Kalendarska era
Kalendarska era je sistem numerisanja godina koji se koristi pri kalendarima. Npr. gregorijanski kalendar broji godine po hrišćanskoj eri (koptska i etiopska crkva imaju svoje posebne hrišćanske ere, videti dole). Trenutak, dan ili godina od koje se računa vreme, zove se epoha ere.
U drevnim vremenima, brojale su se vladarske godine od ustoličenja monarha. Ovo znatno otežava rekonstrukciju hronologije starog Bliskog istoka, koja počiva na raznolikim i rasutim spiskovima kraljeva, poput Sumerskog spiska kraljeva ili vavilonskog Kanona kraljeva. Računanje po imenima ere koja su birali vladajući monarsi, ostalo je u upotrebi u Istočnoj Aziji sve do 20. veka, a u Japanu se još uvek koristi.
Kod starih Grka, uobičajeni metod za odmeravanje prolaska godina počivao je na poretku Olimpijskih igara, koje su prvi put održane 776. pne.. Ove panhelenske igre su raznim nezavisnim gradovima-državama pružale uzajamno razumljiv sistem datiranja. Pri tome, same igre su se nazivale "Olimpijske igre", a "Olimpijada" je četvorogodišnji interval između igara. Prva Olimpijada takođe označava tradicionalni početak grčke istorijske civilizacije i vođenja zapisa; i danas se smatra krajem zapadne praistorije i početkom istorijske epohe. Ovaj sistem je korišćen od 4. stoleća pne. do 3. ili 4. stoleća nove ere.
U većem delu Bliskog istoka se od 4. st. pne. do 6. st. n.e. koristila seleukidska era, čija je epoha bila 312. pne., godina kada je Seleuk I Nikator zauzeo Vavilon, čime je započeo vladavinu svoju, i svoje dinastije, nad azijskim delom imperije Aleksandra Velikog. Ova era se javlja u Hebrejskoj Bibliji u Knjizi Makaveja; Jevreji su ovu eru koristili i tokom Srednjeg veka, pod nazivom Era ugovora, jer su njome datirani pravni dokumenti.
Stari i uobičajeni običaj bilo je rimsko konzularno datiranje. Ovo je podrazumevalo imenovanje obojice consules ordinarii koji su preuzimali taj položaj 1. januara/siječnja građanske godine. Ponekad se dešavalo da jedan ili obojica konzula ne budu imenovani do novembra ili decembra prethodne godine, a vest o imenovanju bi možda stigla tek nekoliko meseci od početka godine u sve delove Rimskog carstva, pa ponekad nalazimo natpise gde je godina definisana kao "posle konzulata" prethodnog para konzula, što se naziva post-konzularno datiranje. Upotreba konzularnog datiranja je okončana 541. godine, kada je Justinijan I prestao sa imenovanjem konzula. Praktično je uvedeno datiranje po vladavinama careva a zatim datiranje od Postanja.
Jedan retko korišćeni metod datiranja bilo je da se navede godina anno urbis conditae (latinski: "u godini osnovanog grada [Rima]", skraćeno AUC). Često se neispravno daje da AUC znači ab urbe condita, što je naslov Livijeve istorije Rima. Rimski istoričari su koristili nekoliko epoha, njihove današnje kolege uglavnom usvajaju Varonovu epohu, nama poznatu kao 753. godinu pne.
Ovaj sistem je uveo Marko Terencije Varon u 1. veku pne.. Prvi dan njene godine bio je Dan Osnivača (21. april/travnja), mada većina modernih istoričara pretpostavlja da je koincidirala sa modernom istorijskom godinom (1. januar - 31. decembar). U prvobitnom rimskom i julijanskom kalendaru je retko korišćena — dominiralo je imenovanje dvojice konzula koja su bila na položaju u konkretnoj godini. Godina 2024 n.e. je AUC 2777 (godina n.e. + 753, odn. 754 - godina pne.).
Iberijski istoričar Orozije je oko 400. n.e. koristio AUC eru. Papa Bonifacije IV (oko 600.) mogao je biti prvi koji je koristio AUC i Anno Domini (novu) eru; zabeležio je 607. godinu kao AUC 1360.
