Klâsik Türk Şiiri

Mazmun, klâsik Türk şiiri ile yolu kesişen herkesin aşina olduğu bir kavramdır. Bununla birlikte, onun tam olarak neyi kastettiğine dair tartışmalar devam etmektedir. Bazı araştırmacılar onu, klâsik şiirin kalıplaşmış benzetme dünyasını kastetmek için kullanırken bazıları ise zaten bir adı bulunan çeşitli edebî sanatları mazmun olarak nitelemiştir. Sözcüğün herhangi bir sınır çizilmeksizin gelişigüzel kullanımı, klâsik şiire ait herhangi bir hususu ifade etmek için mazmun teriminin tercih edilmesi sonucunu doğurmuştur. Elinizdeki kitap, beyitlerin arka plânına kusursuzca yerleştirilmiş mazmunları mercek altına almaktadır. Bu anlamda eser, daha önce mazmun örneği olarak aktarılan beyitleri sorgulamakta, literatüre yeni numuneler eklemektedir. Böylece, klâsik Türk şiirinin gizemli hüner gösterilerini deşifre ederek eski edebiyatseverlere bu geleneğin farklı bir yönünü tanıtmaktadır. Çalışmanın, beyitlerde gizlenen kavramları ifade eden “mazmun” terimini kitap hacminde işleyen ilk kaynak olduğunu belirtmekte fayda vardır.

Aruz vezni Türk edebiyatının uzunca bir dönemine damgasını vurmuş önemli bir ahenk unsurudur. Bu
veznin günümüzde daha iyi anlaşılabilmesi ve hatta yeni metinlere uygulanabilmesi amacıyla
hazırlanan elinizdeki kitap, aruz fobisi olanlara ilaç gibi gelecek, aruzla yazılmış şiirlerdeki ahengin
daha görülebilmesini sağlayacaktır. Gereksiz ve işlevsiz bilgilerden arındırılarak sunulan
alıştırmalarda, kişinin aruz veznini kendi kendine geliştirmesi sağlanmış, herkesin aruz vezni ahengine
aşina olması amaçlanmıştır. Verilen bilgiler ve örnekler takip edilerek alıştırmalar yapıldığında, hangi
seviyeden olursa olsun şiirdeki müzikal ahengin peşinde koşanlar umduklarını bulacaklar ve -kim bilir
belki de- aruzla şiir yazma çabası içine gireceklerdir.

Müntehab-ı Âliye, Seyit Ali Rızâ Bey tarafından XVIII. yüzyılda tertip edilmiş bir tıp eseridir. Bu bildiride, tıp yazmalarıyla ilgili araştırmalara katkı sağlamak amacıyla daha önce üzerinde bir çalışma yapılmamış olan bu eser tanıtılmıştır. Bunun için Türkçe tıp metinleri ile ilgili kısa bir giriş yapılmış, Rızâ Bey’in biyografisi ve eserin tespit edilebilen nüshalarıyla ilgili bilgiler verilmiş ardından da eser, muhtevası yönünden incelenmiştir. İncelemede eserin başında yer alan kasidenin şekli ve türü ile ilgili bilgiler verilmiş, ardından eserdeki ilaç terkiplerinin neler olduğu, faydaları ve kompozisyonu belirtilmiş ve eserin sonunda yer alan halk hekimliği ve halk inanışlarına dair kültürel içerikler örneklenmiştir. Sonuçta, Müntehab-ı Âliye’nin kaynaklarının çeşitliliği, tıp ve eczalık tarihine katkı sağlayabileceği ve Türk dili, edebiyatı ve kültürü açısından da değerlendirilebilecek bir eser olduğu vurgulanmıştır.

ÖZET Orhan Gazi zamanında fethedilen ve henüz kuruluş aşamasındaki Osmanlı Devleti'nin ikinci başkenti olan Bursa'nın çehresi, fethin akabinde kısa sürede değişmiş; yapılan imar ve inşâ faaliyetleriyle şehir siyasi ve ticari açıdan önem kazanmakla birlikte ilim, kültür ve sanat merkezi olarak da ön plana çıkmaya başlamıştır. Şehrin başkentliği kısa sürse de Bursa, asırlar boyunca Osmanlı Devleti'nin çeşitli coğrafyalarından gelen ilim ve sanat erbabının uğrak yeri olmuştur. Osmanlılar döneminde yetiştirdiği önemli devlet adamlarıyla siyasi tarihimizde; musikî, hüsn-i hat, minyatür, ebru, nakış vb. birçok klasik sanatta söz sahibi olmuş sanatçılarla da kültür ve sanat tarihimizde ayrı bir yere sahip olan Bursa, edebiyat tarihimizde önde gelen birçok şair ve yazarın memleketi olması hasebiyle de dikkat çekmektedir. Bu çalışmanın konusunu klasik edebiyat döneminde yetiştirdiği şair sayısı itibarıyla İstanbul'dan sonra ikinci sırada yer alan Bursa'nın önde gelen şairlerinden Haylî Ahmed Çelebi ve şiirleri teşkil etmektedir. Asker şairlerimizden olan Haylî XVII. asırda yaşamış, ömrü cenk meydanlarında geçmiş ve Bağdat seferi esnasında şehit olmuştur. Kaynaklarda şairin dîvânı olduğu bilgisi kayıtlıysa da eser günümüze ulaşamamıştır. Bu makalede hayatı hakkında eski kaynaklarda çok fazla bilgi bulunmasına rağmen ansiklopedilerde sathî şekilde verilen Haylî'nin biyografisi yeniden yazılmaya çalışılacak ve şiir mecmuaları ile biyografik eserlerden derlenen şiirlerinin çevriyazılı metinleri verilecektir. ABSTRACT The facade of Bursa, which was conquered in the time of Orhan Gazi and established as the second capital of the newly-established Ottoman State, changed in a short time after the conquest, and thanks to the development and construction activities, the city gained political and commercial importance, and also came to the fore as a center of science, culture, and art. Although it did not remain as the capital for long, Bursa was a frequent destination for scientists and artists from various geographies of the Ottoman State for centuries. Bursa, which has its own special place in our political history because of the statesmen it raised, and in the history of culture and art because of the many artists it raised in different branches of art such as music, calligraphy, miniature, marbling, embroidery, etc., is important because it is also the hometown of many poets and writers in our literary history. The subject of this study is Hayli Ahmed Celebi and his poems, and although he is one of the prominent poets of Bursa, which ranks second after Istanbul in terms of the number of poets it raised in the classical period, little is known about his lifetime. One of the soldier-poets of our history Hayli lived in the 17th century, spent his life on battlefields, and died a martyr during the Baghdad expedition. Although it is recorded in the sources that the poet has his own book, the work has not survived. In this article, the biography of Hayli, information about the life of whom is plenty but superficial, will be attempted to be rewritten, and poetry will be compiled from texts published in poetry magazines and biographical works.

