Świat Emocji Nauczyciela Polonisty

AC TA UNI V E R S IT A T IS F O L IA L 1N G U IS T IC A L O D Z IE N S IS 44, 2007 _____ https://doi.org/10.18778/0208-6077.44.03 M a łg o rza ta G a ja k -T o cze k Ś W IA T E M O C JI N A U C Z Y C IE L A P O L O N IS T Y Ś r od ek te ż m a sw ó j środ e k C h c ę d o jś ć d o środ k a t e g o środ ka. Ś ro d ek t e g o środ k a T e ż m a sw ó j śro d ek . C h c ę d o jś ć d o śro d k a w s z y s tk ic h śr od k ów . A . Ś w ir s z c z y ń s k a N a u c z y c ie l w sw o je j c o d z ie n n e j p ra c y p o s łu g u je s ię s ło w e m . C e le m ty ch o d d z ia ły w a ń j e s t d ru g i c z ło w ie k , d o ra s ta ją c y , ro z w ija ją c y się , d o jrz e w a ją c y , w d ro d z e k u d o ro s ło ś c i. E d u k a c ja j e s t z ja w is k ie m n a s ta w io n y m n a k o m u n ik a c ję , w k tó re j n a u c z y c ie l i u c z eń j a w i ą się ja k o w s p ó łu c z e s tn ic z ą c y p a rtn e rz y . Z a p e w n ia j ą ję z y k . W z a je m n e in te ra k c je w p ro c e s ie n a u c z a n ia i w y c h o w a n ia s ą z w ią z a n e z n a d a w a n ie m , o d b ie ra n ie m i in te rp re to w a n ie m k o m u n ik a tó w . P ro c es ten p o le g a w ię c na w y m ia n ie m ię d z y o so b a m i p rz e k a z ó w z a w ie ra ją c y c h in fo rm a c je . N a u ż y te k p o d ję ty c h tu ro z w a ż a ń p rz y jm u ję , że k o m u n ik a c ja to „ z d o ln o ś ć p o s łu g iw a n ia s ię z n a k ie m z a ró w n o w s p o s ó b s k u te c z n y , j a k i d o s to ­ s o w a n y d o s y tu a c ji ze w z g lę d u n a o c z e k iw a n ia , ja k ie m a ro z m ó w c a w o b e c s łu c h a c z a , c e le , ja k ie s o b ie s ta w ia m ó w c a , o ra z s p o łe c z n e , k o n w e n c jo n a ln e reg u ły u ż y c ia j ę z y k a ” 1. J ę z y k j e s t ty m n a rz ę d z ie m , k tó re tw o rz y o b ra z św ia ta . P ra w d z iw ie d o b re , rz e te ln e , s p ra w n e k o m u n ik o w a n ie w y m a g a ta k ie g o d o b o ru ś ro d k ó w ję z y k o w y c h , by z a p o m o c ą ich ró ż n o ro d n o ś c i k o n s tru o w a ć te k s ty s to s o w n e d o o k o lic z n o ś c i, s y tu a c ji m ó w ie n ia , in te n c ji, p a rtn e ra d ia lo g u . ^ K a ż d e m u z u c z e s tn ik ó w te g o ty p u s y tu a c ji z a w s z e to w a rz y s z ą e m o c je , k tó - ^ , r y c h ro la j e s t ró ż n o ro d n a i je d n o c z e ś n ie in d y w id u a ln a . M o g ą o n e w s p ie ra ć b ą d ź - - —w z n a c z ą c y s p o s ó b h a m o w a ć p o ż ą d a n e re a k c je . P o n ie w a ż u ru c h a m ia się j e ! ^ ,w o d p o w ie d z i n a m a ją c e z n a c z e n ie d la p o d m io tu b o d ź c e p ły n ą c e z o to c z e n ia 1 B a d a n ia n a d ro zw o je m ję z y k a d zie c k a , red. G . W . S h u gar, M . S m o c z y ń s k a , W a rs za w a 1980. lu b z w n ę trz a o rg a n iz m u ” 2, to ty m s a m y m s ą n ie ro z e rw a ln ie z w ią z a n e z p r o c e ­ se m k o m u n ik a c ji, a w ię c m o ż n a p o w ie d z ie ć , że s ta n o w ią je d e n z n o ś n ik ó w in fo rm a c ji. S tą d w y n ik a ich w a g a i w a ż n o ś ć d la k a ż d e g o n a u c z y c ie la czy w y k ła d o w c y , a w s z c z e g ó ln o ś c i d la p o lo n is ty . C h o d z i b o w ie m o to , b y w s z y s t­ k ie e le m e n ty p rz e k a z u b y ły k o m p le m e n ta rn e , b y u c z n io w ie o trz y m a li s p ó jn ą , z g o d n ą z in te n c ją s w o je g o d u c h o w e g o p rz e w o d n ik a s u g e s tię , iż w ie rz y o n w tre ś c i p rz e z s ie b ie g ło sz o n e . P isz ą c o e m o c ja c h , m u s z ę ró w n ie ż w s p o m n ie ć o u c z u c ia c h . W y m ie n io n e p o ję c ia są p ra w ie s y n o n im ic z n e 3. P rz e c ie ż u c z u c ie to s p e c y fic z n a d la c z ło w ie k a e m o c ja w y w o ła n a z a s p o k o je n ie m lu b n ie tzw . p o trz e b w y ż s z y c h , a lb o w z g lę d n ie trw a łe u s to s u n k o w a n ie e m o c jo n a ln e w o b e c o k re ś lo n y c h o s ó b , in sty tu c ji, idei i ich s y m b o li4. U p ra s z c z a ją c , m o ż e m y p o w ie d z ie ć , że g r a n ic ą m ię d z y e m o c ja m i a u c z u c ia m i j e s t c z a s trw a n ia re a k c ji. S tą d w d a lsz e j c z ę ś c i n in ie js z e g o a rty k u łu o b y d w a o k re ś le n ia p o z w o lę s o b ie u ż y w a ć w y m ie n n ie n a z a s