IBN MELEK VE AILESI

MCBÜ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ Geliş Tarihi: 06.02.2017 Cilt:15, Sayı:1, MART 2017 Doi: 10.18026/cbayarsos.300051 Kabul Tarihi: 21.03.2017 İBN MELEK VE AİLESİ Fatih SARIKAYA ÖZET Bu çalışmada; Anadolu'da Türkiye Selçuklu Devleti'nin ardından teşekkül eden Beylikler döneminin önde gelen şahsiyetleri arasında yer alan İbn Melek ve ailesi ele alınmıştır. XIV. ve XV. yüzyıllarda Aydınoğulları Beyliği'nde yaşamış olan bu aile günümüzün idari taksimatında İzmir'in ilçeleri olan Birgi ve Tire'de ikamet etmişlerdir. İbn Melek ve ailesi her ne kadar Aydınoğulları Beyliği bünyesinde yaşamış olsalar da Osmanlı Devleti'nin ilim ve fikir hayatında da önemli etkileri olmuştur. Zira İbn Melek'in yazdığı eserler Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulurken kardeşi Abdülmecid Ferişte'nin hurûfîlik üzerine yazdığı eserler halk nezdinde kendisine yer bulmuştur. Bu sebeple tarihimizde önemli bir yere sahip olan İbn Melek ve ailesi ile ilgili tarihsel süreçte yaşananlar ve bu ailenin üyelerinin bıraktıkları yazılı eserler çalışmamızda ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Beylikler Dönemi, Aydınoğulları Beyliği, İbn Melek, Abdülmecid Ferişte IBN MELEK AND HIS FAMILY ABSTRACT This study is about Ibn Melek and his family who were among the leading figures of the Beyliks era subsequent to the fall of the Anatolian Seljuk State. Having lived in 14th and 15th centuries in the Principality of Aydin, the members of this family dwelled in Birgi and Tire, the counties of İzmir in the current administrative division. Although this family lived in the Principality of Aydin, they also became highly influential in the scientific and intellectual life of Ottoman State which would later dominate the whole Anatolia. While the works written by Ibn Melek were studied in the Ottoman madrassas as textbooks, the works written by his brother, Abdulmecid Feriste, took their place as valuable sources of reference on the doctrine of Hurufism in the larger society. To that end, this study sheds light on the valuable historical experience of Ibn Melek and his family as significant historical figures, and the written works left by the members of this family are investigated. Keywords: The Beyliks Era, The Principality of Aydin, Ibn Melek, Abdulmecid Feriste  Bu çalışma yazarın, Anadolu Beyliklerinde Dini (ayat Aydınoğulları, Menteşeoğulları ve Saruhanoğulları isimli doktora tezinden t“retilmiştir. Fatih SARIKAYA Giriş T“rkiye Selçuklu Devleti’nin Moğol istilası ile sarsıntıya uğramasından sonra Anadolu’nun çeşitli yerlerinde beylikler kurulmaya başlamıştır. Bunun tabii bir neticesi olarak beylikler yeni topraklar elde etmek istemişler ve bu gaye ile özellikle Batı Anadolu’da Bizanslılar, Cenevizliler, Venedikliler, (açlılar ile m“cadele etmişlerdir. Anadolu Beylikleri bu m“cadele esnasında dahi sahip oldukları topraklar “zerinde yapılan ilmi çalışma ve gayretleri ihmal etmemişlerdir. (atta ilim adamlarını himaye etmek için adeta birbirleri ile rekabete girişmişlerdir.1 Bu anlayış sayesinde Anadolu Beylikleri'nde ilim ve fikir hayatı gelişmiş, bazı Anadolu şehirleri birer ilim merkezi haline gelmiştir. Beylikler ilim adamlarını himaye ederken, öte yandan ilim adamlarının talebe yetiştirebilmesi için medrese ve k“t“phaneler tesis etmişlerdir. Anadolu Beylikleri’nin himayesi sayesinde fıkıh, tarih, edebiyat, tıp, astronomi, matematik, gibi ilim dallarında alim olan birçok şahsiyet Anadolu’nun çeşitli yerlerinde kendisine yer bulmuştur. Bu dönemde Birgi, Tire, Ayasuluğ Selçuk , Peçin, Manisa, K“tahya, Ladik, Konya, Kayseri, Bursa, İznik, Amasya gibi Anadolu'daki çeşitli yerleşim birimleri birer ilim merkezi haline gelmiştir. Anadolu’nun batısında kurulan Aydınoğulları Beyliği en az diğer beylikler kadar ilim ve fikir adamlarını himaye konusunda gayret göstermiştir. Bilhassa ilim, dolayısıyla din adamlarını himaye konusunda Anadolu'da diğer beyliklere örnek olduğu bile söylenebilir.2 Beylik bu konudaki gayetleri neticesinde dönemin ilim ve fikir hareketlerinin gelişmesine katkı sağlayan bazı önemli şahsiyetleri b“nyesinde toplamıştır. Bunlar arasında; Şeyh Şihab“ddin Sivasi, Celalleddin (ızır bin Ali bin el-(attab (acı Paşa , İbn Melek, Abd“lmecid Ferişte gibi Anadolu’nun fikri hayatına yön vermiş şahsiyetler bulunmaktadır. A İbn Melek Feriştehoğlu3 da denilen Molla İzzeddin Abd“llatif4, İbn Melek olarak tanınır.5 Kendisi eserlerinde ismini; Abd“llatif bin 1 İsmail (akkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, T“rk Tarih Kurumu, Ankara, , ss. -211. 2 A. S“heyl Ünver, "İlimler Tarihimizde Aydınoğlu İsa Beyle Şahsına Ait Mecmuanın Ehemmiyeti (akkında", Belleten, cilt: XXIV, Ankara, 1960, s. 95. 3 Nişancızâde Muhammed bin Ahmed, Mir'at-i Kâinât, sad. A. Faruk Meyan , Berekât Yayınevi, Cilt , İstanbul, 1987, s. 338. 4 Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, (haz. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen , Meral Yayınevi, Cilt , İstanbul, y.y., s. . 