Wikipedysta:Krystian Kuchta/brudnopis

Republika Słowenii

Republika Slovenija

Herb Flaga
Hymn: Zdravljica (Toast)
Ustrój polityczny	republika
Stolica	Lublana
Data powstania	25 czerwca 1991
Prezydent	Danilo Türk
Premier	Borut Pahor
Powierzchnia	20 273 km²
Populacja (2008) • liczba ludności	2 039 399
• gęstość	99 os./km²
Kod ISO 3166	SI
Waluta	1 euro = 100 eurocentów (EUR, €) (EUR)
Telefoniczny nr kierunkowy	+386
Domena internetowa	.si
Kod samochodowy	SLO
Strefa czasowa	UTC +1 - zima UTC +2 - lato
Język urzędowy	słoweński
Religia dominująca	rzymski katolicyzm
PKB (2008)  • całkowite   • na osobę	46,1 mld USD 24 020 USD
Położenie na mapie

{{Państwo infobox}} Nieoczekiwana grafika: "liczba ludności", "pkb na osobę" oraz "pkb".

Słowenia, Republika Słowenii (słoweń. Slovenija, Republika Slovenija) – państwo położone w Europie Środkowej, posiadające na niewielkim odcinku dostęp do Adriatyku. Graniczy na zachodzie z Włochami (232 km), na północy z Austrią (330 km) i Węgrami (102 km), na wschodzie i południu z Chorwacją (670 km). Stolicą kraju jest Lublana. Słowenia zajmuje powierzchnię 20 273 km² i liczy około 2 miliony mieszkańców. Około 40% powierzchni stanowią wzniesienia w formie gór i płaskowyżów, znajdujące się w środkowej części państwa. Najwyższym wzniesieniem jest Triglav (9396 m n.p.m). Większość ludności posługuje się językiem słoweńskim, który ma status języka urzędowego. Ponadto w użyciu pozostają jeszcze język węgierski i język włoski.

Słowenia w starożytności wchodziła w skład Imperium rzymskiego. Następnie w średniowieczu jej terytorium znajdowało się częściowo w granicach Republiki Weneckiej oraz Księstwa Karantanii, a następnie Monarchii Habsburgów, Cesarstwa Austriackiego i Austro-Węgier. Po zakończeniu I wojny światowej Słowenia była częścią Jugosławii (od 1945 r. jako republika związkowa. W 1991 r. stała się niepodległym państwem.

Słowenia jest członkiem Unii Europejskiej, strefy euro, strefy Schengen, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Rady Europy, NATO, UNESCO, WTO i ONZ. Słowenia należy do wysoko rozwiniętych gospodarczo krajów.

Historia

Pierwsze państwa słowiańskie

Ziemie obecnej Słowenii w starożytności należały do rzymskich prowincji: Noricum i Panonii. Między VI, a VII w. zostały zasiedlone przez napływające z północy plemiona Słowian południowych, które następnie utworzyły na tym terytorium pierwsze państwa: Karantanię i Krainę. Misję chrystianizacyjną, trwającą do XI w., na ziemiach słoweńskich prowadzili od samego początku duchowni bawarscy.

Po śmierci Karola Wielkiego w 814 r., Karantanie i Kraińcy przyłączyli się do wznieconego przez księcia Chorwatów Ludewita powstania przeciwko Frankom, które zostało spacyfikowane przez syna Karola, Ludwika I Pobożnego w 822 r. Nowy cesarz usunął z obu księstw słowiańskich władców i podporządkował je Marchii Wschodniej. W latach 907-955 Kraina znajdowała się pod panowaniem węgierskim.

W granicach I Rzeszy Niemieckiej

W latach 80-tych X w. cesarz Otton II włączył Krainę w obręb nowo utworzonego Księstwa Wielkiej Karyntii. W tym czasie następowały zmiany społeczne, których widocznym znakiem było wytworzenie się drobnego rycerstwa z dawnych wojowników (kosezi) oraz wolnych chłopów (żupanów), którzy znaleźli się w zależności od feudałów. Mimo zmian płynących z Zachodu obyczajowość i prawa słowiańskie przetrwały tutaj do późnego średniowiecza.

Na początku XI w. Wielka Karyntia ulegała rozbiciu dzielnicowemu, dzieląc się na drobniejsze organizmy państwowe rządzone przez zwalczające się nawzajem dynastie, w tym Babenbergów. W połowie XIII w. ziemie słoweńskie stały się polem ekspansji dla czeskich Przemyślidów, jednak plany te zostały udaremnione przez Habsburgów w 1278 r. po bitwie pod Suchymi Krutami. Po wymarciu hrabiów cylejskich w 1456 r. i goryckich ziemie słoweńskie zostały włączone do ziem dziedzicznych Habsburgów.