21 yıl gibi kısa bir ömür yaşamış olan İngiliz oryantalist Arthur Lumley Davids (1811-
1832)’in 1832’de İngilizlere Türkçe öğretmek gayesiyle, II. Mahmud’a ithafen yazdığı
A Grammar Of The Turkish Language adlı kitabı sıradan bir gramer kitabı olmaktan
ötedir. Türkoloji açısından önemli bilgileri de ihtiva eden bu eser, yabancılara Türkçe
öğretmek maksadıyla yazılan diğer tüm kitaplardan farklı bir özelliğe sahiptir. Bir giriş,
gramer, kelimeler, diyaloglar ve ekler olmak üzere toplam dört bölümden müteşekkil bu
kitapta, dîvân şairlerinin eserlerinden çokça istifade edildiği görülmektedir. Yabancılara
Türkçe öğretmek amacıyla bir oryantalistin hazırladığı gramer kitabında dîvân şiiri
materyallerinin kullanılmış olması, bize göre üzerinde durulması gereken kayda değer
bir konudur.
Davids, kitabında özellikle gramer konularını izah ettiği bölümde, kelime seviyesinde
ilgili grameri gösterdikten sonra, o gramer yapısını ihtiva eden manzum örnekler de
sunmuştur. Ekler bölümüne de Bâkî ve Mesîhî’den okuma parçalarını kaydederek bu
sahada bir ilki gerçekleştirmiştir. Bu çalışmada, Davids’in Arap harfleriyle verdiği
örnek manzumeler üzerinde durulmuş ve bu materyallerden hareketle sonuç bahsinde
bazı çıkarım ve tekliflerde bulunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Arthur Lumley Davids, Türk Dili, Yabancılara Türkçe Öğretimi,
Divan, Hümâyûn-nâme

Türk edebiyatının en mühim kaynakları içerisinde yer alan şiir mecmuaları, farklı veya aynı yüzyıllarda yaşamış şairlere ait manzumelerden oluşan, dönemlerinin edebî zevki ile şiir anlayışı hakkında bilgi veren antoloji mahiyetindeki eserlerdir. Divanı bulunmayan yahut biyografik kaynaklarda ismi geçmeyen pek çok şairin şiirlerinin yanı sıra divan sahibi şairlerin çeşitli vesilelerle divanlarına almadıkları manzumelere de mecmualarda rastlamak mümkündür. Mecmuaların içeriği farklı tür ve biçimde yazılmış eserlerden müteşekkil olabildiği gibi tek bir tür ve şekildeki metinleri muhtevi mecmualar da bulunmaktadır. Klasik Türk şiirine ait tür ve nazım şekillerine mahsus manzumelerin toplandığı mecmualardan biri de bir şiire başka bir şair tarafından aynı konu ve vezin, kafiye veya redifle yazılan şiirlerin toplandığı nazire mecmualarıdır. Bu çalışma, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı OE 0973/3 numarada kayıtlı şiir mecmuasında yer alan nazire şiirler üzerinedir. Daha önce herhangi bir çalışmaya konu olmayan bu mecmuada 16 zemin ve 52 nazire şiir bulunmaktadır. Çalışmada, mecmua ve bir mecmua türü olarak nazire mecmuaları hakkında bilgi verildikten sonra söz konusu mecmuada bulunan nazire şiirler, şairlerin neşredilmiş divanlarında bulunan şiirlerle, divanın tespit edilemediği durumlarda ise tez ve araştırma makaleleri gibi akademik çalışmalarda yer alan şiirlerle karşılaştırılarak farklılıklar metin tenkidi usulü ile ortaya konulmuştur.

Özet: Klasik Türk iirinin konu alanlar aras nda dinler tarihi önemli bir yere sahiptir. Bu dinler aras nda Yahudilik de vard r. Klasik airlerin anlam ve hayal dünyas nda, Kur'an'da ibret vermek üzere anlat lan Yahudilik tarihine ait k ssalar n yan nda srailiyyat türünden anlat lar da yer alm , birçok air iirlerinde bu unsurlar az ya da çok kullanm t r. 18. yüzy lda ya am Safed/Filistin do umlu ve Arap kökenli Osmanl airi Enderunlu Faz l, divan nda Yahudilikle ilgili türlü kavramlara yer vermi , "Andnâme-i Yehudî-beçe" ser-levhal kasidesinde srailo ullar k ssas n n tarihî unsurlar n telmih etmi tir. Bu makalede, Enderunlu Faz l divan ndaki Yahudilikle ilgili unsurlar ele al nacak, muteber 5 nüshan n kar la t r lmas suretiyle "Andnâme-i Yehûdî-beçe" ser-levhal metin günümüz harflerine aktar lacak, içerisinde geçen Yahudilik tarihiyle ilgili unsurlar hakk nda bilgi verilecektir. Abstract: Themes concerning the history of religions have an important place in Classical Turkish poetry. Judaism is one of these religions. In their world of signification, classical poets have made use of the exemplary themes of Judaism narrated in the Koran, just as the narrations in the genre of Isra'iliyyat A great many poets have used these elements more or less in their poems. In his divan,

Bu kitapta, 14. asrın sırlı ve tartışmalı şairlerinden biri olan Varka ve Gülşah müellifi Yûsuf-ı Meddâh’ın tek nüshasını Konya Koyunoğlu Şehir Müzesi ve Kütüphanesi’nde tespit ettiğimiz iki yeni mesnevisi bulunup gün yüzüne çıkarılmıştır. Şairin, 639 beyitlik Hikâyet-i Yemâme ve 402 beyitlik Sehâvet-i İmâm ‘Alî adlı mesnevileri, muhteva itibariyle birer manzum Hz. Ali cenk-nâmesidir. Yûsuf-ı Meddâh’ın daha evvel bilinmeyen, hakkında yapılan çalışmalara konu olmayan bu eserleri, tür literatürü açısından da oldukça kıymetlidir. Zira her iki cenk-nâme de konusu itibariyle sahasındaki diğer bütün eserlerden farklı ve orijinal metinlerdir. 
Üç bölümden meydana gelen çalışmamızda müellifi belli manzum Hz. Ali cenk-nâmeleri hakkında kısa bir değerlendirmenin ardından ilk bölümde, Yûsuf-ı Meddâh’ın kim olduğu, eserleri ve hakkındaki tartışmalara dair bilgiler verilmiş; akabinde yeni bulunan mesnevilerinin ona ait olup olamayacağı, çeşitli mukayeselerle irdelenmiştir. İkinci bölümde, söz konusu manzumelerin detaylı biçim ve muhteva incelemesiyle geniş özetlerine yer verilmiştir. Üçüncü bölümde metinler, Arap harflerinden Latin alfabesine transkripsiyon usulüyle aktarılmış ve ilgili yazma, tıpkıbasım olarak ilave edilmiştir.

"Nesnelerin mahiyet ve hakikatlerinin bilinmesi, filozofi" manasına gelen felsefe; İslami öz ve hassasiyetlere bağlı olarak klasik edebiyatımızda ya reddedilmiş yahut umumiyetle "hikmet" kelimesi ile karşılanmıştır. Hikmet, "Allah'ın insanlar tarafından anlaşılamayan ilahi esrarı ve takdiri, bilgelik, atasözü, vecize" anlamında bir mefhum olarak kullanılmıştır. Hikmet sahibi kimseler de "hakîm/hekîm", "mütefekkir" ya da "ârif" olarak adlandırılmıştır. Büyük ölçüde bir İslam ve tasavvuf edebiyatı olan klasik Türk edebiyatında edipler felsefeye birtakım hudutlar içinde yaklaşmışlardır. Bilhassa "hikemî şiir" ya da "hakîmâne şiir" anlayışıyla eşyanın hakikatine dair görüş bildiren şairler, bununla muhatabı öğütlemeyi, uyarmayı yahut uyandırmayı hedeflemiş fakat "felsefe" kelimesinin kendisine, yöntemine ve sonuçlarına temkinli yaklaşmışlardır. Bilinen ilk örnekleriyle 11. asırdan günümüze kadar derin bir ilmin ve engin bir sanat anlayışının mümessili olan klasik Türk şairleri, eserlerinde "bediiyat" arzusunun yanına muhakkak "nasihat" gayesini de iliştirmişlerdir. Bu nasihatler arasında zerreden küreye, mikrodan makroya; varlığa ve yokluğa dair hemen her şeyle ilgili bir görüş ve anlayış ortaya koymuşlardır. Edebiyatımızda Aristo, Platon (Eflatun) gibi filozoflara ve Kindî, İbn Rüşd, Gazzâlî ve İbn Haldûn gibi mütefekkirlere gösterilen ihtimam ve ihtiramın yanında felsefeye karşı olumsuz tutumların da var olduğu dikkat çekmektedir. Örneğin 17. asır şairlerinden Nâbî'nin, Hayriyye adlı meşhur mesnevisinde oğlu Ebu'l-Hayr Mehmed Çelebi'yi felsefeye karşı uyarmasının İslam dünyasında felsefe hakkında çıkan tartışmalara bağlı olduğu düşünülebilir. Bu çalışmada; klasik Türk şiirinin altı asrı aşkın tarihinde felsefeye dair tutum ve kanaatler genel olarak değerlendirilmiş, şairlerin "felsefe" yerine "hikmet" kelimesini tercih etmelerinin gerekçeleri ortaya konmuştur. Böylece "varlığın özü, önü ve sonu" ile "yokluğun hudutları" arasında görüş serdeden şairlerin tefekkürü yöntem, hikmeti de sonuç olarak ortaya koymaları konusuna dikkat çekilmiş; ayrıca klasik Türk şiirinin düşünce sisteminin tafsilatlı olarak incelenmesinin ve irdelenmesinin gereği ifade edilmiştir.