Još jedan sistem, koji se nalazi ređe nego što se mislilo, bilo je upotreba vladarske godine rimskog cara. Prvi car, August, označavao je godine svoje vlasti brojanjem koliko puta je bio konzul i koliko puta mu je Rimski senat dao ovlašćenja tribuna. Time je pažljivo poštovao fikciju da njegova vlast potiče od ovih položaja koji su mu dati, a ne od njegove osobe ili mnogih legija pod njegovom kontrolom. Njegovi naslednici su sledili ovu praksu sve dok nije izbledelo sećanje na Rimsku republiku, na prelazu iz drugog u treće stoleće, kada su otvoreno počeli koristiti i svoju vladarsku godinu.
Neki regioni Rimskog carstva su datirali svoje kalendare od vremena rimskog osvajanja ili ustanovljenja rimske vlasti.
- Španska era (ili Hispanska) je brojala godine od 38. pne., što je verovatno bio datum nametanja nekog novog poreza u Iberiji. To bi označavalo uvođenje rimske vlasti u Hispaniji i ta era je korišćena u zvaničnim dokumentima hrišćanskih država na poluostrvu sve do 15. veka.
- Tokom rimskog i vizantijskog perioda, neformalni region Dekapolis i drugi helenizovani gradovi Sirije i Palestine su koristili Pompejevu eru, koja je brojala godine od 63. pne., kada je taj rimski general osvojio region.
Postojale su i mnoge druge, lokalne ere, npr. od godine osnivanja pojedinog grada, vladarska godina susednog persijskog cara, kasnije čak i godina aktuelnog Kalifa.
Kina je tradicionalno računala vreme po vladarskim godinama svojih careva (niánhào).
Većina Kineza ne pripisuje brojeve godinama kineskog kalendara. Oni ređi koji to čine, poput Kineza u inostranstvu, koriste kontinualno brojanje godina od vladavine legendarnog Žutog Cara, 2698. pne. uzimaju kao godinu 1. Zapadni pisci počinju brojanje bilo na 2637. pne., ili 60 godina ranije, na 2697. pne. (v. kineski kalendar). Tako početkom 2024. može početi kineska godina 4661 ili 4721. Moguće je da se godina označava i brojem iz zvaničnog gregorijanskog kalendara, mada se one ne poklapaju sasvim.
Većina tradicionalnih kalendarskih era koje se danas koriste, uvedene su u vreme prelaza sa Pozne antike na Rani Srednji vek.
- Indikt. Rasprostranjena je bila upotreba ciklusa indikta (ili indiktiona; 15 indikata je činilo ciklus poljoprivrednog oporezivanja, jedan indikt je trajao godinu dana). Dokumenti i događaji se od 4. veka datiraju po godini ciklusa (npr. "peti indikt", "deseti indikt"), sami ciklusi nisu numerisani. Upotreba indikta će se nastaviti dugo nakon što je prestalo sakupljanje izvornog poreza. Ovaj sistem je korišćen u Vizantiji i okolini, uključujući Srbiju, do osmanskih osvajanja, ali i u Galiji. Dionisije Mali, koji je formulisao današnju novu eru, dao je pravilo za računanje indikta: godini n.e. dodati 3, podeliti sa 15, ostatak daje indikt; ako je ostatak 0, indikt je 15..[1] npr. (2009+3)/15 = 134 i ostatak 2, što je i indikt. Početak godine se razlikovao, osim 1. januara/siječnja, godina je mogla počinjati i nekim crkvenim praznikom, kao Blagovestima (25. mart/ožujka), ili 1. septembra/rujna, kao u Vizantiji.
- Etos Kosmu ("godina sveta") iz vizantijskog kalendara koristi jedan proračun vremena Postanja; njena prva godina počinje 1. 9. 5509. pne.. Prvi put je upotrebljena u 7. stoleću, kasnije će postati dominantna u Vizantiji i njenom kulturnom krugu. Godina 7532. ove ere zahvata period 2023-2024. n.e..
