Edhem Şehîdî ve Şiirleri

Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Journal of Academic Language and Literature [Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023] Edhem Şehîdî ve Şiirleri Zeynep SAFİ Araş. Gör., Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi [email protected] Edhem Şehidi and His Poems https://orcid.org/0009-0008-4522-4100 Araştırma Makalesi/Research Article Geliş Tarihi/Received: 13.07.2023 Kabul Tarihi/Accepted: 30.07.2023 Yayım Tarihi/Published: 30.08.2023 Atıf/Citation SAFİ, Z. (2023). Edhem Şehîdî ve Şiirleri. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 7(2), 1797-1812. https://doi.org/10.34083/akaded.1326728 SAFİ, Z. (2023). Edhem Şehidi and His Poems. Journal of Academic Language and Literature, 7(2), 1797-1812. https://doi.org/10.34083/akaded.1326728 Bu makale iThenticate programıyla taranmıştır. This article was checked by iThenticate. Bu çalışma CC BY-NC-ND 4.0 açık erişim lisansı ile lisanslanmıştır. This work is licensed under CC BY-NC-ND 4.0 Zeynep SAFİ | 1798 Öz Klasik Türk edebiyatı mahsullerine divan, mecmua ve cönk gibi yazma eserlerden ulaşılır. Bu eserler, şahıs veya devlet kütüphanelerinden ve yazma eserlerin yer aldığı kurumlardan elde edilir. Günümüze değin yurt içinde ve yurt dışında tespit edilmiş pek çok eser olmakla birlikte hâlâ keşfedilmemiş veya incelenmemiş olanlar da mevcuttur. Bunlardan biri Edhem Şehîdî’nin divanıdır. Biyografik kaynaklarda şairin divanı olduğuna dair bilgi yoktur ancak şiirlerine ulaşılmıştır. Arnavutluk Milli Kütüphanesi’nde 234 numarada kayıtlı yazma eser Derviş Hüseyin Şehîdî’nin divanı olarak kaydedilmiştir. Dijital olarak Osmanlı Arşivi’ne YB..010.d.. koduyla aynı hata üzere geçirilmiştir. Bu eser, Edhem Şehîdî’nin şiirlerini de içeren (3a-53b) bir mecmuadır. Edhem Şehîdî, Tiranlı olup 19. yüzyıl klasik Türk edebiyatı şairidir. Her ne kadar şairin hayatı hakkında pek bilgi olmasa da özellikle şaire şöhretini veren tarih düşürmeleri üzerinden şiirlerinde bazı biyografik bilgilerle karşılaşılmıştır. Bu çalışmada 19. yüzyıl klasik Türk edebiyatı şairi Edhem Şehîdî’nin biyografisi hakkında mevcut kaynaklardan derlenen bilgiler verilip şiirlerinin yer aldığı yazma tanıtılmıştır. Anahtar Kelimeler: klasik Türk edebiyatı, divan, mecmua, Edhem Şehîdî. Abstract Classical Turkish literature products can be reached from manuscripts such as divan, majmua, and conk. These works are obtained from individual or state libraries and institutions where manuscripts are located. Although there are many manuscripts domestically or abroad until today, there are still undiscovered or unexamined ones. One of them is the divan of Edhem Şehidi. There is no information in biographical sources that he has a divan, but his poems have been reached. A manuscript numbered 234 in the Albanian National Library was registered as Dervish Husain Şehidi’s divan. With the same error, it was transferred to the Ottoman Archive digitally with the code YB..010.d.. This manuscript is a majmua consisting Edhem Şehidi’s poems too (3a-53b). Edhem Şehidi, whose real name is Ibrahim, is from Tirana and is a 19th century classical Turkish literature poet. Although there is not much information about the poet's life, some biographical information has been encountered in his poems, especially through the chronograms that gave the poet his fame. In this study, information about 19th century classical Turkish literature poet Edhem Şehidi’s biography compiled from available sources were given and the manuscript involving his poems were introduced. Keywords: classical Turkish literature, divan, majmua, Edhem Şehidi. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023 Edhem Şehîdî ve Şiirleri | 1799 Giriş Divanlar, klasik Türk edebiyatı şairlerinin şiirlerinin bir araya toplandığı eserlerdir. Şiirlerinin bir araya getirilmesi şairin kendisi, çevresi veya ilgili bir başkası tarafından gerçekleştirilir. Divanlar, sanat anlayışlarını ve üslubun nasıl farklılaştığını göstermeleri, şiir penceresinden gündelik hayatın, siyasetin, tarihin nasıl müstesnâ bir forma sokulduğunu, kültür zenginliğini göstermesi ve edebiyat tarihine ışık tutmaları açısından kıymetlidir. Divanlar belli bir düzende tertip edilebildiği gibi bir kurala bağlı olmadan derlenmiş örnekleri de vardır. Bunlar, şiirler arası şekil veya şekiller içinde kafiye sıralaması olmaksızın düzensiz, eksik, tamamlanmamış, karıştırılmış veya keşfedilmemiş de olabilir. Dolayısıyla hakkında pek az bilgiye sahip olunan ve divanı keşfedilmemiş şairlerden biri olan Edhem Şehîdî’nin ve şiirlerinin klasik Türk edebiyatına kazandırılması önem arz eder. Edhem Şehîdî, biyografik kaynaklarda İbrahim ismiyle Tiranlı olarak kaydedilmiştir (Akbayar, 1996, s.181). Balkanlardaki klasik Türk edebiyatı şairlerinden biridir. Tiranlı olduğu bilgisine ulaşılsa da burada ömrünün hangi aralığını ve ne kadarını geçirdiği bilinmemektedir. Tiran’a dair yalnızca orada memurluk yaptığı bilinmektedir (Kurnaz ve Tatcı, 2001, s.515). Kayda geçen bilgilerden biri de 1848/1849 yılında vefat etmiş olmasıdır (Akbayar 1996, s.181). Hayatı için olduğu kadar şairliği için de yeterli bilgi yoktur. Şairin divanı olup olmadığına dair bir bilgi kaydedilmemiştir. Şiirleri, Osmanlı Arşivi’nin dijital platformuna YB..010.d.. koduyla Derviş Hüseyin Şehîdî olarak yanlış kaydedilen ve kapağına Arnavutça “Divan Şehîdî” yazılan bir mecmuanın 3a-53b numaralı varaklarında yer almaktadır. Tarih düşürmesiyle bilindiği söylenen (Çiftçi, 2017, s.283) şairin tespit edilen şiirlerinin çoğunu da tarihleri oluşturmaktadır. Bu şiirler arasında kendi hayatı, devlet erkânı, bazı din büyükleri, sosyal hayata yönelik gelişmeler hakkında düşürdüğü tarihler bulunmaktadır. Şiirlerinde, hayatına yönelik kayıtlarda yer almayan bazı bilgilerle karşılaşmak mümkündür. Şiirlerinde biyografik bilgi yanında Mevlevî terminolojisi ve düşünce dünyasına ilişkin söyleyişler ve üslubunu ortaya koyan ifadelerle de karşılaşılmaktadır. Bu ifadeler, şairin edebî yönüne ilişkin birtakım veriler sunmaktadır. Bu çalışmada adı geçen mecmuaya ilişkin bilgiler sunulacak ve şairin şiirlerinden örnekler verilecektir. 1. Edhem Şehîdî’nin biyografisi 19. yüzyıl klasik Türk edebiyatı şairi Şehîdî, Edhem olarak da bilinir. Tezkirelerde Edhem Şehîdî olarak anılan şair şiirlerinde Edhem isim/mahlasını kullanmaktadır. Şair hakkında bilgiye ulaşılabilen üç kaynak vardır. Bunlar Tuhfe-i Nâilî, Sicill-i Osmânî-i Edeb ve Hâtimetü’l-Eş’âr’dır. Tuhfe-i Nâilî’deki biyografik bilgi diğer iki kaynaktan alınmıştır. Bunlar dışında Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü “Şehîdî, Hacı, Edhem” (Çakır, 2014) maddesinde şair hakkında bilgilere yer verilmiştir. Bu maddede tekke şairi olarak kaydedilen Edhem Şehîdî’nin tespit edilen şiirleri, onun klasik tarzda şiirler Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023 Zeynep SAFİ | 1800 yazan bir şair olduğunu göstermektedir. Bunun yanı sıra, şairin Bektaşi olduğu ve şiirlerinin Asım Baba tarafından bir araya getirilerek kitaplaştırıldığı belirtilmiştir fakat bunları destekleyen bir bilgiyle