Özet
Hoca Ahmet Yesevî, XI. yüzyılın ikinci yarısında Kazakistan’ın Sayram şehrinde dünyaya gelmiş müslüman Türk âlimidir. Onun din anlayışı ve öğretileri, tarih boyunca Türk boylarının müslüman kimliklerinin korunması ve zamanımıza kadar devam ettirmesine katkıları olmuş,
sağlam bir dînî ve ahlâkî hayat sürmelerini sağlayıp canlılığını günümüze kadar sürdürmüştür. Orta Asya, Kafkaslar, Balkanlar ve Anadolu Türkleri’nin dînî anlayış ve inançlarında geniş tesirler icra ettiğinden “Pîr-i Türkistan” ve "Hâce-i Türkistan" ünvânlarıyla anılmıştır. Ahmet Yesevî, Yesevîlik tarikatını kurmuş ve tarihte ilk Türk tarikat kurucusu olmuştur. Onun, Türkler arasında özel bir yeri ve önemi bulunmaktadır. Yesevî dervişleri, Orta Asya ve Anadolu halkının İslâm dinini kabul etmesinde etkili olmuşlardır. Ahmet Yesevî’nin Divan-ı Hikmet’teki şiirleri, Allah ve Hz. Muhammed sevgisi ile dini motiflerde doludur. Bu makâlede Türk milletinin din algısında büyük tesiri bulunan büyük âlim Hoca Ahmet Yesevi ve Yesevilik incelenmektedir.

Edebi sanatlar, klâsik Türk şiirinin gizemli ve cazibeli dünyasını muhafaza eden muhkem ve kadim kalesinin kapılarından birinin anahtarıdır. Bu anahtar sayesinde okur, şairin kurguladığı olağanüstü güzellikte bir ülkeye giriş yapar; birçok şairin ayak izlerini bıraktığı vadide yolunu aydınlatacak bir fener bulur. Eskiler, şiiri sihir ve mucize ile bir tutmuşlar, şairliği de velilik mertebelerinden biri kabul etmişlerdir. İşte bu duyarlılıkla yazılan şiirleri anlayabilmek, çok yönlü bir bakış açısı ve geniş bir ufuk gerektirir. Şiiri oluşturan parçalar, tek başlarına değerlendirildiklerinde ya da oluşan terkibin doğasındaki bütünlük bozulduğunda; geriye cümleler, kelimeler,edebi sanatlar, kafiye ve vezinden başka bir şey kalmaz. Bu sayılanların her biri şiirin bir parçası olabilir; ancak onların hiçbiri tek başına şiir değildir. Şiir, büyüsü de dâhil olmak üzere, kendisini meydana getiren her parça ile birlikte düşünüldüğünde anlam kazanır. Manalar, kendilerini zuhura getirecek kalıpları kendileri seçerler. Şair, sadece çabasıyla bu dönüşüme yardımcı olur. Bu aşamada kalıpların pek fazla önemi yoktur. Böylesine çileli bir uğraşın ilk adımı sayılabilecek elinizdeki eser; eski şiiri anlama yolunda bir merhale ve bir kılavuz niteliğindedir.

Öz Farklı asırların edebî yükünü taşıyan klasik şiirleri yorumlamak, klasik edebiyat çalışmalarına katkı sağlamaktadır. Bu sebeple TEBDİZ (Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlüğü) adıyla klasik şiirin mana dünyasını ortak bir platformda toplayan elektronik bir sistem geliştirilmiştir. Sisteme 16. yüzyıl şairi, Vardar Yeniceli Hayretî'nin Mehmet Çavuşoğlu ve M. Ali Tanyeri tarafından tenkitli metin olarak yayımladıkları divanı; transkriptli metin olarak yüklenmiş, divanda bulunan şiirlerin kelimeleri de devrin zihniyetine ve şairin sanat anlayışına bağlı olarak anlamlandırılmıştır. Anlamlandırılan kelimeler TEBDİZ bilgisayar altyapısı sayesinde bağlamlı dizin hâline getirilmiştir. Nihaî olarak bu çalışmada Hayretî'nin literatürdeki hayatı ve sanatıyla ilgili bilgiler, Hayretî Divanı'ndan elde edilen bağlamlı dizin müşterekinde yorumlanmış ve şairin edebî şahsiyetinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Bu yönüyle bu çalışmanın bağlam bakımından tespitleri, pek çok edebî malzemeyi barındırmakta; inceleme ve değerlendirmeleri de Hayretî'nin sanatına ve üslubuna dair özgün bilgileri içermektedir. Anahtar kelimeler: Hayretî, Vardar Yenicesi, bağlamlı dizin, sözlük, TEBDİZ.

ÖZET
İnsan sosyal bir varlık olduğundan toplum hayatı onun için zarûri bir ihtiyaçtır. İnsanın tek başına yalnız yaşaması düşünülemez. Birey ve toplum hayatının devamını sağlayan çeşitli değerler, normlar ve kurumlar bulunmaktadır. Ahlâkî erdemler, birey ve toplumun en sağlam ve temelli olan psiko-sosyal unsurlardır. Bunlar kişinin toplumda bir yer ve değer kazanması açısından önem arzetmektedir. Yûnus Emre’nin şiirlerinde din ve ahlâk, toplumsal işlev gören unsurlar arasında yer almaktadır. Yûnus Emre XIII. yüzyılın ikinci yarısında ve XIV. yüzyılın başlarında yaşamış büyük bir Türk şâir ve düşünürdür. Anadolu’da ayrılık tohumlarının ekildiği bunalımlı bir döneminde sevgi ekseni üzerinde “yaratılanı hoşgör, Yaratandan ötürü” anlayışı ile geniş halk kitlelerine İslâm’ın inancını ve ahlâkını sevdirmiştir. O, hikmet dolu imtihan dünyasında ebedî hayatı kazanmanın yöntem ve metodlarını şiirlerinde göstermiştir. Yûnus Emre’nin çoğu gazel biçiminde ilâhîleri vardır. Düşünceleri, görüşleri, kasîde, şiir ve ilâhî türleri ile tasavvuf ve halk edebiyatında güncelliğini hâlâ korumaktadır. Bu tebliğde büyük şâir ve düşünür Yûnus Emre’nin şiirlerinde; sevgi, kardeşlik, doğruluk, güzel söz, yardımlaşma vb. gibi psiko-sosyal unsurlar sunulmaktadır.
ABSTRACT
Human life essential is a need for the society. People living alone alone is unthinkable. Because human psycho-social entity. There are various values, norms and Institutions which cause the emergence and keep the the continuation of individuals and societies. Psycho-social factors are important in terms of the appreciation and a person's place in society. Moral virtues of the individual and society that are based most robust and psycho-social factors. In poems Yunus Emre, religion and moral values are counted among such values which are functional in the society. Yunus Emre is a great Turkish poet and philosopher who lived in the second half of XIII and the beginning of XIV century. During the time of depress and separation in Anatolia, he preached the morality and faith of Islam to the masses through his understanding of “love the creature for the sake of the Creator.” In his poems, he showed the methods for gaining eternal life in the world. Yunus Emre has hymns in the form of ghazal. His thoughts retain freshness through his eulogies, poems and hymns alongside the mysticism and folklore. In this communiqué offers, psycho-social factors; moralitiy, brotherhood, love, assistance etc.like of poems the great poet and philosopher Yunus Emre.