- Egipatska Era Mučenika (Anno Martyrum A.M.) odn. Dioklecijanova era se računa od početka vladavine tog rimskog cara, njena prva godina je 284-5. n.e.. U Rimu nije bio običaj da se koriste vladarske godine, ali jeste u rimskom Egiptu, kojim je car vladao preko prefekta. Egipatska, odn. koptska godina (poznata i kao aleksandrijska g.), počinjala je 29. avgusta/kolovoza po julijanskom kalendaru (30-tog pred julijansku prestupnu godinu). Dioklecijan je ukinuo posebni status Egipta, koji je nakon toga sledio normalni rimski kalendar, sa početkom godine 1. januara. Ali, dugo nakon toga, era je korišćena u uskršnjim tablicama pripremanim u Aleksandriji, mada je Dioklecijan bio veliki progonitelj hrišćana. Koptska crkva je zadržala kalendar s početkom 29. avgusta i eru, koja je od 643. poznata kao Era Mučenika[2].
- U Etiopiji se koristi Era Inkarnacije (Isusovog utelovljenja). Etiopski kalendar je istovetan koptskom, s različitim brojem godine, početna tačka mu je 29. 8. 8. n.e..
- Jermenski kalendar broji godine od 552. n.e.. Međutim, pominje se i era sa početkom 2492. pne.[3].
Eru koja počiva na Isusovoj Inkarnaciji (utelovljenju) uveo je Dionisije Mali 525. i ona se još uvek koristi, uz razne reforme i derivate. Tek u kasnom devetom stoleću je napravljena razlika, da li je Inkarnacija Isusovo začeće ili rođenje.[4] Početak numerisane godine se razlikovao od mesta do mesta, Škotska je usvojila 1. januar/siječnja kao dan kada se menja broj godine, što je već bilo normalno u kontinentalnoj (naročito katoličkoj) Evropi. Engleska je ovo usvojila 1752.[5]
- Anno Domini (latinski: "[u] godini [našeg] Gospoda"), skraćeno A.D.; na našem jeziku "L(j)eto Gospodnje". Ovo je era gregorijanskog kalendara, (prethodno i julijanskog, naročito na zapadu). Identična joj je Anno Salutis - "(u) godini Spasenja". Era bi trebalo da broji godine od Isusovog utelovljenja, ali zapravo "kasni" nekoliko godina. Godine pre 1. godine su se brojale uz oznaku BC (Before Christ) na engleskom, odn Pr(ij)e Hrista/Krista; nije bilo 0. godine ni negativnih brojeva. Prvi dan godine u srednjovekovnom kalendaru uglavnom nije bio 1. januara, već 1. mart, 25. mart (Blagovesti), Uskrs, 1. septembar ili 25. decembar (Božić). Da godina počinje 1. januara, bilo je deo gregorijanske reforme, ali neke zemlje su prebacile početak godine na taj dan još i pre prelaska na novi kalendar.
- Naša era, Nova era, Opšta era (ovo zadnje je uobičajeno na engleskom: Common Era) je ekvivalentno eri Anno Domini. Naziv je sličan izrazu Era Vulgaris (EV) iz prošlosti, gde "vulgarno" označava "uopštenost" ili "uobičajenost". Ovim nazivom (na engleskom: CE i BCE) se oznaka godine želi razdvojiti od religijske konotacije, s obzirom da se ova era danas koristi globalno, ne samo u hrišćanskim zemljama. U bivšoj Jugoslaviji ekvivalentne oznake su korišćene i zbog isključive sekularne prirode vladajuće ideologije. Ipak, neki su i naziv "Nova era" uporedili sa Novim zavetom i tako mu dali religijski značaj.
- Astronomijsko brojanje godina poistovećuje godinu 1. pne. sa godinom 0. i unazad broji negativne godine: 2. pne. je -1; 3. pne. je -2.... N. godina pne. je -(N-1) godina po a.b.g..
- Holocenski kalendar, predlog Ćezare Emilijanija, postavlja svoju godinu 1 na 10000. pne., što u četvorocifrenim godinama naše ere ima efekat dopisivanja jedinice sa leve strane: 2009. n.e. = 12009. H.E.. Njome se izbegava brojanje unazad i zahvataju sva ljudska dostignuća iz poslednjih 12.000 godina.
