Wikipedia

Polski mundur wojskowy

Polski mundur wojskowy – charakterystyczny jednolity dla danej formacji wojskowej ubiór żołnierza Wojska Polskiego.

Geneza polskiego munduru wojskowego

edytuj
 

Początkowo ubiór żołnierzy stanowiła zbroja ochronna nakładana na odpowiednie odzienie. Dopiero w XVI wieku w wojskach zaciężnych zaczęto stopniowo zastępować uzbrojenie ochronne jednolitym ubiorem dostosowanym do używania broni zaczepnej oraz prowadzenia walki. Były to początki munduru wojskowego. W stosunku do jednolitych ubiorów piechoty wybranieckiej używano określenia „barwa”[1]. Formacja otrzymała jednolite mundury szyte z sukien wielkopolskich i śląskich w kolorze niebieskim[2]. Zygmunt August w około 1557 wprowadził barwę błękitną dla piechoty. Występowali też hajducy czarni i żółci. Piechota łanowa prawdopodobnie przybierała kolor zielony. Hajducy wojsk magnackich przybierali barwy heraldyczne. Według uniwersału Łukasza Załęskiego z 1630 roku mundury wybrańców były następujące: Barwa zwyczajna obłoczysta, pętlice czerwone u pachołków tak do delii, jak do żupanów czerwona, a u dziesiętników zielona pod deliami czerwonymi. Cechy munduru posiadały też ubiory milicji nadwornych, oddziałów przybocznych książęcych, królewskich, biskupich i magnackich oraz straży miejskiej.

Kształtowanie się polskiego munduru narodowego

edytuj
 

W polskim munduroznawstwie za okres początkujący epokę wojska jednolicie umundurowanego uważa się pierwszą połowę XVIII w.[3] Wiązało się z upowszechnieniem służby wojskowej o charakterze stałym. Skoszarowanie regimentów i pozostawanie żołnierzy w służbie przez 5–6 lat stwarzało konieczność organizowania magazynów i jednolitego wyekwipowania oddziałów wojskowych. Ubiór znacznej części wojska, poza jazdą szlachecką, podporządkowano dyscyplinie mundurowej[3].

Piechota, gwardia piesza i konna oraz dragonia nosiły pąsowe surduty[a], żołnierze artylerii i inżynierii – koloru zielonego. Jazda wyposażona była w długie czarne buty, piechota zaś w pończochy do białych spodni, a później wysokie sukienne kamasze i trzewiki. Barwę wyłogów, galonów i guzików ustalali szefowie oddziałów[4]. Na czarnych filcowych kapeluszach mocowano białą kokardę[3].

Mundury autoramentu cudzoziemskiego nie były pozbawione cech narodowych. Srebrno-karmazynowe szarfy oficerskie i temblaki stanowiły nawiązanie do heraldycznych barw narodowych[b]. Oddziały grenadierów gwardii w czasach saskich nosiły blachy na kaszkiety początkowo z wizerunkiem Orderu Orła Białego, a później orła-godła państwowego. Podkreśleniem odrębności narodowej było również noszenie przez oficerów pod szyją metalowych ryngrafów z wizerunkiem białego orła[3].

 

W stosunku do autoramentu polskiego[c], dopiero w 1746 roku opracowano przepisy określające jednolite umundurowanie formacji konnych. Za podstawę munduru przyjęto noszone dotychczas przez szlachtę ubiory narodowe[d]. Dokonano ujednolicenia kroju i barw tych ubiorów, dodano kolorowe wyłogi, srebrno-karmazynowe szarfy i temblaki oraz naramienniki z pętlicami dla dodania „dystynkcji” oficerom husarii, pancernych i lekkiej jazdy[3]. Husaria nosiła karmazynowe kontusze i czapki oraz granatowe żupany, pancerni – granatowe kontusze i czapki oraz karmazynowe żupany. W praktyce te dwa typy jazdy nosiły żupany białe, zachowując przepisową barwę żupana na wyłogach kontusza. Chorągwie lekkie miały kontusze niebieskie, często z żółtymi wyłogami[4].

