Stanje kulturne baštine Crne Gore

MINISTARSTVO KULTURE I MEDIJA Stanje kulturne baštine Crne Gore MINISTARSTVO KULTURE I MEDIJA Stanje kulturne baštine Crne Gore Podgorica 2006 IZDAVAČ Ministarstvo kulture i medija ZA IZDAVAČA Prof. dr Vesna Kilibarda UREDNIK Predrag Malbaša LEKTOR Veljko Martinović KOREKTORI Smiljana Radusinović, Veljko Martinović PRELOM Vladimir Papić DIZAJN I ŠTAMPA DPC - Podgorica TIRAŽ 500 U U nastojanju da javnosti i subjektima odlučivanja predoči stanje i potencijale kulturne baštine u Crnoj Gori, izazove sa kojima se ona u postojećim uslovima suočava, a u cilju definisanja njenog mjesta, uloge, novog načina zaštite i valorizacije primjerenih evropskim standardima, Ministarstvo kulture i medija je od 2003. godine težište svog rada stavilo na ovaj značajni kulturni, društveni i državni segment. S obzirom da je za vođenje svake ozbiljne i kreativne politike i donošenje zakonske regulative neophodna cjelovita analitička osnova, Ministarstvo je pristupilo temeljnom sagledavanju stanja u svim oblastima kulturne baštine i djelatnostima ostvarivanja njene zaštite, i to prvi put poslije više decenija. Obimnost posla i aktuelnost problematike odredili su metodološki i koncepcijski pristup ovom poslu. Prvo je, u toku 2004. i 2005. godine, sagledano stanje nepokretne kulturne baštine, tj. nepokretnih spomenika kulture i arheoloških lokaliteta, a potom, u toku 2006. godine, sagledano je stanje pokretne kulturne baštine, i to kroz pregled ostvarivanja arhivske, bibliotečke, muzejske i kinotečke djelatnosti. Na sagledavanju stanja i izradi analitičkih izvještaja angažovana su stručna lica zaposlena u republičkim i opštinskim ustanovama kulture i resornim državnim organima. Polazeći od jedinstvenih ciljeva i zadataka, oni su kroz timski rad, zavisno od predmetne oblasti, neposrednim uvidom i korišćenjem raspoložive dokumentacije, prikupili relevantne podatke i informacije o predmetima kulturne baštine, njihovom stanju, pravnom statusu, stručnoj istraženosti i obrađenosti, pravnoj, tehničkoj i fizičkoj zaštiti; subjektima zaštite, njihovoj organizaciji, nadležnostima i aktivnostima na ostvarivanju utvrđene uloge i funkcija; regulativnim pravilima; prostornim uslovima; kadrovskim potencijalima; ostvarenim rezultatima i evidentnim nedostacima. Na bazi utvrđenog činjeničnog stanja sačinjeni su analitički izvještaji o stanju u pojedinim oblastima kulturne baštine sa završnom ocjenom stanja i predlogom mjera. S obzirom da su izvještaji o stanju kulturne baštine rađeni u skladu sa Programom rada Vlade Republike Crne Gore, kao organa izvršne vlasti nadležnog za utvrđivanje unutrašnje i spoljne politike države, Ministarstvo je, radi prilagođavanja izvještaja namjeni i nivou izvještavanja, u konačnim tekstovima izvršilo određene manje korekcije. Vlada Republike Crne Gore razmotrila je i prihvatila sve podnijete izvještaje o stanju kulturne baštine u Crnoj Gori i, u cilju otklanjanja utvrđenih nedostataka i prevazilaženja nepovoljnog stanja, zadužila pojedine subjekte da u određenim rokovima izvrše obaveze iz svoje nadležnosti. Objedinjavanje svih usvojenih izvještaja o stanju kulturne baštine u Crnoj Gori u jednu publikaciju ima za cilj da zainteresovanoj, ne samo stručnoj javnosti, omogući uvid u cjelinu i suštinu ove problematike, i to u cilju budućeg definisanja politike i sistema zaštite, izrade nove zakonske i podzakonske regulative, uspostavljanja realne i savremeno koncipirane institucionalne organizacije vršenja poslova i obezbjeđivanja uslova za njihovo kreativno ostvarivanje i razvoj, u skladu sa evropskim normama i standardima. Ministarstvo kulture i medija Ministarstvo kulture i medija najsrdačnije se zahvaljuje svim saradnicima koji su učestvovali u prikupljanju i obradi materijala korišćenog za izradu izvještaja o stanju kulturne baštine Crne Gore i to: Miloradu Bajkoviću, Semiru Bučanu, Maji Ćetković, Željku Čelebiću, Zorici Čubrović, Marini Đerekarac, Mileni Filipović, Zdravku Gagoviću, Slavici Jovanović, Gojku Kastratoviću, Prof. dr Vesni Kilibardi, Dragici Lompar, Lidiji Ljesar, Predragu Malbaši, Milici Martić, Zorani Milošević, Slobodanu Mitroviću, Mr Zorici Mrvaljević, Tomu Miljiću, Marini Pavićević, Snežani Pejović, Srđanu Pejoviću, Budimiru Radoviću, Pavlu Radomanu, Smiljani Radusinović, Aleksandaru Samardžiću, Novici Samardžiću, Tijani Samardžić, Kseniji Sekulić, Zoranu Šoškiću, Tanji Vujović, dr Zdravku Vukčeviću, Veroniki Varajić, Vladimiru Vukmiroviću, Momiru Vučkoviću, Žani Žunić. 6 Sadržaj I Izvještaj o stanju nepokretne kulturne baštine II Izvještaj o muzejskoj djelatnosti 67 III Izvještaj o bibliotečkoj djelatnosti 111 IV Izvještaj o crnogorskom filmskom fondu 167 Izvještaj o arhivskoj djelatnosti 181 V 7 9 Izvještaj o stanju nepokretne kulturne baštine Izvještaj o stanju nepokretne kulturne baštine SADRŽAJ I UVOD .................................................................................................................................................................................................13 1. Kulturna baština .......................................................................................................................................................................13 2. Cilj i koncept Izvještaja ............................................................................................................................................................13 3. Istorijat djelatnosti zaštite........................................................................................................................................................13 4. Razvoj institucija zaštite ........................................................................................................................................................... 