henüz karşılaşılmamıştır. Dolayısıyla şair hakkında biyografik kaynak oldukça kısıtlıdır. Bu kısıtlılık, hayatına yönelik bilgiler için de geçerlidir. Şöyle ki, şairin her ne kadar Tiranlı olduğu (Akbayar, 1996, s.181) ve aşağıda anlatılacağı üzere Tiran’da yaşadığı bilgileri mevcut olsa da burada doğduğuna dair kesin bir bilgi bulunmadığı gibi ne zaman doğduğu bilgisi de bulunmamaktadır. Tiran’ın önde gelenlerinden ve soylu bir aile mensup olduğundan bahsedilse de (Çiftçi, 2017, s.283) ailesine veya toplumun önde gelenlerinden olduğuna dair bir bilgiye ulaşılamamıştır. Sicill-i Osmânî-i Edeb’de “Şehidî İbrahim Bey” (1996, s.181) başlığı altında kaydı bulunduğu için asıl isminin İbrahim olabileceği ihtimali ortaya çıkmıştır. Bu ihtimal, ulaşılan tüm şiirlerinin incelenmesi neticesinde desteklenebilir. Belli bir süre Tiran’da mütesellim olarak görev yaptıktan sonra Tanzimat Fermanı usulünce ve kendisinin de zaten bu yöne yönelmesiyle “Tiran İdâre Meclis-i a‘zâsında” (Kurnaz ve Tatcı, 2001, s.515) yerini almıştır (Çiftçi, 2017, s.283). Hayatını nasıl, hangi tarihlerde ve nerelerde geçirdiğine dair bilgilere yer verilmemişse de vefat tarihi bilinmektedir: 1265 (1848/1849) (Akbayar 1996, s.181). Kaynaklar haricinde şairin şiirlerinde de hayatına yönelik bilgiler bulunmaktadır. Şöyle ki, şairin hacca gittiği ve bunu 1817/1818 tarihinde gerçekleştirdiği bilgisi “Tārīhi Berāy-ı Ḥacc-ı Mīr Şehīdī Edhem” başlığıyla düşürdüğü şu tarihten (9b) elde ediliyor: Bu günāhkār ėdip ḥaccı edā Cürm ü ʻiṣyānımı ʻafv ėde ġafūr Çıḳdı bir hātif ü dėdi tārīḫ Saʻy u ḥaccıŋ ola meşkūr u mebrūr (h.1233/m.1817-1818) Tiran halkına yazdığı gazelde (23a) bu şehirden fitne, fesat ve belanın bulunduğu bir yer olarak bahseden şair, şehir halkını ise riyakâr olarak tanımlar. Tiran’ın kıyasını ise gittiği Anadolu, İran ve Arap şehirleri üzerinden yapar. Her ne kadar hangi tarihlerde bu seyahatleri gerçekleştiği bilinmese de bu şiir, şairin Tiran’dan dışarıda bulunduğunu göstermektedir: Rūm u Īrān ü ʻArab beldelerin hep gezdim Beŋzemez hīç birine ehl-i ḫaṭā-yı Tīrān Velehu Tārīḫ-i Mevlūd-i Ḫod (8a) başlıklı tarih ile Şehîdî’nin bir oğlu olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla şairin biyografisine katkı sunması bakımından şiirlerinin tespiti önemlidir. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023 Edhem Şehîdî ve Şiirleri | 1801 2. Edhem Şehîdî’nin şiirleri Edhem Şehîdî’nin şiirleri, Arnavutluk’ta Tiran Milli Kütüphanesi’ndeki bir yazma eserde yer almaktadır. Bu eser, Derviş Hüseyin Şehîdî’nin divanı olarak kaydedilmiştir. Osmanlı Arşivi’ne YB..010.d.. koduyla dijital olarak aktarılırken tekrarlana gelmiştir. Eser, 265 varaktan oluşan bir mecmuadır. Edhem Şehîdî’nin şiirleri bu mecmuanın 3a53b varakları arasında yer almaktadır. 2.1. Edhem Şehîdî’nin şiirlerinin yer aldığı yazmanın özellikleri: 3a-53b Mecmuanın kataloğa yanlış isim ile girildiğinden yukarıda bahsedilmiştir. Mecmuada bulunan şiirlerin 17. yüzyılda yaşamış Hüseyin Şehîdî’ye aidiyeti birkaç açıdan mümkün görünmemektedir. Mecmuadaki şiirlerde geçen tarih(ler), dil ve üslup karşılaştırması dışında mahlas olarak Edhem veya Edhem Şehîdî’nin kullanılması, bu bilginin hatalı olduğunu doğrulamaktadır. Nitekim şair bir şiirinde kendi adını mahlas olarak kullanmıştır. Katalog bilgisine eserin Süleyman isimli biri tarafından 1261/1845 tarihinde istinsah edildiği kaydedilmiş olsa da yazmada bunu destekleyecek net bir bilgiye henüz ulaşılamamıştır. Yazmanın kapaklarının iç kısımlarına Arnavutça notlar düşülmüştür. Bunlar, eserin “Şehîdî”nin