Po 1776 roku zostały utworzone brygady Kawalerii Narodowej i pułki straży przedniej. Wszyscy oficerowie i towarzysze mieli prawo noszenia żółtego obuwia, a na ramieniu złotych lub srebrnych sznurków naramiennych z guzikiem do zapięcia pasa od ładownicy oraz szlif oficerskich. Pocztowi nie nosili kontusza, tylko krótkie katanki z naramiennikami sukiennymi w barwie wyłogów, wysokie czapki i czarne obuwie[3].

Duży wpływ na kształtowanie się polskiego munduru wojskowego wywarły formacje konfederacji barskiej. Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów była sukienna czapka z kwadratowym wierzchem, bez daszka, obszyta na otoku barankiem, tzw. konfederatka. Z czapki tej wytworzył się charakterystyczny typ narodowego nakrycia głowy – rogatywka. W wojsku nosili je początkowo oficerowie i towarzysze Kawalerii Narodowej. Rogatywki były ozdobione z lewego boku białymi kokardami, kitką włosianą, ozdobną zapinką z inicjałami królewskimi, a od 1791 r. także metalowym polskim krzyżem kawalerskim[3].

Mundur okresu reform Sejmu Wielkiego

edytuj
 

Reformy wojskowe Sejmu Czteroletniego wprowadzały zasadniczą zmianę dotychczasowego charakteru wojska. Zlikwidowano podział na polski i cudzoziemski autorament[5]. Wojsko narodowe umundurowano w jednolity strój[6]. Wzorem dla całej siły zbrojnej stał się mundur Kawalerii Narodowej[7]. Ze skróconego kontusza powstała kurtka z barwnymi wyłogami, kołnierzem i mankietami. Stała się ona podstawowym elementem umundurowania żołnierzy. Noszona dotychczas przez oficerów kawalerii pikowana czapka[e], stała się nakryciem głowy wszystkich oficerów. Zarządzenia Komisji Wojskowej Obojga Narodów z 17 lipca 1789 roku i 11 marca 1791 roku ustaliły jednolite narodowe mundury granatowe dla generałów, kawalerii i piechoty i zielone dla artylerii i inżynierii, pułków straży przedniej i ułanów królewskich.

Ubiór typu „obcego” pozostawiono jedynie gwardii[7]. Poszczególne regimenty różniły się kolorem wyłogów, naramienników i guzików. Oznaki stopni oficerskich stanowiły hafty generalskie, szlify, paski i gwiazdki na szlifach. Oznakami stopni podoficerów były galony na wyłogach rękawów i na kołnierzach. Wszyscy oficerowie nosili na czapce rogatej srebrne galony powyżej otoku futrzanego[7]. Strzelcy nosili zielony kapelusz filcowy z półkolistą główka i szerokim rondem podgiętym z lewej strony[8].

Na czapkach, pasach, ładownicach i czaprakach pojawił się wizerunek krzyża kawalerskiego[f]. Narodowy charakter wojska podkreślano przyjęciem na blachy kaszkietów gwardii pieszej koronnej i niektórych regimentów piechoty orłów polskich odmiennego kształtu niż ówczesne godło państwowe. Na czapkach szeregowych piechoty i doboszy pułkowych widniał orzeł z monogramem Stanisława Augusta Poniatowskiego[9]. Orły stały się też ozdobą bandolierów oficerskich[g].

W mundurach zaprojektowanych w okresie sejmu wielkiego walczyli żołnierze polscy w obronie Konstytucji 3 maja i w insurekcji kościuszkowskiej[7].

Osobny artykuł: Wojsko polskie w okresie Sejmu Wielkiego.

Umundurowanie wojsk Kościuszki

edytuj
 

W okresie insurekcji kościuszkowskiej regularne oddziały wojskowe walczyły w mundurach wprowadzonych w latach 1789–1791[10]. Używano pikowanych rogatych czapek sukiennych i filcowych, kapeluszy i kaszkietów. Oddziały chłopskich kosynierów były ubrane w swoją odzież codzienną, sukmany, miękkie czapki rogate lub kapelusze, często z zatkniętym piórem lub gałązką jedliny.