640 | Manisa Celal Bayar Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi – Cilt: , Sayı: , Mart 2017 İbn Melek ve Ailesi Abd“laziz el-Ma'ruf İbn Melek, Abd“llatif bin Abd“laziz Emineddin, Abd“llatif bin Ferişte gibi çeşitli şekillerde takdim etmiştir.6 Doğum tarihi ile ilgili herhangi bir kayıt olmadığı için doğum tarihi bilinmemektedir. Âlim ve ilmiyle amil, fazilet ve kemal sahibi birisi olduğunu kaynaklar bildirmektedir.7 İbn Melek'in nereli olduğu ile ilgili dönemin kaynaklarında net bir bilgi yokken Seyyid Bey8 Usul-i Fıkıh: Medhal isimli eserinde onun aslen T“rkistanlı olduğunu ifade etmekle birlikte kendisinin de onun torunu olduğunu söylemekte ve İbn Melek'in b“y“k babasının, Aydınoğulları'nın daveti “zerine Aydın sancağına geldiğini ifade etmektedir.9 Yine başka yerlerde İbn Melek için Abd“llatif bin Abd“laziz bin Emîneddin bin Ferişte el-Karamânî ismi kullanılmış ve dolayısıyla Karaman'lı olduğuna temas edilmiştir.10 Bir gör“şe göre de soy k“t“klerine bakıldığında Emir Emin“ddin, İbn Melek'in atasıdır ve aynı zamanda Karamanoğulları'nın gözde emirlerinden biridir.11 Zikredilen bu gör“şlere istinaden İbn Melek'in menşei Karamanlı ya da (orasanlı olarak kabul edilebilir. Ancak bu gör“şleri kaynaklarımızda teyit edecek herhangi bir bilgiye rastlanmamıştır. Dönem itibariyle Moğolların batıya doğru s“rd“ğ“ T“rklerin Anadolu'ya geldikleri Nişancı Mehmed Paşa, Hadisât, Kamer Yayınları, İstanbul, , s. . Cemal Muhtar, "Dilci İbn Melek", Türk Kültüründe Tire, haz. Mehmet Şeker , Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, , s. -50. 7 Taşköpr“zâde, Şekaik-i Numâniyye fî ulemâi'd-Devleti Osmaniyye, Beyrut, 1975, s. 30. 8 Osmanlı Mebûsan Meclisi'nde milletvekilliği yapmış ve T“rkiye Cumhuriyeti h“k“metine Adliye vekilliği yapmıştır. (ukuk Fak“ltesi mezunudur. Dar“lf“nun hukuk mektebinde Usûl-i fıkıh m“derrisliği yapmıştır. (alifeliğin kaldırılması s“recinde Adliye vekili görevini ifa eden Seyyid Bey, mecliste yaşanan tartışmalar “zerine uzun bir konuşma yaparak halifeliğin kaldırılmasına karşı çıkanları iknaya çalışmış ve mebusların bu konudaki teredd“tlerini izale etmiştir. Neşit (akkı Uluğ, Halifeliğin Sonu, T“rkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, , ss. -171, Ali Satan, Halifeliğin Kaldırılması, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, , ss. -225., Sami Erdem, Seyyid Bey: Hayatı ve Eserleri, Basılmamış Y“ksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, . 9 Seyyid Bey, Usul-i fıkıh: Medhal, Matbaa-i Âmire, Cilt: , İstanbul, , s. . Bu bilgiye başka bir kaynakta rastlanmamıştır. İbn Melek'in veya babasının Aydınoğlu Mehmed Bey'in yanında bulunup bir nevi hocalığını yaptığını kabul edecek olursak ki bu iki ihtimalden biri doğru olmalıdır , İbn Melek'in b“y“kbabasının Aydınoğulları tarafından davet edilmesi kronolojik olarak zor göz“kmektedir. 10 Bkz. Muhammed Zuhayli, Mercaü'l-ulumi'l-İslâmiyye : tarifuha-târîhuhaeimmetuha-ulemauha-mesadiruha-kütübuha, Dâr“'l-Ma'rife, Dımaşk., t.y., s. ., Necm Abdurrahman Halef, İstidrakat ala tarihi't-türasi'l-Arabi : kısmu ilmi'l-hadis, Dâru İbni'l-Cevzi, Cilt: 4, Cidde 1422, s. 334. 11 A. Munis Armağan, Devlet Arşivlerinde Tire, Bilkar Bilge Karınca Matbaacılık, İzmir, 2003, ss. 106-108., 5 6 Beşeri Bilimler Sayısı | 641 Fatih SARIKAYA dikkate alınırsa, atalarının (orasan'dan Karaman'a geldiklerini söylemek m“mk“nd“r. İbn Battuta, Melek oğlu anlamına gelen isminin İbn Melek’e temiz ahlaklı, erdemli ve melek gibi bir tabiata sahip olduğu için verildiğini söylemektedir.12 Bunun yanında halk arasında anlatıla gelen bir hikâye de vardır ki o da şöyledir: "Babası Abdülaziz Efendi, Hicaz'a giderken eşi hamile imiş. Bu durumda bulunan anne karnındaki evladını Tanrıya emanet edip gitmiş, Tire'ye dönüşünde zevcesinin bir gün önce öldüğünü duymuş ve çocuğu sormuş, onun da anası karnında olarak defnedildiğini söylemişler. Bunun üzerine "Ben evladımı Tanrı'ya ısmarlamıştım, Hüda onu esirgemiştir" diyerek zevcesinin kabrini açtırmış. Abdüllatif Efendiyi sağ elinin küçük parmağını emer bir halde görmüşler. Bundan dolayı meleklerin kendisini koruduğuna inanılarak İbn Melek adı verilmiştir."13 İbn Melek ve ailesinin Aydınoğulları Beyliği yöneticileriyle m“nasebeti olduğunu kaynaklardan öğreniyoruz. Bunların bazılarından nakledildiğine göre; İbn Melek, Aydınoğlu Mehmet Bey'e hocalık yapmıştır.14 Ancak bu konuda bazı ş“pheler mevcuttur. Aydınoğlu Mehmed Bey'in vefat tarihi 133415 yılıdır. İbn Melek'in vefat tarihi ise yılından sonraki bir zamandır. 16 Bu durumda İbn Melek'in Aydınoğlu Mehmed Bey'e hocalık yaptığını kabul edecek olursak en erken yaşlarında vefat ettiğini kabul etmemiz gerekmektedir. Dönemin şartları ve ortalama insan ömr“n“ hesaba katarak böyle bir ihtimalin oldukça zor olduğu söylenebilir. Bunun yanı sıra Aydınoğlu Mehmed Bey'in İbn Melek için, Tire'de bir İbn Battuta, Ebu Abdullah Muhammed Tancî, İbn Battuta Seyahatnamesi, çev. A. Sait Aykut , Cilt ), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, , s. . 13 Faik Tokluoğlu, Tire'de Yetişen Alim, Şair, Mütefekkir ve Mutasavvıflar, Ragıp Basımevi, Tire, , s. . 14 Taşköpr“zâde, s. , Nişancı Mehmed Paşa, s. ., Nişancızâde Muhammed bin Ahmed, s. 338. 15 M. (alil Yinanç, Düsturnamei Enverî Medhal, T“rk Tarih Terc“manı K“lliyatı, İstanbul, , s. ., (immet Akın, Aydınoğulları Tarihi Hakkında Bir Araştırma, Anakara Üniversitesi Basımevi, Ankara, , s. . 16 Cemal Muhtar, "Dilci İbn Melek", Türk Kültüründe Tire, haz. Mehmet Şeker , Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, , s. ., Mustafa Baktır, "İbn Melek", DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, cilt: , İstanbul, , s. . , Tokluoğlu, s. . 