- Masonska Anno Lucis ("[u] godini Svetlosti") dodaje 4000 godina na novu eru: 2009. n.e. = 6009. AL.
- Anno Hegirae, A.H. ili AH, na latinskom "(u) godini Hidžre" odn. odlaska proroka Muhameda iz Meke u Medinu septembra/rujna 622., što je bilo u prvoj godini kasnijeg islamskog kalendara. Pošto je islamski kalendar čisto lunarni kalendar, čija je godina desetak dana kraća od solarne, njegov broj godine raste brže. S većim delom 2009. poklapa se godina 1430. A.H.
- Solarna godina Hidžre — koristi se u iranskom kalendaru za označavanje solarnih godina od Hidžre. O prolećnoj ravnodnevici počinje [tekuća godina n.e. - 621]. godina. U 2009. to je 1388. - može se primetiti da je broj manji nego u lunarnoj varijanti.
- Solarne godine po Hidžri je koristio i Rumi kalendar, otomanska verzija julijanskog kalendara.
- Hindu kalendar, koji broji godine od početka Kali Yuge, epoha 18. 2. 3102. pne. po julijanskom (23. 1. 3102. pne. po gregorijanskom), na osnovu Aryabhate (6. vek).
- Vikrama Samvat, 56-57. pne., uvedena oko 12. stoleća.
- Saka era, S.E. ili SE, koristi se u nekim Hindu kalendarima i u Indijskom nacionalnom k., sa epohom blizu prolećne ravnodnevice godine 78. n.e. (njegova godina 0); njena upotreba se raširila u Jugoistočnu Aziju pre 1000. godine. Ovu eru koristi Indijski nacionalni kalendar, pored gregorijanskog kalendara zvanični građanski kalendar, koji se koristi u kominikeima indijske vlade.
- Bengalski kalendar broji godine od polovine aprila 594. n.e., njena 1415. godina zahvata 2008-09. n.e.
- Malajalamski kalendar (južna država Kerala) broji godine od 825. n.e.
- Nanakšahi kalendar koriste Siki i godine broji od 1469. n.e., godine rođenja prvog gurua Guru Nanak Deva
- Zoroastrički kalendar je od reforme Ardašira I koristio vladarske godine. Poslednji sasanidski vladar Jazdegerd III je krunisan 16. 6. 632.; nakon pada dinastije, njegova era se i dalje koristi među Parsima, sve do danas.
- Anno Mundi — A.M. (ili AM), sa značenjem "u godini sveta", ima svoju epohu u godini 3761. pne.. Ovu eru je prvi upotrebio Maimonides 1178.. Prethodnici ove ere se koriste od 3. stoleća, sa epohama jednu ili dve godine kasnije, a sve potiču od dela Seder Olam Rabba iz 2. veka. Godina 5785 A.M. se proteže u 2024-2025. n.e. (obratite pažnju da istu skraćenicu ima i koptska era).
- Maje su brojale dane po složenom kalendaru, čiji je početni dan po najprihvaćenijoj GMT korelaciji 6. 9. 3114. pne. po proleptičkom julijanskom, odn. 11. 8. 3114. pne. po proleptičkom gregorijanskom kalendaru.
- Republikanska era Francuskog kalendara bila je datirana od 22.9.1792., dana proglašenja prve republike u Francuskoj. Uvedena je tokom revolucije, 24.10.1793. (po gregorijanskom kalendaru), korišćena je do 31.12.1805.
- Pozitivistički kalendar iz 1844. uzima 1789-tu za svoju epohu.
- Republikanska era Minguo kalendara, koji se koristi od 1929. u Republici Kini (od 1949. to je samo Tajvan), za godinu 1 uzima 1912., prvu godinu republike. Slučajno, to je identično Juche eri, koja se koristi u Severnoj Koreji jer je 1912. rođen njen osnivač Kim Il-Sung.
- Italijanski fašisti su koristili rimske brojeve za označavanje godina od ustanovljenja fašističke vlade 1922.. Tako je npr. godina 1934. bila Godina XII (Anno XII). Ova era je ukinuta padom fašizma 25.7.1943 (Anno XXI).
