Wikipedysta:Ed88/brudnopis2

Linia kolejowa
	Piaseczyńska Kolej Wąskotorowa
	Dane podstawowe
Zarządca	Piaseczyńsko-Grójeckie Towarzystwo Kolei Wąskotorowej
Rozstaw szyn	1000 mm
	; Pociąg Kolejki Grójeckiej przy trakcie Nowoaleksandryjskim (obecnie ul. Puławska), 1899
	Historia
Lata budowy	1898-1915
Rok otwarcia	1900
Przebieg
Legenda
eksploatowana / istniejąca
	Multimedia w Wikimedia Commons

Linia kolejowa
	Kolej Wilanowska
	Dane podstawowe
Rozstaw szyn	1891-1936: 800 mm,; 1936-1971: 1000 mm
	; Stacja początkowa Warszawa Belweder
	Historia
Rok otwarcia	1891
Rok zawieszenia ruchu	1971
Przebieg
Legenda
eksploatowana / istniejąca
	Multimedia w Wikimedia Commons

Cerkwie łemkowskie - grupa cerkwi wznoszonych na terenie Beskidu Sądeckiego i Beskidu Niskiego oraz w północno-wschodniej Słowacji przez Łemków do 1947 roku. Najstarsze zachowane budowle należące do tej grupy pochodzą z XVII wieku.

Cerkwie drewniane

Historia

Najstarsze wzmianki o cerkwiach we wsiach łemkowskich wspominają świątynie w Krempnej (1507), Radoszyc (1507) i Tylawy (1537). Pod koniec XVII wieku większość wsi na Łemkowszczyźnie miała swoje cerkwie. Z tego stulecia pochodzą najstarsze obiekty, które zachowały się do dziś. Należą do nich świątynie:

Owczarach (1653),
Powroźniku (1604),
Krempnej (XVII w.),
Bałuciance.

Na przełomie XVII i XVIII wieku w wyniku Unii brzeskiej wszystkie prawosławne parafie na Łemkowszczyźnie przyjęły katolicyzm obrządku greckiego. W tym czasie kształtował się kanon łemkowskiej architektury cerkiewnej. Powstał on poprzez dodanie wieży do tradycyjnego, podłużnego korpusu cerkwi i zwieńczenie całości barokowymi, ośmiobocznymi hełmami. Z tego okresu pochodzi cerkiew św. Paraskewy w Kwiatoni, wzniesiona ok. 1700 roku, uznawana za modelową budowlę stanowiącą kanon łemkowskiej architektury. Wtedy powstały również niezachowane do dziś cerkwie w Pętnej i Lipowcu.

W tym okresie jedynie w miejscach wilgotnych, budowę świątyni rozpoczynano od ciągłego kamiennego fundamentu z kamieni rzecznych. Jeśli nie był on potrzebny ze względu na wilgotność terenu, kamienie układano tylko w narożach lub całkowicie rezygnowano z fundamentu.

Przez cały wiek XVIII wznoszono na Łemkowszczyźnie cerkwie w stylu zgodnym z nowym kanonem. Z tego okresu pochodzą cenne zabytki cerkiewnej architektury:

Tylicz (1743),
Świątkowa Wielka (1757),
Ropki (1759, obecnie w skansenie w Sanoku),
Świątkowa Mała (1762),
Czarna (1764),
Wysowa (1779)
Czarne (1789, obecnie w skansenie w Nw. Sączu),
Uście Ruskie (1796),
Wołowiec (XVIII w.)