12 642 | Manisa Celal Bayar Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi – Cilt: , Sayı: , Mart 2017 İbn Melek ve Ailesi medrese yaptırdığını yazan kaynaklar vardır.17 Fakat Birgi'de ikamet eden Aydınoğlu Mehmed Bey'in, kendisine hocalık yapan birisi için Tire'de medrese yaptırması akla yatkın değildir. Öte yandan İbn Battuta'nın senesinde bölgeye yapmış olduğu seyahat esnasında İzzeddin Ferişta'nın18 Birgi Kadısı olduğunu söylemesi19 bahsimize konu olan İbn Melek'in, Kadı İbn Melek ile aynı şahıs olmadığı kanaatini uyandırmıştır. Muhtemelen Kadı olan İzzeddin Ferişta, İbn Melek'in babası olmalıdır. Bu durumda İbn Battuta'nın seyahati esnasında İbn Melek'in çocuk yaşta olması muhtemeldir. Evliya Çelebi Manisa ziyaretinde İbn Melek'in Saruhan Bey Medresesinde eğitim görd“ğ“n“ ve halkın onun kaldığı yeri ziyaret ettiğini yazmaktadır.20 Bu durumda İbn Melek Saruhan Bey Medresesinde bir m“ddet eğitim görm“ş ve Aydınoğulları Beyliğine geri dönm“ş olmalıdır. Aydınoğlu Mehmed Bey ile babasının m“nasebeti dolayısıyla İbn Melek'in de Mehmed Bey ile tanışıyor ve gör“ş“yor olması muhtemeldir. Böyle bir durumda Aydınoğlu Mehmed Bey, İbn Melek'in ilmi seviyesinin y“ksekliğini anlamış ve kendisine Tire'de bir medrese inşa ettirmiştir.21 Bu medresede m“derris olan İbn Melek22, zahir ve batın ilimlerde mahir ve meşhur olmuştur.23 Özellikle şer'i ilimlerde ihtisas sahibidir.24 İbn Melek itikatta ehl-i s“nnet, amelde (anefi mezhebine mensuptur. Kendisi bunu alenen ifade etmekten geri durmamış ve Ebu Hanife'den Bu konuda bazı teredd“tler hasıl olmuştur. Ç“nk“ Arşiv kaynaklarında Tire'deki medresenin S“leyman Şah tarafından vakfedildiği kaydedilmiştir. Bkz. Akın, s. . Kaynakların bazılarında ise Aydınoğlu Mehmed Bey'in bu medreseyi yaptırdığı kaydedilmiştir. Bkz. Mecdi Mehmed Efendi, Şekâik-i Numâniyye ve Zeyilleri Hadaik Eş-Şekâyık, haz. Abd“lkadir Özcan , Çağrı Yayınları, Cilt )., İstanbul, , s. ., Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, (haz. A.Fikri Yavuz-İsmail Özen , Meral Yayınevi, Cilt , İstanbul, y.y., s. 349., Mehmet Şener, "İbn Melek Medresesi ve Burada Yetişen Alimler", Türk Kültüründe Tire II, haz. Mehmet Şeker, Arzu Taşcan , Tire Belediyesi, İzmir, . 18 Ferişta kelimesi Melek anlamına geliyor. 19 İbn Battuta, s. . 20 Evliya Çelebi, Seyahatname, haz. Seyit Ali Kahraman , . Kitap, YKY yayınları, İstanbul, , cilt: , s. . 21 Taşköpr“zâde, s. ., Bursalı Mehmet Tahir Efendi, ss. . Şener, s. 39. 22 Nişancı Mehmed Paşa, s. . 23 Faik Tokluoğlu esrinde: "Aydınoğulları devrinde yazılan b“t“n ilmi eserler İbn Melek Abd“llatif Efendi tarafından tetkik edilir ve değerlendirilirdi. Yazdığı eserlerle zamanın b“t“n ilimlerinde vakıf olduğu, özellikle hadis, fıkıh, usul“ fıkıh ve l“gatte ve şer'i ilimlerde geniş bilgiye sahip olduğu kaleme aldığı eserlerinden de bellidir. Şehrin ortasında bulunan bedestanı inşa ettirmiştir." demektedir. Bkz. Tokluoğlu, ss. 3- . Buna karşılık böyle bir uygulamanın olup olmadığı hakkında kaynaklarda herhangi bir bilgiye karşılaşmadık. 24 Taşköpr“zâde, s. ., Nişancı Mehmed Paşa Tarihi, s. . 17 Beşeri Bilimler Sayısı | 643 Fatih SARIKAYA bahsederken çoğu zaman "mezhep imamımız" veya "bizim imamlarımız" diyerek (anefi fukahasına vurgu yapmıştır.25 Aydınoğlu Mehmed Bey'e hocalık yapan ve aynı zamanda Birgi’nin de kadısı olan İbn Melek'in babası olduğunu d“ş“nd“ğ“m“z İzzeddin Ferişte’nin ne zaman öld“ğ“ bilinmemektedir.26 Aydınoğlu Mehmed Bey vefat ettikten sonra da İbn Melek Tire'de m“derrisliğe devam etmiştir. Bu dönemde babasının Aydınoğlu Mehmed Bey'e hocalık yapması gibi kendisinin de beyliğin diğer h“k“mdarlarına hocalık yaptığına dair elimizde bir bilgi yoktur. Zaten Mehmed Bey'in yerine beyliğin başına geçen Umur Bey, s“rekli gaza halinde bulunduğu için İbn Melek onun yanında bulunmamıştır. (ızır Çelebi ve İbrahim Bahadır Bey ile de yakın ilişkisi olduğuna dair bilgi yoktur. S“leyman Şah'ın Tire'nin idarecisi olması sebebiyle diğer bey çocuklarına nazaran onunla sıcak ilişkilerinin olması muhtemeldir. Zaten S“leyman Şah'ın ona ve medresesine vakıflar tahsis etmesi aralarındaki dostane ilişkinin nişanesidir.27 İbn Melek'in “n“ bulunduğu beyliğin sınırlarını aşmış ve başka yerlerden insanlar kendisine gelerek ders almışlardır. Anadolu'nun diğer coğrafyalarında, başka beylikler dahilinde bulunan kişiler İbn Melek'ten aldıkları eğitimlerle memleketlerine dönm“ş ve oralarda muallimlik ve m“derrislik yapmışlardır. O zaman için Osmanlı coğrafyasında bulunan Karesi vilayeti Bergama şehrinden olan Muhammed bin S“leyman veya meşhur olduğu isim olan Muhyiddin Kafiyeci28, İbn Melek'ten ders alanlardandır.29 Mustafa Baktır, "İbni Melek'in Meşariku'l-Envar Şerhinde (adisleri Tahlil Metodu ve Bazı Yeni Tesbitler", Türk Kültüründe Tire II, haz. Mehmet Şeker, Arzu Taşcan , Tire Belediyesi, İzmir, , s. . 26 Umur Bey'in de diğer Anadolu Beyleri gibi yanında fakihlerden birilerini bulundurduğunu D“sturname-i Enverî'den öğreniyoruz. Bu durumda babasının yakınında bulunan ve dönemin önde gelen âlimlerinden olan İzzeddin Ferişta onun için bu şartlara fazlasıyla haiz olan bir şahsiyettir. Babasının vefatından sonra Birgi'ye gelip “ç g“n kaldıktan sonra ayrılması ve bu esnada yanına İzzeddin Ferişta'yı almaması veya onunla ilgili bilgilerin bu dönem kaynaklarına yansımaması, bu tarihlerden önce İzzeddin Ferişta'nın vefat etmiş olma durumunu bize d“ş“nd“rmektedir. 27 BOA. TD. , s. ., Akın, s. ., Metin Sözen, Anadolu Medreseleri-Selçuklular ve Beylikler Devri, İstanbul Teknik Üniversite Matbaası, Cilt ))., İstanbul, , s. . 28 (asan Gökbulut, "Kafiyeci", DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt , İstanbul, , ss. 154-155. 