olduğuna yönelik ifadelerdir. Bu notlarla birlikte karalamaya benzer bazı mavi mürekkepli çizgiler de mevcuttur. Şiirler arasında yer yer ebced harfleri ve harflerin karşılık bulan sayıları yer almıştır. Harfler yerine bazı kelimelerin yazılıp yine altlarına sayı karşılığının yazıldığı da görülmektedir. Eserin son sayfalarında da yine ebced hesabına işaret eden tablolar vardır. Tüm varakların derkenar kısmında şiirler bulunmaktadır. Yazı stili ve mürekkep koyuluğu göz önüne alındığında bu şiirlerin yazmaya sonradan eklendiği düşünülmektedir. Bunun gibi metne şairden bağımsız, muhtemelen müstensih tarafından eklenmiş şiirler ve ilk sayfada yer alan bir öğüt metni bulunmaktadır. Birkaç sayfa, asıl sayfaların sararmış renginden çok daha açık, beyaza dönük bir renkte olmasından ötürü sonradan eklenmiş olabilir. Eserin sonuna doğru bu renkte olan sayfalarda yazı biçiminde de estetik olarak farklılık söz konusudur. Dijital olarak esere bakıldığında küçük çaplı bir yazma olduğu kanaatine varılmıştır. Arnavutluk Milli Kütüphanesi kaydına göre 22 x 13.5 cm ebadındadır. Yazmanın yaprakları genel itibariyle sağlam olup pek yıpranmamıştır. Birkaç sayfada küçük yırtıklar mevcuttur. Şiirlerin mürekkebi okunabilir derecede iyi durumdadır. Şiirler talîk hatla yazılmış, başlıklarda kırmızı, ana metinde siyah mürekkep kullanılmıştır. Eserin cildi ise bezden olup kahverengindedir. 3. Edhem Şehîdî’nin şiirleri ve şairliği Şehîdî’nin edebî yönüyle ilgili kaynaklarda pek bilgi yoktur. Sicill-i Osmânî-i Edeb’de (1996, s.181) ve Hâtimetü’l-Eş’âr’da (2017, s.283) tarih söylemesiyle meşhur olduğu Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023 Zeynep SAFİ | 1802 kayıtlıdır. Her ne kadar Tiran’da tarihleriyle meşhur olsa da Hâtimetü’l-Eş’âr’da tarihlerinin de sözleri, şiirleri gibi açıklıktan, hoşluktan uzak, sorunlu ve kusurlu olduğu yazmaktadır (2017, s.283). Bu bilgiler haricinde Şehîdî’nin şairliğine veya şiirlerine yönelik mezkûr yazmadan hareketle bazı bilgiler eklenebilir. Şehîdî’nin şiirlerinin nazım şekline ilişkin tablo şu şekildedir: Nazım şekli Gazel Musammat Kaside Kıta Müfred Mısra Şiir sayısı 45 11 1 147 94 2 Bunlardan gazel nazım şeklinin 4’ü nazire, 14’ü tarih olarak yazılmıştır. Kıtaların 130’u tarih, 9’u nazire ve 2’si muamma olarak yazılmıştır. Müfredlerin 84’ü, mısraların ise biri tarihtir. Şairin şiirleri arsında bulunan bir kasidesi Abdulvâsi Çelebi’ye nazire olarak yazılmıştır. Şairin tarih söylemekle meşhur olduğu bilgisi yazmadaki şiir örnekleriyle paraleldir. Öyle ki, tarih dışında pek az şiir yazdığı görülmüştür. Şair, çoğunlukla kıta, ardından müfred ve daha az olacak miktarda da gazel nazım şekillerinde tarih yazmıştır. Nazirelerinde ise birkaç şiir haricinde kime yazıldığı bilgisi verilmemişse de şiirlerden hareketle bir kanaate varılabilir. Her şiire başlık ve başlıkların büyük bir kısmını da şiirin içeriğiyle alakalı bilgi verecek şekilde yazmış olsa da nazireler hakkında bu tavrını sürdürmediği görülmektedir. Şairin şiir dağılımı, 19. yüzyılda bentlerle kurulan nazım şekillerinin ve tarih yazıcılığının, özellikle tarih kıtalarının artması ile uyumludur (Ünver, 1988, s.137). Şehîdî, Fuzûlî, Hâfız, Câmî, Keçecizâde İzzet Molla, Sultan Selim (İlhâmî) gibi isimlerin şiirlerine tahmis yazmıştır. Tahmisler, mevcut kafiye ve vezne bağlı kalarak başka bir şairin sözünü kendi sözünün devamı haline getirmek zorluğuna sahip bir hüner göstergesi, “içten bir uygunluk” olduğu için “dilin kendi dehasının mahsulü” olarak nitelendirilebilir (Tanpınar, 1988, s.21). Bu sebeple