çinliler gibi özeldi, dosttu ve candandı. Aradığım bütün yayınları onun sayesinde elde edebildim. Özellikle de tükenmiş olan eski kitapları ne etti etti benim için aradı buldu. Gönülden teşekkürlerim Ma Xiaoling içindir. Türkiye'de 'Beyaz Piramitler' diye bilinen, Çinli meslektaşlarımızın mausoleum şeklinde tanımladıkları imparator Qin Xi Huang ve sonrası dönemlere ait anıtsal nitelikte en az 11 mausoleum kompleksi üzerinde yaptığımız aktif arazi ve kütüphane çalışmalarımızda bizlere araştırma izinleri konusunda destek olan değerli meslektaşlarıma sonsuz teşekkür borçluyum. Xaanshi Bölgesi Arkeoloji Enstitüsü başkanı Shang Minjie başta olmak üzere, enstitünün Tibet Petroglileri Araştırmaları Ekspedisyonu lideri Zhang Jian Ling'e, onun asistanı bayan Xi Ling'e, ekipten Xi Yanxin'e, Luo Wang Ying'e ve diğer araştırmacı arkadaşlara Xaanshi Bölgesi araştırmalarımız boyunca her türlü destekleri, yardımları ve dostlukları için sonsuz teşekkür borçluyum. Moğolistan Altay Dağlarının on üç bin yıllık yerli halklarının bugünkü devamı olan Kazak Türkü göçebelerine de teşekkürüm özeldir. Yemeye, içmeye, yatıp dinlenmeye ihtiyaç duyduğumuz her noktada gerlerini bize açan ve aşlarına bizi ortak eden Moğolistan'ın Kazak göçebelerine teşekkürüm sonsuzdur. On altı yıllık OTAK araştırmaları sürecinde, Ulanbator'dan Bayan Ölgiy'e uzanan alanlarda, okumuş-yazmış, köylükentli, çalışmalarımıza emeği geçmiş herkese teşekkür ediyorum. Üniversitemin sürekli desteği olmasaydı bu kitap yazılamazdı. Dokuz Eylül Üniversitesi'nde KAM'ın kuruluşunu gerçekleştiren Rektör Fethi İdiman'a candan teşekkürlerimi bir kez de burada dile getirmek benim için mutluluktur. KAM'ı, çalışan bir kurum haline getiren ise Rektör Mehmet Füzün'dür. Bugün KAM'ın sahip olduğu, pek çok üniversitenin ilgili bölümlerini kıskandıracak nitelikteki çalışma mekânlarının oluşturulmasını ve içinin modern teknik, elektronik araç-gereçle donatılmasını kendisine borçluyuz. Sekiz yıl uyum içinde birlikte çalıştığımız sevgili Mehmet Füzün hocamıza gönülden teşekkürlerimi sunuyorum. Dokuz Eylül Üniversitesi'ne başladığım ilk yıllardan itibaren tanıdığım, Rektör Yardımcılığı görevi boyunca daima desteğini gördüğüm sevgili Hakkı Bahar hocamıza da buradan en içten teşekkürlerimi bildiriyorum. Tonyukuk 2015 projesi çalışmaları, KAM'ın dönüm noktalarından biridir. Tonyukuk 2015 projesi öncesinde ve aktif arazi çalışmalarımız boyunca Rektör Yardımcısı Murat Özgören hocamızın destek çabalarını unutmam mümkün değil. KAM Moğolistan çalışmaları kendisine çok şey borçludur. Murat Özgören hocamıza gönülden teşekkürlerimi sunuyorum. 