a d z ie im p lik a c ji. Z a ró w n o u c z u c ia , j a k i e m o c je w sw e j o g ro m n e j ró ż n o ro d n o ś c i i p u lsa c y jn o śc i s ta n o w ią fe n o m e n n a s z e g o ś w ia ta , s łu ż ą „ o b ja w ia n iu n a sze j lu d z k o ś c i” 5. N a u c z y c ie l, n ie ja k o z rac ji s w y c h z a d a ń z a w o d o w y c h , d z ia ła n a w ie lu o b s z a ­ ra c h , a je d n y m z n ich s ą w ła ś n ie e m o c je , a w ię c p rz e s trz e ń s z c z e g ó ln ie tru d n a d o ję z y k o w y c h o p e ra c ji. Jej z n a m ie n ie m j e s t p ły n n o ść , z m ie n n o ś ć , n ie d o o k re ś lo n o ś ć . U c z u c ia w y m y k a ją się n a z w o m , s ą n ie je d n o ro d n e , „ m ig o tliw e ” , c z ę s to n ie u c h w y tn e . Z a m y k a n ie ich z a te m w o b rę b ie p o ję ć sta je s ię p o d w ó jn ie tru d n y m p rz e d s ię w z ię c ie m , p rz e s z k o d ą b o w ie m j e s t n a tu ra w e rb a liz o w a n e g o z ja w is k a , j a k te ż i tru d n o ś c i w y n ik a ją c e z b a rie r u k ry ty c h w s a m y m n a rz ę d z iu , a p rz e d e w s z y s tk im w z a s o b ie le k s y k a ln y m . P o te n c ja ł ję z y k a , je g o s k u te c z n o ś ć leż y w g e stii c z ło w ie k a , o d k tó re g o k re ­ a ty w n o ś c i i s p ra w n o ś c i z a le ż y to , co z o w ej p o te n c ji p o tra fi w y d o b y ć . C z ło w ie k p o p rz e z s ło w o o k re ś la , kim je s t, J a k i e s ą g ra n ic e je g o ś w ia ta ” , ja k ie w a rto ś c i p re fe ru je . U ś w ia d o m ić u c z n io m w a g ę s ło w a to z n a c z y d a ć im k lu c z d o z ro z u ­ m ie n ia s a m e g o sie b ie . D z ia ła n ia ta k ie m a ją s z c z e g ó ln e z n a c z e n ie w n a s z y c h czasach o k re ś la n y c h m ia n e m „ ro z p a d u , k lęsk i c z ło w ie c z e ń s tw a ” 6, k tó ry c h s y m p to m e m j e s t n e o a lie n a c ja h u m a n is ty c z n a c z ło w ie k a w y ra ż a n a p o s tm o d e rn i­ s ty c z n ą n e g a c ją , n ih iliz m e m i z a g u b ie n ie m . 2 P atrz h a s ło E m o c je , [w :] N o w a e n c y k lo p e d ia p o w sze c h n a P W N , t. 2, W a r sz a w a 1 9 9 5 , s. 2 4 4 . 3 Por. W . O k o ń , S ło w n ik p e d a g o g ic z n y , W ar sz aw a 19 75; J. C . D o b s o n , E m o cje: c z y m o żn a im u fa ć? , W a r sz a w a 199 2. 4 P or. z d e fin ic ją U czu cie, [w :] N o w a e n c y k lo p e d ia p o w sze c h n a P W N , t. 6 , W a rs za w a 1 9 96 , s. 5 2 9 . 5 P or. D . G o 1 e ш a n, In te lig e n c ja e m o c jo n a ln a , P oz n ań 1 99 7, s. 7 7 i n ast. 6 1. W o j n a r , N a u c zy c ie l p o tr z e b n y in a c ze j, [w :] E d u k a cja n a u c zy c ie lsk a w o b e c zm ia n y sp o łe c zn e j, red. H . K w ia tk o w s k a , W a rs z a w a 1 9 9 1 , s. 9 2 . 25 Ś w ia t e m o c ji n a u c z y c ie la p o lo n isty W ty m m ie js c u p o ja w ia się w ie lk a ro la n a u c z y c ie la p o lo n is ty , k tó re g o św ia t e m o c ji k s z ta łtu je ś w ia t u c z u ć w y c h o w a n k a . „ B o g a c tw o u c z u ć , j a k ie m o ż e p rz e ż y w a ć o s o b a , z a le ż y z a ró w n o o d s to p n ia ro z w o ju j e j o s o b o w o ś c i, d o jrz a ło ­ ści w e w n ę trz n e j, o d w y ra fin o w a n ia k u ltu ry sp rz y ja ją c e j b o g a c tw u lub u b ó stw u je j ś w ia ta w e w n ę trz n e g o , j a k te ż o d ję z y k a , ja k im p o tra fi p o s łu g iw a ć się . O so b y o b o g a ty m s ło w n ik u p o tra f ią n a z w a ć z n a c z n ie b a rd z ie j z ło ż o n e sta n y u c z u c io w e n iż o so b y o s ło w n ik u u b o g im ” 7. P s y c h o lo g , z a jm u ją c a się u c z u c io w o ś c ią c z ło w ie k a , M . S tra ś -R o m a n o w s k a , p o s tu lu je k o n ie c z n o ś ć w z b o g a c e n ia w ie d z y o ty ch z a g a d n ie n ia c h , p isząc: „ D z isie js z y c z ło w ie k c o ra z w ię c e j w ie o św ie c ie , ta k ż e o s o b ie sa m y m , c o ra z s p ra w n ie j d z ia ła , d o k o n u je o s z a ła m ia ją c y c h o d k ry ć n a u k o w y c h i te c h n o lo g ic z ­ n y c h , le c z ró w n o le g le d o ty c h s u k c e s ó w d o k o n u je się je g o o s a m o tn ie n ie , z a g u b ie n ie , n ie p e w n o ś ć ” 8. W e w s z y s tk ic h in te ra k c ja c h w a ż n ą ro lę o d g ry w a s to s u n e k e m o c jo n a ln y p a rtn e ró w d o sie b ie . „ K a ż d a w y p o