şairin şairlik hünerinin ve dil dehasının gösterildiği tahmislerde mezkûr isimleri seçmiş olması kudretli isimlerle birlikte anılması gerektiğine inandığını göstermektedir. Bununla beraber şair, İzzet Molla’yı tahmis ettiği gazelde (9b) kendinin İzzet Molla’dan talihli olmasıyla iftihar ederek İzzet Molla’ya karşı üstünlük iddiasında bulunmuştur: Ḫānedān-ı Aḥmede var intisābım pāyidār Bundan artıḳ ʻİzzetā devlet ü ʻizzetin mi var Şairin şairliğine karşı muhkem ve kıvançlı yaklaşımı Mir Hakkı’ya yazdığı tahmiste (27b) sözünü şu şekilde övmesiyle de kendini belli eder: ʻAceb bu aġniyānıŋ iftiḫārı sīm ü zerden mi Yā dūn-himmetlerinden mi yā tabʻ-ı bī-hünerden mi Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023 Edhem Şehîdî ve Şiirleri | 1803 Şehīdī Ḥaḳḳınıŋ her bir sözi dürr ü güherden mi Mahlasını/ismini redif yaptığı gazelinde (23a) ise kendisinin şirin sözlü olmasına ve âlemin kendisinde tezahür etmesine yönelik övgüsü şu şekildedir: ʻAyāndur ʻālem-i esmā-yı gülşen ismi Edhemde Rumūz ile tekellüm ėtse de şīrīn-maḳāl Edhem Bir tarihinde (33b) tarih yazma konusunda kendisinin başarılı olduğuna ve sözleri karşısında herkesi aciz bıraktığına işaret eder: Mıṣraʻ-ı vāḥidde oṭuz iki tārīḫ ṣıġdırıp Ḫāme-i muʻciz-beyān-ı Edheme ṣad āferīn Şu tarihinde (40a) ise kaleminin gücü hakkındaki kanaatini açık bir şekilde ifade etmiştir. Onun kaleminden kusursuz, temiz bir beyit çıktığını ve bu beytin mısralarının da tarih ile doldurulduğu söylenmiştir. Bununla beraber kendinin nükteli sözler söylemekte mâhir olduğuna işaret etmiştir: Bir beyt-i pāk-i bī-ḳuṣūr her mıṣraʻı tārīḫ-i nūr Kilk-i Şehīdīden ẓuhūr eyledi āḫir bī-gümān Sāde vü cevher-dār ile mi’āt ü ʻaşerāt bile Āḥādını ḳatsıŋ hele bir birine ėy nüktedān Şiirlerinden hareketle Şehîdî’nin sade ve anlaşılır üslubuyla birlikte kendinden emin, sözünde ve şairliğinde hüner gören bir şair olduğu söylenebilir. 4. Örnek şiirler Kıtalar 1. Dīger Tārīḫ Mefʻūlü fāʻilātün mefʻūlü fāʻilātün Mużāriʻ - - . / - . - - / - - . / - . - - İki cihānda senden ḥāṣıl olur meṭālib Senden umarım imdād yā şāh-ı fi’n-nevā’ib Tārīḫimiz Şehīdī sāle muʻizz-i maẓhar İkinci tāriḫini dė maẓharu’l-ʻacā’ib 1. 3. 1 5b Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023 Zeynep SAFİ | 1804 Ẓāhirdir iki tārīḫ on tāriḫi nihāndır On iki tām tārīḫ bu sāle çoḳ ġarā’ib (h.1262/m.1845-1846) 5. 2. Tārīḫ-i Dīger Der-Medḥ-i Müşārun-ileyh Fāʻilātün fāʻilātün fāʻilün Remel - . - - / - . - - / - . – Muṣṭafā Pāşāyı evlādıyla Ḥaḳḳ Cāh-ı aʻlālarla mesrūr eyleye Ber-murād ḳıla Ḫudāvend-i mecīd ʻÖmr ü iḳbālini mevfūr eyleye Ṣādıḳāne ḫizmet-i şāhānede Ḥaḳḳ muvaffaḳ ėde manṣūr eyleye Ġam elem göstermesin zāt-ı Vedūd Ḥaḳḳ teʻālā her günün sūr eyleye Manṣıb-ı aʻlālara nā’il ḳıla Ḫayr ile nāmını mezkūr eyleye Ḳasṭamonı buldı zātından şeref Ḥaḳḳ ėde ābād u maʻmūr eyleye Umarım zāt-ı şerīfiyle Ḫudā Ḫıṭṭa-ı Baġdādı pür-nūr eyleye Bu Şehīdī ėdereḳ ḫayr duʻā Bir müverriḫ beyt-i maʻmūr eyleye Ol Süleymān-şāna bu mūr-ı ḥaḳīr Hākipāye tuḫfe-i mūr eyleye Beher āmīn-ḫvān ʻuṭārid çerḫde Bir müverriḫ beyti mestūr eyleye Muṣṭafā Pāşā şerīfī-i laṭīf Cāh-ı dilḫvāh ile mesrūr eyleye (h.1263/m.1846-1847) 1. 3. 5. 7. 9. 11. 13. 15. 17. 19. 21. 2 8a Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023 Edhem Şehîdî ve Şiirleri | 1805 3. Velehu Tārīḫ-i Mevlūd-i Ḫod Feʻūlün feʻūlün feʻūlün feʻūl Müteḳārib . - - / . - - / . - - / . – 1. 3. 5. 7. 