Klasik Türk şiirinde retorik başarının yanında insan ve insana ait duygular ve özellikler de işlenmiştir. Sevgi, nefret, kıskançlık, hınç, öfke, kahır,  merhameti şefkat, sadakat, şaşkınlık gibi pek çok his ve haslet, klasik Türk şairleri tarafından da işlenmiştir. En çok işlenen duygulardan birisi de "yalnızlık"tır.
Şairler daha çok toplum içinde kimseyle iletişim kuramayıp duygusal olarak yalnızlaşan insanların dramını da anlatmışlardır. Öbür taraftan tercih edilen ve birey tarafından istenen bir yalnızlaşma duygusu da işlenmiştir.
***
In classical Turkish poetry, besides rhetorical success, human and human emotions and characteristics are also handled. Many feelings and traits such as love, hate, jealousy, resentment, anger, wrath, mercy, compassion, loyalty, astonishment were also handled by classical Turkish poets. One of the most processed emotions is "loneliness".
The poets also told the drama of people who could not communicate with anyone in the society and became emotionally lonely. On the other hand, a feeling of loneliness, which is preferred and desired by the individual, is also processed.

Klasik Türk şairlerinin sanatın gereği olarak duygu ve düşüncelerini ifade için nesnelere başvurmaları bir tercih değil, bir zarurettir. Hatta bu şiir geleneğinin sınırları belli bir semantik alanda geliştiği ve bunun sonucu dikey yönde bir gelişme gösterdiği düşünüldüğünde, bu sınırlı alanın başka türlü genişletilmesinin imkân dâhilinde olmadığı görülecektir.

Klasik Türk şiiri geleneğinin bütünü düşünüldüğünde, şairin şiirine dâhil edebileceği nesneler noktasında, sınırsız denebilecek bir özgürlük alanına sahip olduğu söylenebilir. Duygu ve düşüncelerini anlatmak amacıyla -ister beşerî aşk ister ilâhî aşk isterse hikmetli söz söylemek için olsun- bütün âlemi tarayan şairlerin ilgi alanına, doğal olarak hemen her türlü eşya da girmiştir. Klasik Türk şairlerinin eşyayı sanatsal anlamda şiire dâhil etmeleri noktasında diğer dönemlerden, özellikle günümüzdeki şiir anlayışından farkı, eşyayı bir bütün olarak değil, bir yönüyle ona şiirinde yer vermesidir. Bu noktada, eşyanın kolektif bellekte öne çıkan yönünün belirleyici olduğu söylenebilir. Şair, ilettiği mesajın, anlamın muhatabına geçmesi adına buna azami dikkat eder.

Şairlerin seçtiği eşyalara dikkat edildiğinde, bunların bir takım özellikleriyle öne çıktıklarını görebiliriz. Eşya, sevgiliye intisap ettirilecekse bir “en” veya “tek” vasfını haiz olması gerekir. Bunun yanında anlamda derinliği sağlamak adına hikâyesi olan eşyaları, şairlerin daha çok tercih ettikleri söylenebilir. Yine eşyalar içerisinde, estetik yönüyle öne çıkanlar, şiirde kendilerine daha fazla yer bulur. Tüm bunların yanında, asıl amaç anlamı yüklenecek en uygun nesneyi bulmak olduğundan, duruma göre gündelik hayattaki eşyalar da şiirdeki hayalde yerlerini alırlar.

İpek TAŞDEMİR
ÖZET
Batı geleneğinde hiciv, genellikle çirkin yanlış ve gülünç âdetlerin ve olayların niteliğini zarafet ve maharetle ortaya koymak olarak algılanmış ve böylece hiciv edebî bir tür olmanın yanı sıra sosyal bir fonksiyon da yüklenmiştir. Doğu edebiyatlarında ise hiciv, genellikle sosyal yönü olmayan daha çok gerçek kişilerin yerilmesine dayanan, şahsi kinlerin ortaya döküldüğü bir tür olarak görülmüş ve müstehcen, küfürlü bir edebiyatı akla getirmiştir. Türk edebiyatında İslamiyet'in etkisi ve içerdiği galiz ifadeler nedeniyle hiciv türüne hoş bakılmamıştır. Tezkirelerde ya hiciv örneklerine yer verilmemiş; ya da bu tarz şiirden kaçınmak gerektiği konusunda fikir beyan edilerek kısa bir örnekle yetinilmiştir. Bu nedenle çoğu şair hicviyelerinde mahlas kullanmamış ve hicivci kimliklerini şair kimliklerinden ayrı tutmaya çalışmışlardır. Klasik Türk edebiyatında hiciv konulu eserler, ilk olarak XIV. ve XV. asırlarda Risâletü'n-Nushiyye, Mesnevi, Garibnâme gibi eğitici nitelikli eserler olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle XVI. yüzyıldan itibaren hiciv türünde yazılmış eser ve temsilcilerinde büyük bir artış görülmektedir. Lâmiî Çelebi, Kemalpaşazâde, Zâtî, Taşlıcalı Yahya, İshak Çelebi gibi şairlerle birlikte Klasik Türk edebiyatında bir hiciv yazma geleneği oluşmaya başlamıştır. XVII. yüzyıl ise hiciv edebiyatının zirve yaptığı bir dönem olarak kabul edilmektedir. Bu dönemde hiciv alanında edebiyat tarihimizin en meşhur şairlerinden Nefʻî olmak üzere Kaf-zâde Fâizî, Ganî-zâde Nâdirî, Veysî, Nevʻî-zâde Atâyî, Mantıkî, Riyâzî, Fehîm, Bahâyî, Tarzî, Tıflî gibi şairler, hiciv ve hezel sahasında şiirler kaleme almışlardır. XVIII. yüzyılda Nedim, Sünbüzâde Vehbî, Kânî, Sürûrî, Hevâyî gibi şairler, hiciv türüne yeni bir soluk getirmiştir. XIX. yüzyıldan itibaren şair ve eser sayısında bir düşüş yaşanmışsa da hiciv geleneği Yeni Türk edebiyatı bakış açısıyla günümüze kadar gelmiş, yeni ve farklı formlarla edebiyatımızda varlığını sürdürmeye devam etmiştir.