Pod koniec XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku kanon łemkowskiej architektury zaczął się zmieniać. Zaczęto wtedy uproszczać zwieńczenia kryjące cerkiew. Rezygnowano z załamań, zaś nad prezbiterium pojawiły się trójpołaciowe kalenicowe daszki. Wieża, która w najstarszych cerkwiach obejmowała babiniec, coraz częściej była dobudowywana do niego dostawiana od zachodu, dzięki czemu wnętrze świątyni stawało się obszerniejsze. Do najcenniejszych cerkwi z przełomu XVIII i XIX wieku należą świątynie:

Piorunka (1798),
Pielgrzymka (koniec XVIII w.),
Brunary (1831),
Leszczyny (1835),
Skwirtne (1837),
Kotań (1841),
Bartne (1842),
Berest (1842),
Hańczowa (1 poł. XIX w.),
Kunkowa (1868)

W kilku wsiach na wschodniej Łemkowszczyźynie, w dolinie Osławy, powstały na początku XIX wieku cerkwie bezwieżowe na planie podłużnym. Każda z ich trzech części nakryta była dzwonowatym dachem zwieńczonym cebulastym hełmem z pozorną latarnią. Najwyższy hełm znajdował się zawsze nad nawą. Świątyniom tym towarzyszyły wolnostojące dzwonnice. Do dziś zachowały się jedynie trzy obiekty tego typu:

Komańczy (1802),
Rzepedzi ((1824),
Turzańsku (1803)

W XIX wieku wprowadzono kolejne uproszczenia w architekturze cerkwi łemkowskich. Część cerkwi z tego okresu kryta jest dachami kalenicowymi, oddzielnymi dla prezbiterium i nawy. Tradycyjna trójdzielność bryły świątyni zaznaczona jest jedynie z zewnątrz hełmem lub tylko ślepą latarnią. XIX-wieczne zmiany w stylu cerkwi łemkowskich widać na przykładzie cerkwi powstałych w tym okresie. Są to świątynie:

Ropnica Ruska (1813),
Polany k/ Krynicy (1820),
Nowica (1843),
Przegonina (1902).

XIX-wieczne uproszczenia wprowadzano również w trakcie remontu w starszych cerkwiach, głównie XVIII wiecznych. Takie przebudowy dotknęły świątynie:

Śnietnicy (zbudowana 1755, remont w pol. XIX w.),
Przyslupie (1756, 1897),
Banicy k/Izb (pol. XVIII w., 1898),
Zdyni (1786, kon. XIX w.).

W XIX wieku pojawiaj się tez świątynie zbudowane według austriackich wzorników. Wyróżniają się one prostopadłościenną wieżą osadzoną na belkach stropu babińca, czym zasadniczo różnią się od tradycyjnych cerkwi łemkowskich. Przykładami tego stylu architektonicznego są świątynie:

Zawadce Rymanowskiej (1856),
Radoszycach (1868),
Szczawnem (1888).

Powstała też grupa drewnianych cerkwi z murowanym prezbiterium. Do dziś przetrwała tylko jedna świątynia z tej grupy: cerkiew w Chyrowej (1770).

Kolejne zmiany w architekturze cerkiewnej nastąpiły na przełomie XIX i XX wieku. Zaczęto odchodzić od tradycyjnych świątyń w stylu łemkowskim na rzecz stylu huculskiego (ukraińskiego stylu narodowego), czego przykładem jest świątynia w Gładyszowie z 1938 roku.

Przed II wojna światową na terenie całej Łemkowszczyzny istniało około 150 cerkwi greckokatolickich. Po wysiedleniu Łemków w ramach akcji "Wisła" cerkwie pozostałe w opustoszałych wsiach rozbierano i niszczono. W ten sposób zagładzie uległo kilkadziesiąt cennych obiektów, głównie we wschodniej części regionu. Kilkanaście cerkwi rozebrano w pasie przygranicznym pomiędzy Tylawą, a Konieczną. Los ten spotkał w latach 70. XX wieku jeden z najcenniejszych zabytków cerkiewnej architektury łemkowskiej - świątynię w Nieznajowej.

Architektura

Drewniane cerkwie łemkowskie mają konstrukcję zrębową.

Drewniane cerkwie łemkowskie najczęściej budowano z drewna drzew iglastych. Najtrwalsze drewno modrzewiowe wykorzystywano do wykonywania elementów ozdobnych oraz do budowy podwalin pod świątynią.