9. Şehīdī ḳuluŋ yā ġafūr u raḥīm Vasiʻ raḥmetiŋe ḳılıp ilticā İki kerre yā erḥame’r-rāḥimīn Bu tārīḫ-i mevlūdüm eyler nidā Ḫafī beyyinātında ism-i ġafūr Güneş gibi maʻnen ḥurūfen hüveydā* Kerīmā raḥīmā ḳuluŋ cürmin ʻafv ėt* Be-nūr u bi-esrār-ı āl-i ʻabā Ġafūr ismiŋ için beni eyle maġfūr* Ėyā erḥame’r-rāhimīn zāt-ı yektā* 4. Ḥasan Ḥaḳḳı Beyiŋ Rütbe-i Sānīyesine Tārīḫ Fāʻilātün fāʻilātün fāʻilātün fāʻilün Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . – 1. 3. İki mıṣraʻ biri cevher birisi tārīḫ-i tām Söyledi ḳuluŋ Şehīdī ėdereḳ duʻā ile Rütbe-i sānīsini Ḥaḳḳ Ḥaḳḳı’ya ėde saʻīd Seni Deyyān ėde şādān rütbe-i ūlā ile (h.1262/m.1845-1846) 8a 5b: şiirin vezni farklılaşmıştır. * a 7 : şiirin vezni farklılaşmıştır. * a 9 : şiirin vezni farklılaşmıştır. * b 9 : şiirin vezni farklılaşmıştır. 4 8b 3 * Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023 Zeynep SAFİ | 1806 5. Ḳıṭʻa-yı Şehīdī Mefāʻīlün mefāʻīlün mefāʻīlün mefāʻīlün Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - 1. 3. Bi-Ḥaḳḳın ḥażret-i Ḳur’ān bi-sırr-ı bā-yı bi’smillāh Bi-nūr-ı ḥimmet-i āl-i ʻabā yā vāḥid-i yektā Ḳuluŋa keşf ḳıl esrār-ı esmā vü müsemmāyı Bi-Ḥaḳḳın biŋ bir ismiŋ yā mücībü’s-sā’ilīn Mevlā 6. Ḳıṭʻa-yı Şehīdī Mefʻūlü fāʻilātü mefāʻīlü fāʻilün Mużāriʻ - - . / - . - . / . - - . / - . – 1. 3. Nıṣfu’l-muvāṣaladur egerçi murāsele Olmaz füzūn maḥabbetimiz bi’l-murāselāt Ḥācet mi mihr-i maʻnevīye resm-i ẓāhiri Rūḥānidir maḥabbetimiz yā ʻalī-ṣıfāt Musammatlar 1. Taḫmīs-i Ġazel-i Keçeci-zāde ʻİzzet Monlā Fāʻilātün fāʻilātün fāʻilātün fāʻilün Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . – 1. 2. Nār-ı ʻışḳıŋdan eser kim bende vardır kimde var Ahker-i ḫūnīn-ciger kim bende vardır kimde var* Pür-güher vīrāne yer kim bende vardır kimde var Dilde ol gencīneler kim bende vardır kimde var 10b 49a 1 4a * Mısra bu şekildedir ancak derkenara “sūz-nāk-i aḫker-i ciger kim” şeklinde kırmızı mürekkepli yazıyla not düşülmüştür. 5 6 Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023 Edhem Şehîdî ve Şiirleri | 1807 5. 4. 10. 2. 15. 4. 20. 2. 25. Eşk-i çeşmim-veş güher kim bende vardır kimde var Yār hem-zānū iken ṣaḥrālara gitmekdeyim Mevsim-i vuṣlatda firḳatden ḫaber vėrmekdeyim Kāse kāse ḫūn-ı dilden derd ü ġam içmekdeyim Zevḳ-i vaṣlı fikr-i hicrān-ile telḫ eṭmekdeyim Vaḳt-i şādīde keder kim bende vardır kimde var Ḳanberiniŋ ḳanberiyim şāh-ı ʻālī-cāhımıŋ İstinādı āsitānıdır dil-i āgāhımıŋ ʻIşḳ u şevḳinden hesābı yoḳdur āh u vāhımıŋ Gelmeden biri gider birisi peyk-i āhımıŋ Kūy-ı cānāndan ḫaber kim bende vardır kimde var ʻĀşıḳ-ı mehcūr cennetde daḫı olsa muḳīm Kesilir dūzeḫ-i āteş-bār āhından naʻīm Bu ḥarāretden ziyāde var mı ʻazāb-ı elīm Sūz-ı hicr-i yārdan şermendedir nār-ı caḥīm Āteş-i dūzeḫ şerer kim bende vardır kimde var Ḫānedān-ı Aḥmede var intisābım pāyidār Bundan artıḳ ʻİzzetā devlet ü ʻizzetin mi var* Zikr ü efkārum Şehīdī şāh-ı ṣāḥib-Zü’l-fiḳār Sikke vü destār ile ʻİzzet olınmaz iftiḫār ʻIşḳ-ı Monlādan eser kim bende vardır kimde var 2. Ġazel-i Mīr Ḥaḳḳī Taḫmīs-i Şehīdī 1. 2. 5. 4. Mefāʻīlün mefāʻīlün mefāʻīlün mefāʻīlün Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - Dilim pür-dāġ sūrāḫ-ı ney gibidir hem-zebānım yoḳ Leb-i laʻliŋ odıyla ser-be-pā yandım duḫānım yoḳ Fiġānım āsumāna ėrişüp ġonca dehānım yoḳ Mey-i gül-reng elde āh kim bir gül-fidānım yoḳ Bu gülzār-ı cihānda ʻandelībim āşiyānım yoḳ Egerçi ʻaḳl-ı dūr-endīş rehzen vādiʻ-i ʻışḳa Beni vech-i ḥüs[ü]ndür hep düşüren vādiʻ-i ʻışḳa O şīrīn-kār-ı yārım ėtdi Kūhken vādiʻ-i ʻışḳa Düşelden derd-i fikr-i vaṣl-ıla ben vādiʻ-i ʻışḳa Mısra, “bundan artıḳ devlet ʻizzet ʻİzzetā ʻizzetin mi var” şeklinde yazmada yer almaktadır ancak vezne uyması için müdahale edilmiştir. 