Rogatywka od tej pory stała się jednym z polskich symboli narodowych, a chłopska sukmana została wyniesiona do rangi munduru. Powszechne noszono pasy skórzane do ładownicy oraz ozdobne brosze z podobizną Tadeusza Kościuszki i okolicznościowymi napisami i hasłami: „17 i 18 kwietnia 1794”, „Śmierć lub zwycięstwo za Ojczyznę 17 IV 1794”, „Wolność, Całość, Niepodległość”. Noszenie pewnych części ubioru, np. sukman, przez oficerów i generałów, godeł i oporządzenia żołnierskiego, a nawet typu fryzury było w owym czasie manifestowaniem demokratycznych przekonań uczestników powstania[10].

Osobny artykuł: Wojsko Tadeusza Kościuszki.

Barwa i mundur w Legionach

edytuj
 

Po likwidacji państwa polskiego, pielęgnowanie tradycji narodowych w zewnętrznych oznakach formacji polskich nie zawsze spotykało się ze zrozumieniem sojuszników[11].

Gen. Jan Henryk Dąbrowski w formowanych przez niego Legionach Polskich we Włoszech początkowo wprowadził poszczególnym batalionom wyłogi odpowiadające barwom dawnych pułków piechoty z 1794 roku. Ze względu na trudności materiałowe, wszyscy oficerowie, podoficerowie i szeregowcy, otrzymali jednolite mundury z karmazynowymi wyłogami[h]. Przyjęcie tej barwy, zastrzeżonej dawniej dla generałów, oficerów i towarzyszy kawalerii narodowej, było wyrazem demokratycznego ducha panującego w Legionach[11].

Jako nakrycie głowy używany był początkowo dwurożny kapelusz francuski[12]. Następnie jednak dla wszystkich żołnierzy wprowadzono rogatywkę. Miała ona otok z czarnego baranka i barwne wypustki. Czapka gen. Dąbrowskiego była ozdobiona podwójnym haftem generalskim. W końcu 1798 roku weszła w użycie wysoka sztywna „kaszkietowa” czapka o czterech rogach ze skórzanym denkiem, daszkiem i podpinką[11].

Oficerowie obu legii nosili trójkolorowe lombardzkie kontrepolety. Na epoletach był umieszczony napis: „Gli uomini liberi sono fratelli”[i]. Zgodnie z porozumieniem zawartym 9 stycznia 1797 roku pomiędzy gen. Dąbrowskim a Administracją Generalną Lombardii, oficerowie i żołnierze mieli nosić na czapkach kokardę francuską. Kiedy jednak rząd Republiki Cyzalpińskiej przyjął Legiony na swój żołd, wysunął żądanie, by żołnierze polscy przywdzieli kokardę w barwach republiki[j]. W obronie starej kokardy wystąpił m.in. Tadeusz Kościuszko, argumentując, że barwy biało-granatowo-karmazynowe są narodowymi barwami polskimi. W 1799 roku kokarda ta została uznana przez władze włoskie jako narodowa polska w zestawie barw: granatowej, karmazynowej i białej. Pozostawała ona nominalnie kokardą francuską, ale przez użycie odcieni barw[k] urosła do rangi narodowych barw polskich, które w różnych okolicznościach i w różnej formie przewijają się przez cały wiek XIX, równolegle z barwami biało-czerwonymi[11].

Po podpisaniu pokoju w Lunéville, Legiony utraciły charakter narodowy[13]. Dotychczasowym sprzymierzeńcom chodziło o wyciszenie sprawy polskiej i zastąpienie polskich symboli narodowych barwami włoskimi[11]. W oddziałach pozostających na służbie francuskiej, legiach: Naddunajskiej, a później Północnej i Nadwiślańskiej, oraz w pułku lekkokonnym gwardii starano się o mundury kroju polskiego, w tym polskie sztywne czapki rogate. W niektórych formacjach używano okrągłych czak, oznak stopni, półsłońca na czapkach, kolorowych kit i pomponów jak w armii francuskiej[11].

Osobne artykuły: Mundur Legionów Polskich we Włoszech i Legiony Polskie we Włoszech.

Umundurowanie armii Księstwa Warszawskiego

edytuj

W okresie formowania wojska i jego pierwszych walk na terenie Pomorza noszono wszystko to, co było osiągalne: obok polskiego używano umundurowania zdobycznego, pruskiego oraz otrzymywanego z magazynów francuskich[14].