- Po sovjetskom kalendaru, numerisanje godina nije menjano, ali se sretala fraza "N-ta godina socijalističke revolucije", počevši od 7.11.1917.
- Asirski kalendar, uveden 1950-tih, fiksirao je eru na 4750. pne.
- Za Berberski kalendar je predložen početak ere 950. pne., što je približno vreme rođenja faraona Šešonka I, libijsko-berberskog porekla.
- Japanski kalendar računa vreme od ustoličenja aktuelnog japanskog cara. Sadašnji car je ustoličen početkom 1989., koja je zbog toga postala godina Heisei 1, nakon što je prvih sedam dana bila Shōwa 64.
- U Koreji od 1952. do 1961., godine su brojane preko Dangi godina, od kojih je prva bila 2333. pne.
- Budistička era (B.E.), deo budističkog kalendara, koju je 1912. uveo Vajiravudh i ima epohu 544. pne.. Ova godina se na Sri Lanci i Burmi zove godina 1, ali godina 0 u Tajlandu, Laosu i Kambodži. To znači da je godina 2500 B.E. bila 1956. u prethodnim zemljama, a u potonjim 1957. Kralj Tajlanda Chulalongkorn je 1888. proglasio Nacionalnu tajsku eru, od osnivanja Bangkoka 6.4.1782. Dan Nove godine je 1912. pomeren na 1. april/travnja. Po odluci predsednika vlade, početak godine je 1941. pomeren na 1. januar, s brojanjem godina od 543. pne. Tako je dobijen tajlandski solarni kalendar, koji koristi Tajsku budističku eru i godinu ujednačenu sa zapadnim solarnim kalendarom.
- Era bahajskog kalendara (B.E.) počinje od godine Bábove objave; početak prve godine je 21.3.1844.
- Julijanski dan (ili možda bolje, Julijev dan) ili Julijanski period, broj je dana proteklih od podneva 1. januara 4713. pne. po proleptičkom julijanskom kalendaru (24.11.4714. pne. po proleptičkom gregorijanskom). Od podneva toga dana, do sledećeg podneva, bio je dan 0. Umnošci broja 7 su ponedeljci. Mogu se koristiti i negativne vrednosti. Osim izbora početne tačke i imena, Julijanski dan (datum) i Julijanski kalendar nemaju veze, osim što su se otac tvorca prvog (Jozefa Justa Skaligera, a otac je bio Julius Caesar Scaliger) i inicijator drugog (Julije Cezar) obojica zvali Julije. S obzirom da ne broji godine, strogo uzevši on nema eru, ali ima epohu (referentni datum). Njegova tekuća vrednost je (podne-podne po UTC): 2460628. Postoji i modifikovani julijanski dan, gde je broj dana umanjen za 2.400.000,5, radi lakšeg operisanja a i da bi se dani računali od ponoći. Prvi dan ovakvog brojanja je 17. 11. 1858., današnji dan bi bio broj 60628.
- Before Present (B.P.), "pre sadašnjice", odn. broj radiokarbonskih godina pre 1950.
- Unix epoha je postavljena na ponoć 1.1.1970.
- Prvi dan Excel serijskog dana (Excel serial day) trebao je da bude 1. 1. 1900. u PC sistemu, ali bilo je problema jer nije uzeto u obzir da 1900. nije bila prestupna, po pravilima preskakanja prestupnih godina deljivih sa 100 i nedeljivih sa 400. U Mackintoshu je kao prvi dan uzet 1. 1. 1904.
- ↑ Blackburn, B & Holford-Strevens, L. (1999, 2003). The Oxford Companion to the Year: an exploration of calendar customs and time-reckoning (corrected printing). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-214231-3. p. 770.
- ↑ Blackburn & Holford-Strevens. (1999, 2003). 766–7.
- ↑ Ancient Armenian Calendar
- ↑ Blackburn & Holford-Strevens. (1999, 2003). Glossary s. v. Incarnation era.
- ↑ Blackburn & Holford-Strevens. (1999, 2003). p. 7