29 Nişancızâde Muhammed bin Ahmed, s. . Yine bu dönemde Aydınoğulları topraklarında yetişen ve İbni Melek'in öğrencileri olan Fatih Sultan Mehmed'in hocaları Molla Yegan, Muslihiddin Mustafa bin Mehmed, İbni (atip, Muarrefzade, Mecdeddin, Şeyh Ş“ca ile Kara (ayreddin, Kara Bayram, Murtaza Dede ve Bedri Bey 25 644 | Manisa Celal Bayar Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi – Cilt: , Sayı: , Mart 2017 İbn Melek ve Ailesi İbn Melek yöreye gelen ilim adamları ile gör“şmeyi ihmal etmemiştir. Timur'un senesinde Tire'ye geldiği sırada yanında bulunan o asrın b“y“k âlimlerinden olan Seyyit Şerif C“rcânî30 ile İbn Melek'in gör“şt“ğ“, ilmi sohbetler yaptığı ve bu durumdan istifade ettiği söylenmektedir.31 Uzun yıllar Tire'deki medresede görevine devam eden İbn Melek'in vefat tarihi net olarak bilinemese de yazdığı eserler göz ön“ne alındığında yılından sonra vefat ettiği ortaya 32 çıkmaktadır. Özellikle Batı Anadolu'nun M“sl“man T“rkler tarafından fethinin bidayetinde, eğitim kurumların tesisinin yeni yeni gerçekleştiği bir zamanda, İbn Melek'in Saruhan Bey medresesi33 hariç Aydınoğulları coğrafyasından ayrılıp başka bir yerde eğitim aldığına dair elimizde bir bilgi bulunmamaktadır. Böyle bir durumda ilmi seviyesi bu derece y“ksek bir şahsın yetişmesi oldukça dikkate şayandır. Eğitim için başka bir yere gitmeden ilmi yönden bu derece kendisini geliştirmiş olması hatta Arap diline, Arapça-T“rkçe sözl“k34 yazacak kadar hâkim olması, gerek Saruhan Bey Medresesinde aldığı eğitim ve gerekse de babasının yanında almış olduğu eğitim sayesinde gerçekleşmiş olmalıdır. Bu da o dönemde kurulan beyliklerin ilmi seviyelerinin derecelerini göstermesi açısından önemlidir. Şayet eğitim için başka yerlere gitmiş olsa dahi, gerek fıkıh gerek tasavvuf “zerine kitaplar yazacak derecede ilim erbabı olması Aydınoğlu Beyliği'nin ilme ve ilim adamına verdiği önemi göstermesi açısından önemlidir. gibi önemli şahsiyetlerin olduğu söylenmektedir. Bkz. A.Munis Armağan, Devlet Arşivlerinde Tire, Bilkar Bilge Karınca Matbaacılık, İzmir, 2003, ss. 106-108, s. 24., Bu konuda başka bir kaynaktan bu isimleri teyit edemediğimiz için verilen bilgiye biraz ş“pheyle yaklaşmanın uygun olacağını d“ş“nd“k. 30 Arap dili, kelâm ve fıkıh âlimidir. Timur'un Şîraz'ı zaptetmesi “zerine kendisi istemediği halde Semerkant'a göt“r“ld“ / . Burada on sekiz yıl m“ddetle baş m“derrislik yaptı ve bu s“re içinde pek çok eser telif etti; ayrıca Mâverâ“nnehir âlimleriyle, özellikle Teftâzânî ile ilmî m“nazaralarda bulundu. Bu m“nazaralarda gösterdiği başarı hem Timur hem de meslektaşları nezdinde itibarını arttırdı. ö. 1413). Bkz. Sadreddin G“m“ş, "C“rcânî, Seyyid Şerîf", DİA, Cilt 8, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, , ss. 134-136. 31 Tokluoğlu, s. ., Cemal Muhtar, İki Kur'an Sözlüğü Lugat-ı Ferişteoğlu ve Lugat-ı Kanun-ı İlahi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fak“ltesi Vakfı Yayınları, İstanbul, , s. 19. 32 Tokluoğlu, s. ., Muhtar, Dilci… , s. ., Baktır, İbn Melek , ss. -176. 33 Evliya Çelebi, cilt: , s. . 34 Lugat-ı Ferişteoğlu: Torunu Abdurrahman'ın lugat öğrenmesini kolaylaştırmak gayesiyle bu sözl“ğ“ yazmıştır. Beşeri Bilimler Sayısı | 645 Fatih SARIKAYA İbn Melek'in yazmış olduğu birçok eser vardır. Maalesef biz bunlardan bazılarından haberdar değiliz. Ç“nk“ İbn Melek hayatta olduğu sıralarda evinde çıkan yangın ve sonraları çıkan çeşitli yangınlarda birçok kıymetli eserinin zayi olduğu ve g“n“m“ze ulaşamadığı anlaşılmaktadır.35 (akkında bilgi sahibi olduğumuz eserleri aşağıda sıralanmıştır. Şerhu Mecmau'l-Bahreyn: (anefi mezhebinin önemli kitaplarından biri olarak kabul edilen Mecmau'l-Bahreyn isimli fıkıh yani İslam hukuku kitabının yazarı imam Muzafferuddin Ahmed bin Ali bin Sa'leb'dir. İbn“'s-Sââtî el-Bağdâdî diye tanınmıştır. İbn Melek bu eseri şerh etmiştir. Bu şerh elden ele dolaşan meşhur bir şerhtir.36 Bu kitapta şerh edenin ismi Abd“llatif bin Abd“laziz bin Emineddin olarak kaydedilmiştir.37 Kitap farklı zamanlarda çoğaltılmış ve medreselerde okutulmuştur. Eserin bazı n“shaları Diyanet İşleri Başkanlığı İstanbul M“ft“l“ğ“ K“t“phanesi numara , , , ve 'de ve İBB Atat“rk Kitaplığı Muallim Cevdet Yazmaları koleksiyonu numara . FER ’da bulunmaktadır. Şerhu Meşâriku'l-Envar: İmam Radiyy“ddîn (asan bin Muhammed es-Sağânî'nin yazdığı eserin adı Meşâriku'l-Envâri'nNebeviyye min Sıhâhi'l-Ahbâri'l-Mustafevi'dir. (adis kitabı olan bu eser adet hadis ihtiva etmektedir. İbn Melek bu kitaba bir şerh yazmış ve bu şerhte sayılmayacak kadar çok ilginç nokta zikretmiştir.38 Daha sonra da bu şerhe Mubariku'l-Ezhâr fî Şerhi Meşâriki'l-Envâr adını vermiştir.39 Kitap on iki böl“mden oluşmaktadır. (er böl“m kendi içerisinde fasıllara ayrılmaktadır. G“n“m“zde tahkik edilerek yeni baskıları yapılmıştır.40 Eserin orijinal n“shaları Diyanet İşleri Başkanlığı İstanbul M“ft“l“ğ“ Tokluoğlu, ss. -7. Katip Çelebi, Keşfü'z-Zunûn en Esâmi'l-Kütübi Ve'l-Fünûn, ter. R“şt“ Balcı , Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Cilt İstanbul, , , s. -1277, Taşköpr“l“zâde İsâmuddin Ebu'l-Hayr Ahmet Efendi, Eş-Şakâiku'n-Nu'mâniyye fî Ulemâi'd-Devleti'l-Osmâniyye, çev. Muharrem Tan , İz Yayıncılık, İstanbul, , s. ., Bursalı Mehmet Tahir Efendi, s. ., Zuhayli, s. . Nişancı Mehmed Paşa Tarihi, s. . 37 Bkz. İzzeddin Abd“llatif b. Abd“lazîz b. Emineddin İbn Melek, Şerhu Mecmai'lBahreyn, y.y. 38 Taşköpr“l“zâde s. ., Nişancı Mehmed Paşa Tarihi, s. ., Bursalı Mehmet Tahir Efendi, s. 349. Zuhayli, s. 600., Abdurrahman Halef, s. 335. 39 Katip Çelebi, cilt: 4, ss. 1347-1348. 40 Bkz. İzzeddin Abd“llatif bin Abd“laziz bin Emineddin el-(anefî, Mebariku'l-Ezhâr fî Şerhi Meşâriki'l-Envâr, thk. Ebu Muhammed Eşref bin Abd“lmaksûd bin Abdurrahim, Dâr“’l-Cil, Beyrut, 1995. 