Pałac Tarnowskich w Tarnobrzegu
50°34′46″N 21°40′32″E/50,579444 21,675556 nr rej. A-908 z 29.04.1975 oraz 209/A z 4.06.1984
| |
 Zamek Tarnowskich w Dzikowie – Tarnobrzegu | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Sandomierska 27, 39-400 Tarnobrzeg[1] |
| Typ budynku |
pałac |
| Styl architektoniczny |
barok w XVIII w., neogotyk (1830-1927) |
| Architekt |
Franciszek Maria Lanci (1830) |
| Rozpoczęcie budowy |
XV w.[2] |
| Ważniejsze przebudowy |
XVI, XVII, XVIII, XIX wiek |
| Zniszczono |
1809, 1927 (pożar) |
| Odbudowano |
1930-1931 |
| Pierwszy właściciel |
Ossolińscy od XV wieku |
| Kolejni właściciele |
Tarnowscy (1522-1945) |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie Tarnobrzega  | |
| 50°34′46″N 21°40′32″E/50,579444 21,675556
| |
| Strona internetowa | |
Pałac Tarnowskich, właśc. Zamek Tarnowskich w Dzikowie (obecnie dzielnica Tarnobrzega), Zamek Dzikowski – zespół rezydencjonalny starszej linii rodziny Tarnowskich herbu Leliwa, będący ich główną siedzibą od 1834 roku[3]. W 2 połowie XVIII wieku zamek przebudowano na barokowy pałac, przekształcony w 1834 w stylu neogotyckim i 1931 roku w stylu wczesnego baroku.
Historia
[edytuj | edytuj kod]XV – XIX wiek
[edytuj | edytuj kod]W XV wieku w miejscu dzisiejszego pałacu zbudowano wieżowy dwór obronny, który stanowi obecnie część zachodnią pałacu[4]. Na początku XVI wieku Dzików należał do rodu Ossolińskich. W roku 1522 Jan Spytek Tarnowski z Wielowsi kupił Dzików od Andrzeja Ossolińskiego z Ossolina. W wieku XVI do narożnika północno-wschodniego średniowiecznego dworu dostawiono półkolistą w planie basteję[4]. Po 1638 roku Michał Stanisław Tarnowski dobudował do wieży pod kątem prostym nowy ceglany korpus, który obecnie jest głównym skrzydłem pałacu[3]. Zamek dodatkowo otoczył murem na planie pięciokąta z fortyfikacjami bastionowymi i wzmocnił murowaną bramę z przejazdem, którą poprzedzała fosa[3].
W latach 70. XVIII wieku zamek przebudował Jan Jacek Tarnowski wznosząc skrzydło wschodnie, w efekcie czego pałac zyskał plan podkowy. W konsekwencji dawny obronny zamek zmienił się w barokowy pałac. Przeobrażeniom uległy wówczas także otaczające budowlę fortyfikację, na które składały się: sucha fosa, budynek bramny oraz mur kurtynowy[5]. Wszystkie te elementy, z wyjątkiem fosy, zostały zlikwidowane w XIX wieku, kiedy to otaczający majątek zyskał charakter parkowy[6]. W 1809 roku zamek zniszczyły wojska austriackie[4]. Dzików stał się główną siedzibą Tarnowskich w 1834 roku, po powstaniu listopadowym.
Po 1834 roku barokowy pałac na polecenie Jana Feliksa Tarnowskiego został przebudowany na rezydencję – muzeum w stylu neogotyku, według projektu architekta Franciszka Marii Lanciego i stał się główną siedzibą rodu[3].
Tarnowscy zgromadzili w zamku wielkie zbiory dzieł sztuki, bibliotekę i archiwum przeniesione z Horochowa[3]. Od 1834 roku w zamku przechowywano słynną kolekcję Tarnowskich, na którą składały się zbiory malarstwa europejskiego XVI-XVIII wieku, biblioteka (z rękopisem Pana Tadeusza autorstwa Adama Mickiewicza) i archiwum rodowe, a także liczne pamiątki narodowe.[potrzebny przypis]
Wokół zamku założono w XIX wieku rozległy park krajobrazowy.