Sözlük ve gramer kurallarına uygun olan ölçünlü dil, edebiyata bilhassa şiire konu oldu-ğunda çeşitli değişikliklere uğrar. Dil sapmaları adı verilen bu değişiklikler, şairin, dilin imkânlarını zorlayarak duygu ve düşüncelerini anlatmasından kaynaklanır. Bu doğrultuda dil sapmaları, kelimelerin telaffuzunun (ṣavt), biçiminin (ṣarf) ya da yazımının (kitâbet) değiş-mesi; ilgili dilde kullanılmayan yeni lafızların türetilmesi (irticâl) ve sözdiziminin (naḥiv) bozulması örneklerinde olduğu gibi yazarın, standart dilin dışına çıktığı tasarruflar olarak ta-nımlanabilir. İbn Hişam el-Ensârî (öl. 761/1360) ve Abdülkadir el-Baġdâdî (öl. 1093/1682) gibi pek çok edebiyat tenkitçisine göre farklı dillerden etkilenmemiş Arap şairlerin, yani ḳu-demâ olarak nitelendirilen Câhiliyyûn, Muḥaḍramûn ve İslâmiyyûn adlı şair tabakalarının kullandıkları dil sapmaları makbul sayılıp ḍarûrâtüş-şiʿriyye (şiir zaruretleri) olarak değer-lendirilir. Bu çerçevede ölçünlü dile uymayan dil sapmaları, lehçe farklılıkları, ilgili beytin farklı varyantları ya da çeşitli yorumlarla izah edilmeye çalışılır. Fakat İbn Fâris (öl. 395/1004) ve Ebü’l- Ḥasen el-Cürcânî (öl. 392/1001-1002) gibi bazı âlimler, şair de olsa hiç kimsenin hatadan masum olmadığını dolayısıyla da ilgili kullanımların laḥn (hata) olduğunu öne sürer. Bu isimlere göre şairlerin standart dil kurallarına aykırı olan tasarruflarını zorlama yorumlarla açıklamak anlamlı olmadığı gibi doğru da değildir. Dil sapmalarının hata olduğu varsayıldığında bunların edebî değer açısından, sapma olmayan bir metinden daha üstün ol-ması mümkün değilken zaruret olarak değerlendirildiklerinde belirli kıstaslar çerçevesinde daha üstün olabilirler. Fakat hangi şiir zaruretlerinin bu üst dili temsil ettiği konusunda daha önce belirli kriterler ortaya konulmamıştır. Bu yüzden çalışmamızda ölçünlü dil kurallarını aşan dil sapmalarının doğru olup olmadığı hakkında ortaya atılan teoriler incelenip bunların üst bir dili temsil etmesi için gerekli olan ölçütler tespit edilecektir. Bu bağlamda dil sapma-sının sebep olduğu fesâhat ihlali ile bu sapmanın ifadeye kattığı anlam ve şekilsel form önem kazanmaktadır. Standart cümle yapısına aykırı olan dil sapması hiçbir yönü ile dil kurallarına uymuyor ve şiire anlam ve şekil açısından hiç bir meziyet katmıyor ise bu tür kullanımların üst bir dili temsil etmesi mümkün görünmemektedir. Fakat ilgili dil sapması standart ifadede bulunmayan yeni bir anlam veya şekli ortaya koyuyor ve bu kullanım bir yönü ile ölçünlü dil kurallarına uyuyor ise üst bir dili temsil eder. Bir ifadenin fesâhati ihlal derecesi ise belâğat kitaplarında zikredilen kıyâsa muḫâlefet ve teʾlîf zaafı ile yakından alakalıdır. Bu çerçevede yaygın kelime kurallarına (sarf) aykırı olan kullanımlar kıyâsa muḫâlefet, cümle yapısına (na-hiv) aykırı olanlar ise teʾlîf zaafı olarak adlandırılır. Fasih sayılmayan bu tasarrufların yaygın dil kurallarına aykırılığı, oluşan hatanın boyutu ile ilişkili olarak değişmektedir. Nitekim bun-lardan bazıları göz ardı edilebilir küçük hatalar, diğerleri ise büyük fesâhat ihlalleri olarak değerlendirilmektedir. Kısaca dil sapmalarının daha üst bir dil kullanımını temsil etmesi için ilgili zaruretler standart dil kuralları ile izah edilebilmeli ve muhatapta uyandırdığı etki öl-çünlü dilden daha fazla olmalıdır. Aksi takdirde şairin yaptığı tasarruf, anlamsız; ilgili dil sap-ması ise hatalı olacaktır. Çünkü şair, dil sapması olan bu lafız yerine, vezne uygun başka bir kelime seçebilir ya da bu lafzın yerini değiştirebilirdi. Bu doğrultuda makalenin girişinde dil sapmaları hakkında kavramsal bir çerçeve çizilip ilk bölümde konuyla ilgili edebiyat nazari-yeleri incelenecektir. İkinci bölümde ise Cahiliye dönemi şiirlerinden örnekler verilerek dil sapmalarının belirli ölçülere bağlı olarak üstünlük ifade ettiği öne sürülecektir.

Standard language, which follows rules of dictionary and grammar, undergoes var-ious changes when it is the subject of literature, especially poetry. These changes, called lin-guistic deviation, are due to the poet’s expression of his feelings and thoughts by forcing the possibilities of language. In this direction, language deviations can be defined as the disposi-tions where the author goes out of the standard language, as in the examples of changes in the pronunciation (ṣavt), form (ṣarf) or spelling (kitābet) of the words, the derivation of new words that are not used in the language (irticāl) and the deterioration of the syntax (naḥv). According to many literary critics such as Ibn Hishām al-Ansārī (d. 761/1360) and ʿAbd al-Qādir al-Baghdādī (d. 1093/1682), this language used by Arab poets who were not influenced by foreign languages, namely the Cāhilī, Muḥaḍram and Islāmī poets (ḳudemâ), was accepta-ble and it is considered as ḍarūrātuş-şiʿriyye (poetry necessities). In this context, deviations that do not comply with the standard language are tried to be explained with dialect differ-ences, different variants of the couplet or various interpretations. However, some scholars such as Ibn Fāris (d. 395/1004) and Abū al-Ḥasan al-Jurjānī (d. 392/1001-1002) argue that these usages are laḥn (linguistic mistakes). According to these names, it is not correct to ex-plain the poets’ use, which are contrary to the standard language rules, with excessive inter-pretations (takalluf). Assuming that linguistic deviations are laḥn, they cannot represent a superiority in terms of literary value, but when considered as a necessity, they represent a superiority within the framework of certain criteria. But any specific criteria have been de-termined before about which linguistic deviations represent the superiority. Therefore, in our study, the theories put forward about the accuracy of linguistic deviations that exceed the standard language rules will be examined and the necessary criteria for them to represent a superiority will be determined. In this direction, the difference in meaning and form that this deviation adds to the expression becomes important. If the language deviation, which is con-trary to the standard sentence structure, does not comply with the language rules in any as-pect and does not add any superiority to the poem in terms of meaning and form, it does not seem possible for such uses to represent a more fluent and persuasive language (al-Balāgha). However, the language deviation reveals a new meaning or form that is not found in the stand-ard expression, and if this usage complies with the standard language rules, it represents a more eloquently language. The degree of violation of the purity and perfection of language (faṣāḥa) of a statement is related to the violation of qiyās (analogy?) and grammatical incon-gruity mentioned in the rhetoric books. The contravention of common language rules of these uses, which are not considered faṣīḥ, varies. As a matter of fact, some of these were seen as minor mistakes that could be ignored, while others were considered as major mistakes. For this purpose, a conceptual framework about linguistic deviations is drawn at the introduction of the article, and the literary theories on the subject are examined in the first chapter. In the second part, it is argued that linguistic deviations represent a superiority depending on cer-tain criteria by giving examples from the poems of the period of Jāhilīyah.

