Pszenica
 Morfologia pszenicy zwyczajnej | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
pszenica |
| Nazwa systematyczna | |
| Triticum L. Sp. Pl. 85. 1753 | |
| Typ nomenklatoryczny | |
|
Triticum aestivum L[3]. | |
| Zasięg | |
 żółty – rejon występowania dziko rosnących gatunków niebieski – rejony uprawy | |
Pszenica (Triticum L.) – rodzaj zbóż z rodziny wiechlinowatych. Pochodzi z południowo-zachodniej i środkowej Azji. Wyróżnia się około 20 gatunków pszenicy i około 10 mieszańców międzygatunkowych[4]. Oprócz jęczmienia jest najdawniej uprawianym zbożem. Zajmuje trzecie (po kukurydzy i ryżu) miejsce w światowej produkcji zbóż. W 2018 roku produkcja na świecie wyniosła 734 045 174 ton[5].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG III z 2009)
Rodzaj należący do rodziny wiechlinowatych (Poaceae), rzędu wiechlinowców (Poales)[2]. W obrębie rodziny należy do podrodziny wiechlinowych (Pooideae), plemienia Triticeae[6].
- Pozycja w systemie Reveala (1994–1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa jednoliścienne (Liliopsida Brongn.), podklasa komelinowe (Commelinidae Takht.), nadrząd Juncanae Takht., rząd wiechlinowce (Poales Small), rodzina wiechlinowate (Poaceae (R. Br.) Barnh.), plemię Triticeae Dumort., podplemię Triticinae Fr., rodzaj pszenica (Triticum L.)[7].
- Gatunki występujące w Polsce[8]
- pszenica orkisz, szpelc (Triticum spelta L.) – gatunek uprawiany
- pszenica płaskurka, płaskurka (Triticum dicoccon (Schrank) Schübl.) – gatunek uprawiany
- pszenica polska (Triticum polonicum L.) – efemerofit
- pszenica samopsza, płoskurnica, mochnatka (Triticum monococcum L.) – gatunek uprawiany
- pszenica szorstka, angielska (Triticum turgidum L.) – efemerofit
- pszenica twarda (Triticum durum Desf.)[9] – gatunek uprawiany
- pszenica zwyczajna (Triticum aestivum L., syn. Triticum vulgare Vill.) – gatunek uprawiany
- Inne gatunki[4]
- Triticum aethiopicum Jakubz.
- Triticum baeoticum Boiss.
- Triticum carthlicum Nevski
- Triticum compactum Host – pszenica karłowata, zbitokłosa, twardokłosa
- Triticum dicoccoides (Körn. ex Asch. & Graebn.) Schweinf.
- Triticum jakubzineri (Udachin & Shakhm.) Udachin & Shakhm.
- Triticum kiharae Dorof. & Migush.
- Triticum macha Dekapr. & Menabde
- Triticum sphaerococcum Percival
- Triticum timopheevii (Zhuk.) Zhuk.
- Triticum turanicum Jakubz.
- Triticum urartu Thumanjan ex Gandilyan
- Triticum × borisovii Zhebrak
- Triticum × dimococcum E.Schiem. & Staudt
- Triticum × duelongatum Poleva
- Triticum × duromedium Lubimova
- Triticum × edwardii Zhebrak
- Triticum × fungicidum Zhuk.
- Triticum × teres H.R.Jiang & X.X.Kong
- Triticum × timococcum Kostov
- Triticum × turgidovillosum Tschermak
Krzyżówka pszenicy z żytem nosi nazwę pszenżyta (Triticosecale).
Uprawa
[edytuj | edytuj kod]- Historia
Pierwszymi dzikimi, a następnie uprawianymi gatunkami pszenic była samopsza oraz pszenica płaskurka. Udomowienie pszenicy nastąpiło około 9 tysięcy lat p.n.e. w rejonie Żyznego Półksiężyca na Bliskim Wschodzie[10] (według jednej z hipotez, uczyniono to ze względu na produkcję piwa[11]). W zawartości jelit człowieka z Similaun (zm. ok. 3300 lat p.n.e.) znaleziono częściowo strawioną samopszę[12]. Z czasem pszenica zwyczajna wyparła płaskurkę i samopszę[13]. Współczesne odmiany pszenicy zostały zmodyfikowane w ten sposób, aby były odporne na suszę, choroby i wysokie temperatury.