2016-2017 yılı çalışmalarımıza gösterdiği ilgi ve samimi çabaları için Rektör Yardımcısı Banu Esra Aslanertik hocamıza içtenlikle teşekkür ediyorum. Proje çalışmalarımızın hazırlık ve gelişme aşamalarında gösterdiği anlayış, sabır ve ayrıca yakın işbirliği için İbrahim Demir'e candan teşekkür borçluyuz. Proje hazırlık çalışmalarımız boyunca bizleri yönlendiren, yardım eden Kâmil Koçak, Serat Korsacılar, Sevim Kılıç ve diğer Rektörlük çalışmalarına en içten teşekkürlerimi sunuyorum. Dekan Kubilay Aysevener'e, yaptığımız işi önemseyen yaklaşımları, desteği ve dostluğu için bir kez da burada teşekkür etmek isterim. KAM'da sıkça düzenlediğimiz sohbet toplantılarımız boyunca görüşlerinden fazlasıyla yararlandığım değerli meslektaşlarım Dekan Bayram Bayrakdar, Bilgin Çelik, Doğan Göçmen hocalarımıza candan destekleri ve sıkı dostlukları için gönülden teşekkür borçluyum. Bu kitabı yazmamın artık zamanı geldiğini bana hatırlatan Nadir Doğan'a değerli katkıları için teşekkür ederim. Yıllardır aynı çatı altında uyum içinde birlikte çalıştığımız Arkeoloji Bölümü başkanı meslektaşım Binnur Gürler hocamıza, değerli desteği ve dostluğu için özel teşekkürlerimi sunmak isterim. Bu kitabın doğruları meslektaşlarımın destekleri sayesindedir. Hataların bütünü ise bana aittir. Sankt-Peterburg 23 Şubat 2017 İÇİNDEKİLER Türk-Altay Kuramı / 27 Kuram 29 Uzun Yürüyüş 37 Yenisey-Lena Havzasında Paleolitik-Mezolitik-Neolitik Çağlarda Çevre Koşulları-İnsan Yerleşmeleri 42 Anayurt: Yenisey-Lena 51 Neolitik Çağlarda Yenisey-Lena İle Sayan-Altay Bölgeleri Arasındaki İlişkiler 55 Baykal Bölgesi Halkları 56 Yenisey-Lena Faunası 57 Lena Kaya Resimleri 58 'Uzun Yürüyüş' ve Göç Yolları 60 Birinci Dalga Göçler (Paleolitik-Mezolitik Göçler) 61 Batı Göç Yolu 61 Doğu Göç Yolu 62 Sibirya'dan Amerika'ya Göçler 62 Uzun ve Kısa Kronoloji 63 Amur Göçleri 70 Güney Göç Yolu-1 72 Güney Göç Yolu-2 73 İkinci Dalga Göçler Erken ve Orta Tunç Çağ Göçleri: Okunyev Kültürü Yayılması 73 Üçüncü Dalga Göçler Son Tunç Çağı Göçleri: Karasuk Kültürü Yayılması 74 Dördüncü Dalga Göçler Demir Çağı Göçleri: Sibirya Sanatı-İskit Kültürü Yayılması 74 Arkeolojik Kültürler ve Kültürlerarası İlişkilerin Temeli 'İnanılmaz Varoluşun Hikâyesi' 74 Altaylar Kültür Coğrafyasında Arkeolojik Belge Grupları İçinde Türklerin Yeri 76 Yazıtlar Grubu 76 Stel-Heykel-Dikilitaş Grubu 77 Petroglif Grubu 79 Ölü Gömme Âdetleri 80 Altaylar Kültür Coğrafyasında Kültürlerin Tanımları ve Kültürel İlişkiler 81 Göktürk/Tujue-Taştık/Dingling Kültürel İlişkiler 83 Taştık-Tagar Kültürel İlişkiler 84 Tagar-Karasuk Kültürel İlişkiler 89 Karasuk-Okunyev Kültürel İlişkiler 95 Okunyev-Taştık Kültürleri Arasındaki Özel İlişkiler 98 Afanas'yev-Proto-Okunyev/Okunyev Kültürü