Od połowy XVI w., po opanowaniu Węgier przez Turków przez Krainę prowadził szlak handlowy, którym eksportowano na południe zboża i bydło z Austrii. W XVI w. Słowenii zaznaczyły się wyraźnie wpływy renesansu i reformacji. Rozprzestrzenianie się luteranizmu powstrzymała dopiero skuteczna akcja kontrreformacyjna prowadzona przez dynastię panującą w końcu stulecia.

W XVIII w. utrzymano istniejącą przez Słowenię drogę tranzytową poprzez podjęcie rywalizacji gospodarczej z Republiką Wenecką. Sprzyjało to powstawaniu pierwszych manufaktur, głównie szklanych i sukienniczych. Zamożne mieszczaństwo finansowało studia nad językiem słoweńskim, folklorem i historią narodową Słoweńców.

XIX wiek

W 1809 Istria, Kraina i część Karyntii weszły w skład Prowincji Iliryjskich, utworzonych przez Napoleona I, ze stolicą w Lublanie. Po opuszczeniu tych ziem przez wojska francuskie w 1813 r., Austriacy utrzymali do 1849 Królestwo Iliryjskie. Przed wydarzeniami Wiosny Ludów słoweńska inteligencja koncentrowała swoje działania na pracy organicznej, dystansując się od żądań politycznych. Dopiero wraz z wybuchem rewolucji 1848 w Wiedniu liberałowie wysunęli postulat utworzenia z ziem słoweńskich odrębnej jednostki administracyjnej, w ramach monarchii. W tym czasie konserwatyści opowiadali się wyłącznie za wprowadzeniem języka słoweńskiego do szkół i administracji. W kolejnych latach Słoweńcy wysuwali bardzo umiarkowane postulaty narodowe, zarówno utworzenia kurii słoweńskich w sejmach krajowych, bądź tak jak w 1848 r. autonomicznej prowincji słoweńskiej (postulat z 1871 r.).

Na początku XX w. największe wpływy polityczne w społeczeństwie posiadała legitymistyczna, klerykalna, Słoweńska Partia Ludowa.

Na początku I wojny światowej społeczeństwo słoweńskie zachowało lojalną postawę wobec panującej dynastii Habsburgów. W maju 1917 posłowie słoweńscy w parlamencie wiedeńskim opowiedzieli się za przebudową państwa w monarchię trialistyczną, poprzez utworzeniem obok Austrii i Węgier autonomicznego państwa składającego się z Chorwacji, Bośni i Hercegowiny. Wobec zbliżającej się i nieuchronnej klęski Austro-Węgier delegaci słoweńscy weszli do Rady Narodowej Słoweńców, Chorwatów i Serbów, powołanej 5 października 1918 r. w Zagrzebiu. Ona też zdecydowała 31 października tego samego roku o powstaniu wspólnego państwa tych trzech narodów o którym poinformowała przedstawicieli ententy.

W granicach Jugosławii

1 grudnia 1918 r. delegacja Rady SHS porozumiała się w Belgradzie regentem serbskim Aleksandrem Karadziordziewiciem o zjednoczeniu się z Królestwem Serbii i proklamowaniu wspólnego państwa południowych Słowian - Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców.

We wrześniu 1919 r. państwa ententy zawarły traktat pokojowy z Austrią w Saint-Germain-en-Laye, na mocy którego do nowego państwa z ziem słoweńskich weszła Kraina, południowa Styria i skrawek południowej Karyntii, chociaż bez Klagenfurt am Wörthersee, ponieważ jego mieszkańcy opowiedzieli się w plebiscycie za przynależnością do Austrii. Politykom jugosłowiańskim nie udało się uzyskać także Przymorza w Istrii, łączącego Słowenię z Adriatykiem, ponieważ w listopadzie 1918 zostało zajęte przez Włochów jako ekwiwalent za ich udział w wojnie po stronie ententy. Centralistyczne rządy serbskie w Królestwie SHS nie cieszyły się poparciem elit i społeczeństwa słoweńskiego. W tzw. punktacjach lublańskich z 1932 r. (rezolucji polityków słoweńskich), domagano się reformy państwa i jego federalizacji.