 

Trzy legie[l] w 1807 roku posiadały mundur granatowy dla piechoty i jazdy z odmiennymi dla każdej legii barwami wyłogów, wypustek i lampasów: w pierwszej – żółtymi, w drugiej – amarantowymi i w trzeciej – białymi. W artylerii i inżynierii zachowano tradycyjne dla tych broni zielone mundury z czarnymi wyłogami i wypustkami. Kolorem generalicji i sztabów był granatowy z karmazynem[15].

We wrześniu 1810 roku wydano nowe przepisy o umundurowaniu wojsk Księstwa Warszawskiego[m]. Piechota otrzymała białe wyłogi, karmazynowe lub żółte[n] kołnierze, karmazynowe wyłogi rękawów i wypustki. Generałowie i oficerowie otrzymali fraki granatowe w piechocie, zielone w artylerii i inżynierii. Fraki generalskie do munduru wielkiego[o], ozdobione były guzikami z wizerunkiem orła. Podoficerowie i szeregowcy byli ubrani w czapki polskie lub kaszkiety, kurtki, spodnie sukienne lub płócienne białe[14]. Orła na czapkach formalnie wprowadzono dopiero w 1810 roku, mimo że faktycznie noszono go od początku formowania wojska[16]

W artylerii, saperach oraz w pułkach strzelców konnych obowiązywał mundur zielony. Pułki szaserów różniły się między sobą barwą kołnierzy, wyłogów, mankietów i lampasów[17]. Kirasjerzy i huzarzy ubrani identycznie jak ich francuscy koledzy. Kompanie wyborcze oraz saperzy pułkowi nosili czapki niedźwiedzie[p] o barwnych wierzchach odpowiadającymi barwie pułku[18]. Narodową oznaką przy mundurze oficerów był złoty ryngraf ze srebrnym orłem noszony pod szyją, temblak w barwach narodowych przy broni białej i kokarda narodowa.

Charakterystyczną cechą umundurowania były barwne kity, pompony, girlandy, pióropusze i akselbanty. Sznury naramienne nosili generałowie, adiutanci, oficerowie sztabów, oficerowie pułków ułańskich, artylerii konnej, żandarmerii i wszyscy szwoleżerowie pułku lekkokonnego gwardii Napoleona oraz ułani Legii Nadwiślańskiej.

W tym okresie wprowadzono też metalowe oznaki rodzajów broni: strzelców, woltyżerów, grenadierów, artylerii i saperów. Zgodnie z zarządzeniami Napoleona, wojsko do walnej bitwy występowało w pełnej gali i z przypiętymi odznaczeniami. W trakcie marszów chroniono czapki, nakładając pokrowce. Kity i pompony chowano do tornistrów, a białe spodnie zastępowano szarymi. Kawalerzyści przykrywali swój ubiór i rynsztunek dużymi kolistymi płaszczami, które służyły też jako peleryny od deszczu i koce na noclegu.

W dobie Księstwa wprowadzono też nową oznakę naczelnego wodza z wizerunkiem dwu skrzyżowanych buław. Motyw ten przyjęty został w XX w. jako oznaka najwyższego stopnia wojskowego – marszałka Polski.

Osobne artykuły: Mundur Armii Księstwa Warszawskiego i Armia Księstwa Warszawskiego.

Mundur wojska Królestwa Polskiego

edytuj
 

W myśl Ustawy Konstytucyjnej z listopada 1815 roku wojsko Królestwa Polskiego zachowało „kolor swego munduru, ubiór właściwy i wszystko co się tyczy jego narodowości”

Mundur piechoty liniowej był granatowy z żółtymi wyłogami, kołnierzami i wypustkami oraz kolorowymi naramiennikami z numerem dywizji. Białe spodnie zastąpiono w 1826 roku granatowymi. Strzelcy piesi używali mundurów granatowych z żółtymi wypustkami. Nosili też czarne lakierowane pasy[q], które w piechocie liniowej były białe. Za nakrycie głowy w całej piechocie służył czarny filcowy kaszkiet z białymi kordonami, kokardą i z dużym metalowym orłem. Pompony i kity były oznakami rozpoznawczymi kompanii fizylierów, woltyżerów i grenadierów. Grenadierzy nosili wysokie kity, a woltyżerowie i fizylierzy – kolorowe pompony na kaszkietach[19]. W artylerii, saperach i strzelcach konnych pozostawiono barwę ciemnozieloną z czarnymi wyłogami i pąsowymi wypustkami[20]. Pułki ułanów, ubrane w mundury granatowe, rozróżniono barwnymi wyłogami, lampasami, wypustkami[19]. Były to kolory odpowiednio: amarantowy, biały, żółty i niebieski. Nakrycie głowy ułanów to rogatywka. Wierzchy czapek miały kolor wyłogów, a miejsce kit zajęły pompony[20]. Pokaźnych rozmiarów orzeł stał się godłem wojskowym noszonym na czapkach i kaszkietach. Na tarczach wybity był numer pułku. Artylerzyści, karabinierzy[r] i kadeci[s] nosili orła bez tarczy.