14 II DRUŠTVENI SUBJEKTI U SISTEMU ZAŠTITE ...................................................................................................................15 1. Država .........................................................................................................................................................................................15 2. Lokalna samouprava ...............................................................................................................................................................15 3. Obrazovanje ...............................................................................................................................................................................15 4. Mediji ..........................................................................................................................................................................................16 5. NVO sektor – strukovna udruženja ........................................................................................................................................16 6. Evropski principi zaštite ...........................................................................................................................................................16 III DJELATNOST ZAŠTITE SPOMENIKA KULTURE ............................................................................................................18 1. Programska osnova ...................................................................................................................................................................18 2. Zakonska regulativa.................................................................................................................................................................18 3. Ministarstvo kulture i medija ..................................................................................................................................................20 4. Institucije zaštite........................................................................................................................................................................20 4.1. Republički zavod za zaštitu spomenika kulture .........................................................................................................20 4.2. Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture ........................................................................................................21 4.3. Centar za arheološka istraživanja Crne Gore ............................................................................................................21 4.4. Finansiranje, kadrovski i tehnički potencijal institucija zaštite ...............................................................................22 5. Međunarodna saradnja ...........................................................................................................................................................25 5.1. Regionalni program Savjeta Evrope za kulturno i prirodno nasljeđe Jugoistočne Evrope. ................................26 5.2. Jadransko jonska inicijativa ..........................................................................................................................................26 5.3. UNESCO ..........................................................................................................................................................................26 5.4. FORMEZ – Centar za unapređenje javne administracije pod okriljem Vlade Italije. ........................................26 5.5. Projekat Britanskog savjeta – Obrazovanje i obuka u oblasti kulturnog i prirodnog nasljeđa u Crnoj Gori u okviru Fonda za kulturno i prirodno nasljeđe u jugoistočnoj Evropi......................................................27 5.6. INTERREG III A-a .........................................................................................................................................................27 5.7. Donacija Vlade Norveške za spomenike kulture i ustanove kulture na Cetinju ...................................................27 IV STANJE NEPOKRETNE KULTURNE BAŠTINE ...................................................................................................................28 1. Postupak utvrđivanja stanja.....................................................................................................................................................28 2. Stanje registara nepokretnih spomenika kulture................................................................................................................28 2.1. Registri nepokretnih spomenika kulture prema Zakonu o zaštiti spomenika kulture iz 1960. godine ............28 2.2. Registri spomenika kulture prema Zakonu o zaštiti spomenika kulture iz 1977. godine ...................................29 2.3. Registri spomenika kulture prema Zakonu o zaštiti spomenika kulture iz 1991. godine..................................29 2.4. Ostali nedostaci ...............................................................................................................................................................30 3. Zaštićena okolina nepokretnih spomenika kulture ............................................................................................................30 4. Proglašenje spomenika kulture .............................................................................................................................................30 5. Prethodna zaštita objekata koji imaju spomenička svojstva ..............................................................................................30 6. Nadzor......................................................................................................................................................................................... 31 7. Vlasnički odnosi ........................................................................................................................................................................ 31 8. Nepokretni spomenici kulture u Crnoj Gori.......................................................................................................................... 31 9. Devastacija spomenika kulture ............................................................................................................................................... 41 9.1. Faktori devastacije ...........................................................................................................................................................47 9.2. Drastični primjeri devastacije spomenika kulture .....................................................................................................48 9.3. Ugroženost spomeničkih svojstava................................................................................................................................49 10. Dosadašnje aktivnosti na sprečavanju devastacija spomenika kulture .......................................................................... 