w ie d ź , a b y w d a n e j s y tu a c ji m o g ła z o sta ć z ro z u m ia n a , m u si [ . . . ] w y tw a rz a ć o k re ś lo n y s to s u n e k p o m ię d z y m ó w ią c y m a je g o p a rtn e re m , a ta k ż e m u si te n s to s u n e k u ja w n ia ć . A k t ję z y k o w y j e s t u d a n y w te d y , g d y p o m ię d z y m ó w ią c y m a je g o słu c h a c z e m d o jd z ie d o w y tw o rz e n ia się z a m ie rz o n e g o s to s u n k u in te rp e rs o n a ln e g o ” 9. A u to ry ta rn e s y s te m y d y d a k ty c z n e z a k ła d a ły p ry m a t w y p o w ie d z i n a u c z y c ie ­ la n ad u c z n io w sk im i a k ta m i illo k u c y jn y m i, za ś o b e c n ie , w ra m a c h p e d a g o g ik i p e rs o n a !is ty c z n e j u k ie ru n k o w a n e j n a p o d m io to w o ś ć u c z n ia i n a u c z y c ie la , ten o sta tn i p e łn i fu n k c ję k a ta liz a to ra p ro c e s ó w , w y z w a la ją c e g o p o ż ą d a n e e fe k ty w p o s ta c i k s z ta łto w a n ia p o ż ą d a n y c h u m ie ję tn o ś c i. D a w n y m o d e l k s z ta łc e n ia k o g n ity w n e g o 10, o p a rty n a p o z y ty w is ty c z n e j odchodzi do p rz e s z ło ś c i, u s tę p u ją c idei e n c y k lo p e d y c z n e j w ie d z y , m ie js c a a k o g n ity w n y m 11 s tra te g io m , w k tó ry c h o b rę b ie w ie d z a n ie j e s t o s ta te c z n y m c e le m , a je d y n ie ja w i się ja k o śro d e k , u m o ż liw ia ją c y ro z w ija n ie p o ż ą d a n y c h k o m p e te n c ji. S z k o ln a e d u k a c ja p o lo n is ty c z n a p o trz e b u je p o ś re d n ik a i m is trz a w o s o b ie p o lo n is ty , k tó ry p o m ó g łb y o d n a le ź ć m ło d e m u c z ło w ie k o w i w ła s n ą d ro g ę d o w ie lk ie g o d o m u u c z u ć . O d z ia ła n iu „ m is trz a ” M . B u b e r m ó w i, iż p o le g a o n o na „ w p ły w a n iu ” , a n ie n a „ w trą c a n iu ” się w c u d z e ż y c ie o ra z n a w ię z ia c h e m o c jo ­ n a ln y c h , k tó re n a z y w a „ w s p ó ło b e jm o w a n ie m ” , c z y li p rz y ja z n y m to w a rz y s z e ­ 7 K . O b u c h o w i c z , h a s ło E m o c je , [w :] E n c y k lo p e d ia p e d a g o g ic z n a , red. W . P o m y k a ło , W a rs za w a 1 9 93 , s. 193. 8 M. S t r a ś - R o m a n o w s k a , L o s c zło w ie k a ja k o p r o b le m p sy c h o lo g ic zn y . P o d sta w y te o re ty c zn e , W r o c ła w 1 9 9 5 , s. 7. 9 А . М . К a n i o w s к i, F ilo zo fia sp o łe c z n a J iirg e n a H a b erm a sa . W p o szu k iw a n iu je d n o ś c i te o r ii i p ra k ty k , W a r sz a w a 1 9 9 0 , s. 4 6 2 . 10 Z o b . L. B a n d u r a , O p r o c e s ie u c ze n ia się , W ar sz aw a 19 72 ; A . S z u 1 c , P o d rę c zn y s ło w ­ nik ję z y k o z n a w s tw a s to so w a n e g o , W a r sz a w a 19 84. 11 Z o b . R . G I o t o n, С . С e r o , T w ó rc za a k ty w n o ść d zie c k a , W a rs za w a 19 85. n ie m ż y c io w y m w y b o ro m u c z n ia . F ilo z o f ten p rz y jm u je , że c z ło w ie k sta je s ię Ja (o s o b ą ) d o p ie ro w s p o tk a n iu z T y , k ie d y d o ś w ia d c z y rz e c z y w is to ś c i d ru g ie g o c z ło w ie k a 12. N a u c z y c ie l, o d s ła n ia ją c p rz e s trz e ń o d c z u ć , p o z w a la je d n o c z e ś n ie u c z n io w i u k a z a ć w ła s n y , p ry w a tn y , in d y w id u a ln y i c z ę s to s k ry w a n y św ia t. J e g o m ó w ie n ie 0 e m o c ja c h p o k a z u je m u b o g a te s ło w n ic tw o , d u ż ą ró ż n o ro d n o ś ć o k re ś la n ia ty c h s a m y c h c z y p o d o b n y c h s ta n ó w u c z u c io w y c h . U z e w n ę trz n ia n ie te g o , co „ w ś ro d k u ” sta je się w s p a n ia łą p ła s z c z y z n ą o tw ie r a ją c ą c z ło w ie k a n a św ia t w e w n ę trz n y , je g o w y z w a n ia , n a d r u g ą isto tę. Z a te m u c z u c ia s ta n o w ią p o m o s t łą c z ą c y je d n o s tk ę lu d z k ą z o ta c z a ją c ą rz e c z y w is to ś c ią , s p ra w ia ją , iż j e j e g z y ­ s te n c ja n a b ie ra n ie ty lk o ró ż n o ro d n y c h b a rw , a le ta k ż e ro z m a ity c h o d c ie n i z n a c z e n io w y c h . N a u c z y c ie l u ś w ia d a m ia w y c h o w a n k o m , iż - p o z n a ją c i ro z u ­ m ie ją c w ła s n e o d c z u c ia - m o g ą o n i k s z ta łto w a ć w s o b ie p o s ta w ę to le ra n c ji 1 z ro z u m ie n ia d la in n y ch . M ó w ie n ie o e m o c ja c h lik w id u je b a rie ry k o m u n ik a c y j­ ne, n a c o w ie lo k ro tn ie z w ra c a li u w a g ę p s y c h o lo g o w ie 13. W a ż n y m w ię c o g n iw e m w p racy n a u c z y c ie la p o lo n isty je s t o tw a rc ie m ło ­ d z ie ż y ta k ż e n a św ia t p rz e ż y ć e ste ty c z n y c h , k tó re „ o d z w ie rc ie d la ją s to su n e k c z ło w ie k a d o p rz e d m io tó w , p ro c e s ó w i sy tu acji m ają c y c h ja k o s w o is tą c e c h ę - p ię k n o ” 14. W ra ż liw o ść e m o c jo n a ln a p o z w a la g łęb iej w n ik a ć w p ro b le m a ty k ę d z ie ła sz tu k i, u łatw ia p rz y s w a ja n ie e k sp lik o w a n y c h treści. N ik o m u nie p rz y c h o d z i łatw o o d p o w ie d ź n a p y tan ie: „k im je s te m ? ja k a j e s t m o ja d ro g a ż y c io w a? , g d z ie je s t m o je m ie js c e ? ” . P o m o c n a z a te m je s t tu ta j lite ra tu ra 15. D o k ła d n a a n a liz a i in te rp re ta c ja u tw o ró w p o c h o d z ą c y c h z ró żn y c h e p o k p o z w a la n a s z c z e rą ro z m o w ę o p o d s ta w o w y c h p ro b le m a c h lu d zk o śc i, o s p o so b ie d o z n a w a n ia , p rz e ż y w a n ia i w y ra ż a n ia u czu ć. B o g a c tw o ro zm a ity c h d o z n a ń , w y n ik a ją c y c h z a ró w n o z k o n ta k tu z d ru g im c z ło w ie k ie m , j a k te ż z n a tu rą czy s z tu k ą , p o z w a la p o lo n iś c ie u k a z a ć ro z m a ite e m o c je: zło ść , sm u te k , stra c h , z a d o w o le n ie , m iło ść, z d z iw ie n ie , w strę t czy w sty d . D zięk i e k ste rio ry za c ji m o ż liw e j e s t „ u p o d m io to w ie ­ nie w e w n ę trz n y c h s ta n ó w , w re z u lta c ie c z eg o - co p o d k reśla J. S. B ru n e r - te m u , co je s t n a z e w n ą trz , m o ż n a n a d a ć n a z w ę , m o żn a w ty m p a rty c y p o w a ć w w ięk szej m ie rz e n iż w z ja w isk a c h s u b ie k ty w n y c h [ ...] u z e w n ę trz n ie n ie p o z w a la n am , ja k k o lw ie k m o że się to w y d a ć p a ra d o k sa ln e , w s p ó łu c z e s tn ic z y ć w tre śc i n a szy c h w z a je m n y c h d o św ia d c z e ń w e w n ę trz n y c h ” 16. 12 М . В u b e r, W ych o w a n ie , tłu m . S. R y g ie l, Z n a k , K r ak ów 1 98 6, s. 4 6 0 . ” Por. J. R eykow ski, E k sp e ry m e n ta ln a p s y c h o lo g ia e m o c ji, W a rs za w a 1974; S. G e r s t m a n n , R o zw ó j u czu ć, W a r sz a w a 1986; J. K o z i e l e c k i , K o n c e p c je p s y c h o lo g ic zn e c zło w ie k a , W a r sz a w a 199 5; M . R a w i e k i, D zie c k o j e s t o so b ą . S zk ic e z te o r ii k szta łc e n ia i w y c h o w a n ia , W a r sz a w a 19 95. 14 S . G e r s t m a n n , h a sło U czu cia , [w :] E n c y k lo p e d ia p e d a g o g ic z n a , red. W . P o m y k a ło . W a rs za w a 19 9 3, s. 8 7 0 . 15 P or. M . D u d z i k o w a , O tru d n e j sztu c e tw o rz e n ia s a m e g o s ie b ie , W a rs za w a 1 98 5, s. 2 7 6 - 2 8 2 . 16 J. S. В r u n e t, O p o zn a w a n iu . W a rs za w a 1 9 7 1, s. 53 . 27 Ś w ia t e m o c ji n a u c z y c ie la p o lo n is ty N a p o z io m ie sz k o ły śre d n ie j w a ż n e j e s t z w ró c e n ie u w a g i n a te u c z u c ia m ora ln o -s p o łe c z n e , k tó re w ią ż ą się z p e łn ie n ie m ro z m a ity c h ró l ż y c io w y c h 17. W śró d s z c z e g ó ln ie isto tn y c h z a g a d n ie ń d la p o lo n is ty - „ s tra ż n ik a tra d y c ji” b ę d z ie z p e w n o ś c ią k rą g te m a tó w , k tó ry c h c e le m j e s t k s z ta łto w a n ie w ła ś c iw e g o s to s u n k u d o n a ro d u . W o b e c k o n c e p c ji g lo b a liz a c ji, w czasach b u d o w a n ia w s p ó ln e g o d o m u e u ro p e js k ie g o i te n d e n c ji u n ifik a c y jn y c h z a s a d n e w y d a je się ta k ie k s z ta łto w a n ie lek cji, b y d o b ra n e te k s ty w y z w a la ły p o d z iw i fa s c y n a c ję d la p ię k n a o jc z y s te g o k ra jo b ra z u , je g o ró ż n o ro d n o ś c i i n ie p o w ta rz a ln o ś c i. P re z e n ­ to w a n e o b ra z y p ro z a to rs k ie c z y p o e ty c k ie p o w in n y n a trw a łe z a p is a ć się w s e rc a c h m ło d y c h lu d zi, by ja k o p ra w d z iw a s k a rb n ic a w a rto ś c i s ta n o w iły fu n d a m e n t c a łe g o p ó ź n ie js z e g o , d o ro s łe g o ż y c ia . M a z a te m s e n s ro z