- Produkcja
Lista największych producentów pszenicy na świecie w 2018 roku[5]
| Lp. | Państwo | Ilość (tony) |
|---|---|---|
| 1 |  Chiny |
131.440.500 |
| 2 |  Indie |
99.700.000 |
| 3 |  Rosja |
72.136.149 |
| 4 |  Stany Zjednoczone |
51.286.540 |
| 5 |  Francja |
35.798.234 |
| 6 |  Kanada |
31.769.200 |
| 7 |  Pakistan |
25.076.149 |
| 8 |  Ukraina |
24.652.840 |
| 9 |  Australia |
20.941.134 |
| 10 |  Niemcy |
20.263.500 |
| 11 |  Turcja |
20.000.000 |
| 12 |  Argentyna |
18.518.045 |
| 13 |  Iran |
14.500.000 |
| 14 |  Kazachstan |
13.944.108 |
| 15 |  Wielka Brytania |
13.555.000 |
| 16 |  Rumunia |
10.143.671 |
| 17 |  Polska |
9.820.315 |
| 18 |  Egipt |
8.800.000 |
| 19 |  Hiszpania |
7.989.906 |
| 20 |  Maroko |
7.320.620 |
| Świat | 734.045.174 |
- Choroby pszenicy
- wirusowe: karłowatość pszenicy, mozaika pszenicy ozimej, paskowana mozaika pszenicy,
- wywołane przez bakterie: bakteryjna mozaika pszenicy, bakteryjna plamistość liści pszenicy, bakteryjne czernienie pszenicy, biała pasiastość liści pszenicy, brunatnienie źdźbła pszenicy, czernienie nasady plew pszenicy, różowienie ziarniaków pszenicy, żółta bakterioza pszenicy
- wywołane przez grzyby i lęgniowce: askochytoza pszenicy, askochytoza zbóż, brunatna plamistość liści zbóż, czerń zbóż, dilofosporoza pszenicy, fuzarioza kłosów zbóż, fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła i korzeni zbóż, głownia pyląca pszenicy, łamliwość źdźbła zbóż i traw, mączniak prawdziwy zbóż i traw, naczyniowa pasiastość liści zbóż, ostra plamistość oczkowa, pałecznica zbóż i traw, pleśń śniegowa zbóż i traw, rdza brunatna pszenicy, rdza źdźbłowa zbóż i traw, rynchosporioza zbóż, septorioza paskowana liści pszenicy, septorioza liści pszenicy, septorioza plew pszenicy, sporysz zbóż i traw, śnieć gładka pszenicy, śnieć indyjska pszenicy, śnieć karłowa pszenicy, śnieć cuchnąca pszenicy, zgorzel siewek[14].
Znaczenie kulturowe
[edytuj | edytuj kod]- W starożytnym Egipcie ziarna pszenicy wykorzystywane były w misteriach poświęconych Ozyrysowi[15] – przed zasiewami lepione były z ziemi figurki przedstawiające bóstwo, w które następnie wkładano ziarna zboża. Po pewnym czasie cała figurka pokrywała się zielonymi pędami co nawiązywało do mitycznej śmierci i odrodzenia boga, która miała zapewniać cykliczne wylewy Nilu.
- W mitologii greckiej kłosy pszenicy były atrybutem bogini Demeter[16].
- W czasach biblijnych pszenica była w Egipcie i na Bliskim Wschodzie najważniejszą rośliną uprawną. W Biblii wymieniona jest ponad 70 razy[17].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-01] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-03].
- ↑ a b c Triticum. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2011-02-01]. (ang.).
- ↑ a b Food and Agriculture Organization of the United Nations, Statistical Database FAOSTAT [dostęp 2020-03-10].
- ↑ Poaceae (grass family). [w:] Taxonomy Browser [on-line]. The National Center for Biotechnology Information. [dostęp 2011-02-01]. (ang.).
- ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Triticum. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-04-03]. (ang.).
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ IHAR. A może pszenica twarda. [dostęp 2015-01-30].
- ↑ J. Falkowski, J. Kostrowicki, Geografia rolnictwa świata, Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 2001, ISBN 83011335808.
- ↑ Andrzej Hołdys. Żegnaj, holocenie. „Wiedza i Życie”, s. 57–58. Prószyński Media. ISSN 0137-8929.
- ↑ Franco Rollo, Massimo Ubaldi. Otzi’s last meals: DNA analysis ofthcintestinal content ofthe Neolithic glacier mummy from the Alps. „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”. Vol. 99, No. 20, s. 12594–12599, 2002-10-01. National Academy of Sciences. ISSN 0027-8424. (ang.).
- ↑ Wheat Domestication – The History and Origins of Floury Grains. [dostęp 2015-01-03].
- ↑ Zbigniew Borecki, Małgorzata Solenberg (red.), Polskie nazwy chorób roślin uprawnych, wyd. 2, Poznań: Polskie Towarzystwo Fitopatologiczne, 2017, ISBN 978-83-948769-0-6.
- ↑ Praca zbiorowa: Oxford – Wielka Historia Świata. Cywilizacje Europy. Anglia – Słowianie. Cywilizacje Australii i Oceanii. Papuasi. T. 13. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2006, s. 72. ISBN 83-7425-368-1.
- ↑ Praca zbiorowa: Oxford – Wielka Historia Świata. Cywilizacje Europy. Anglia – Słowianie. Cywilizacje Australii i Oceanii. Papuasi. T. 13. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2006, s. 73. ISBN 83-7425-368-1.
- ↑ Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.