20-lecie międzywojenne. Pożar zamku
[edytuj | edytuj kod]W 1920 zamek był centralnym punktem formowania oddziału ochotniczego na wojnę polsko-bolszewicką (ochotnicy dzikowscy)[7].
W 1927 roku w zamku odbył się zjazd dzikowski, na którym doszło do spotkania pomiędzy galicyjskimi konserwatystami a przedstawicielami Sanacji.
W wyniku bardzo dużych mrozów instalacja wodociągowa w zamku zamarzała. Służba od pewnego czasu starała przywrócić jej sprawność ogrzewając rury lampami benzynowymi. Wieczorem po kolejnych nieudanych próbach udali się na spoczynek. Tuż po północy 21 grudnia 1927 roku, służący robił obchód całego budynku, ale nie zauważył tlącego się na strychu ognia[8].
Płomienie dostrzegła prawdopodobnie ok. 3 nad ranem służąca, która obudziła mieszkającego w zamku wraz ze swoją rodziną, bibliotekarza i nauczyciela w położonym nieopodal gimnazjum, Michała Marczaka. Zdając sobie sprawę z zagrożenia dla bezcennych zbiorów kultury narodowej, które znajdują się w zamkowej bibliotece, starał się je ratować z pomocą służby, a potem także zaalarmowanych mieszkańców Dzikowa oraz uczniów gimnazjum, w którym uczył. Przybyła straż pożarna z powodu zamarzniętych hydrantów próbowała ugasić pożar śniegiem[9].
Zbiory znajdujące się w bibliotece starało się ocalić 18 osób, byli to w większości uczniowie gimnazjum, a wraz z nimi porucznik Mastalski oraz Alfred Freyer, lekkoatleta, ośmiokrotny mistrz Polski i 14-krotny rekordzista kraju w biegach na długich dystansach. Płonący strop biblioteki zapadł się, zabijając 9 osób, w tym Freyera. Kilka minut później komendant policji zarządził bezwzględną ewakuację z budynku. Część bezcennych zbiorów udało się uratować[9].
W czasie pożaru właściciel zamku, hrabia Zdzisław Jan Tarnowski przebywał w Krakowie, a jego matka, Zofia z Zamoyskich Tarnowska, pozostała w Dzikowie i została uratowana z płonącego zamku[9][8].
W 1931 roku zamek odbudowano według projektu prof. Wacława Krzyżanowskiego[3].
Historia najnowsza
[edytuj | edytuj kod]W 1972 roku w zamkowych piwnicach odnaleziono kolekcję cennych sreber, która została następnie przewieziona do zamku w Łańcucie[10].
Do roku 2007 mieściło się tutaj Technikum Rolnicze[3]. W 2011 roku zakończył się gruntowny remont zamku, przystosowujący go do funkcji muzealnej. Przeprowadzone zostały renowacje piwnic oraz poddasza i zaadaptowane pod sale muzealne[11].
Z inicjatywy prezydenta Tarnobrzega, Norberta Mastalerza, od sezonu 2010/2011 klub tenisa stołowego KTS Tarnobrzeg nosił przez jakiś czas nazwę KTS Zamek Tarnobrzeg. Zmiana nazwy klubu miała na celu promocję Zamku Dzikowskiego w Tarnobrzegu[12].
Część zabudowań podworskich w pobliżu pałacu została zaadaptowana do nowych roli. W kordegardzie przy bramie prowadzącej do zamku urządzono sklep z pamiątkami[13], a w budynku dawnej stajni i ujeżdżalni koni siedzibę ma Regionalne Centrum Promocji Obszaru Natura 2000 Tarnobrzeska Dolina Wisły z muzeum przyrodniczym[14].
Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega
[edytuj | edytuj kod]Od 2011 zamek jest siedzibą Muzeum Historycznego Miasta Tarnobrzega[11]; dotychczasowa siedziba muzeum została przekształcona w Muzeum Polskiego Przemysłu Siarkowego (będące jego oddziałem).