m o w a p o lo n isty o u tw o ra c h u k a z u ją c y c h u m iło w a n ie o jc z y s te g o k ra ju , p rz y w o ły w a n ie p o sta w s z la c h e tn y c h , g o to w y c h d o p rz e z w y c ię ż a n ia w ła s n e g o e g o iz m u . C h o ć M . Ja n io n z a u w a ż a , że ro m a n ty z m s ię j u ż p r z e ż y ł18, to p rz e c ie ż m ło d e p o k o le ­ n ie, p o z n a ją c d z ie je K o n ra d a , K o rd ia n a c z y J a c k a S o p lic y , o tw ie ra p rze d s o b ą n o w e , n ie z n a n e i n ie n a z w a n e św ia ty . M o ż e w re s z c ie te u tw o ry sp rz e d p o n ad 150 lat d o o k re ś la ć w ła s n y m i d o ś w ia d c z e n ia m i. P o d o b n ą ro lę b ę d ą p e łn iły p rz y w o ła n e p rz e z p o lo n is tę te k sty u k a z u ją c e ró ż n o ro d n y c h b o h a te ró w h is to ­ ry c z n y c h n a p rz e s trz e n i d z ie jó w . N a z y w a n ie u c z u ć tru d n y c h p o m o ż e w ro z p o ­ z n a w a n iu w ła s n y c h n ie u ś w ia d o m io n y c h s ta n ó w p s y c h ic z n y c h , p o z w o li na sz u k a n ie z w ią z k ó w p rz y c z y n o w y c h , p ro w a d z i ta k ż e d o o rie n ta c ji w z a le ż n o ­ śc ia c h m ię d z y e m o c ja m i a u c z u c ia m i, k tó re j e w y w o ła ły . N ie b e z z n a c z e n ia j e s t o c z y w iś c ie to , j a k n a u c z y c ie l w p ro w a d z a te tre ś c i. W ie lk ą w a g ę m a s p o só b m ó w ie n ia , w ła ś c iw a in to n a c ja , n a tę ż e n ie g ło su , j a k te ż j e g o b a rw a . Ję z y k p o lo n isty - p o w s z e d n i, c o d z ie n n y - p o w in ie n z a w ie ra ć n ie z w y k łe b o g a c tw o le k s y k a ln y c h , s y n ta k ty c z n y c h i s y m b o lic z n y c h fo rm w y ra z u . N a le ż y w sz a k ż e o c z y ś c ić g o z p a to s u i w z n io s ło ś c i. D ru g im o g n iw e m te m a ty c z n y m w ro z m o w a c h p o lo n is ty z m ło d z ie ż ą z p e w ­ n o ś c ią m o ż e b y ć w s p ó ln o ta m n ie js z a , b a rd z ie j p ry w a tn a i w ła s n a , a w ię c do m ro d z in n y , k tó ry w id z ia n y je s t ja k o j e d n a z n a jw a ż n ie js z y c h w a rto ś c i s p o łe c z n e ­ g o i k u ltu ro w e g o trw a n ia c z ło w ie k a , s ta n o w i b o w ie m tw ie rd z ę to ż s a m o śc i je d n o s tk i, a ta k ż e ja w i s ię ja k o m ie js c e p a m ię c i i h isto rii w j e j in ty m n y m , b e z p o śre d n io d o ś w ia d c z a n y m w y m ia rz e . P rz e c e n ić n ie m o ż n a ta k ż e z n a c z e n ia teg o m o ty w u na d ro d z e k s z ta łto w a n ia w ię z i e m o c jo n a ln e j z in n y m i lu d źm i, d o ś w ia d c z a n ia ich b lis k o ś c i i m iło śc i. R o d z in a s ta n o w i p rz e s trz e ń ż y c ia c z ło ­ w ie k a o d m o m e n tu n a ro d z in d o śm ie rc i, w y m a g a z a te m , by ję z y k o w o sp ro sta ł on ro z m a ity m u c z u c io m i e m o c jo m z w ią z a n y m z d o z n a w a n ie m m iło ś c i, d o b ro c i 17 Z o b . H . B u r z y ń s k a - G a r e w i c z , U c zu c ia i rozu m w ś w ie c ie w a rto śc i. Z h isto rii filo z o f ii w a rto ś c i, W ro cla w 19 75. 18 M . J a n i o n, C zy b ę d z ie s z w ied zia ł, c o p r z e ż y łe ś ? . W a r sz a w a 19 96. i ra d o ś c i, le c z ta k ż e b ó lu , c ie rp ie n ia i b e z ra d n o ś c i. R o z w a ż a n ia o ro d z in ie s ta n o w ią p o d s ta w ę d o s ta w ia n ia p y ta ń n a tu ry m o ra ln e j, p ro w a d z ą d o d o k o n y ­ w a n ia w y b o ró w , w ty m i w e rb a ln y c h , w ró ż n y c h s y tu a c ja c h k o m u n ik a c y jn y c h . W re s z c ie lek c je j ę z y k a p o ls k ie g o p o w in n y w y p e łn ia ć re fle k s je o n a jw z n io ­ ś le js z y m z lu d zk ic h u c z u ć - m iło ś c i - d u c h o w e j, b o g a te j, n a m ię tn e j, g łę b o k ie j, p e łn e j, s z c z e re j, o d d a n e j, w s p a n ia łe j, ro m a n ty c z n e j, s z la c h e tn e j etc. E m o c jo n a liz m w y p o w ie d z i n a u c z y c ie la p o z w o li m u n a u k a z a n ie m iło śc i ja k o u c z u c ia in statu nascendi, u c z u c ia ro d z ą c e g o się , d o jrz e w a ją c e g o , p ły n ą c e ­ g o z g łę b i s e rc a , u c z u c ia k ru c h e g o , n ie trw a łe g o , e w o lu u ją c e g o , d o jrz e w a ją c e g o w ra z z c z ło w ie k ie m , c z y ste g o . Z a ję c ia ta k ie s ta n ą s ię p ra k ty c z n ą re a liz a c