W czasie II wojny światowej Niemcy napadły w kwietniu 1941 r. na Jugosławię i zadały jej klęskę. Słowenia została podzielona między Niemcy i Włochy. Podczas okupacji w podziemiu działała partyzantka , kierowana przez komunistów. Ponadto działa kolaborancka Biała Gwardia. Walki w Słowenii zakończyła kapitulacja wojsk niemieckich w maju 1945 r. Po wojnie Słowenia stała się jedną z republik związkowych Jugosławii. Komuniści w 1946 r. przeprowadzili nacjonalizację przemysłu, jednak zrezygnowali z kolektywizacji rolnictwa. W 1954 r. do Słowenii przyłączono Przymorze.

Demokratyzacja i rozpad Jugosławii

W 1989 r. władze rozpoczął się proces demokratyzacji Jugosławii, której władze zgodziły się na wprowadzenie systemu wielopartyjnego w wyborach do Skupsztiny słoweńskiej. W pierwszych demokratycznych, republikańskich wyborach parlamentarnych w maju 1990 r. najwięcej głosów uzyskała opozycyjna koalicja DEMOS. Rok później w referendum Słoweńcy poparli zastąpienie dotychczasowego ustroju federalnego przez konfederację, którą uważano za bardziej sprzyjającą samodzielności republik. Biorąc pod uwagę nastroje panujące w społeczeństwie, Skupsztina w czerwcu 1991 r. ogłosiła pełną niezależność państwową. Chcąc utrzymać federację, rząd jugosłowiański w Belgradzie zdecydował się na użycie wojska. Pod naciskiem EWG i KBWE wkrótce doszło do przerwania walk, a władze Słowenii na trzy miesiące zawiesiły deklarację niepodległości. W połowie lipca rozpoczęto wycofywanie wojsk Jugosłowiańskiej Armii Ludowej z terenu republiki, natomiast w październiku 1991 r. Skupsztina ponownie proklamowała niepodległość. Po wycofaniu armii federalnej Słowenia, jako jedyna z republik byłej Jugosławii, mogła w pokojowych warunkach kontynuować transformację polityczną i rozpocząć reformy gospodarcze.

Niepodległa republika

W latach 1992–2002 funkcję prezydenta sprawował Milan Kučan. Słownia w przeciwieństwie do innych krajów postkomunistycznych w Europie odznaczała się wyjątkową stabilnością systemu politycznego. Kolejno wybory do Zgromadzenia Państwowego w 1992, 1996 i 2000 r. wygrywali liberałowie, których przywódca Janez Drnovšek piastował w latach 1992–2002 funkcję premiera. W 2002 r. został on wybrany na prezydenta państwa. Kolejne rządy konsekwentnie dążyły do integracji ze strukturami Zachodu. 29 marca 2004 r. Słowenia została członkiem NATO, a 1 maja Unii Europejskiej. W październiku tego samego roku do władzy doszła koalicja prawicowa, oddając cztery lata później władze ponownie liberałom.

Ustrój polityczny

Konstytucja Słowenii z 1991 roku ustanowiła parlamentarny system rządów. W skład dwuizbowego parlamentu wchodzi: Zgromadzenie Państwowe - Državni Zbor, 90 deputowanych wybieranych na czteroletnią kadencję (88 w głosowaniu bezpośrednim, 2 delegowanych - jeden przez mniejszość węgierską, drugi przez włoską) oraz Rada Państwowa - Državni Svet (40 członków), która jest organem doradczym. Członkowie Rady wybierani są na pięć lat w wyborach pośrednich, reprezentują regiony oraz grupy interesów.

Prezydent, który jest jednocześnie naczelnym wodzem sił zbrojnych, wybierany jest na okres 5 lat w wyborach powszechnych. Władzę wykonawczą (oprócz prezydenta) sprawuje premier i 19 ministrów. Natomiast władza sądownicza należy do dożywotnio mianowanych sędziów.

Czynne prawo wyborcze mają osoby, które ukończyły 18 lat.

Inicjatywę konstytucyjną ma 20 posłów, rząd lub 30 tys. wyborców. Inicjatywę ustawodawczą zaś rząd, każdy z deputowanych do izby niższej oraz 5 tys. obywateli.

Geografia

Powierzchnia:

• ląd: 20 151 km²
• woda: 122 km²
• całkowita: 20 273 km²

Długość granic lądowych:

• Austria: 330 km
• Chorwacja: 670 km
• Węgry: 102 km
• Włochy: 232 km
• całkowita: 1 334 km

Długość wybrzeża:

• całkowita: 46,6 km

Największe miasta:

• Lublana: 278 tys.
• Maribor: 147 tys.
• Novo mesto: 41 tys.
• Celje: 42 tys.
• Kranj: 37 tys.