Cerkwie najczęściej były budowane na niewielkich wzniesieniach. Wokół świątyni sadzono gęsto drzewa spośród których z daleka widać było jedynie hełmy wież. Na terenie cerkiewnym, ogrodzonym drewnianym bądź kamiennym murkiem, prócz świątyni znajduje się również cmentarz. Na teren przy cerkwi prowadzą najczęściej drewniane bramki, często oszalowane pionowymi deskami lub podbite gontem.

Z czasem jednak fundament pojawiał się w każdej nowo budowanej świątyni a w tych, które takowego fundamentu nie posiadały przy okazji kolejnych remontów wykonywano fundament kamienny lub ceglany. Dla ochrony podwalin przed deszczem i wilgocią, wykonywano czasami niewielkie zadaszenie z gontów lub desek zwane fartuchami. Bale drewniane z których budowano cerkiew, musiały być odpowiedniej długości oraz grubości. Poszczególne bale były okorowane i miały kształt półokrąglaków (rzadko były okantowane przyjmując kształt prostokąta). Bale w narożach łączono najczęściej w tzw. "rybi ogon". Pierwotnie do cerkwi prowadziło jedno wejście od strony zachodniej (wszelkie pozostałe wejścia do świątyń są efektem późniejszych konstrukcji oraz remontów starszych obiektów). Ciekawą cechą najstarszych drewnianych cerkwi łemkowskich jest umieszczenie otworów okiennych w ścianach nawy i prezbiterium tylko od strony południowej.

Najwygodniej byłoby przyjąć założenie, że konstrukcja cerkwi łemkowskiej oparta jest na zasadzie trójdzielności, byłoby to bardzo proste ale niestety bardzo upraszczające różnorodność drewnianego budownictwa sakralnego. Prócz trójdzielnego charakteru cerkwi występują również inne odmiany konstrukcyjne (na planie krzyża greckiego, dwudzielne, pozornie dwudzielne, jednoprzestrzenne), jednak by dostrzec te różnice warto zapoznać się z najbardziej charakterystycznym, trójdzielnym podziałem pomieszczeń cerkwi. W konstrukcji trójdzielnej, wyróżnia się trzy prostokątne pomieszczenia, położone na osi wzdłużnej: -prezbiterium - określane też jako sanktuarium najczęściej skierowane jest ku wschodowi (taka cerkiew nazywamy cerkwią "orientowaną"). Prezbiterium, jest najświętszym miejscem w cerkwi i prawo wstępu ma tylko sprawujący liturgię oraz służba cerkiewna, -nawa - największa, najszersza i najwyższa część świątyni stanowiąca miejsce dla wiernych. Dawniej w nawie gromadzili się wyłącznie mężczyźni. Od prezbiterium nawa oddzielona jest "ścianą" ikonostasu. -babiniec - często schowany pod wieżą, kiedyś służył jako osobne pomieszczenie dla kobiet

Charakterystyczne dla łemkowskiego budownictwa drewnianego są zrębowe kopuły dachu, cztero lub ośmiopołaciowe zwane kopułami namiotowymi. Występują zarówno kopuły proste jaki jedno, dwu lub trzykrotnie łamane (na płaszczyźnie dachu powstają odpowiednio jeden, dwa lub trzy pionowe uskoki). Wielkość tych kopuł jest uzależniona od wielkości pomieszczeń (nawy i prezbiterium) nad którymi się znajdują, belkowa konstrukcja kopuły (coraz krótsze belki) jest przedłużeniem zrębu ścian. Taka konstrukcja dachu przykryta była gontem, w późniejszych czasach gont zastąpiono blachą, by podczas ostatnich remontów znów wrócić do pokrycia kiedyś najtańszym a dziś bardzo drogim gontem. W cerkwiach łemkowskich, kopuły wieńczą smukłe, baniaste hełmy z pseudolatarniami (rodzaj wieżyczki o barokowych kształtach).W obiektach późniejszych kopuły ukryte są często pod wspólną kalenicą tworząc dwu lub czterospadową połać dachu, jednak nad takimi dachami, zawsze jest tyle wieżyczek sygnaturkowych , ile pomieszczeń kryje dach. Nad baniastymi hełmami górują najróżniejsze w formach kute, stalowe krzyże.