35 36 646 | Manisa Celal Bayar Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi – Cilt: , Sayı: , Mart 2017 İbn Melek ve Ailesi K“t“phanesi numara 'de ve İBB Atat“rk Kitaplığı Belediye Yazmaları koleksiyonu numara . (. bulunmaktadır. Şerhu Menar: M“ctehit âlim (anefi hukukçu Ebu'l-Berekât (âfizuddin Abdullah bin Ahmed en-Nesefî'nin Menâru'l-Envâr isimli eserine şerh olarak yazılmıştır.41 Eserin şerhi oldukça tafsilatlıdır. Fıkhın usul“n“n temel konuları detaylı bir şekilde incelenmiştir.42 Medreselerde ders kitabı olarak okutulmuş olan bu kitap çeşitli zamanlarda çoğaltılmıştır. Eserin bazı n“shaları Diyanet İşleri Başkanlığı İstanbul M“ft“l“ğ“ K“t“phanesi numara , ve 'de bulunmaktadır. Şerhu Vikâye43: Vikâyet“'r-Rivâye fî Mesâili'l-(idâye isimli kitabın yazarı Ubeydullah el-Mahbûbîdir. (anefi mezhebine mensuptur. İbn Melek bu eseri şerh etmiştir. Bu eserin başında anlatıldığına göre; kendisi bu eseri oğlu Cafer okuduğu esnada şerh etti, fakat karalama şeklinde kaldı, sonra diğer oğlu Muhammed bunu temize çekti ve şöyle dedi: "Babam Vikâye için bir şerh yazmıştı, fakat yaygınlaşmadan önce temize çektiği n“sha kaybolduğu için kitabın tamamen kaybolmasından korktum ve karalamasından bazı eklerle birlikte başka bir şerh yazdım". Bu sebepten Vikâye'nin İbn Melek'e ait iki şerhinin olduğu bilinmektedir.44 Lugat-ı Ferişteoğlu: İbn Melek bu l“gatı torunu Abdurrahman'ın Arapçayı kolay öğrenebilmesi için manzum olarak kaleme almıştır. Eserde Kur'ân-ı Kerîm'de geçen kelimeler esas alınmıştır. Bu kelimelerin anlamı T“rkçe olarak yazılmıştır. 45 Şerhu Tuhfetü'l-Müluk46: Tuhfet“'l-M“lûk isimli fıkıh kitabının yazarı Zeyn“'d-din Muhammed bin Ebî Bekr (asan er-Râzi'dir. Kendisi (anefi mezhebine mensuptur. Kâtip Çelebi bu kitap için şöyle söylemektedir: "Bu kitabı erdemli Abd“llatif bin Abd“laziz İbn Melek iç içe girmiş bir şerh ile şerh etti, bu şerhin baş tarafı şöyledir: (amd, bizi doğru yola yönelten Allah'a mahsustur…."47 Kitap içerisinde taharet, namaz, zekat, hac, cihad, farzlar diye ana böl“mler kendi Şener, "İbn Melek'in (ukuki Yön“ ve Menar Şerhi", Türk Kültüründe Tire, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, , s. . 42 Bkz. İzzeddin Abd“llatif b. Abd“lazîz b. Emineddin İbn Melek, Şerhu Menar, y.y. 43 Bursalı Mehmet Tahir Efendi, s. . 44 Katip Çelebi, cilt: , ss. -1621. 45 Muhtar, İki Kur'an Sözl“ğ“…, s. . 46 Bursalı Mehmet Tahir Efendi, s. . 47 Katip Çelebi, cilt: , s. ., Zuhayli, s. . 41Mehmet Beşeri Bilimler Sayısı | 647 Fatih SARIKAYA içlerinde tafsilatlandırılarak ele alınmıştır. Bu eser doktora konusu olarak tahkik edilip çalışılmıştır.48 Kitabün mine't-Tasavvuf49: Taşköpr“l“zade tasavvuf ilmine dair g“zel bir risalesini görd“ğ“n“ söylemesine rağmen kitabın ismini vermemektedir. Muhtemelen Kitabün mine't-Tasavvuf isimli eseri gören Taşköpr“l“zade'nin söylediğine göre bu risale İbn Melek'in, şer'i tasavvuf bilgileri alanında ne kadar yetkin ve zengin bilgi sahibi olduğunu göstermektedir.50 eş-Şâfî fi't-Tıbb: Tıp alanında yazılmış kitabıdır.51 Başka bir yerde tıp ile ilgili bir eserine rastlamadığımız İbn Melek'in bu eserini sadece Kâtip Çelebi zikretmektedir. el-Kasîdetü'l-Münferice: Kimin tarafından yazıldığını bilmediğimiz bu eser otuz beş beyittir. İbn Melek bu eserin beyitlerine “çer mısra ilave ederek onun metin kısmını ziyadeleştirerek yazmıştır.52 Şerhu Mukaddimeti'l-Fıkhiyye53: Fıkıh kitabına şerh olarak İbn Melek tarafından yazılmıştır. Eserin hangi fıkıh kitabına şerh olarak kaleme alındığı bilinmemektedir. Minyetü's-Sayyâdin fi Talimi'l-İstiyad ve Ahkâmihi54: İbn Melek tarafından yazılmış ve İslam fıkhında avcılığı ele alan bir eserdir. G“n“m“zde Said Bekdaş tarafından tahkik edilip yayınlanmıştır.55 Kitapta Allah’ın insanları rızıklandırması ile ilgili ayetlerin bir kısmı tefsir edilmiştir. Fıkıh kaidelerine göre hangi hayvanların avlanabileceği kara ve deniz hayvanları olarak ayırt edilerek anlatılmıştır. (angi hayvanların hangi şartlarda yenebileceği ve yenemeyeceği yine tafsilatlı bir şekilde ele alınmıştır.56 B İbn Melek Oğulları Cafer ve Muhammed Tespit edebildiğimiz kadarıyla İbn Melek'in iki tane oğlu vardır. Bunlardan birisi Cafer diğeri de Muhammed'dir. Çocukları Bkz. İzzeddin Abd“llatif bin Abd“laziz bin Emineddin İbn Melek, Şerhu Kitâb-ı Tuhfeti'l-Mülûk, thk. Abd“lmecid bin Abdurrahman bin Abdullah ed-Derviş Elfa li'n-Neşr ve'l-İntaci'l-Fenni, Riyad, 1428. 49 Bursalı Mehmet Tahir Efendi, s. . 50 Taşköpr“l“zâde, s. . 51 Katip Çelebi, cilt: , s. . 52 Katip Çelebi, cilt: , s. . 53 Bursalı Mehmet Tahir Efendi, s. . 54 Bursalı Mehmet Tahir Efendi, s. . 55 Bkz. Muhammed bin Abd“llatif bin Ferişte İbn Melek, Minyetü's-Seyyâdin fî Teallümi'l-İstiyad ve Ahkâmi, thk. Saîd Bektaş , Dâr“'l-Beşairi'l-İslâmiyye, Beyrut, 1999. 56 Bkz. Muhammed bin Abd“llatif bin Ferişte İbn Melek, Minyetü's-Seyyâdin… 48 648 | Manisa Celal Bayar Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi – Cilt: , Sayı: , Mart 2017 İbn Melek ve Ailesi hakkında pek bilgimiz bulunmamaktadır. Ancak çocukları da onun ilminden istifade etmiş olmalıdırlar. Kâtip Çelebi, İbn Melek'in oğlu Cafer'in Mahbûbî'nin yazdığı Vikâye kitabını daha okurken şerh etmeye başladığından bahsetmektedir.57 Bu durumda İbn Melek'in k“t“phanesinde bulunan kitapları çocukları da okumuştur. (atta onların bu kitaplardan istifadesinin artmasını sağlamak amaçlı İbn Melek şerhler dahi yazmıştır. İbn Melek'in diğer oğlu Muhammed de babasından sonra yazılı eser bırakmış olan İbn Melek ailesinden bir şahsiyettir. 