Jaskinia Postojna

Słowenia to w większości kraj wyżynny i górski: 90% powierzchni kraju leży ponad 300 m n.p.m. Najwyższy szczyt, to położony w Alpach Julijskich Triglav (2864 m); znajduje się on na terenie parku narodowego o tej samej nazwie. Prawie połowę kraju zajmują lasy, sprawiając że Słowenia to jedno z najbardziej zielonych państw na świecie. Ziemie uprawne stanowią 43% ogółu powierzchni.

Główne rzeki to Sawa i Drawa wpadające do Dunaju, Soča na zachodzie, Mura na północnym wschodzie, Krka na południowym wschodzie oraz Kupa, stanowiąca na pewnym odcinku granicę z Chorwacją. Największe jeziora, to: okresowe Jezioro Cerknickie oraz górskie Bohinj i Bled.

Na terenie Słowenii, zwłaszcza w położonej w jej południowo-zachodniej części Krasie, licznie występują zjawiska krasowe: podziemne rzeki, jaskinie (około 7000), z których najsłynniejsza jest znajdująca się w miejscowości Postojna Postojnska jama. Mniej znane, lecz jeszcze godniejsze polecenia są Jaskinie Szkocjańskie. Inna jaskinia, Vilenica, co roku gości uczestników środkowoeuropejskiego festiwalu literackiego.

Słowenia leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego z czterema porami roku, niemniej jednak ukształtowanie terenu sprawia, że można w Słowenii wyróżnić trzy odrębne strefy klimatyczne. Na północnym zachodzie dominuje klimat alpejski z silnymi wpływami znad Atlantyku i obfitymi opadami. Wybrzeże i duża część Primorskiej, aż do doliny Soczy posiada klimat śródziemnomorski z ciepłą słoneczną pogodą przez większą część roku i z łagodnymi zimami. Część wschodnia Słowenii ma klimat kontynentalny z gorącymi latami i mroźnymi zimami. Średnie temperatury: w styczniu 0 °C, w czerwcu 21 °C.

Krainy historyczne

Krainy historyczne Słowenii

Słowenię tradycyjnie dzieli się na następujące regiony:

• 1 - Przymorze (Primorska)
• 2 - Kraina (Kranjska), w tym:
  • 2a - Górna Kraina (Gorenjska)
  • 2b - Wewnętrzna Kraina (Notranjska)
  • 2c - Dolna Kraina (Dolenjska)
• 3 - Karyntia (Koroška)
• 4 - Styria (Štajerska)
• 5 - Prekmurje (Prekmurje).

Warto dodać, że:

• Większość Karyntii i Styrii znajduje się na terytorium Austrii.
• Część Przymorza znajduje się na terytorium Włoch.
• Do Przymorza zaliczana jest między innymi słoweńska Istria (slovenska Istra).
• Do Dolnej Krainy zaliczana jest między innymi Bela Krajina.

Słowenia podzielona jest na 210 gmin.

Główny artykuł: Podział administracyjny Słowenii

Historia

Lublana - panorama miasta

Główny artykuł: historia Słowenii

Słowiańscy przodkowie dzisiejszych Słoweńców przybyli na ziemie obecnie należące do Słowenii w VI wieku naszej ery. W VII wieku na dzisiejszym terytorium Austrii uformowało się słowiańskie Księstwo Karantanii. W połowie VIII wieku Karantanie przyjęli chrześcijaństwo. W 822 roku Karantania utraciła niepodległość - została włączona do Imperium Franków.

Zabytki z Freising, najstarsze słowiańskie manuskrypty zapisane alfabetem łacińskim, które dotrwały do dzisiejszych czasów, zostały napisane około roku 1000. W XIV wieku większość słoweńskich ziem została włączona do państw rządzonych przez Habsburgów - później przekształconych w Monarchię Austro-Węgierską, w której Słoweńcy stanowili większość w takich prowincjach jak Kraina, Gorycja i Gradiska, a także znaczny odsetek ludności w Styrii, Karyntii i Istrii.

W 1848 podczas Wiosny Ludów powstał program "zjednoczonej Słowenii" .

Po upadku Austro-Węgier w 1918, Słoweńcy wraz z innymi narodami południowosłowiańskimi uformowali Królestwo SHS, przemianowane na Królestwo Jugosławii w 1929. Podczas II wojny światowej ziemie słoweńskie zostały podzielone między Niemcy, Włochy i Węgry. Po wojnie, gdy odtworzono Jugosławię, Słowenia ponownie stała się jej częścią. Odłączyła się od niej 25 czerwca 1991 wraz z Chorwacją. Słowenia dołączyła 29 marca 2004 do NATO, natomiast 1 maja tego samego roku stała się częścią UE.