Elementem nierozłącznym, wyróżniającym cerkwie łemkowskie jest wieża, która dominuje nad całą bryłą cerkwi. Wieże-dzwonnice na całym obszarze Łemkowszczyzny są czworoboczne, wzniesione w konstrukcji słupowo-ramowej (w przypadku konstrukcji zrębowej, rozkołysany dzwon mógłby doprowadzić do rozsunięcia się belek zrębu). Wieże są posadowione bądź na słupach opartych bezpośrednio na gruncie, bądź oparte są na zrębowej konstrukcji babińca. Wieża kryje w sobie babiniec lub tworzy dodatkowe pomieszczenie - przedsionek. Zwieńczeniem wieży o zawsze lekko pochyłych ścianach była izbica (specyficzna, prostopadłościenna "skrzynka", wystająca poza obrys ścian wieży) a w przypadku jej braku występowało pomieszczenie pseudoizbicowe nad którym górowały hełmy wież, najczęściej kształtu baniastego z pozorną latarnią, rzadziej namiotowego.

Gont, szalunek Kopuły, zadaszenia, wieżyczki, hełmy, dachy, ściany cerkiewne i wieżowe z początku podbijano gontem (gont - deseczka w kształcie klina, wykonana z drewna sosnowego, jodłowego lub świerkowego, służąca do krycia dachów. Gonty mają z jednej strony wpust, z drugiej grzebień, co umożliwia łączenie ich)., który wykorzystywano powszechnie - w lasach drzewa nie brakowało. z czasem pojawiły się zmiany w sposobie budowy świątyń, gont na dachach zastępowano blachą, natomiast gont na ścianach zastępował szalunek. Była to konstrukcja z pionowych desek (później poziomych), "nakładana" na ścianę świątyni. Dziś zarówno blachy na dachach oraz szalunek ponownie zastępowane są przez gont

Pomieszczenia dodatkowe: -zachaty - przestrzeń powstająca w przypadku oszalowania budowli. Powstaje wąskie przejście, pomieszczenie pomiędzy konstrukcją świątyni a szalunkiem. -kruchty - pojawiły się przy wieżach dzwonniczych od zachodu. To z reguły węższe od wieży pomieszczenie, wysunięte poza obręb konstrukcji wieży. Złączone z wieżą budowane były w konstrukcji słupowo-ramowej -zakrystie - początkowo cerkwie łemkowskie nie posiadały zakrystii. Pojawiły się one dopiero u schyłku XVIII-ego wieku i później już były masowo dobudowywane przy północnych ścianach prezbiterium

Cerkiew łemkowska "czysta stylowo" - konstrukcja zrębowa, trójdzielna, utworzona z trzech czworobocznych, zbliżonych do kwadratu pomieszczeń: prezbiterium, nawy, babińca, nawa jest zawsze najwyższa; nawa i prezbiterium przykryte są namiotowymi, skokowo łamanymi, również zrębowymi kopułami i dachami; dominantę stanowi wieża o pochyłych ścianach, zwieńczonych izbicą, której baniasty hełm z pozorną latarnią jest analogiczny do wieżyczkowatych zwieńczeń obu pozostałych pomieszczeń.

Łemkowie stworzyli własny styl budownictwa cerkiewnego. W budownictwie tym zwłaszcza w architekturze cerkwi daje się obserwować ścieranie i przenikanie wpływów wschodu i zachodu.