Sorunu Kültürel İlişkiler-İlişkisizlikler 102 Erken Tunç Çağı ve Eneolitik Çağ Kültürler İle Neolitik Çağ Kültürleri Arasındaki İlişkiler 113 Neolitik-Paleolitik Kültürler Arasındaki İlişkiler 118 Sonuç 120 Türk-Altay Kronolojisi 123 Arkaik Yenisey-Lena Kültürü-I, Arkaik Yenisey-Lena Kültürü-II MÖ~16,000-6000 (Üst Paleolitik-Mezolitik Kültürler) 124 Türk-Altay-A (Neolitik Çağ) Proto-Okunyev Neolitik Kültürleri Evresi (MÖ 6000-4000) 125 Türk-Altay-B (Eneolitik Çağ) Afanas'yev-Proto-Okunyev/Okunyev Ortak Kültürü Evresi (MÖ 4000-2300) 126 Türk-Altay-C (Erken Tunç Çağı) Okunyev Kültürü Evresi (MÖ 2300-1500) 127 Türk-Altay-D (Orta ve Son Tunç Çağı) Karasuk Kültürü Evresi (MÖ 1500/1400-1000/900) 127 Türk-Altay-E (Son Tunç Çağı-Demir Çağı) Tagar Kültürü Evresi (MÖ 1000/900-MS~150) 128 Türk-Altay-F (Son Demir Çağı-Erken Orta Çağ) Taştık Kültürü/Klasik Türk Dönemi-1 (MS 2.-7. Yüzyıl) 129 Türk-Altay-F (Erken Orta Çağ) Göktürk-Uygur Kültürü/Klasik Türk Dönemi-2 (MS 6.-8. Yüzyıl) 129 'Kuram' ve Son Değerlendirme 136 Kaynakça 139 "Hint-Avrupacı" Hipotezler / 155 Kaynakça 169 At, Atlı Arabalar, Savaş Arabaları / 173 Genel Görünüş 177 Tekerlek 179 Sürücü Sepeti 180 Ok 181 Ok-Boyunduruk-At Bağlantıları 182 Dizgin Kayışları 182 Çekim Hayvanları At 183 Ren Geyiği 183 Öküz 183 Sürücü 183 Arabanın Tanımı 185 Arkeolojik Kalıntı Türüne Göre Araba 186 Yazılı Belgelerde Araba Çeken Hayvan Cinsine Göre Araba 186 Teknik Donanımına Göre Araba 186 Arkeolojik Kalıntı Türüne Göre Araba Gerçek Araba 187 Toprak Altında Sadece İz ve Lekeleri İle Tanımlanan Araba 187 Kilden ve Madenden Yapılma Oyuncak Araba 188 Tasvirli Eserlerde Araba 188 Yazılı Kaynaklarda Araba 189 Çeken Hayvan Türüne Göre Araba Geyik Çekimli Araba 189 Öküz Çekimli Araba 191 Katır/Onager/Yaban Eşeği Çekimli Araba 194 At Çekimli Araba 196 Atlı Arabanın Kısa Tarihi 196 Sümer'de Araba 196 Anadolu ve Mezopotamya'da Araba 200 Hiksos ve Mısır'da Araba 208 Bozkır Kuşağı'nda Araba 213 Çin Arabaları 215 İndus'ta Araba 219 Kafkasya'da Araba 224 At Koşumunda 'Geyik Boynuzundan Yanak Parçası' Sorunu 229 'Yanak Parçası' 231 'Geyik Boynuzundan Yanak Paçası' At Geminin Bir Parçası Mıdır? 233 Atlı Arabalar ve Hint-Avrupalılar 236 Genel Değerlendirme 240 Tartışma 246 Rig Veda 249 Avesta 249 Rig Veda'daki Ölü Gömme İle İlgili İfadeler 250 Atlı Savaş Arabaların Tarihi Gelişimi 252 Sintaşta Arabaları Savaş Arabaları Mıydı? 256 Güney Sibirya Okunyev Arabaları 261 Nerede Bu İndo-Aryan Savaş Arabaları? 