Gospodarka

Słowenia ma najwyższy wskaźnik PKB na osobę spośród dziesięciu krajów, które wstąpiły do Unii Europejskiej w maju 2004 (18 400 $ w 2005 r.). Poziom inflacji (3,5%, 2004) zmalał do 2,5% w roku 2005 i jest zbliżony do średniego poziomu inflacji w krajach UE.

Od roku 2000 postępuje prywatyzacja w takich dziedzinach jak bankowość, telekomunikacja oraz sektor użyteczności publicznej. Stopniowo znoszone są ograniczenia dla inwestorów zagranicznych. Słowenia uznawana jest za najszybciej rozwijający się kraj spośród dziesiątki nowych państw UE i jeden z najszybciej rozwijających się w ramach całej organizacji.

Od 1 stycznia 2007 r. walutą krajową Słowenii jest euro, wprowadzone w miejsce obowiązującego w latach 1991-2006 tolara (kod SIT).

Demografia

Główny artykuł: Demografia Słowenii

Na podstawie spisu ludności z 2002 roku.

Narodowość

1. Słoweńcy - 83,0%
2. Serbowie - 2,0%
3. Chorwaci - 1,8%
4. Bośniacy - 1,1%

Inne odpowiedzi - 3,1%
Odmowa odpowiedzi - 2,5%
Nieznana - 6,4%

Język ojczysty

1. Słoweński - 87,8%
2. Serbsko-chorwacki - 7,8%
3. Węgierski - 0,4%
4. Albański - 0,4%

Inny - 1,0%
Nieznany - 2,7%

Język używany w domu (można było wskazać dwa)

1. Słoweński - 95,6%
2. Serbsko-chorwacki - 4,3%
3. Węgierski - 0,4%
4. Włoski - 0,3%

Nieznany - 2,7%

Język urzędowy

Językiem urzędowym na obszarze całego kraju jest język słoweński; w położonych na Istrii gminach Koper (wł. Capodistria), Izola (wł. Isola d'Istria) i Piran (wł. Pirano) dodatkowo język włoski; a w prekmurskich gminach Hodoš (węg. Hodos) Lendava (węg. Lendva) i Dobrovnik (węg. Dobrónak) dodatkowo język węgierski.

Kultura

Słowenia pod względem kulturowym związana była z krajami Europy Środkowej, głównie Austrią i północnymi Włochami, częściowo również z Węgrami. Wpływ południowosłowiańskich krajów bałkańskich, z którymi Słowenia połączona była wspólnym państwem przez siedemdziesiąt lat XX wieku, zaznaczył się w mniejszym stopniu.

Mimo braku samodzielnej państwowości, w Słowenii od XVI w. rozwijała się literatura w języku słoweńskim. Intensywniejszy rozwój kultury słoweńskiej datuje się od pierwszej połowy XIX w., kiedy to, podobnie jak w przypadku niektórych innych narodów europejskich, nastąpiło przebudzenie narodowe i kulturalne.

W XX w. udziałem kultury słoweńskiej były korzystne warunki rozwoju, z przerwą w latach drugiej wojny światowej. W przedwojennym Królestwie Jugosławii rozwój kultury słoweńskiej był częściowo ograniczany przez tendencje unitarystyczne, natomiast w skład powojennej socjalistycznej Jugosławii Słowenia wstąpiła jako organizm wprawdzie zależny politycznie, ale całkowicie samodzielny pod względem kulturalnym.

Od uzyskania niepodległości w 1991 r. władze Republiki Słowenii aktywnie wspierają rozwój kultury, wychodząc z założenia, że dokonania kulturalne mogą być istotnym atutem niewielkiego państwa i narodu.

Uniwersytety

Oto lista słoweńskich uniwersytetów wraz z datami ich powstania:

• Uniwersytet Lublański (Univerza v Ljubljani) 1919
• Uniwersytet Mariborski (Univerza v Mariboru) 1975
• Uniwersytet Przymorski (Univerza na Primorskem) 2003
• Uniwersytet Nowogorycki (Univerza v Novi Gorici) 2006

Sport

Skocznie w Planicy

W Słowenii znajduje się największa skocznia narciarska na świecie - Letalnica, która leży w dolinie Planica.

Zobacz też

• Rozpad Jugosławii

Linki zewnętrzne

• Informacje turystyczne o Słowenii (ang.)
• Honorowy Konsulat Republiki Słowenii w Mysłowicach (pol.)
• System Polityczny Słowenii
• Dwujęzyczny portal informacyjny o Słowenii