1) Muhammed'e Nispet Edilen Eserler Bedru'l-Vâızîn ve Zehra'l-Âbidîn: İbn Melek'in oğlu Muhammed’in m“barek ay ve g“nlerin faziletinden bahsettiği58 aynı zamanda ahlak “zerine yazmış olduğu bir eserdir.59 Yıldırım Bayezid (an’a hediye edildiği söylenmektedir.60 Konya Bölge Yazma Eserler K“t“phanesi’nde Kon / numarası ile kayıtlıdır. Bahrü’l-Hikem: Ahlaki konuları anlatan bir eserdir. Kitap “ç böl“me ayrılmıştır. İlk böl“mde (z. Muhammed’in fazileti, kelime-i tevhid, besmele, nefis, amel-i salih, cennet, cehennem gibi konular anlatılmaktadır. İkinci böl“mde genel olarak kutsal yerler ve m“barek aylarda ibadetin fazileti, “ç“nc“ böl“mde de kıyamet anlatılmaktadır.61 Eser T“rkçe olarak yazılmış ve Osmanlı Padişahı )). Murad adına kaleme alınmıştır.62 Fezail-i Recep, Şaban, Ramazan: Recep, Şaban, Ramazan aylarının faziletlerini anlatan bir eserdir.63 Ravzatü’l-Müttekîn fi Masnuat-ı Rabbi’l-Âlemin: Gayp alemine ait bilgileri içermektedir.64 Bursalı Mehmed Tahir Efendi kitabın bir n“shasını Bağdatlı İsmail Paşa’nın k“t“phanesinde görd“ğ“n“ söylemektedir.65 Şerhu Vikaye: Babası İbn Melek’in yazdığı şerhten biraz daha farklı olan şerhtir.66 Selimiye Yazma Eser K“t“phanesi’nde Sel numarası ile kayıtlıdır. Katip Çelebi, cilt: , ss. -1621. Mecdi Mehmed Efendi, s. 67. 59 Bursalı Mehmet Tahir Efendi, s. ., Mevl“t Erdem, Bahrü’l-Hikem Hikmetler Denizi Karşılaştırmalı İnceleme, Birleşik Yayınevi, Ankara, 2009, s. 7. 60 Bursalı Mehmet Tahir Efendi, s. . 61 Bkz. Abd“llatif ibni Ferişte et-Tirevi, Bahrü’l-Hikem. İBB Atat“rk Kitaplığı Osman Engin Yazmaları koleksiyonu numara . . 62 Bursalı Mehmet Tahir Efendi, s. ., Erdem, s. . 63 Bursalı Mehmet Tahir Efendi, s. ., Erdem, s. 64 Mecdi Mehmed Efendi, s. ., Katip Çelebi, cilt: , s. . 65 Bursalı Mehmet Tahir Efendi, s. . 66 Mecdi Mehmed Efendi, s. ., Bursalı Mehmet Tahir Efendi, s. ., Erdem, s. . 57 58 Beşeri Bilimler Sayısı | 649 Fatih SARIKAYA Şerhu Mesabih: Bursalı Mehmed Tahir tarafından Abdurrahman Efendi'ye nispet edilen Mesabih Şerhi adındaki kitapta67 bulunan isimden anladığımız kadarı ile bu kitap aslında Muhammed’e aittir. Kitap yılında yazılmıştır. Bir hadis kitabı olan bu kitapta toplamda adet hadis bulunmaktadır. Katip Çelebi ise Mesabih-i S“nne kitabının hadis ihtiva ettiğini söylemesine rağmen kitabın orjinali ve şerh edilmiş halinde adet hadis bulunmaktadır. Muhammed kitabı şerh ederken hadislerin sıralamasında değişiklik yapmadan b“y“k bir kısmını şerh etmiş, bazılarını ise şerh etmemiştir.68 C) Abdurrahman Efendi İbn Melek’in torunu olan Abdurrahman Efendi, İbn Melek'in Muhammed adındaki çocuğunun oğludur.69 Eğer İbn Melek’in Abdurrahman adında başka bir torunu daha yok ise; bu şahıs İbn Melek’in Arapçayı kolay öğrenebilmesi için Lugat-ı Ferişteoğlu’nu yazdığı torunu olmalıdır. D Ferişteoğlu Abd“lmecid (urûfîliğin Anadolu ve Rumeli'de yayılmasında b“y“k rol“ olan m“ellif olduğu bilinmektedir. 70 Bu konuda Anadolu’da Nesimi’nin Mukaddimetü'l-Hakâyık isimli eseri dışında mensur ve T“rkçe olarak ilk eser yazan kişidir.71 İbn Melek ailesi “yelerinden Ferişteoğlu Abd“lmecid'in72 kim olduğu ile ilgili ş“pheler tam olarak giderilememekle beraber İbn Melek'in kardeşi olduğu gör“ş“ ağır basmaktadır. Taşköpr“l“zade, İbn Melek'in (urûfî taifesinin reisi Fazlullah et-Tebrizî'nin yandaşları arasında bulunan bir kardeşi olduğunu söylemektedir.73 Ferişteoğlu tarafından yazılmış (urûfîliğe dair telif ve terc“me eserlerde, Abd“lmecid bin Ferişte İzzeddin etTirevî k“nyesini kullanmıştır.74 Ferişteoğlu Abd“lmecid Saâdet-nâme Bursalı Mehmet Tahir Efendi, s. 351. Bkz. Muhammed bin İzzeddin Abd“llatif bin Abd“laziz b. Emin b. Firiştâ er-Rûmî, Şerhu Mesabih, thk. Nureddin Talib , Dar“’n-Nevadir, Dımaşk, Beyrut, . 69 Bursalı Mehmet Tahir Efendi, s. . 70 (“samettin Aksu, "Abd“lmecid Firişteoğlu", DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, cilt: , İstanbul, , s. . 71 Fatih Usluer ve diğerleri, Hurufilik Bilgisi Ferişteoğlu Abdülmecid Külliyatı, Gece Kitaplığı Yayınları, Ankara, , s. . 72 Munis Armağan eserinde, Şeyh Bedreddin olaylarının başlangıcında Abd“lmecid Ferişte'nin Şeyh Bedreddin ile gör“şt“ğ“nden bahsetmektedir. Bkz. Armağan, Devlet Arşivlerinde…, ss. -108., Ancak bu konuda kaynaklarda herhangibi bir bilgiye rastlamadık. Dolayısıyla bahis konusu malumata temkinli yaklaştık. 73 Taşköpr“zâde, s. . 74 Aksu, s. 134. 67 68 650 | Manisa Celal Bayar Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi – Cilt: , Sayı: , Mart 2017 İbn Melek ve Ailesi isimli eserinde isminin sonuna "et-Tireviyye" lafzını eklemiştir.75 Bu sebeple Tire'li ve İzzeddin Ferişte'nin oğlu olduğu ve dolayısıyla İbn Melek'in de kardeşi olduğu d“ş“n“lmektedir. Başka bir gör“şe göre de, Lugat-ı Kanûn-i İlâhi eserinin yazarı olan ve bu kitabında ismini Abd“lmecid bin Abdullatif bin Ferişte şeklinde kaydeden kişi İbn Melek'in kardeşi değil oğludur76 denilmektedir. Kendisinin öl“m tarihi ile ilgilide elimizde net bir bilgi bulunmamakla beraber 1459veya tarihleri olabileceği d“ş“n“lmektedir.77 Ferişteoğlu Abd“lmecid'in (urûfîliğe nasıl intisap ettiği konusunda iki farklı gör“ş vardır. Bir gör“şe göre; İbn Melek tarafından dalâlette olduğu d“ş“n“len hurûfîlerin m“rşidi Fazlullah Tebrizi'yi irşad etmek için onun yanına gönderilmiştir. Ancak bu gör“şmede Abd“lmecid Ferişte bizzat hurûfî inanç ve fikirlerini kabul ederek bir m“ddet orada kalmıştır.78 (oca İshak Efendi'nin gör“ş“ne göre ise; Ferişteoğlu Abd“lmecid, Bayezid adlı birine intisap etmiştir. Bayezid de Fazlullah (urûfî'nin79 halifelerinden olan Seyyid Şemseddin'e tabidir.80 Bu gör“ş“ Ferişteoğlu Abd“lmecid yazmış olduğu Saâdet-nâme isimli eserinde dile getirmektedir.81 Abd“lmecid Ferişte'nin yazdığı eserler şunlardır: Işknâme: Fazlullah-ı (urûfî'nin Cavidanname-i Sağir'inin kısaltılmış terc“mesi olduğu söylenmektedir.82 Ancak son yapılan araştırmalarda bu eserin Fazlullah'ın Muhabbetnâme ve Cavidannâme isimli eserlerinden elde edilmiş toplama bir çeviri olduğu ortaya çıkmıştır.83 Ahiretnâme: (urûfîlerin ahiretle ilgili inançlarından bahseder.84 Cennet ehli, cehennem ehli, ahiret hakikati, ehlullah, ilm-i led“n, eşyanın ve insanın hakikati gibi konuları ihtiva eder.85 Usluer ve diğerleri, s. . Muhtar, Dilci… , ss. -50. 