ją k o g n ity w n e j d e fin ic ji m iło śc i - p o ję c ia , k tó re g o n ie p o tra fili z d e fin io w a ć filo z o fo w ie i p s y c h o lo g o w ie . T a k a in te rp re ta c ja p ro w a d z ić b ę d z ie w k ie ru n k u m iło ś c i id e a ln ej, k tó re j p o d s ta w o w y m i s k ła d n ik a m i - z d a n ie m E. F ro m m a - s ą n a s tę p u ją c e fo rm y : „ d a w a n ie , tro s k a , p o c z u c ie o d p o w ie d z ia ln o ś c i, p o s z a n o w a ­ n ie i p o z n a n ie [ ...] w z a je m n ie o d s ie b ie n ie z a le ż n e ” 19. N ie z a b ra k n ie ta k ż e te k s tó w , d z ię k i k tó ry m p o lo n is ta m o ż e w y z w o lić e m o c je n io są c e s m u te k , b ó l, c ie rp ie n ie . L e k c je j ę z y k a p o ls k ie g o w y w o ły w a ć m o g ą z a ró w n o te p rz e ż y c ia , k tó re w ią ż ą się z d o z n a w a n ie m p rz y je m n o ś c i, j a k te ż te, k tó ry c h p o ja w ie n ie się o z n a c z a d o z n a n ia n e g a ty w n e . J e d n e i d ru g ie s ta n o w ią je d n a k n a sz e ż y c ie , w a ż n e j e s t ich ro z p o z n a w a n ie i w ła ś c iw e n ad n im i p a n o w a n ie . W n in ie jsz e j p rac y p rz e d s ta w iła m z a le d w ie trz y k rę g i te m a ty c z n e z w ią z a n e z d o z n a w a n ie m i w y ra ż a n ie m e m o c ji i u c z u ć. O c z y w iś c ie , n a lek c jac h ję z y k a p o lsk ie g o w p ła s z c z y z n ę s p o ró w c z y d y s k u s ji w in n y b y ć w p is a n e ta k ż e in n e d o z n a n ia . P re z e n to w a n e p rz e z e m n ie s ta n o w is k o j e s t w y n ik ie m re fle k sji z ro d z o n y c h p o d w p ły w e m a n k ie t p rz e p ro w a d z o n y c h w śró d 150 u c z n ió w d ru g ic h k las s z k ó ł p o n a d g im n a z ja ln y c h ró ż n e g o ty p u , z a ró w n o lic e ó w , j a k i te c h n ik ó w . M ło d z ie ż w s k a z a ła n a o g ro m n ą p o trz e b ę m ó w ie n ia n a le k c ja c h j ę z y k a p o lsk ie g o o u c z u ­ c ia c h (9 0 % b a d a n y c h ), a w śró d n ich n a p ie rw s z y m m ie js c u w y ró ż n iła te, k tó re z w ią z a n e s ą z d o z n a w a n ie m i w y ra ż a n ie m , ta k ż e w e rb a ln y m , m iło ś c i (8 0 % ), z k s z ta łto w a n ie m re la c ji in te rp e rs o n a ln y c h w ro d z in ie (8 3 % ), j a k te ż w o jc z y ź ­ n ie (7 6 % ). A ż 8 2 % a n k ie to w a n y c h s tw ie rd z iło , ż e np . o u c z u c ia c h z w ią z a n y c h z o jc z y z n ą w o g ó le n ie m ó w i się w ż y c iu p ry w a tn y m . N ie p o d e jm u je s ię ta k ic h ro z m ó w w d o m a c h ro d z in n y c h an i w g re m ia c h k o le ż e ń s k ic h . P u stk i tej n ie z a p e łn ia ją ta k ż e śro d k i m a s o w e g o p rz e k a z u . W ła ś c iw ie je d y n y m m ie js c e m , w k tó ry m m o ż n a b y ło b y k s z ta łto w a ć p o s ta w y p a trio ty c z n e , j e s t s z k o ła . Z m ia n y s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n e , d o k o n u ją c e s ię w naszym k ra ju , p rz y c z y n ia ją się ró w n ie ż d o o b n iż e n ia p restiż u ro d z in y , w p ły w a ją c n a z m ia n ę s p o s o b u je j fu n k c jo n o w a n ia . K o m e rc ja liz a c ja ś w ia ta , h o łd o w a n ie rz e c z y w is to ś c i m a te rii, 19 E. F r o m m , O sz tu c e m iło ś c i , W a r sz a w a 1 9 9 5, s. 4 1 . 29 Ś w ia t e m o c ji n a u c z y c ie la p o lo n isty tru d n o ś c i w y n ik a ją c e z b ra k u p racy d e te r m in u ją in n y s ty l ż y c ia . N ie m a c z a s u na ro z m o w y , re fle k s je c zy w y m ia n ę m y śli. K o n ta k ty s ta ją się c o ra z b a rd z iej p o w ie rz c h o w n e , a p rz e k a z y w a n e k o m u n ik a ty s p ro w a d z a ją się d o c o d z ie n n y c h , p ro z a ic z n y c h c z y n n o śc i. P rz e k o n a n ie o w ie lk ie j ro li s ło w a w o g ó le , w ty m s ło w a n a z y w a ją c e g o u c z u c ia , w ż y c iu je d n o s tk i i s p o łe c z e ń s tw a , o o d p o w ie d z ia ln o ś c i c z ło w ie k a za to , j a k się ty m s ło w e m p o s łu g u je , w p is u je le k c je p o ls k ie g o w n u rt filo z o fic z n y c h ro z w a ż a ń o sło w ie p o d e jm o w a n y c h w d z ie ja c h k u ltu ry ś ró d z ie m n o m o rs k ie j o d S o k ra te s a a ż p o G .