Aşk, klasik Türk şiirinin temel konusu olduğu gibi tasavvufta da Allah'a ulaştıracak esas yol olması itibarıyla pek çok dini, tasavvufi ve edebi metne konu olmuştur. İslami Türk edebiyatı içerisinde "aşk" mevzuu şairler tarafından, mecazdan hakikate çeşitli boyutlarıyla işlenmiştir. Klasik Türk şiirinin ve Türk tasavvuf edebiyatının en bilinen temsilcilerinden olan Şeyh Galib, "aşk" redifini taşıyan dört gazelinde "aşk"ı temel konu olarak işlemiş ve aşkın ne olduğu, aşığa neler yaşattığı, ilahi aşka giden tasavvufi boyut ve bu boyutta yaşanan hâller ve bu hâllere ait kavramlarla örülü bir dünyayı dile getirmiştir. Şeyh Galib'in aşk redifli bu dört şiirinin ilki 8, ikinci ve üçüncüsü 5'er, dördüncüsü ise 7 beyit olup şiirler toplamda 25 beyittir. İlk gazelin redifi "kodu cilve-i aşk" olup aşkın insan (aşık ve masuk), varlık ve kainat üzerindeki tesiri üzerinde durulmaktadır. İkinci gazelin redifi "- i aşk" şeklinde olup şiirde daha ziyade aşığın aşk yolunda yaşadıkları ve aşkın aşıktaki tesiri işlenmiştir. Üçüncü gazel ise "adı aşk" redifini taşımakta ve aşkın ne olup olmadığına cevap arayan bir nitelik arz etmektedir. Söz konusu gazel bu yönüyle şairin aşka dair görüşlerini hülasa eder mahiyettedir."-ı aşk" redifli dördüncü gazelin beyitlerinde ise aşkın yaşattığı çeşitli hallerden bahsedilmektedir. Bu gazellerde Şeyh Galib tarafından: Aşk, "derd-i mihnet"dir, "bela"dır, "maraz"dır, "ibtila"dır, "hiç"tir, "yok"tur, "beka"dır, kendini ümidin aslı haline getirip cümle şeyden ümidi kesmektir, seven ve sevilenden öte bilinmez bir iddiadır; varlığın ve yokluğun sırları aşkta gizlidir; aşk güzellik ateşini gönüllere yerleştirir, bencil kişi ile yârini sevenin arasındaki farkı ortaya koyar, delilik erbabının rütbesini tayin eder, aşık her kapıda derde düşer zira aşk güzergahı kedersiz geçilmez; sevgi kadehi, sarhoşunu uyanık eder vb. pek çok yargı, düşünce, his ve zevk ustaca işlenmiş, yer yer tasavvufi kavramlar yer yer de Sebk-i Hindi'nin zengin, renkli dünyası ve kapalı anlatımı ile şiirlere hem gizem hem derinlik katılmıştır. Elbette Şeyh Galib'in "aşk"a dair yazdıkları bu dört şiirden ibaret değildir. Ancak şairin "aşk"ı, bizzat şiirin redifi olarak seçtiği bu dört şiir, şairin "aşk"la ilgili temel düşünce, his ve zevklerini yansıttığı metinler olarak düşünülebilir. Bu çalışmada Şeyh Galib'in "aşk" redifli dört gazeli incelenerek bu şiirlerdeki aşk anlayışı tesbite çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler : Şeyh Gâlib, Şeyh Galib, Şeyh Galip, aşk, ilahi aşk, gazel, aşk redifli gazel

***

“Love” Concept in Sheikh Galib’s Ghazals with “Love” (“Aşk”) Redif

Key Words: Sheikh Galib, Sheikh Galip, love, divine love, ghazal, ghazal with love redifi

Özet

Klasik Türk şiirinde kendine has edasıyla dikkat çeken Nef‘î; medhiye, hiciv ve fahriye tarzı şiirleriyle öne çıkmış olsa da onun şiirinde derin bir aşk ve hayat anlayışının yansımaları da müşahede edilir. Büyük bir kaside ustası olan Nef‘î’nin gazelleri, divanı içinde nicelik açısından hacimli bir yer tutmasa da ahengi, söyleyişi ve mana boyutu açısından fevkalade özgün nitelikler taşır. Kasidelerinde övme ve övünmedeki ustalığını; Siham-ı Kazâ’sında heccavlığını gördüğümüz Nef‘î, âşıkane edasını daha ziyade gazellerinde ortaya koyar. Bu çalışmada Nef‘î’nin “aşkız” redifli iki gazeli etrafında şairin aşk anlayışı ve aşka bakışı incelenmektedir. Bu şiirlerde Nef‘î’nin sevgili karşısında acziyet arz eden düşkün bir âşık olmak şöyle dursun, sevgilinin gamzesini bile umursamayan, hatta gamzeyi bile kendisine naz ettirecek derecede mağrur ve azade bir anlayışı temsil ederek divan şiirinin alışılagelmiş âşık imajının dışına çıkan bir tavrı söz konusudur. Niyaz makamında olması beklenen aşığın naz makamında ve onun da ötesinde azade tavırlarıyla öne çıktığı bu şiirlerde divan şairinin istediği zaman aşkı bambaşka boyutlarda görebileceği ve sıra dışı pencerelerde seyredebileceği müşahede edilmektedir. Bu da Nef‘î’nin şahsiyet ve üslubundaki özgün tavrın bir yansımasıdır. Nef‘î’nin bu iki gazeldeki “aşk”ı; cesaret, azadelik, mestanelik ve tatlı bir gamla hemdem oluş etrafında yükselir. Bu hâl, şairin kendine has eda ve hissedişinin yansımasıdır.

Anahtar Kelimeler: Nef‘î, Aşk, Gazel, Aşk Anlayışı, Şiir.

- - -

Abstract

Although Nefi is best known for his unique style in classical Turkish poetry, including praise, satire, and self-praise poems, a deep concept of love and life is observed in his poems. Although the ghazals of Nefi, a great elogist, are few in number in his diwan, they are exceptionally unique in terms of harmony, utterance, and meaning. Nefi’s ability to praise and self-praise in his odes (qasidas), as well as his lampoonry in his Siham-ı Kaza, reveals his amorous manner most prominently in his ghazals. This study analyzes Nefi’s concept of and perspective on love within the scope of his two ghazals with the redif (word/voice after the rhyme) of “aşkız”. In these poems, Nefî presents an attitude beyond the typical minstrel image of divan poetry, exhibiting a sense of pride and freedom unconcerned with the beloved's “gamze” (leer; killer look), so far from being a lover who shows weakness before his beloved. In these poems, the minstrel, who is expected to be in the “niyaz” (suppliance) maqam/position, stands out in the “naz” (coquetry) maqam/position and, beyond that, with his free attitude, it is observed that the divan poet can perceive love in different dimensions and witness it through unusual windows whenever he wishes. This is a reflection of Nefî’s unique character and manner. In these two ghazals, Nefî’s “love” centers around courage, freedom, ecstasy, and having in a pleasant sorrow. This state is a reflection of the poet’s distinct tone and passion.

Keywords: Nefi, Love, Ghazal, Concept of Love, Poetry.