77 İsmail Arıkoğlu, "Ferişteoğlu Abd“lmecid bin İzz“ddin ve )şk-Nâme", Türk Kültüründe Tire II., Tire Belediyesi, 2008, s. 218. 78 Tokluoğlu, s. . 79 (urûfîlik isimli harflerin esrarına dayanan batınî bir akımı kurup geliştiren kişi. Bkz. (“samettin Aksu, "(urûfîlik", DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, cilt: , İstanbul, 1996, s. 408. 80 Aksu, s. 134. 81 Usluer ve diğerleri, s. . 82 Abd“lbaki Gölpınarlı, Hurufilik Metinleri Kataloğu, T“rk Tarih Kurumu, Ankara, , s. ., Aksu, s. ., Arıkoğlu, s. . 83 Fatih Usluer, Hurufilik İlk Elden Kaynaklarla Doğuştan İtibaren, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, , s. ., Usluer ve diğerleri, s. . 84 Aksu, s. 134., Arıkoğlu, s. . Armağan, Devlet Arşivlerinde…. ss. -108. 85 Usluer ve diğerleri, s. . 75 76 Beşeri Bilimler Sayısı | 651 Fatih SARIKAYA Tercüme-i Habnâme: Seyyid İshak-ı Esterebadi ve Nasr“ddin (asan Ali bin Mecduddin (asan Naficî tarafından yazılan iki ayrı Hâbnâme isimli eserde anlatılan r“ya tabirlerinden derleme yapılarak oluşturulan eserdir.86 Kitapta Fazlullah-ı (urûfî'nin hayatı ve tasavvuf yoluna girişi,87 r“yaları ve onların tevilleri anlatılmaktadır.88 Kitab-ı Hutbe-i Devâzdeh İmam: Bu eser Menâkıb-ı Şeyh Safi'nin baş tarafına eklenmiştir. Ferişteoğlu Abd“lmecid'in bu eseri hurûfîlik ile ilgili değildir.89 Hidâyetnâme: Fazlullah-ı (urûfi'nin Muhabbetnâme adlı Farsça eserinin T“rkçe terc“mesi olduğu söylenmektedir.90 Ancak bunun doğru olmadığı yapılan son araştırmalarda ortaya çıkmıştır. Ferişteoğlu Abd“lmecid bu eserini dostlarının isteği “zerine yazdığını belirtmektedir.91 Lugat-ı Kânûn-ı İlâhî: yılında yazılan bu eser Kur'an-ı Kerim l“gatidir.92 Kuran-ı Kerim'den seçilen Arapça kelime 93 T“rkçeye terc“me edilmiştir. Saâdetnâme: Ferişteoğlu Abd“lmecid bu eseri; Fazlullah'ın Câvidânnâme, Arşnâme ve Muhabbetnâme isimli eserlerinden bazı böl“mlerini T“rkçeye terc“me ederek oluşturmuştur.94 Risale-i Huruf Tercümesi: (arflerden hareketle varlığın tanımlanmasının yapıldığı “ç sayfalık kısa bir terc“medir.95 Bu eserde Kuran-ı Kerim’deki bazı ayetler ve (z. Muhammed’in hadisi yorumlanmış harfler esas alınarak tevil edilmiştir.96 Sonuç X)V. ve XV. y“zyıllarda Anadolu'da kurulan beyliklerin çeşitli ilim adamlarını himaye etmeye çalıştıkları ve bunun için özel gayret sarf ettikleri bilinmektedir. Aydınoğulları Beyliği de bunun Fatih Usluer, "(urufilikte R“ya Tabirleri", Milli Folklor, Sayı: , , ss. -145., Aksu, s. 134. 88 Arıkoğlu, s. . 89 Usluer ve diğerleri, ss. -11. 90 Gölpınarlı, s. ., .Aksu, s. ., Arıkoğlu, s. . 91 Özer Şenödeyici, (urufiliği Ön Yargıdan Arındırmak Bağlamında Ferişteoğlu'nun (idayetnamesi'nin Tetkiki ve Neşri , Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı , İstanbul, , ss. -246., Usluer ve diğerleri, s. . 92 Aksu, s. ., Arıkoğlu, s. . 93 Muhtar, İki Kur'an Sözl“ğ“…, s. ., Usluer ve diğerleri, s. . 94 Usluer ve diğerleri, s. . 95 Usluer ve diğerleri, s. . 96 Bkz. İzzeddin Abd“lmecid bin Ferişte, Risale-i Huruf, İBB Atat“rk Kitaplığı, Osman Ergin Yazmaları, . . numaralı eser. 86 87 652 | Manisa Celal Bayar Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi – Cilt: , Sayı: , Mart 2017 İbn Melek ve Ailesi örneklerinden biridir. Aydınoğulları Beyliği’nin ilim ve fikir adamlarına koşulsuz ve ayrım yapmadan verdiği desteği İbn Melek ve ailesi sayesinde daha iyi görmekteyiz. Zira birbiri ile farklı d“ş“ncelere sahip olan aynı ailenin iki ferdi de Aydınoğulları Beyliği’nde kendilerine yer bulabilmişlerdir. Bunlardan İbn Melek Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulan birçok eser bırakmıştır. Kardeşi Abd“lmecid Ferişte ise hurûfîlik “zerine birçok eser yazmıştır. Bu eserler Anadolu ve Rumeli'de hurûfîliğin yayılmasında etkili olmuş ve uzun s“re tesirini devam ettirmiştir. Dolayısıyla İbn Melek ve ailesi her ne kadar Aydınoğulları Beyliği döneminde ve beyliğin himayesinde yaşamış olsalar da bıraktıkları tesir Osmanlı Devleti’nde dahi devam etmiştir. KAYNAKÇA Abdüllatif ibn Ferişte et-Tirevi, Bahrü’l-Hikem. (I�BB Atatürk Kitaplığı Osman Engin Yazmaları koleksiyonu numara 297.8 297.8 1) AKIN, Himmet (1968), Aydınoğulları Tarihi Hakkında Bir Araştırma, Anakara U� niversitesi Basımevi, Ankara. AKSU, Hüsamettin (1996), "Hurûfı̂lik", DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, C. 18, I�stanbul, s. 438. AKSU, Hüsamettin (1996), "Abdülmecid Firişteoğlu", DI�A, Diyanet Vakfı Yayınları, C. 13, I�stanbul, 1996, s. 135. ARIKOG� LU, I�smail (2008), "Ferişteoğlu Abdülmecid bin I�zzüddin ve Işk-Nâme", Türk Kültüründe Tire II., Tire Belediyesi. ARMAG� AN, A.Munis (2003), Devlet Arşivlerinde Tire, Bilkar Bilge Karınca Matbaacılık, I�zmir. BAKTIR, Mustafa (1999), "I�bn Melek", DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, C. 20, I�stanbul. BAKTIR, Mustafa (2008), "I�bni Melek'in Meşariku'l-Envar Şerhinde Hadisleri Tahlil Metodu ve Bazı Yeni Tesbitler", Türk Kültüründe Tire II, (haz. Mehmet Şeker, Arzu Taşcan), Tire Belediyesi, I�zmir, 2008, ss. 