W okresie powstania listopadowego wycofano pióropusze z kapeluszy i grenadierskie kity. Uchwałą sejmową z 7 lutego 1831 roku zastąpiono białą kokardę na czapkach biało-czerwoną.

Izba senatorska i poselska zważywszy potrzebę nadania jednolitej oznaki, pod którą winni łączyć się Polacy, postanowiły i stanowią:[...]kokardę narodową stanowić będą kolory herbu Królestwa Polskiego i W. X. Litewskiego, tj. kolor biały i czerwony. Wszyscy Polacy, a mianowicie Wojsko Polskie, te kolory nosić będą w miejscu, gdzie takowe znaki dotąd noszonemi były.

Mimo że kokarda biało-czerwona przewijała się już w umundurowaniu wojska wcześniej, to jednak od powstania listopadowego biel i czerwień stały się formalnie barwami narodowymi[20].

Nowe formacje ubierano w mundury pochodzące z zapasów, szyte doraźnie i przerabiane zdobyczne. Nakryciem głowy były najczęściej ludowe krakuski, furażerki i kapelusze. Wódz naczelny na szlifach nosił dwie skrzyżowane buławy, a oficerowie sztabu kolorowe szarfy zakładane przez pierś[20].

Osobne artykuły: Mundur Wojska Polskiego Królestwa Kongresowego i Wojsko Polskie Królestwa Kongresowego.

Mundur kolejnych powstań narodowych i walk na obczyźnie

edytuj

Podejmowane w kolejnych powstaniach narodowych XIX w. próby wprowadzenia narodowych mundurów nie miały szans realizacji. Noszono łatwe do wykonania kokardy biało-czerwone, orły z tarczą i czapki rogate[21].

Oddziały formowane z Polaków na obczyźnie manifestowały polskość noszeniem godła polskiego, czapki rogatej typu wojskowego lub regionalnej krakuski. Barwy pułkowe ułanów z powstania listopadowego przejęli ułani lwowskiej gwardii narodowej, pułk ułanów Legionu Polskiego na Węgrzech i polskie pułki kozaków osmańskich w Turcji[21].

 

W powstaniu styczniowym nie było możliwości wprowadzenia jednolitego umundurowania oddziałów powstańczych. Głównie były to codzienne ubiory cywilne różnych warstw społeczeństwa. Czamary, świtki, wołoszki, guńki, burki, kapoty, dawne kurtki ułańskie, kożuchy i sukmany oraz spodnie wpuszczone w cholewy stanowiły odzież powstańców[21]. Nakryciem głowy były czapki futrzane lub sukienne obszyte barankiem, miękkie rogatywki przybrane biało-amarantową kokardą i orłem polskim. Godło noszono również na klamrach pasów i ładownicach.

Oryginalnością ubioru wyróżniał się oddział żuawów śmierci w granatowych mundurach z białym krzyżem na kamizelce i tureckich czerwonych fezach. Niektóre oddziały nawiązywały do walk wyzwoleńczych we Włoszech, a ich mundur stanowiły czerwone koszule[t].

Po powstaniu styczniowym zgasła na następne kilkadziesiąt lat polska tradycja ubiorcza[21].

