Ivan Cankar

Ivan Cankar

Data i miejsce urodzenia	10 maja 1876 Vrhnika
Data i miejsce śmierci	11 grudnia 1918 Lublana
Zawód, zajęcie	pisarz

Ivan Cankar (ur. 10 maja 1876 we Vrhnice, zm. 11 grudnia 1918 w Lublanie) – słoweński pisarz, przedstawiciel słoweńskiego ruchu modernistycznego.

Życiorys

Pochodził z ubogiej i wielodzietnej rodziny rzemieślniczej. Urodził się we Vrhnice pod Lublaną jako ósme dziecko w rodzinie. Wychowała go przede wszystkim matka. Ojciec zarabiał na chleb pracując jako krawiec. Zabrakło jednak dla niego pracy i zakończył produkcję, kiedy w Vrhnice powstał sklep z odzieżą. Wtedy opuścił rodzinę i wyjechał w poszukiwaniu pracy do Bośni. W roku 1882 Cankar został przyjęty do szkoły podstawowej. W 1888 roku zapisał się do szkoły technicznej w Lublanie zwanej lublańską realką (ljubljanska realka). Mieszkał ze swoim kuzynem Šimnem, ale później z powodu braku pieniędzy wyprowadził się i poszukał tańszego mieszkania. w czasie wakacji od czasu do czasu udawał się do Puli, gdzie miał krewnych. Skończył w Lublanie realne gimnazjum i po maturze wyjechał do Wiednia na studia politechniczne. Chciał studiować architekturę, ale szybko się rozmyślił i zmienił kierunek na slawistykę. W roku 1897 przeprowadził się do Puli, gdzie zmarła jego matka. Po pewnym czasie wrócił do Wiednia, gdzie przebywał do 1909 roku. Trudne warunki materialne z jednej strony, z drugiej zainteresowania literackie przeszkodziły mu w ukończeniu studiów. Pozostał wyłącznie pisarzem i jedynie literatura stanowiła źródło jego utrzymania. Po opuszczeniu Wiednia mieszkał w Sarajewie, gdzie mieszkał u brata-księdza. Później ostatecznie przeniósł się do Lublany. 12 maja 1913 roku miał w Ratuszu w Lublanie wykład pt. „Słoweńcy w Jugosławii”, po którym został aresztowany z powodu wypowiedzi broniących Związku Jugosłowiańskiego. W następnym roku był ponownie aresztowany z powodu jego domniemanej sympatii do Serbów. Został on osadzony w więzieniu na zamku w Lublanie, ale szybko został stamtąd wypuszczony. W lecie 1918 roku przez pewien czas przebywał nad jeziorem Bled w Słowenii. Końcem października bardzo dotkliwie potłukł się podczas upadku ze schodów. Zmarł w Lublanie. Pogrzeb odbył się na cmentarzu Žale w Lublanie, gdzie spoczywają także: Josip Murn, Dragotin Kette i Oton Župančič.

Twórczość

Zaczął pisać jeszcze w gimnazjum pod silnym wpływem Antona Aškerca. Swoje wiersze publikował w Ogródku (Vrtcu) i Dzwonie Lublany (Ljubljanski zvon). Na samym początku pisał wiersze realistyczne, później zmienił kierunek twórczości na noworomantyzm. Entuzjazmował się dekadentyzmem i symbolizmem, ale wkrótce znalazł swą własną, oryginalną drogę. Pierwszymi wartościowymi utworami Cankara były wiersze i szkice liryczne. W czasie gdy przebywał w Wiedniu działał w kole literackim słoweńskich studentów, którego członkami byli także m.in. Oton Župančič, Fran Govekar i Fran Eller.

Pierwszy tomik jego wierszy pt. Erotyka (Erotika) wywołał ataki ze strony konserwatystów. Ukazanie się Erotyki Cankara i Pucharu upojenia (Čaša opojnosti) Župančiča w 1899 uznawane jest za początek słoweńskiej moderny. Jednak nieprzychylne nastroje co do tomiku Cankara sprawiły, że ówczesny arcybiskup Anton Bonavetura rozkazał wykupić cały nakład książki i spalić. Nie miało to jednak większych skutków, gdyż już w roku 1902 ukazało się jej drugie wydanie.