51 11. Ulaganje RCG u investiciono održavanje spomenika kulture ..........................................................................................52 12. Analiza stanja spomenika kulture po vrstama ...................................................................................................................54 12.1. Urbane cjeline i ruralna naselja..................................................................................................................................54 12.2. Arheološki lokaliteti ......................................................................................................................................................54 12.3. Sakralni spomenici .......................................................................................................................................................54 12.4. Profani spomenici kulture ............................................................................................................................................57 12.5. Fortifikacije ....................................................................................................................................................................58 V OCJENA STANJA ...........................................................................................................................................................................59 VI PREDLOG MJERA .......................................................................................................................................................................62 11 Izvještaj o muzejskoj djelatnosti Izvještaj o stanju nepokretne kulturne baštine SADRŽAJ . I UVOD ................................................................................................................................................... 71 1. Pojam i značaj muzejske djelatnosti .............................................................................................. 71 2. Cilj i koncept Izvještaja ................................................................................................................. 71 3. Razvoj muzejske djelatnosti u Crnoj Gori..................................................................................... 71 4. Propisi o muzejskoj djelatnosti u Crnoj Gori ............................................................................... 72 II ULOGA DRUŠTVENIH SUBJEKATA U MUZEJSKOJ DJELATNOSTI........................................ 73 1. Država............................................................................................................................................ 73 2. Lokalna samouprava ...................................................................................................................... 73 3. Obrazovanje ................................................................................................................................... 73 4. Mediji ............................................................................................................................................ 74 5. Strukovna udruženja i muzejska djelatnost ................................................................................... 74 6. Međunarodni sistem zaštite kulturne i prirodne baštine ................................................................ 74 7. Teorijski osnov za obavljanje muzejske djelatnosti....................................................................... 75 III ORGANIZACIJA MUZEJSKE DJELATNOSTI .................................................................. 77 1. Programska osnova ........................................................................................................................ 77 2. Analiza važeće legislative sa posebnim osvrtom na nedostatke i neadekvatna rješenja ............... 77 2.1. Kategorije koje su donesene solidno i usklađeno sa načelima struke .................................. 78 2.2. Kategorije koje su loše riješene sa aspekta muzeologije ...................................................... 79 2.3.Neadekvatna, zastarjela i pogrešna rješenja, koja krše međunarodne standarde ................. 79 2.4. Loše definisana rješenja........................................................................................................ 80 2.5. Pitanja od značaja za muzejsku djelatnost koja nijesu zakonom uređena ............................ 81 3. Subjekti u obavljanju muzejske djelatnosti ................................................................................... 81 3.1. Ministarstvo kulture i medija ................................................................................................ 81 3.2 . Ustanove koje obavljaju muzejsku djelatnost ...................................................................... 82 3.3. Narodni muzej Crne Gore ..................................................................................................... 83 3. 4. Pomorski muzej Crne Gore .................................................................................................. 85 3.5. Prirodnjački muzej Crne Gore .............................................................................................. 86 3.6. Centar savremene umjetnosti Crne Gore - Umjetnički sektor .............................................. 86 IV STANJE U MUZEJSKOJ DJELATNOSTI CRNE GORE................................................................ 88 1. Postupak utvrđivanja stanja ........................................................................................................... 88 2. Pravni osnov za obavljanje muzejske djelatnosti u ustanovama ................................................... 88 3. Stanje u muzejskoj dokumentaciji ................................................................................................. 89 4. Uslovi za obavljanje muzejske djelatnosti .................................................................................... 90 4.1. Muzejski materijal................................................................................................................. 90 4.2. Kadrovska osposobljenost subjekata koji vrše poslove muzejske djelatnosti ....................... 91 4.3. Prostor i oprema ................................................................................................................... 92 4.4. Način finansiranja................................................................................................................. 93 5. Prikaz stanja u zaštiti muzejskog materijala .................................................................................. 93 6. Informacija o stanju u Centralnom registru pokretnih spomenika kulture .................................... 94 7. Analiza postojeće mreže ustanova u obavljanju muzejske djelatnosti .......................................... 95 8. Analiza vršenja nadzora u oblasti muzejske djelatnosti ................................................................ 96 8.1. Nadrzor nad zakonitošću rada muzeja ................................................................................. 96 8.2. Nadzor nad čuvanjem i održavanjem materijala koji se nalazi van Muzeja ........................ 