Polskie formacje wojskowe w I wojnie światowej

edytuj
 
Wzór munduru I Korpusu Polskiego

Polskie formacje wojskowe organizowane w armiach państwach uczestniczących w I wojnie światowej mundurowano w mundury armii owych państw lub szyto z materiałów przez nie udostępnionych. Narodowe cechy munduru uzyskiwano przez nałożenie orła polskiego na wojskowe nakrycia głowy i na naramienniki mundurów i płaszczy[u]. W każdej z tworzonych formacji wojskowych wskrzeszono rogatywkę[22]. W Legionach Polskich nosili ją żołnierze II Brygady i ułani I Brygady, nosiła cała Armia Polska we Francji i niektóre oddziały sformowane w Rosji w 1918 roku.

Rogatywka stała się również częścią munduru Armii Wielkopolskiej w 1919 roku.

Spolszczenia mundurów dokonywano przez zmianę ich kroju, szycie polskich kurtek ułańskich, przyszywanie guzików z orłem i nakładanie srebrnych dystynkcji oficerskich. W 1 pułku ułanów Legionów na krótko wprowadzono wysokie sztywne czapki ułańskie według dawnego wzoru. Krótko też noszono kaszkiety strzelców konnych w oddziale sztabowym I Brygady. Wyparła je, szczególnie popularna w I Brygadzie, miękka okrągła czapka – maciejówka. W I Korpusie Polskim w Rosji używano okrągłej czapki typu angielskiego. Tam też po raz pierwszy wprowadzono kolorowe, inne dla każdego pułku kawalerii, proporczyki noszone na kołnierzu, barwne otoki na czapkach i wskrzeszono lampasy na spodniach[v].

Oznaki stopni noszono w różnej formie w poszczególnych formacjach wojskowych[14]. W I Brygadzie początkowo nie noszono w ogóle, a od 1915 roku gwiazdki przypinano na kołnierzach, później na naramiennikach. W Armii Polskiej we Francji galony srebrne i złote umieszczano na czapkach i rękawach. Formacje polskie w Rosji używały oznak na epoletach, później – galony na rękawach. W Armii Wielkopolskiej oznaki stopni noszono na czapkach i na rękawach. Tradycyjny galon generalski przyjęto w Legionach jako oznakę na kołnierzu dla wszystkich żołnierzy.

W Legionach na czapkach zazwyczaj noszono orła bez korony z literą S lub L na tarczy amazonek. Występowały w wersji z koroną wzorowane na orłach czasu powstania listopadowego z numerem pułku. Żołnierze armii Hallera początkowo nosili orły z literami WP, później z numerem pułku. Formacje polskie na wschodzie również nosiły polskie orzełki wojskowe[23].

Za majorem Zygmuntem Podhorskim – dowódcą 1 Pułku Ułanów Krechowieckich[24] – w czasie bitwy pod Krechowcami (24 lipca 1917) ułani posiadali następujące umundurowanie (pisownia oryginalna):

Czapka polowa – zwykła, koloru ochronnego (rosyjska); galowa – denko amarantowe, kant biały, daszek i rzemyk z lakierowanej skóry czarnej, na czapce kokarda przepisowa, jak w armji rosyjskiej; kurtka z ochronnego sukna, szlify amarantowe z kantem granatowym (u żołnierzy), szlify z galonu srebrnego z kantem granatowym i dróżką amarantową wzdłuż szlify (u oficerów); spodnie – granatowe z podwójnemi amarantowemi lampasami (każdy szerokości 1 cala = 2,54 cm) pośrodku kant również amarantowy; buty – czarne, skórzane (z cholewami), ostrogi na jednym rzemyku, kółko tępe; pas główny – skórzany, żółty; ładownice i rapcie do szabli przez plecy, również z żółtej skóry dodatkowe ładownice brezentowe; karabin kawaleryjski, rosyjski syst. Mossin-Nagan (tzw. trzylinjówka), pas do karabinu z surowcowej skóry; szabla – zwykła kawaleryjska rosyjska, czarna pochwa z gniazdami na bagnety; lance – zwykłe rosyjskie…; płaszcz – kawaleryjski rosyjski, szlify, jak na kurtkach, patki na płaszczach amarantowe z granatowym kantem o wyglądzie długiego prostokąta. Ułan musiał mieć zawsze na kurtce lub płaszczu pas główny i szablę.

Osobne artykuły: Wojsko Polskie na Wschodzie (1914–1920), Legiony Polskie (1914–1918), Armia Polska we Francji i Armia Wielkopolska.