264 Av-Ritüel-Yarış Arabası 270 Sonucun Sonucu 274 Kaynakça 287 Doğu Anadolu'daki Arkeolojik Çalışmalar / 307 Doğu Anadolu Eskiçağ Kültürlerinin Türk-Altay Kuramı Bakımından Önemi 309 Karaz Kültürünün Kronolojisi ve Karaz Kültürünü İçeren Merkezlerde Yapılan Araştırmalar Karaz Kültürü Kronolojisi 317 Tartışma 325 Erzurum Karaz, Pulur ve Güzelova Kazıları Karaz Kazıları 326 Ölü Gömme Âdetleri 327 Küçük Buluntular 328 Çanak-Çömlek 328 Madeni Eserler 329 Tartışma 329 Pulur Kazıları 330 Ölü Gömme Âdetleri 332 Küçük Buluntular 334 Çanak-Çömlek 335 Madeni Buluntular 336 Tartışma 336 Güzelova Kazıları 337 Ölü Gömme Âdetleri 338 Küçük Buluntular 339 Çanak-Çömlek 339 Madeni Buluntular 339 Tartışma 339 Madeni Buluntuların Analizleri Karaz 340 Sap Delikli Bakır Balta 340 Yassı Bakır Balta 344 Bakır Bilezik 345 Konik Başlı Bakır İğne 345 Bakır Orak 346 Tartışma 347 Pulur 350 Oyuk Kabzalı Tunç Hançer 350 Tip I Yuvarlak Omuzlular 351 Tıp II Köşeli Omuzlular 352 Sap Delikli Tunç Balta 354 Tip I 355 Tip II 356 Tip III 356 Tunç Bilezikler 361 Ok Uçları 362 Gümüş Pandantif 363 Tartışma 363 Seramik 363 Madeni Buluntular 364 Sonuçlar 366 Erzurum Sos Höyük Kazıları 370 Sos Höyük 1987 Kazıları 375 Sos Höyük I. Katman 376 Sos Höyük II. Katman 376 Sos Höyük III. Katman 377 Mimari 377 Yivli Kaplar 378 Tartışma 385 Erzurum Bulamaç Höyük Kazıları 389 Bulamaç Höyük 2001-2002 Yılı Kazıları 393 Katmanlaşma 394 Bulamaç IA 395 Bulamaç IB 396 Bulamaç IC 396 Bulamaç ID 397 Bulamaç IE-F 397 Bulamaç Höyük II. Katman 399 Bulamaç Höyük 2003-2004 Yılı Kazıları 402 Katmanlaşma 403 Mimari 405 Seramik Fırını 408 1 No'lu (Oda) Mezar 409 2 No'lu (Toprak) Mezar 411 Sonuçlar 411 Kaynakça 415 Afanas’yev Kültürü / 425 Araştırma Tarihi 432 Kronoloji 442 Arkeolojik Kültür 451 Genel Tanımlar Afanas'yev Kurganları 456 Kurgan Çiti 458 Mezar Çukuru 458 Bireyin Mezara Bırakılma Biçimi 458 Mezar Buluntuları 459 Kamışta-1 Kurganı 460 Seramik 461 Madencilik 468 Hayvan Besiciliği 469 Ölü Gömme Gelenekleri 473 Antropolojik İncelemeler 477 Sonuçlar ve Tartışma 482 Kaynakça 507 Okunyev Kültürü / 523 Çevresel Koşullar 528 Kronolojik Evreler 529 Birinci Kronolojik Evre 529 İkinci Kronolojik Evre 530 Üçüncü Kronolojik Evre 531 Dördüncü Kronolojik Evre 533 Seramik 535 Köken Sorunu 538 Ölü Gömme Âdetleri 542 Tartışma 544 Okunyev Arkeolojik Kültürü Stel ve Heykeller 554 Okunyev Stel ve Heykellerinin Stil Özellikleri 560 Okunyev Kültürünün Koç Başlı Heykelleri 563 Okunyev Tasvir Sanatında Boğa ve Koç Figürlerinin Etno-Kültürel Anlamsallığı Boğa Fenomeni 566 'Boğa' Fenomeninin Gerçek Yüzü 575 Okunyev Heykelleri, Moğolistan MÖ 2. ve 1. bin İnsan Yüzlü Dikilitaşları ve Klasik Türk Dönemi Taşbabaları Arasındaki İlişkiler 578 Küçük Buluntular 584 Maden 584 Okunyev Arabaları Kökeni Sorunu 584 'Okunyev-Hitit İlişkisi' Sorunu 587 Okunyev Kültürünün Tengriciliği 588 Okunyev Kültürünün Çevre