2 27b * Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023 Zeynep SAFİ | 1808 10. 2. 15. 4. 20. 2. 25. Ġarībim der-be-der gėzmekden özge bir mekānım yoḳ İçerim kāse kāse ḫūn-ı dilden zehr-i ġam her dem Derūnım zaḫmına cānım ṭabībim yoḳ mı bir merhem Bu dāʻi bī-devā-yı hicr-i Ḥaḳḳīya n’ėdem bilmem Enīsim hemm ü ġam her dem mey-i bezmim ise pür-sem N’ola sāḳī-i çarḫdan yine şekvā vü fiġānım yoḳ Melek misin perī misin beşer misin nesin cānā Vücūdın nār-ı gül-reng-i ruḫuŋla yandı ser-tā-pā Ne mümkin olmasın mecnūn saŋa dil ėy ṣaçı leylā Ḳızarmış tāb-ı meyle gül gül olmış ruḫlarıŋ ammā Benim bülbül gibi feryāda hiç tāb u tüvānım yoḳ ʻAceb bu aġniyānıŋ iftiḫārı sīm ü zerden mi Ya dūn-himmetlerinden mi ya tabʻ-ı bī-hünerden mi Şehīdī Ḥaḳḳınıŋ her bir sözi dürr ü güherden mi Bu Ḥakḳī naḫs-ı tāliʻden mi çarḫ-ı kīne-verden mi Su’āl eyler dil-i vīrānemi bir mihribānım yoḳ Gazeller 1. Ġazel-i Şehīdī 1. 2. 3. 4. 5. 1 Feʻilātün feʻilātün feʻilātün feʻilün Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . Bildiġi mes’ele ile ʻamel eyler fuḳahā Kendi şiʻrin begenirler müteşāʻir şuʻarā Ḥüsn-i taʻbīr ile taʻbīr ėderler kizbi Bu ḳadīmīden-imiş ʻādet-i cümle kütebā Bir iki günlüḳ için ʻömr ki var dünyāda İftiḫār eylemesin aġa vü mīr ü pāşā Ṭūġ-ı pür mū-le kişi nice olur ʻālīşān Bī-beḳā cāh-ı cihānla mütefāḫir vüzerā Ser-firāzān-ı selāṭīne tefāḫür eyler Ehl-i beyt bendeligiyle bu Şehīdī-i gedā 10b Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023 Edhem Şehîdî ve Şiirleri | 1809 2. Ġazel-i Şehīdī Der-Ḥaḳḳ-ı Aḥālī-yi Tīrān 1. 2. 3. 4. 5. 4. 7. Feʻilātün feʻilātün feʻilātün feʻilün Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . Belde-i Kūfe gibi āb ü hevā-yı Tīrān Fitne-zā ümm-i fesād şehr-i belā-yı Tīrān Rūm u Īrān ü ʻArab beldelerin hep gezdim Beŋzemez hīç birine ehl-i ḫaṭā-yı Tīrān Rāst iken ḳāmet-i serv egrilenir elbette Vėrse ger neşv ü nemā āb ü hevā-yı Tīrān Ger güneş* egri-derūn ṭaşra mināre gibi rāst Diŋlemez Ḥaḳḳ sözini ehl-i riyā-yı Tīrān Ḳāmetim rāst iken tīr gibi oldı dü-tā Ḳavs-veş bāzū-yı pür-zūr-ı cefā-yı Tīrān Biŋ ḳasem ėtseler ʻahdine yine ṭurmazlar Ehl-i Kūfe gibidir ehl-i vefā-yı Tīrān Mıṣraʻ-ı maṭlaʻ u şāh-beyt-i Şehīdī kāfī Fitne-zā ümm-i fesād şehr-i belā-yı Tīrān 3. Velehu Ġazel-i Şehīdī Mefāʻīlün mefāʻīlün mefāʻīlün mefāʻīlün Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 1. 2. 3. 4. 5. Gel ėy bād-ı ṣabā es kūy-ı cānāndan çemenden geç O gül-pīrāheni āġūşa çek burc-ı semenden geç Varıp āheste gir çāk-i girībān-ı ḳamīsinden Yapış ol sīne-i sīmīne berg-i yāsemenden geç Ṭokınma zülfine ėtme perīşān dilleri birden Uzaḳdan ḳıl muʻaṭṭar kāmıŋı müşk-i Ḫotenden geç Lebiŋ ʻindinde şāhım düzd-i ḫāle meges ėttirme Lebiŋ mühr-i serīḳa ėtmeden ol ehremenden geç Ṣarılmış gerdeniŋe ol ḥarāmī zülfe yüz vėrme Serīḳā eylemiş hep dilleri ol rāhzenden geç 23a Yazmada “güneş ger” olarak geçmektedir ancak vezin gereği bu şekilde düzeltilmiştir. 3 48b 2 * Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023 Zeynep SAFİ | 1810 Şerīʻatde ṭarīḳatde dil-āzāra teraḥḥum yoḳ Teraḥḥum ėtme cānā ġumre ol dil-şikenden geç Şehīdī ġamzesi rencīde-dil ėtdiyse ʻafv eyle Oturup mācerā-yı bezm-i vaḥdetde geçenden geç 4. 