Mundury Wojska Polskiego II RP

edytuj
 
Mundury polskich żołnierzy z 1935 roku[w][25]

Po odzyskaniu niepodległości, w listopadzie 1918 roku, za podstawowy ubiór wojskowy przyjęto umundurowanie Legionów z przełomu 1916 i 1917 roku. Był to mundur szarozielony bazujący na dostawach niemieckich, z polskimi guzikami, maciejówką z orłem w koronie i z oznakami stopni na naramiennikach, u oficerów – splecionych ze srebrnego sznura w kształcie trefli[26]. Byli żołnierze Legionów nosili na kołnierzu tzw. odznakę legionową w formie srebrnego wężyka. Do czasu opracowania nowego wzoru umundurowania, Ministerstwo Spraw Wojskowych wydało w 1919 roku wiele dodatkowych rozkazów i zarządzeń w sprawie umundurowania w nawiązaniu do przepisu z 1917 roku. Dotyczyły one głównie marynarki wojennej i lotnictwa. Wychodząc naprzeciw inicjatywom oddolnym, zatwierdzano istniejący stan rzeczy w zakresie noszenia barwnych proporczyków na kołnierzach, granatowych spodni z lampasami, barwnych otoków na czapkach itp.

W związku z integracją wojska, naczelnik państwa w maju 1919 roku zezwolił na noszenie wężyka legionowego na kołnierzu wszystkim oficerom i szeregowym Wojska Polskiego[27]. Zgodnie z nowymi przepisami ubiorczymi z 1919 roku[x] żołnierze otrzymali czapki rogate z usztywnionym otokiem i okutym daszkiem, z wysoko umieszczonym godłem wojskowym nawiązującym do czasów armii Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego[28]. Czapki okrągłe pozostawiono w pułkach szwoleżerów i Korpusie Ochrony Pogranicza[26]. Narodowy charakter ubioru podkreślono godłem państwowym na guzikach oraz srebrnymi dystynkcjami i srebrnymi podwójnymi sznurami naramiennymi noszonymi na prawym ramieniu[y]generałów, oficerów Sztabu Generalnego i adiutantów prezydenta, generalnego inspektora sił zbrojnych i ministra Spraw Wojskowych. Oficerowie ordynansowi i adiutanci niższych szczebli nosili sznury pojedyncze. Oficerowie żandarmerii nosili również sznury pojedyncze, a żandarmi jasnożółte[29] wełniane na lewym ramieniu.

Przywrócono pięcioramienne gwiazdki oficerskie i podwójne lampasy na spodniach generalskich. Od lipca 1920 roku stosowano w kawalerii i artylerii konnej patki i proporczyki nawiązujące do barw mundurów dawnego wojska. Różniły się one szerokością i wykonaniem. Na patkach kołnierza noszono oznaki srebrne korpusów osobowych służb. Generałowie i oficerowie Sztabu Generalnego nosili orły, niektóre pułki – specjalne oznaki pamiątkowe. Dla oficerów wprowadzono pas typu angielskiego z koalicyjką, żabką do szabli i rapciami do noszenia szabli pod kurtką. w 1928 roku wprowadzono pas salonowy z ozdobna klamrą z wyobrażeniem antycznego wojownika[30].

 
Podporucznicy piechoty w 1933 r
 
Żołnierz 81 pp

Krój ubioru polowego z 1919 roku był wzorowany na mundurze angielskim i francuskim. To XIX w. typ ubioru sportowego z krótkimi spodniami[z], trzewikami i owijaczami[aa]. Umundurowanie kadry różniło się wyraźnie krojem od umundurowania żołnierzy niezawodowych. Zdecydowano się na barwę angielską khaki. W 1920 roku zrezygnowano z umieszczania oznaczenia stopni wojskowych na rękawach kurtek i płaszczy[31]. System oznak stopni na naramiennikach i czapkach, oparty został na układzie trójkowym. Stopień oficerski na czapce oznaczono srebrnymi galonami wzdłuż kwater denka nad otokiem oraz gwiazdkami na otoku. Generałowie na otoku czapki, naramiennikach i rękawach nosili srebrny haft generalski. Na sukiennych naramiennikach oficerskich noszono oznaki w formie srebrnych, oksydowanych pasków i gwiazdek. Od lutego 1920 roku również oznaki stopni podoficerskich nakładano na otok czapki i na naramienniki. Oznaki te przechodziły różne przeobrażenia zarówno co do materiału, jak i układu galonów sierżantów. Od 1938 roku oznaki podoficerskie były wykonywane z białego galonu metalowego oksydowanego na stare srebro z karmazynowymi krawędziami na naramiennikach i haftowany białą nicią metalową na otokach czapek.