Kültürlerle Olan İlişkileri: Kültürün Güneye Hareketi 589 Helan Dağları Kaya Resimleri ve Masklar 597 Mask 602 Tekerlekli Araba 604 Gök Cisimleri 604 El İzleri 605 Simgeler 605 Av 606 Hayvancılık 606 Dans 606 Cinsel İlişki Sahneleri 607 Mücadele Sahneleri 609 Helan Dağları ve Altay Dağları Petroglileri Arasında İlişkiler 609 Tibet Maskları 612 Sonuç 614 Kaynakça 623 Andronovo Kültürü / 637 Kronoloji 642 Ölü Gömme Gelenekleri Uygulamaları 644 Hayvancılık 647 Tarım 647 Dokuma 649 Etnik Köken Sorunu 649 Yerleşmeler ve Konutlar 651 Geçimlik Ekonomi 651 Madencilik 652 Sonuç 652 Kaynakça 659 Karasuk Kültürü / 661 Çevresel Koşullar 671 Kronolojik Evreler 672 Arkeolojik Kültür 674 Seramik 674 Madencilik 675 'Koç Başlı Steller' 677 Begazı-Dandıbay Kültürü 678 Karasuk Kültüründe Ölü Gömme Âdetleri 682 Begazı-Dandıbay Kültüründe Ölü Gömme Âdetleri 683 Begazı-Dandıbay İnsanının Antropolojik Özellikleri 684 Sonuç ve Tartışma 684 Kaynakça 701 Tagar/İskit Kültürü / 705 Kronolojik Evreler 714 Baynovo Evresi 721 Podgornoye Evresi 721 Saragaş Evresi 722 Tes Evresi 722 Çevresel Koşullar 725 Ölü Gömme Âdetleri 726 Materyal Kültür 727 İskit/Tagar Kültürünün Kökeni 730 Tagar Kültürünün Güney Sibirya'daki Şaheseri: Ulu Salbık Kurganı 738 Pazırık Kültürü: Rusya Altay Dağları 742 Pazırık Mezarlarında Bireyin Gömülme Hazırlıkları 750 Pazırık Kurganları 750 Pazırık Kugan 1 751 Pazırık Kurgan 2 751 Kadın Birey 753 Erkek Birey 753 Pazırık Kurgan 3 754 Pazırık Kurgan 4 755 Pazırık Kurgan 5 755 Altay Dağları Ak-Alaha-3, Kurgan 1 Kazıları 756 Ak-Alaha-3 Kurgan 1, Gömme 1 756 Ak-Alaha-3 Kurgan 1, Gömme 2 759 Pazırık Kültüründe Geyik-At-Dağ Keçisi Üçlemesi 762 Altay Prensesine Ait Mezar Buluntuları 767 Pazırık Halklarının Etnik Kökeni Sorunu 773 Pazırık Kültürü: Moğolistan Altay Dağları 784 Rus-Alman-Moğol Keşif Takımının Çalışmaları 786 Moğol-Fransız Keşif Takımının Çalışmaları 789 Kurgan Kazıları 790 Çalışmaların Sonuçları 792 Tagar Döneminin 'Boyar Kaya Resimleri' 801 Boyar Kaya Resimleri: Genel Gönünüm 803 Boyar Kaya Resimleri: Teknik, Yöntem, Tarz 804 Boyar Kaya Resimleri: Tarihleme 804 Boyar Kaya Resimleri: Hayvanlar 805 Boyar Kaya Resimleri: Konut, Ger/Yurt Tipi Evler 806 Boyar Kaya Resimleri: Kımız Festivali 807 Boyar Kaya Resimleri: Büyü-Ritüel 809 Sonuç 810 Kaynakça 819 Taştık Kültürü / 833 Kronolojik Evreler 837 Ölü Gömme Âdetleri ve Materyal Kültür 838 İlk Gömme ve Ölüye "Can Verme" Uygulamaları 839 Rekonstrüksiyon 840 Nihaî Ölüm 841 Mask 844 Geç Dönem Uygulamaları: Defin Töreni Bebeği 846 Tartışma 850 Kaynakça 857 Sonuçların Özeti / 861 I 863 II 864 III 869 IV 878 V 881 VI 885 VII 888 VIII 893 IX 902 X 907 TERMİNOLOJİ 913 DİZİN 939