97 9. Matičnost u muzejskoj djelatnosti i Dokumentaciono-matična služba Narodnog muzeja Crne Gore ............................................................................................................. 98 10. Turistička valorizacija muzejske djelatnosti u Crnoj Gori .......................................................... 99 V OCJENA STANJA ............................................................................................................................ 101 Prilog: Tabela I – Način sprovođenja muzejske dokumentacije Tabela II – Muzejski materijal Tabela III – Kadrovska struktura Tabela IV – Struktura prostora za obavljenje djelatnosti 69 Izvještaj o stanju nepokretne kulturne baštine Izvještaj o bibliotečkoj djelatnosti 111 SADRŽAJ I UVOD ........................................................................................................................................................................................ 115 1. Cilj i koncept Izvještaja....................................................................................................................................................115 2. Bibliotečka djelatnost i njen značaj...............................................................................................................................115 3. Istorijat bibliotečke djelatnosti kroz istorijat legislative i institucionalni razvoj nosilaca djelatnosti.................115 II DRUŠTVENI SUBJEKTI I SAVREMENA BIBLIOTEČKO - INFORMACIONA DJELATNOST .....................118 1. Država................................................................................................................................................................................118 2. Ministarstvo kulture i medija.........................................................................................................................................118 3. Lokalna samouprava......................................................................................................................................................119 4. NVO sektor – strukovna udruženja..............................................................................................................................119 5. Obrazovanje.....................................................................................................................................................................120 6. Mediji................................................................................................................................................................................120 7. Evropski standardi i komparativni pregled prakse u Regionu u ovoj oblasti...................................................121 8. Analiza važeće legislative (zakoni i podzakonska akta) sa posebnim osvrtom na nedostatke i neadekvatna rješenja.............................................................................................122 III STANJE BIBLIOTEČKE DJELATNOSTI .....................................................................................................................125 1. Postupak utvrđivanja stanja...........................................................................................................................................125 2. Tipologija biblioteka (sa aspekta stručnog kadra, fondova, prostora i tehničko-tehnološke opremljenosti)....................................................................................................................................125 2.1. Centralna narodna biblioteka “Đurđe Crnojević”............................................................................................127 2.2. Narodne (gradske) biblioteke .............................................................................................................................132 2.3. Visokoškolske biblioteke ...................................................................................................................................... 137 2.4. Školske biblioteke ................................................................................................................................................. 141 2.5. Naučne i specijalne biblioteke .............................................................................................................................148 2.6. Biblioteke vjerskih zajednica ...............................................................................................................................148 3. Analiza kadrovske osposobljenosti biblioteka ............................................................................................................149 4. Analiza nadzora s posebnim osvrtom na rad matične službe ................................................................................152 5. Bibliotečko-informacioni sistem Crne Gore -Virtuelna biblioteka Crne Gore (VBCG) .......................................153 6. Zaštita bibliotečkog materijala.....................................................................................................................................154 7. Društveni status biblioteka ............................................................................................................................................156 8. Međunarodna saradnja i integracioni procesi ...........................................................................................................158 IV OCJENA STANJA .................................................................................................................................................................159 V PREDLOG MJERA................................................................................................................................................................ 161 Izvještaj o crnogorskom filmskom fondu SADRŽAJ I ZNAČAJ FILMSKE GRAĐE ....................................................................................................................................................... 171 II ISTORIJAT FILMSKIH ZAPISA O CRNOJ GORI ................................................................................................................ 171 III RAZVOJ CRNOGORSKE KINEMATOGRAFIJE ..................................................................................................................172 IV FOND FILMOVA CRNOGORSKE KINEMATOGRAFIJE................................................................................................173 V FILMOVI CRNOGORSKIH AUTORA REALIZOVANI IZVAN CRNE GORE.........................................................................................................................................................................173 VI STANJE CRNOGORSKOG FILMSKOG FONDA I FILMSKOG MATERIJALA O CRNOJ GORI .............................. 