7. Müfredler 1. Tārīḫ-i Vefāt-ı Mollā Ḥasan Bacram Fāʻilātün fāʻilātün fāʻilātün fāʻilün Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . – 1. Yazdı Şehīdī tamām-ı mıṣraʻ-ı tārīḫini Rūḫ-ı şerīf-i Ḥasan oldı Ḥüseyine viṣāl (h.1234/m.1818-1819) 2. Tārīḫ-i Vefāt-ı Tīrānī Mollā ʻAlī Māc-zāde el-Ḥāc Mūsā Fāʻilātün fāʻilātün fāʻilātün fāʻilün Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . – 1. Bā-yı bi’smillāh ile yazdı Şehīdī tāriḫin Ḳıldı nāgeh Ḥāci Mūsā beyt-i maʻmūrı ṭavāf (h.1233/m.1817-1818) 3. Tārīḫ-i Be-Medḥ-i Ḥaydar Pāşā Ḳalʻa-yı Ölgün Baʻde’l-medḥiyye Müstefʻilün müstefʻilün müstefʻilün müstefʻilün Recez - - . - / - - . - / - - . - / - - . – 1. Ölgünde teşrīf eyledi Edhem Şehīdī söyledi Çün zāt-ı sulṭān tāriḫi tevfīḳe maẓhardır gelen (h.1251/m.1835-1836) 1 2 3 20a 20a 34a Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023 Edhem Şehîdî ve Şiirleri | 1811 4. Tārīḫ-i Der-Oṭa-i Nev-Ẓuhūr Şerīfī Muṣṭafā Pāşā Baʻdel-medḥiyye Fāʻilātün fāʻilātün fāʻilātün fāʻilün Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . – Rūz u şeb bende Şehīdī fikr ėderken tāriḫin Ġaybden söylendi tārīḫ iki oṭa nev-ẓuhūr (h.1229/m.1813-1814) 1. Sonuç Edhem Şehîdî, Tiranlı bir 19. yüzyıl klasik Türk edebiyatı şairidir. Şair hakkında biyografik kaynaklar ve bu kaynakların verileri yetersizdir. Buna şairin divanı olup olmadığı, şiirleri ve şairliği hakkındaki bilgiler de dahildir. Oysaki Edhem Şehîdî’nin şiirlerinde şairin hayatına, devrin sosyal hayatında gerçekleştirilen bazı faaliyetlere, bazı devlet erkanına ve şairin kendi şairlik algısına yönelik daha öncesinde kayıtlara geçmemiş birtakım bilgiler mevcuttur. Şairin şiirleri, ilgili yazma ile mürekkebin sağlam kalması ve şairin sade üslubuyla açık ifadeler kullanması sayesinde içerik, tarz ve sanat açısından değerlendirilmeye karşı pek engel oluşturmamaktadır. Şiirlerinin yer aldığı bir mecmua, Derviş Hüseyin Şehîdî ismi altında Arnavutluk Milli Kütüphanesi’nde 234 numarada yer alıp divan olarak kaydedilmiştir. Bu esere, aynı yanlış katalog bilgisi üzerinden dijital olarak Osmanlı Arşivi’nde YB..010.d.. koduyla ulaşılmıştır. Şairin burada, 147 kıta, 45 gazel, 94 müfred, 11 musammat, 2 mısra ve 1 kaside olmak üzere toplam 300 şiiri vardır. Bunlar, ilgili mecmuanın 3a-53b numaralı varakları arasında yer almaktadır. Bu çalışmada tespit edilen nüsha üzerinden Edhem Şehîdî ve şiirleri üzerine ön bilgiler sunulmuştur. 4 Etik Kurul İzni Bu çalışma için etik kurul izni gerekmemektedir. Yaşayan hiçbir canlı (insan ve hayvan) üzerinde araştırma yapılmamıştır. Makale edebiyat sahasına aittir. Çatışma Beyanı Makalenin yazarları, bu çalışma ile ilgili herhangi bir kurum, kuruluş, kişi ile mali çıkar çatışması olmadığını ve yazarlar arasında çıkar çatışması bulunmadığını beyan eder. Destek ve Teşekkür Çalışmada herhangi bir kurum ya da kuruluştan destek alınmamıştır. 38a Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023 Zeynep SAFİ | 1812 Kaynaklar Akbayar, N. (Haz.)(1996). Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî (Eski yazıdan aktaran: Seyit Ali Kahraman). Tarih Vakfı Yayınları. Çakır, E. (2014). “Şehîdî, Hacı Edhem” Türk edebiyatı isimler sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/%20madde-detay/sehidi-haci-edhem [Erişim Tarihi: 07.05.2023]. Çiftçi, Ö. (Haz.)(2017). Fatîn Davud, Hâtimetü’l-Eş’âr (Fatin tezkiresi). Kültür bakanlığı e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55976,fatin-tezkiresipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 07.05.2023] Kurnaz, C. & Tatçı, M. (2001). Nail Tuman, Tuhfe-i Nâ’ilî. Bizim büro yayınları. Tanpınar, A. H. (1988). 19 uncu asır Türk edebiyatı tarihi. Çağlayan kitabevi. Ünver, İ. (1988). “IXI. Yüzyıl Divan Şiiri” Ankara üniversitesi dil ve tarih-coğrafya fakültesi dergisi, C.32, s.131-140. Yazma eserler: Divan. Devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi nu: YB..010.d… Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 2, Ağustos/August 2023