Wkrótce jednak Cankar zrezygnował z poezji i zajął się wyłącznie prozą. W okresie przeszło dwudziestoletnim wydał bardzo wiele książek. Materiał do swoich dzieł czerpał z życia mieszczan i chłopów, z życia proletariatu oraz inteligencji słoweńskiej. Przedstawiał w nich proces przenikania kapitalizmu do ziem słoweńskich. W specyficzny sposób ilustrował walkę między liberałami a konserwatystami, socjalizm słoweński, walkę organizacji i grup kulturalnych o wpływy na wsi. Później stał się ideologicznym przeciwnikiem zarówno klerykałów, jak i liberałów. W roku 1901 ukazała się jego satyra Za dobrobyt narodu (Za narodov blagor), w której jest również mowa o sytuacji politycznej w całej Słowiaszczyźnie. W roku 1902 ukazała się powieść Na klancu, która jest najobszerniejszym dziełem pisarza. W 1904 roku wydane zostały dwie powieści Cankara: Gospa Judit (Pani Judyta) i Hiša Marije Pomočnice (Dom Maryi Wspomożycielki). Najbardziej znaną powieścią pisarza jest jednak Hlapec Jernej in njegova pravica ( Sługa Jernej i jego sprawiedliwość), która ukazała się w roku 1907 jako przedwyborcza kampania Cankara na rzecz Jugosłowiańskiej Partii Socjaldemokratycznej. Fabuła książki symbolicznie przedstawia wojnę uciemiężonej klasy robotniczej z wyzyskującym panem. W 1914 roku w Słowianinie zaczęły się ukazywać opowiadania Cankara z motywami wspomnień z młodości, które jednak zostały wydane już po śmierci pisarza w roku 1920 pt. Moja mladost (Moja młodość). Na twórczość Ivana Cankara, tak jak na innych europejskich poetów tego czasu, miała duży I wojna światowa. W ostatnim zbiorze opowiadań Cankara Podobe iz sanj (Obrazy senne), które również ukazały się w 1920 r. jest zauważalny wpływ symbolistycznego ekspresjonizmu. W literackim rozwoju Cankar przechodził przez różne fazy. Na początku był dekadentem później symbolistą, a na koniec opowiadał się za sztuką tendencyjną. Przez cały czas konsekwentnie zmierzał do jednego celu – aby literatura słoweńska wyraziła w sposób pełny i swobodny dążenia człowieka i narodu; aby była wyraźnie słoweńska i służyła budowie nowego i szczęśliwego ustroju społecznego. Największa siła Cankara przejawia się w sposobie w jaki potrafił wyrazić swój świat. Na cześć Ivana Cankara jego imieniem został nazwany Dom Kultury Cankara (Cankarjev dom) w Lublanie i Vrhnice. Liczne ulice także noszą jego imię, jak również część lublańskiej góry jest nazwana od jego imienia. Jego podobizna znajdowała się także na banknocie o nominale 10.000 słoweńskich tolarów.

Dzieła

Poezja

• Erotika (1899, 2 wydanie – 1902)

Proza

• Vinjete (tom szkiców, 1899)
• Knjiga za lahkomiselne ljudi (nowele, 1901)
• Tujci (powieść, 1901)
• Na klancu (powieść, 1902)
• Ob zori (nowele, 1903)
• Življenje in smrt Petra Novljana (powieść, 1903)
• Gospa Judit (powieść, 1904)
• Hiša Marije pomočnice (powieść, 1904)
• Križ na gori (powieść, 1904)
• Potepuh Marko in kralj Matjaž (powieść, 1905)
• V mesečini (nowele, 1905)
• Martin Kačur (powieść, 1906)
• Nina (powieść, 1906)
• Smrt in pogreb Jakoba Nesreče (powieść, 1906)
• Aleš iz Razora (powieść, 1907)
• Hlapec Jernej in njegova pravica (powieść, 1907)
• Novo življenje (powieść, 1908)
• Zgodbe iz doline šentflorjanske (1908)
• Kurent (powieść, 1909)
• Sosed Luka (nowela, 1909)
• Za križem (nowele, 1909)
• Troje povesti (powieści, 1911)
• Volja in moč (nowele, 1911)
• Milan in Milena (powieść, 1913)
• Podobe iz sanj (opowiadania, 1920)
• Mimo življenja (nowele, 1920)
• Moje življenje (opowiadania, 1920)
• Grešnik Lenart (powieść, 1921)

Dramaty

• Romantične duše (dramat, 1879^*, 1922^**)
• Jakob Ruda (dramat, 1900)
• Za narodov blagor (dramat, 1900, 1901)
• Kralj na Betajnovi (dramat, 1901, 1902)
• Pohujšanje v dolini šentflorjanski (dramat, 1907)
• Hlapci (dramat, 1909, 1910)
• Lepa Vida (dramat, 1911)

^* – rok powstania ^** – rok pierwszego wydania

Eseje

• Krpanova kobila (esej, 1907)
• Bela krizantema (esej, 1910)

Dzieła przetłumaczone na język polski

• Widok z pudełka i inne opowiadania. Kraków: Wydawnictwo literackie, 1981. ISBN 83-08-00586-1.
• Nowele. Z przedmowa Vojeslava Molè, przełożyła Ela Mole. Warszawa, 1931.
• Kasztan osobliwego gatunku. (Wybor utworów.); Warszawa: Czytelnik, 1959.

Bibliografia

• Głównym źródłem jest słoweńska wersja tego hasła