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Pałac w Dzikowie w 1775 roku -
-
Zamek przed 1912 r. -
Spalony zamek w roku 1927 -
-
Zegar słoneczny przed renowacją znajdujący się na frontowej ścianie budynku. Na tarczy wypisane motto rodu Tarnowskich "Tendite ad astra viri" -
-
Plan parku pałacowego -
Stajnie pałacowe -
Fasada ogrodowa
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Matka Boża Dzikowska
- Zbiory dzikowskie
- Pałac Myśliwski w Tarnobrzegu
- Międzynarodowy Bieg Nadwiślański im. Alfreda Freyera
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Dane kontaktowe. mhmt.pl. [dostęp 2011-07-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-02-16)]. (pol.).
- ↑ https://web.archive.org/web/20100507103556/http://www.mhmt.pl/historia-zamku.html Zarys historii architektury zamku
- ↑ a b c d e f g Adam Wójcik-Łużycki, Problemy konserwatorskie zamku w Dzikowie, „Wiadomości Konserwatorskie” (16), 2004, s. 68-75.
- ↑ a b c Adam Wójcik-Łużycki, Początek rewaloryzacji zamku w Dzikowie, „Wiadomości Konserwatorskie”, 2008, s. 90 (pol.).
- ↑ M. Florek, powołując się na XVIII wieczny obraz znajdujący się w klasztorze ojców dominikanów w Tarnobrzegu, stwierdził, iż majątek otoczony był umocnieniami ziemnymi. Jednakże na wspomnianym przez niego dziele malarskim, raczej widoczne są mury, aniżeli wały obronne. Te, być może osłaniały majątek w okresie wcześniejszym, kiedy wykopana została fosa. Autor w swoim artykule przedstawił także domniemane koncepcje, wedle których mogły zostać wzniesione fortyfikacje bastionowe. Warto jednak podkreślić, że nigdy takowe nie powstały.
- ↑ Marek Florek, Fortyfikacja Zamku w Dzikowie w świetle badań archeologicznych, "Tarnobrzeskie Zeszyty Historyczne" (4), 1992, s. 41-45.
- ↑ Tadeusz Zych, Ochotnicy dzikowscy roku 1920, w: Biuletyn IPN, nr 7-8/2020, s. 54-60, ISSN 1641-9561
- ↑ a b Włodzimierz Kalicki, "21 grudnia 1927 r. Pamięć w płomieniach", „Gazeta Wyborcza (Duży Format)”, wyborcza.pl, 25 grudnia 2011 [dostęp 2023-12-04] (pol.).
- ↑ a b c 77 lat temu spłonął Zamek Tarnowskich [online], Tarnobrzeg.info, 20 grudnia 2004 [dostęp 2023-06-13] (pol.).
- ↑ www.zamki.res.pl. [dostęp 2012-01-06].
- ↑ a b Adam Wójcik-Łużycki, Rewaloryzacja zamku w Dzikowie, „Wiadomości Konserwatorskie” (19), 2006, s. 81-85.
- ↑ Zamek Dzikowski w nazwie pingpongowego klubu. sportowefakty.pl, 2011-07-19. [dostęp 2011-07-20]. (pol.).
- ↑ NW24, Kochasz Tarnobrzeg? Odwiedź „Upominki w bramie Dzikowskiej” czyli sklep z tarnobrzeskimi gadżetami (zdjęcia) [online], nadwisla24.pl | Regionalny Portal Informacyjny, 10 grudnia 2022 [dostęp 2023-05-31] (pol.).
- ↑ Centrum | Regionalne Centrum Promocji Obszaru Natura 2000 Tarnobrzeska Dolina Wisły [online], natura2000.tarnobrzeg.pl [dostęp 2023-05-31].
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Strona o Zamku
- Historia Zamku wraz z archiwalnymi fotografiami. tptbg.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-01)].