-H . G a d a m e ra 20, w k rą g ro z w a ż a ń b ib lijn y c h i b lisk ic h e s te ty c e ro m a n ty c z n e j, n u rt, k tó re g o p rz e d s ta w ic ie le w id z ą w s ło w ie n ie z w y k le isto tn y c z y n n ik lu d z k ie j e g z y ste n c ji: w y tw ó r, in stru m e n t i - d a r, k tó ry m o ż n a z m a rn o w a ć lu b te ż p o m n o ż y ć , u c z y n ić c z y m ś ż y w y m . W y d a je s ię , że o s o b is te z a a n g a ż o w a n ie z a ró w n o n a u c z y c ie la , j a k i u c z n ia w ro z w a ż a n ia o ty m , c z y m je s t ś w ia t u c z u ć, a m o ż e rac z e j: c o s ta n o w i p ra w d ę o ty m ś w ie c ie i ja k ie s ą im p lik a c je ta k a n ie in ac z e j ro z u m ia n e j p ra w d y - to s p ra w y p o d s ta w o w e d la c z ło w ie k a . N a s y c e n ie lek c ji „ m ó w ie n ie m o u c z u c ia c h ” p o w in n o o d g ry w a ć d o n io s łą ro lę w p ro c e s ie e d u k a c y jn y m w s p ó łc z e s n o ś c i. U k a z y w a n ie ś w ia ta w e w n ę trz ­ n y c h o d c z u ć i d o z n a ń , p o d e jm o w a n ie p ró b w e rb a ln e g o ró ż n ic o w a n ia i c ie n io ­ w a n ia d o z n a w a n y c h s ta n ó w p o z w a la n a in te g ra c y jn e u jm o w a n ie tre ś c i k s z ta łc e ­ n ia lite ra c k ie g o z ję z y k o w y m . M ło d z ie ż trz e b a u c z y ć o d c z u w a n ia , m y śle n ia ■w y ra ż a n ia s w o je g o sta n u e m o c jo n a ln e g o i in te le k tu a ln e g o '1. A p o d s ta w o w y m w a ru n k ie m w y ra z ó w u m o ż liw ia ją c y m re a liz a c ję p o w yższego c e lu je s t ro z u m ie n ie i p o ję ć , k tó ry m i o p e ru je m y i k tó ry m i o p e ru ją in n i. L ic z n e p rac e so c jo lin g w is ty c z n e m ó w ią o ty m , j a k źle j e s t z p o jm o w a n ie m s ło w n ic tw a p s y c h o lo g ic z n e g o u u c z n ió w . M ło d z ie ż m a tru d n o ś c i z n a d a w a n ie m ję z y k o w e g o k s z ta łtu w ła s n y m o d c z u c io m , d o z n a n io m c z y p rz e ż y c io m . Z n a n y p s y c h o lo g J. M e llib ru d a w s k a z u je trz y z a sa d n ic z e p rz y c z y n y z ja w isk a : - z a p rz e p a s z c z e n ie b ą d ź ig n o ro w a n ie w ła s n y c h i c u d z y c h u c z u ć, - n ie c h ę ć d o b e z p o ś re d n ie g o k o m u n ik o w a n ia się n a te m a t a k tu a ln ie p rz e ­ ż y w a n y c h i w z a je m n y c h u c z u ć, - o g ra n ic z o n a i n ie w ie lk a ś w ia d o m o ś ć w ła s n y c h u c z u ć i s ta n ó w e m o c jo n a l­ n y c h 22. T rz e b a ta k ż e w p ro c e s ie e d u k a c y jn y m p rz e s trz e g a ć m ło d y c h lu d zi p rze d n ie o s tro ś c ią z n a c z e n io w ą w ie lu słó w , n a z y w a ją c y c h sta n y w e w n ę trz n e , trz e b a u c z y ć ich tru d n e j s z tu k i s ta w ia n ia p y tań : c z y m s ą e m o c je , u c z u c ia i j a k n a le ż y 20 В . M y r d z i к, R o la h erm en eu tyk i w e d u k a c ji p o lo n isty c zn e j, L u b lin 199 9. 21 E. P o l a ń s k i , S ło w n ic tw o uczn iów . P ro b le m y , ba d a n ia , w n io sk i. W a rs za w a 19 82 , s - 142 i n ast. 22 Z o b . J. M e l l i b r u d a , J a - Ty - M y. P sy c h o lo g ic zn e m o ż liw o ś c i u le p sza n ia k o n ta k tó w m ięd zylu d zk ich , W a r sz a w a 1 9 80 , s. 6 1. s o b ie z n im i ra d z ić. A d e k w a tn e o d tw o rz e n ie fe n o m e n u lu d z k ic h u c z u ć w y m a g a z n a jo m o ś c i s ło w n ic tw a z n im i z w ią z a n e g o . P o lo n is ta z d a je s o b ie s p ra w ę z teg o , iż s z a c u n e k d la ję z y k a , z a fa s c y n o w a n ie n im , z ro z u m ie n ie , c z y m j e s t i c z e m u s łu ż y k u ltu ra s ło w a , m o ż e w y z w a la ć w u c z n ia c h p o s ta w ę z a c ie k a w ie n ia i g o ­ to w o ś c i d o p o d ję c ia tru d u s a m o d o s k o n a le n ia w ty m z a k re s ie . J e d n o c z e ś n ie z a ję c ia ta k ie p o z w a la ją u c z n io m n a re a liz a c ję p ry m a rn y c h p o trz e b p s y c h ic z ­ n y c h : p o trz e b y p o ro z u m ie w a n ia i w y m ia n y . Z m ia n a ro li w y c h o w a n k a z o d b io rc y k o m u n ik a tó w p o lo n is ty c z n y c h na w s p ó ło rg a n iz a to ra i a k ty w n e g o w s p ó łk re a to ra s a m o e d u k a c ji p o lo n is ty c z n e j z g o d n a z id e ą u p o d m io to w ie n ia - n ie p o z b a w ia n a u c z y c ie la d o ty c h c z a s o w y c h fu n k c ji, p o n ie w a ż n a d a l j e s t o n g łó w n y m , c h o ć n ie ra z „ u k ry ty