174 1. Fond filmova Lovćen filma .................................................................................................................................................... 174 2. Fond filmova Filmskog studija i Zeta filma ....................................................................................................................... 174 3. Fond žurnalskih storija i filmska građa Televizije Crna Gora .......................................................................................175 4. Obim prikupljenog materijala crnogorske kinematografije............................................................................................175 VII OPREMLJENOST CRNOGORSKE KINOTEKE ZA ČUVANJE I ZAŠTITU CRNOGORSKOG FILMSKOG FONDA ........................................................................................................................................175 VIII OCJENA STANJA......................................................................................................................................................................177 IX PREDLOG MJERA ......................................................................................................................................................................177 Izvještaj o arhivskoj djelatnosti SADRŽAJ I UVOD ...............................................................................................................................................................................................185 1. Uvod u arhivsku djelatnost ....................................................................................................................................................185 2. Cilj i koncept Izvještaja ..........................................................................................................................................................186 3. Istorijat arhivske struke na tlu Crne Gore, uz institucionalni razvoj i istorijat legislative ..........................................187 II DRUŠTVENI SUBJEKTI U SISTEMU ZAŠTITE ARHIVSKE (dokumentarne) BAŠTINE ......................................... 191 1. Stvaraoci i imaoci arhivske građe ....................................................................................................................................... 191 2. Država .......................................................................................................................................................................................192 3. Lokalna samouprava .............................................................................................................................................................192 4. NVO sektor – strukovna udruženja ......................................................................................................................................192 5. Obrazovanje u oblasti arhivistike i arhivske djelatnosti ..................................................................................................194 6. Mediji ........................................................................................................................................................................................195 7. Evropski standardi i preporuke u oblasti arhivske djelatnosti sa komparativnim pregledom arhivske prakse u regionu i Evropi ...........................................................................................................................................................196 III ARHIVSKA DJELATNOST .......................................................................................................................................................201 1. Programska osnova .................................................................................................................................................................201 2. Zakonska regulativa.............................................................................................................................................................. 202 4. Institucija arhiva i drugi imaoci u zaštiti arhivske građe............................................................................................... 203 5. Međunarodna saradnja ....................................................................................................................................................... 208 IV STANJE ARHIVSKE (dokumentarne) BAŠTINE I ARHIVSKE DJELATNOSTI U CRNOJ GORI ............................ 211 1. Postupak utvrđivanja stanja................................................................................................................................................... 211 2. Analiza postojećeg institucionalnog organizovanja u obavljanju arhivske djelatnosti ................................................ 211 3. Analiza vršenja nadzora i preduzetih mjera u cilju zaštite arhivske kulturne baštine ............................................... 220 4. Arhivska građa u Državnom arhivu .................................................................................................................................... 225 5. Arhivska građa van Arhiva ................................................................................................................................................... 228 6. Kadrovska i tehnička osposobljenost u vršenju arhivske djelatnosti ............................................................................ 229 7. Prisutni i mogući oblici oštećenja ili nezaštićenosti arhivske (dokumentarne) baštine ............................................. 234 8. Pregled sprovedenih mjera tehničkotehnološke zaštite arhivske (dokumentarne) baštine ..................................... 236 9. Finansiranje arhivske djelatnosti......................................................................................................................................... 238 V REZIME IZVJEŠTAJA ................................................................................................................................................................. 241 VI OCJENA STANJA .........................................................................................................................................................................245 VII PREDLOG MJERA ...................................................................................................................................................................247 VIII TERMINOLOŠKI RJEČNIK .................................................................................................................................................248 183