ÖZET Bakî, Osmanlı İmparatorluğu'nun en parlak dönemi olan 16. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman döneminde yaşamış ve halk tarafından da büyük itibar görmüştür. Onun şairliğinin tanınmasında Kanunî'nin etkisinin büyük olması gibi Osmanlı sosyal hayatı ve şehir kültürünün tanınmasında da Bakî'nin etkisi büyüktür. Bakî'nin şiirlerinde İstanbul ve 16. yüzyıl sosyal hayatının (eğlence, tarih, savaş vs.) izleri açık biçimde gözlemlenmektedir. Özellikle onun Kanunî'ye yazdığı kasidelerinin nesib bölümünde dönemin şaşaasını, sarayın ve bahçelerin ihtişamını kısaca dönemin kültür unsurlarını görmek mümkündür. Çalışma konumuz olan kaside bu bakımdan dönemin sosyal ve kültürel hayatını yansıtmasının yanı sıra tarihî kişiler ve mitolojik inanışlara da yer vermiştir. Bakî'nin kasidesinde Arap ve Fars kültüründen Türk kültürüne geçişteki ortak temayüller dikkat çekmektedir. Kasidenin nesib bölümünde felek ve yedi kat gökyüzü katmanının tasviri yapılmıştır. Kasidede ayrı ayrı yer verilen dokuz kat feleğin isimleri şöyledir: Kamer (Ay), Utarîd (Merkür), Zühre (Çobanyıldızı), Şems (Güneş), Merih, Müşterî (Jüpiter), Zuhal (Satürn). Türk mitolojisinde en sık kullanılan mazmunlardan biri "yedi kat felek"tir. Sekizinci felek Felek'ül-Bürûc (burçların bulunduğu yer), dokuzuncu ve son kat da içinde hiçbir şey bulunmayan ve tüm gökleri kaplayan Felek'ül-Âzam'dır. Bakî, bahsi geçen kasidede öyle bir tablo çizmiştir ki gökyüzü sahnesinde önce yıldızların ışıltılı hâlini, Samanyolu'nun ışıklarla bezeli yolunu göstermiş ardından sahneye yıldızların komutanı edasıyla Ay çıkmış, bu ahenkli toplantıya Utarit eline yıldızlardan yapılmış kalemiyle katılıp olan biteni tarihe not düşmüştür. Toplam 42 beyit olan kasidenin 13-37 beyitleri arası medhiye bölümüne, 38-42 beyitleri arası da duaya ayrılmıştır. Kanunî'ye övgü amacıyla yazılmış olan kasidede nesib bölümü padişahın ihtişamına yakışır bir şekilde düzenlenmiş ve medhiye bölümünde de Kanunî'nin savaşçılığı, adaleti ve cömertliği üzerinde durulmuştur. Fahriye bölümüne yer verilmeyen kaside; nesib, medhiye ve dua bölümlerinden oluşmaktadır. Çalışmamızın amacı; kasidenin şerh metoduyla incelenerek yazıldığı dönemin sosyo-kültürel hayatına ışık tutmasını sağlamaktır. Anahtar Kelimeler: Bakî, kaside, inceleme, mitoloji, felek 16. yüzyıla ismini altın harflerle yazan söz ustası Bakî, 1526/1527 yılında İstanbul'da doğmuştur. Hayatının önemli bir kısmını İstanbul'da geçiren Bakî, çocukluğunda Fatih Camii müezzinlerinden olan babası Mehmet Efendi'nin yanında bir süre saraç çıraklığı yapmıştır. Bakî'nin ilime olan düşkünlüğü henüz çocuk yaşta iken babasının da dikkatini çekmiş ve Bakî, babası tarafından medrese eğitimine gönderilmiştir. Bakî, medresede önemli hocalardan ders alma şansı bulmuş ve böylelikle onun şairlik kabiliyeti hocaları tarafından da fark edilmiştir. Henüz genç yaşta iken hocası Karamanlı Mehmed Efendi hakkında söylemiş olduğu Sünbül Kasidesi şöhretine şöhret katmıştır. Medrese eğitimini tamamladıktan sonra çeşitli medreselerde müderrislik yapan Bakî

ÖZET
Hâfız Dîvânı’nın tamamı üzerine ilk şerh, XVI. yüzyılda Muslihuddin Mustafa Sürûrî (ö. 969/1562)  tarafından yazılmıştır. İki ciltten meydana gelen Şerh-i Dîvân-ı Hâfız, bu konudaki ilk şerh olması ve Hâfız’ın şiirleri hakkında önemli bilgiler içermesi bakımından dikkate değer bir eserdir. Bu çalışmada; Şerh-i Dîvân-ı Hâfız’ın metni ortaya çıkartılmış ve eser üzerine ayrıntılı incelemeler yapılmıştır. Çalışma, giriş kısmı ve dört bölümden oluşmaktadır.
Giriş bölümünde; metnin anlamlandırılması ve şerh kavramı üzerinde durulmuş; edebiyatımızdaki Hâfız Dîvânı şerhleri hakkında bilgi verilmiştir. Birinci bölümde; Sürûrî’nin hayatı, sanatı ve eserleri ele alınmıştır. İkinci bölümde; şerhin yazılış süreci, metodu, nüshaları incelenmiş; metni kurmada dikkat edilen hususlar izah edilmiştir. Üçüncü bölümde; eserin birinci ve ikinci cildi transkript edilmiştir. Dördüncü bölümde; Sürûrî’nin kelimelere yüklediği tasavvufî anlamlar üzerinden eserin sözlüğü hazırlanmıştır. Bu bölümde ayrıca eserde geçen âyet, hadîs ve diğer Arapça ibârelere yönelik indeks verilmiştir.
Anahtar Sözcükler
Şerh, Hâfız-ı Şîrâzî, Hâfız Dîvânı, Sürûrî, Şerh-i Dîvân-ı Hâfız.
 
ABSTRACT
The first commentary on Hâfiz’s Diwan was written by Mustafa Sürûrî in the 16th century. The commentary called the Sharh of Hafiz’s Diwan, which was composed of two volumes, is remarkable in that it is the first commentary in this respect and that it contains considerable information on the pomes written by Hafiz. This study brings the text of the sharh of Hafiz’s Diwan into light, and it also analyses the text in detail. The study contains four parts in addition to the introduction.
The introduction part is concerned with making sense of the text and on the concept of commentary, and it informs readers of the commentaries on Hafiz’s Diwan. Part One focuses on the life, art and works of Sürûrî. Part Two focuses on the process of writing the commentary, its method and the copies; and it describes the points considered in producing the text. Part Three transcribes the first and second volumes. Part Four prepares the glossary for the work on the basis of the meanings Sürûrî attaches to the words. This final part also gives the index for the verses from the Holy Qur’an, hadiths (Prophet Mohammed’s sayings) and other phrases in Arabic included in the work. 
Key Words
Sharh, Hafiz Shirazi, Hafiz’s Diwan, Sururi, Sharh of Hafiz’s Diwan.

Öz: Bir Arap efsanesine dayanan Leyla ve Mecnûn hikâyesi, ilk olarak İranlı ünlü şair Nizâmî-i Gencevî tarafından mesnevi olarak yazılır. Türk edebiyatında ise 15. yy'dan itibaren mesnevi formunda işlenmeye başlanır. Bu konuda verilen eserlerin en meşhuru Fuzûlî'ye aittir. Fuzûlî, bu basit aşk hikâyesinde kişilere sembolik değerler yükler. Şair, eserinin girişinde Leylâ'yı hakikat sırrının, Mecnûn'u ise insan ruhunun sembolü olarak kullandığını söyler. Beşeri aşkın İlâhî aşka dönüşmesini anlatırken hem aşkın beşeri boyutundan kopmaz hem de estetik ve sanat kaygısını ön planda tutarak eserini kuru ve didaktik olmaktan kurtarır. Leylâ ve Mecnûn hikâyesi beşeri boyutuyla incelendiğinde daha çok Mecnûn'un Leylâ'nın aşkından dolayı aklını yitirmesi, çöllere düşmesi, hayvanlarla arkadaşlık etmesi üzerinde durulur. Ancak hikâyenin Leylâ'ya dair yaklaşımı da gözardı edilmemelidir. Bu çalışmamızda edebiyatta sevilen kadınların ilkörneği sayılabilecek Leylâ'nın, Mecnûn'un kendisine duyduğu aşk ve bu aşk sonucu geçirdiği değişimler karşısındaki tavrını, Fuzûlî'nin, mesnevisinde " Leylâ dilinden Gazel/Murabba " başlığı altında verdiği şiirlerden takip etmeye çalışacağız.

Bir çağdaş Türk şiiri seçkisi hazırlanırken yanıtlanmış olması ge reken ilk soru, çağdaşlık kavramının ne olduğu ve ülkemiz özelinde başlangıcının nasıl saptanması gerektiğidir. Yirminci yüzyıl Türk şiirinin özde ve biçimde bazı temel özel liklerinin kaynaklarını araştırış, bizi geçen yüzyılın son çeyreğine, Divan şiirimizin geleneksel tema ve biçim kalıplarının kırılma ev relerine götürür.