m ” o rg a n iz a to re m i k ie ro w n ik ie m p ro c e s u d y d a k ty c z n e g o , w s p ie ra ją c y m , k o n tro lu ją c y m i o c e n ia ­ ją c y m o s ią g n ię c ia n a u k o w e u c z n ia . S łu s z n ie z a te m a p e lu je Ł . D a w id : „ Z a c h o d z i p iln a p o trz e b a - w rę c z k o n ie c z n o ś ć , o rg a n iz o w a n ia lek c ji u c z u ć i o u c z u c ia c h , a d o k ła d n ie j: o tre ś c i p rz e ż y w a n y c h u c z u ć o ra z s p o s o b a c h ich w y ra ż a n ia z g o d n ie z a p ro b o w a n y m i p o w s z e c h n ie w z o rc a m i. N ie id zie tu je d n a k o w ą sk o p o jm o w a n ą « p e d a g o g ik ę s e n ty m e n ta ln ą » , ale o z a c h o w a n ie p ro p o rc ji m ię d z y k sz ta łc e n ie m sfe ry in te le k tu a ln e j i e m o c jo n a ln e j d z ie c i i m ło d z ie ż y ”23. D y d a k ty ­ k a, j a k d o tą d , z a g a d n ie n io m ty m p o ś w ię c iła s to s u n k o w o m a ło u w a g i24. W ż a d n y m z a w o d z ie o s o b o w o ś ć n ie o d g ry w a ta k w ie lk ie j ro li, j a k w p ro fe ­ sji n a u c z y c ie ls k ie j. O d p o w ie d z ia ln o ś ć n a u c z y c ie la w ie d z ie g o d o d z ia ła ń u k ie ­ ru n k o w a n y c h n a d o b ro w y c h o w a n k a - „ tw o rz y w a n a js z la c h e tn ie js z e g o z m o ż ­ liw y c h ”, ale z a ra z e m s p o ś ró d w s z y s tk ic h „ n a jb a rd z ie j n ie trw a łe g o ” 25. M ó w ie n ie i n a z y w a n ie u c z u ć to k ro k i s ta w ia n e p rz e z n a u c z y c ie la i u c z n ió w n a tru d n e j d ro d z e „ s ta w a n ia się c z ło w ie k ie m ” , k tó re g o isto ta „ le ż y w ty m , by c z ło w ie k z o s o b y , j a k ą j e s t p o p rz e z s w o ją n a tu rę , p rz e k s z ta łc ił s ię w o s o b o w o ś ć , to z n a c z y , by d o s z e d ł d o p e łn e g o ro z k w itu s w y c h w ła d z d u c h o w y c h i c ie le s n y c h . Im b a rd z iej c z ło w ie k j e s t o s o b o w o ś c ią , ty m b a rd z ie j j e s t c z ło w ie k ie m ” 26. R e a s u m u ją c , ś w ia d o m y sw ej ro li n a u c z y c ie l w ra z z n a b y w a n y m p rz e z lata p ra c y d o ś w ia d c z e n ie m z d o b y w a u m ie ję tn o ś c i ro z p o z n a w a n ia w ła s n y c h sta n ó w e m o c jo n a ln y c h i ta k ie g o n im i „ s te ro w a n ia ” , by z o s ta ły one w p rz ę g n ię te 23 L. D a w i d, O kom u n ikow an iu u czu ć w kszta łcen iu ję z y k o w y m , [w :] Z u czn iem p o śro d k u . P o d m io to w a d y d a k ty k a litera tu ry, ję z y k a , ku ltu ry, red. Z . B u d r e w ic z , M . J ę d r y c h o w sk a , K ra k ó w 1 9 9 9 , s. 3 2 4 . 24 Por. prace: M . D u d z i k , K szta łto w a n ie k u ltu ry w y ra ża n ia u czu ć i w a r to ś c i w p r o c e s ie n a u cza n ia ję z y k a p o ls k ie g o (W yb ra n e p r o b le m y ), W ro cła w 1 98 3, i d e m . C zło w ie k i w a rto ś c i w k szta łc e n iu ję z y k o w y m . B a d a n ia e k sp e ry m e n ta ln e n a d k szta łc e n ie m ję z y k a w szk o le , [w :] W p o ­ szu k iw a n iu za p o m n ia n y c h w a rto śc i. C h rze śc ija ń sk ie w a r to ś c i w e d u k a c ji lite r a c k ie j i ję z y k o w e j, red . M . S in ic a , Z ie lo n a G ó ra 1995. " W. S t r ó ż y ń s k i , O sta w a n iu się c zło w ie k ie m [w :] W k ręgu w a rto ś c i, K r ak ó w 1 99 2 , s. 4 6 . "6 J . T i s c h n e r , J a k ży ć ? , W r o c ła w 1 9 9 7 , s. 9. (k ilk a m y ś li n ied o k o ń czo n ych ), _________ Ś w ia t e m o c ji n a u c z y c ie la p o lo n is ty __________________________ 3J_ w p rz e b ie g fo rm o w a n ia i m o d e lo w a n ia p o s ta w i p rz e k o n a ń u c z n ia , g d y ż - j a k to p ró b o w a ła m p o d k re ś lić - e m o c je s ą je d n y m z isto tn ie js z y c h e le m e n tó w w a ru n ­ k u ją c y c h z a c h o w a n ia w p ro c e s ie d y d a k ty c z n y m . M ałgorzata Gajak-Toczek T H E I M P O R T A N C E O F E M O T I O N S IN D I D A C T I C S (S u m m a r y ) T h e te a ch er, w h o is aw a re o f h er /h is ro le , atta in s c o m p e t e n c e s for r e c o g n iz in g h er /h is state s o f flu tters . S h e /h e m u s t co n tro l it, b e c a u se it ca n in c lu d e in th e p r o c e s s o f fo r m in g p u p il’s o p in io n s . T h e au th o r o f th is a rtic le is try in g to s h o w im p or ta n ce o f e m o t io n s in d id a c tic s.