Cerkiew łemkowska jak pisze znawca Łemkowszczyzny R. Reinfuss – składa się z prezbiterium (kwadratowego lub młodszego –oktoganalego) i kwadratowej nawy głównej, nakrytych piramidalnymi, budowanymi z belek stropami, które na zewnątrz pokryte są łamanym dachem namiotowym, zakończonym u góry latarnią z małą kopułką o formach barokowych. Zamiast budowanego na węgieł babińca występuje w cerkwiach łemkowskich – zapożyczona z kościołów łacińskich – wieża o konstrukcji słupowej na Łemkowszczyźnie nadwieszona izbicą i barokową kopułą. Całość budynku była po wierzchu opierzona deskami lub gontami - na Łemkowszczyźnie jak wynika z pozostałych śladów – malowana na kolor ciemnoczerwony.

Typy cerkwi

Na Łemkowszczyźnie wykształciły się dwa oryginalne typy cerkwi: zachodni, z izbicową wieżą zapożyczoną z architektury łacińskiej, oraz wschodni (z doliny Osławy). Tradycyjną podłużną bryłę przykrytą łamanymi zwieńczeniami, typowa dla cerkwi Karpat Wschodnich, na Łemkowszczyźnie wzbogacono przez dodanie barokowych hełmów i wieży zapożyczonej z małopolskich kościołów katolickich.

Typ północno-zachodni

Cerkwie typu północno-zachodniego są najliczniej zachowaną grupą cerkwi łemkowskich. Cerkiew łemkowska typu północno-zachodniego - rzut trójdzielny, o poszczególnych członach czworobocznych, z których nawa jest najszersza; zróżnicowana wysokość poszczególnych członów, z których zrąb nawy jest najwyższy, wieża izbicowa (lub z pozorną izbicą ), o ścianach pochyłych, obejmujących od zachodu babiniec, z zachatą wokół wieży i wschodniej części babińca namiotowe dachy, czteropołaciowe, uskokowo łamane, o jednakowych odstępach między poszczególnymi załamaniami; hełmy wież oraz zwieńczenia nawy i prezbiterium baniaste z pozornymi latarniami, np: Powroźnik, Owczary, Kwiatoń, Pętna, Tylicz.

Typ południowy

Typ północno-wschodni

Cerkiew łemkowska typu północno-wschodniego - bryła cerkwi bezwieżowa, natomiast wolno stojąca dzwonnica zlokalizowana jest na osi podłużnej cerkwi w pewnej od niej odległości rzut trójdzielny; wysokość zrębu wszystkich trzech części składowych jednakowa prezbiterium, nawę i babiniec ( niekiedy tylko prezbiterium i nawę ) kryją niskie ośmiopolowe kopuły, które schowane są pod wspólnym, jednokalenicowym i wielopołaciowym dachem poszczególne części cerkwi ( z pominięciem przedsionka ) wieńczą okazałe baniaste pozorne wieżyczki sygnaturkowe; z zewnątrz cerkiew opasają dwa identyczne gzymsy: podokapowy i nadokienny; wolno stojące dzwonnice są konstrukcji słupowo- ramowej, bezizbicowej, o ścianach pochyłych, podzielonych zadaszonymi gzymsami na trzy kondygnacje, zwieńczone hełmami zbliżonymi lub identycznymi w kształtach do pozornych wieżyczek sygnaturkowych znajdujących się nad cerkwią; np: Komańcza, Rzepedź, Turzańsk, Kulaszne.

Typ schyłkowy

Cerkwie murowane

Nielicznie murowane cerkwie powielały architekturę świątyń drewnianych z dużymi uproszczeniami. Wszystkie miały kalenicowe dachy zwieńczone barokowymi hełmami i wieże nad wejściem. Najstarsza z zachowanych cerkwi murowanych, pochodząca z końca XVII w. znajduje się w Trzcianie. Pozostałe obiekty murowane to:

Tylawie (1787),
Bielicznej (1796),
Blechnarce (1801),
Malastowie (1806),
Woli Niznej (1812),
Smerekowcu (1818),
Króliku Wołoskim (1843),
Izbach (1886).