Klâsik Türk şairleri, mensup oldukları toplumun bir parçası olarak İslam dini ve kültürüyle yetişmişler ve eserlerini bu kültürel birikimden faydalanarak meydana getirmişlerdir. Şairler, Kur'an ve hadislerden çeşitli benzetmeler ve telmihler yoluyla yararlanmışlar; eserlerini İslam medeniyeti etrafında şekillendirmişlerdir. gibi erkek şahsiyetlerin yanında kadın şahsiyet olarak sadece Hz. Meryem'in adı geçer. Hz. Âdem'in eşi Havva; Hz. İbrahim'in eşi Hacer, Hz. Yusuf'un eşi Züleyhâ, Firavun'un eşi Asiye, Hz. Süleyman'ın eşi Belkıs, Hz. Muhammed'in eşleri Hacer ve Ayşe ile kızı Fatıma'nın adları Kur'an'da geçmez. Ancak bu şahsiyetlerin bir kısmı Kur'an'daki kıssalara dayanılarak zaman zaman dinî bir kişilik olarak ve memduhun benzetileni olarak eserlerde yer alırken bir kısmı da telmih, teşbih, istiare gibi sanatlar içinde sevgilinin mazmunu olarak geçer.

Gewidmet an die Österreichisch-Türkische Freundschaft und Andreas Tietze, der als Legende zwischen den beiden Ländern Brücken gebaut hat. Seine Deinste können wir ihm nicht zurückzahlen, aber seinen Namen werden wir ewig in Erinnerung behalten. Bu eser, Avusturya-Türk dostluğuna ve iki ülke arasında sağlam dostluk köprüleri kuran aziz dostumuz Andreas Tietze'ye ithaf edilmiştir. Türk diline hizmetlerinin karşılığını asla ödeyemeyiz, ama adını sonsuza kadar hatırlayacağız.

Sanatçı, yaşadığı ya da gözlemlediği herhangi bir ruh hâlini ya da duyguyu, kendi bakış açısıyla, zihnî bir takım kurgulamalar yaparak eserinde işler. Nedim, "-âre midir" redifli gazelinde sevgilinin gelişiyle ilgili, onun iyi niyetle mi; yoksa kötü niyetle mi geldiği noktasında yaşadığı tereddütlü ruh hâlini şiirine yansıtmıştır. Nedim (âşık), şiir boyunca zihninde olumlu ve olumsuz iki ihtimal arasında kalır. Bu iki ihtimalin karşılığı olarak hissettiği duygular, ümit ve korkudur. Âşık, sevgilinin iyi niyetle gelmesini ümit etmekte; kötü amaçla gelmesinden de korku duymaktadır. Hissedilen korku ve ümit sıradan, basit duygulanımlar değildir. Bunları klasik şairlerin duygu anlayışına uygun olarak, âşıkların sevgiliden gelebilecek en ufak bir lütfu büyük bir ümitle arzu etmesi ve buna karşın ondan gelebilecek en ufak bir kötülükten büyük korku duyması arka planında düşünmek gerekir. Böyle düşünüldüğünde âşığın yaşadığı gerilim, heyecan daha iyi hissedilebilir. Ümitle korku, gelecekle ilgili olduğunda birinin varlığı diğerini lağvetmesi yönüyle karşıt duygulardır. Nedim, şiirinde zıt duyguları karşı karşıya getirmenin yanında, bunları eş zamanlı olarak aynı kişiye hissettirir. Bu, şairlerin duyguları işleme yöntemlerinden "duygu karşıtlığı"nın ilk çeşidi, yani aynı objeye yönelik, olumlu ve olumsuz duyguların eş zamanlı olarak bir arada oluşu anlamındaki "ambivalans"a (ambivalance) karşılık gelir. Aynı zamanda sevgilinin geliş amacındaki belirsizlik, olumlu ve olumsuz ihtimaller arasındaki ikircikli durum, âşığı ümit ve korku ile birlikte bir kaygı, tereddüt, tedirginlik ve şüphe hissetmeye yöneltir. Bu bağlamda düşünüldüğünde ise âşığın yaşadığı ruh hâlini tekinsizlikle ilişkilendirmek mümkündür.

Öz

Divanında farklı nazım şekil ve türlerinde başarı yakalamış bir şair olmakla birlikte öncelikle bir gazel şairi olarak görebileceğimiz Bâkî (1526-1600), şiirlerinde zaman zaman kendi şiirine ve genel olarak şiir sanatına dair bazı değerlendirmelerde bulunur. Onun şiiri mevzu edinen mısra ve beyitleri, şiiri sadece yazmakla kalmayıp şiir üzerine düşünen bir şair olduğunu da gösterir. Klasik nazım şekilleri içinde gazele büyük değer verdiği hem sanatından hem de şiirlerinde dile getirdiği bu tür düşüncelerinden anlaşılan Bâkî, divanında yirmiden fazla beytinde bizzat “gazel” kelimesini kullanmıştır. Böylece, klasik Türk şiirinde âşıkane ifadelere en uygun söyleyişe imkân veren bu tarzın büyük bir temsilcisi olmanın yanında gazelle ilgili bazı temel meselelere pencere açmış, gazelin ne, nasıl, niçin olduğu ve olabileceğine dair düşünce ve duyuşlar ortaya koymuştur. Onun bu tarz ifadelerinin bazılarında dikkat çeken bir yön ise gazel türünde kendi üstatlığına ve yol açıcılığına yaptığı vurgudur. Birer fahriye örneği olan bu söylemleri ve gazele dair diğer ifadelerinde Bâkî’nin bu şiir tarzına bakışına, şiir/gazel söyleme sebeplerini yer yer dile getirişine şahit olmak mümkündür. Bâkî’ye göre gazel; sevgiliyi vasfetmeye elverişli şiir tarzı, şairin hasbihâlini ifade etme aracı, inci kadar kıymetli bir söz, baharın güzel zamanlarına eşlik edecek bir süs, şairi çekemeyenlere eza verecek derecede sanatkârlık kudretini gösteren bir tür, marifet fidanının taze meyvesi olmak gibi pek çok niteliği barındıran bir nazım şeklidir. Bâkî’nin “gazel” kelimesini kullandığı beyitlerin büyük bir kısmının gazellerinde geçmesi de bu şiir türüne dair değerlendirmelerin bizzat türün içinde yapılmış olması yönüyle ayrıca dikkate değer bir noktadır.

Anahtar Kelimeler: Bâkî; gazel; şiir; poetika.

*

Ghazel according to Baki

Abstract

Baki (1526-1600), whom we can primarily think as a ghazel poet, although he is a poet who has achieved success in different poetry forms and genres in his divan, occasionally makes some evaluations about his own poetry and the art of poetry in general. His verses and couplets which focus on poetry show that he was a poet who not only wrote the poem but also thought about poetry. Baki, who explicitly places great importance to ghazel among other classical verse forms from both his art and his ideas that he expressed in his poems, used the word “ghazel” in his divan, in more than twenty couplets. Thus, in addition to being a great representative of this style that allows for the most appropriate loving expressions in classical Turkish poetry, it opened a window to some basic issues about ghazel, and revealed thoughts and feelings about what, how, why and how the ghazel is and could be. A striking aspect of some of his expressions is his emphasis on his own mastery and pioneering in the ode type. It is possible to witness Baki’s view of this style of poetry and his expressing the reasons for writing poems/ghazel in these examples of honorary discourses and other expressions about ghazel. According to Baki ghazel is the verse form which is suitable for describing the beloved, a means of expressing the poet’s conversation, a precious word like a pearl, an ornament to accompany the beautiful times of spring, a genre that shows the power of artistry to the point of oppressing the poet, being the fresh fruit of a tree of ingenuity. The fact that most of the couplets in which Baki uses the word “ghazel” are mentioned in his ghazels is also another remarkable point in regard of the evaluations of this type of poetry are made within the genre itself.

Keywords: Baki; ghazel; poetry; poetics.