209-216. BOA. TD. 166, s. 383. Bursalı Mehmet Tahir Efendi (y.y), Osmanlı Müellifleri, (haz. A.Fikri Yavuz-I�smail O� zen), Meral Yayınevi, C. 1, I�stanbul. ERDEM, Mevlüt (2009), Bahrü’l-Hikem Hikmetler Denizi Karşılaştırmalı İnceleme, Birleşik Yayınevi, Ankara. ERDEM, Sami (1993), Seyyid Bey: Hayatı ve Eserleri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara U� niversitesi. Evliya Çelebi, Seyahatname, (haz. Seyit Ali Kahraman), 1. Kitap, YKY yayınları, C. 9, I�stanbul, 2011. Beşeri Bilimler Sayısı | 653 Fatih SARIKAYA GO� KBULUT, Hasan (2001), "Kafiyeci", DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, C. 24, I�stanbul, ss. 154-155. GO� LPINARLI, Abdülbaki Hurufilik Metinleri Kataloğu, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1973. GU� MU� Ş, Sadreddin (1993), "Cürcânı̂, Seyyid Şerı̂f", DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, C. 8, I�stanbul, ss. 134-136. İbn Battuta, Ebu Abdullah Muhammed Tancî, İbn Battuta Seyahatnamesi, çev. A. Sait Aykut , C. ), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2004. I�zzeddin Abdüllatif bin Abdülazı̂z b. Emineddin I�bn Melek, Şerhu Mecmai'l-Bahreyn, y.y. (D. I�. B. I�stanbul Müftülüğü Kütüphanesi numara 151, 152, 322, 323, 324’de kayıtlı eser) I�zzeddin Abdüllatif bin Abdülazı̂z b. Emineddin I�bn Melek, Şerhu Menar, y.y. (D. I�. B. I�stanbul Müftülüğü Kütüphanesi numara 250, 325’de kayıtlı eser) I�zzeddin Abdüllatif bin Abdülaziz bin Emineddin el-Hanefı̂, Mebariku'l-Ezhâr fî Şerhi Meşâriki'l-Envâr, (thk. Ebu Muhammed Eşref bin Abdülmaksûd bin Abdurrahim), Dârü’l-Cil, Beyrut, 1995. I�zzeddin Abdüllatif bin Abdülaziz bin Emineddin I�bn Melek, Şerhu Kitâb-ı Tuhfeti'l-Mülûk, (thk. Abdülmecid bin Abdurrahman bin Abdullah ed-Derviş) Elfa li'n-Neşr ve'l-I�ntaci'l-Fenni, Riyad, 1428. I�zzeddin Abdülmecid bin Ferişte, Risale-i Huruf, (I�BB Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Yazmaları, 297.7 297.7 1 numaralı eser.) Katip Çelebi, Keşfü'z-Zunûn en Esâmi'l-Kütübi Ve'l-Fünûn, (ter. Rüştü Balcı), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, C. 4 I�stanbul, 2007. Mecdi Mehmed Efendi, Şekâik-i Numâniyye ve Zeyilleri Hadaik EşŞekâyık, (haz. Abdülkadir O� zcan), Çağrı Yayınları, C. I., I�stanbul, 1979. Muhammed bin Abdüllatif bin Ferişte I�bn Melek, Minyetü'sSeyyâdin fî Teallümi'l-İstiyad ve Ahkâmi, (thk. Saı̂d Bektaş), Dârü'lBeşairi'l-I�slâmiyye, Beyrut, 1999. Muhammed bin I�zzeddin Abdüllatif bin Abdülaziz b. Emin b. Firiştâ er-Rûmı̂, Şerhu Mesabih, (thk. Nureddin Talib), Darü’n-Nevadir, Dımaşk, Beyrut, 2012. Muhammed Zuhayli, Mercaü'l-ulumi'l-İslâmiyye : tarifuha-târîhuhaeimmetuha-ulemauha-mesadiruha-kütübuha, Dârü'l-Ma'rife, Dımaşk., t.y. MUHTAR, Cemal (1994), "Dilci I�bn Melek", Türk Kültüründe Tire, (haz. Mehmet Şeker), Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, ss. 49-50. 654 | Manisa Celal BayarU niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi – Cilt: , Sayı: , Mart 2017 İbn Melek ve Ailesi MUHTAR, Cemal (1993), İki Kur'an Sözlüğü Lugat-ı Ferişteoğlu ve Lugat-ı Kanun-ı İlahi, Marmara U� niversitesi I�lahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, I�stanbul. Necm Abdurrahman Halef (1142), İstidrakat ala tarihi't-türasi'lArabi : kısmu ilmi'l-hadis, Dâru I�bni'l-Cevzi, C. 4, Cidde. Nişancı Mehmed Paşa (1571), Hadisât, Kamer Yayınları, I�stanbul, 1983. Nişancızade Muhammed bin Ahmed, Mir'at-i Kâinât, (sad. A. Faruk Meyan), Berekât Yayınevi, C. 2, I�stanbul. SATAN, Ali, Halifeliğin Kaldırılması, Gökkubbe Yayınları, I�stanbul, 2008, ss. 216-225., Seyyid Bey (1333), Usul-i fıkıh: Medhal, Matbaa-i Âmire, Cilt: , İstanbul. SÖZEN, Metin , Anadolu Medreseleri-Selçuklular ve Beylikler Devri, İstanbul Teknik Üniversite Matbaası, C. ))., İstanbul. ŞENER, Mehmet , "İbn Melek Medresesi ve Burada Yetişen Alimler", Türk Kültüründe Tire II, (haz. Mehmet Şeker, Arzu Taşcan , Tire Belediyesi, )zmir. ŞENER, Mehmet (1994), "I�bn Melek'in Hukuki Yönü ve Menar Şerhi", Türk Kültüründe Tire, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, ss. 43-52. ŞENO� DEYI�CI�, O� zer (2009), “Hurufiliği O� n Yargıdan Arındırmak Bağlamında Ferişteoğlu'nun Hidayetnamesi'nin Tetkiki ve Neşri”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 3, I�stanbul, ss. 87-146., Taşköprülüzâde I�sâmuddin Ebu'l-Hayr Ahmet Efendi, Osmanlı Bilginleri Eş-Şakâiku'n-Nu'mâniyye fî Ulemâi'd-Devleti'l-Osmâniyye, (çev. Muharrem Tan), I�z Yayıncılık, I�stanbul, 2007. Taşköprüzade, Şekaik-i Numâniyye fî ulemâi'd-Devleti Osmaniyye, Beyrut, 1975. TOKLUOG� LU, Faik (1959), Tire'de Yetişen Alim, Şair, Mütefekkir ve Mutasavvıflar, Ragıp Basımevi, Tire. ULUG� , Neşit Hakkı (1975), Halifeliğin Sonu, Türkiye I�ş Bankası Yayınları, I�stanbul. USLUER, Fatih, Hurufilik İlk Elden Kaynaklarla Doğuştan İtibaren, Kabalcı Yayınevi, I�stanbul, 2009. USLUER, Fatih (2011), "Hurufilikte Rüya Tabirleri", Milli Folklor, S. 23, ss. 134-145., USLUER, Fatih, O� zer ŞENO� DEYI�CI� ve I�smail ARIKOG� LU (2014), Hurufilik Bilgisi Ferişteoğlu Abdülmecid Külliyatı, Gece Kitaplığı Yayınları, Ankara. Beşeri Bilimler Sayısı | 655 Fatih SARIKAYA UZUNÇARŞILI, I�smail Hakkı (1969), Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara. U� NVER, A.Süheyl (1960), "I�limler Tarihimizde Aydınoğlu I�sa Beyle Şahsına Ait Mecmuanın Ehemmiyeti Hakkında", Belleten, C. XXIV, Ankara. YI�NANÇ, M. Halil (1929), Düsturnamei Enverî Medhal, Türk Tarih Tercümanı Külliyatı, I�stanbul. 656 | Manisa Celal BayarU niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi – Cilt: , Sayı: , Mart 2017