Charakterystyczny dla Marynarki Wojennej ubiór granatowy wprowadzono w marcu 1920 roku. Za wzór przyjęto umundurowanie używane od XIX w. w większości flot świata. Na czapkach oficerskich noszono haftowany emblemat z godłem, kotwicą i liśćmi laurowymi, a na marynarskich godło metalowe z kotwicą. Od tego czasu datują się również karmazynowe oznaki specjalności naszywane na lewym rękawie bluz i kurtek marynarskich. Złote guziki były ozdobione wizerunkiem krzyża kawalerskiego. Niewielkie zmiany wprowadzono w latach 1922, 1927, 1930 i 1936[32]. Jego kontynuacją jest obecny mundur marynarki wojennej.

Wywodzący się z ludowego stroju góralskiego mundur podhalański, noszono w 21 i 22 Dywizji Piechoty Górskiej. Identyczne peleryny noszono od 1936 roku w 11 Karpackiej Dywizji Piechoty, a huculskie kapelusze w 49 pułku piechoty.

W 1936 roku rozpoczęto szerszą modyfikację umundurowania. Do użytku weszła kurtka z czterema kieszeniami, z niższym kołnierzem, zapinana na siedem guzików i dwie haftki, nowy płaszcz, nowe wzory pasów i wężyków generalskich. W 1937 roku wprowadzono długie, spięte nad cholewką trzewika krótkimi owijakami lub spinaczami, spodnie dla piechoty. Polowa miękka czapka rogata stała się nakryciem głowy dla wszystkich formacji z wyjątkiem broni pancernych i lotnictwa[ab].

Lotnictwo, w miejsce ubioru ogólnowojskowego otrzymało mundury szarostalowe, okrągłe czapki z czarnym otokiem i kurtki z wykładanym kołnierzem, koszulą i krawatem[ac] oraz długie spodnie. Wizerunek orła ogólnowojskowego wzbogacono o skrzydła husarskie. W oddziałach pancernych zalegalizowano kurtki skórzane z sukiennym kołnierzem i naramiennikami.

Umundurowanie polowe, o nieco zmienionym odcieniu barwy khaki, pozbawiono patek, haftów na kołnierzu, numerów pułku na naramiennikach i kolorowych otoków na czapkach. Obuwie piechoty – trzewiki podkute gwoździami, na ogół zdało egzamin w czasie długich przemarszów.

Przed wyruszeniem na front organizowano w jednostkach uroczyste zbiórki. Żołnierze stawali w pełnym rynsztunku bojowym. Oficerowie mieli na głowie hełm, pistolet przy pasie z koalicyjką, maskę przeciwgazową, torbę polową, mapnik i lornetkę, wszystko przewieszone na paskach przez ramię. Żołnierze służby zasadniczej wojsk lądowych byli wyposażeni w pas główny z dwoma skórzanymi ładownicami potrójnymi[ad], maskę przeciwgazową w torbie brezentowej[ae], tornister[af] ze zrolowanym kocem lub płaszczem i menażką[ag], chlebak brezentowy z manierką na klapie, łopatkę i bagnet na żabce.

Osobne artykuły: Mundur Wojska Polskiego II RP i Wojsko Polskie (II RP).

Mundury w PSZ na Zachodzie

edytuj

Żołnierze formowanych jesienią 1939 i wiosną 1940 roku oddziałów Wojska Polskiego we Francji otrzymali umundurowanie barwy błękitnej z lat I wojny światowej[33]. Znakiem przynależności do polskich oddziałów były umieszczane różnego typu i wielkości godła polskie na nakryciu głowy. 24 października 1939 roku ukazał rozkaz ministra Spraw Wojskowych regulujący zasady umundurowania. Na czas wojny przyjęto umundurowanie kroju i barwy armii sojuszniczych z obowiązkiem nałożenia polskich oznak stopni i orłów. Zniesiono obowiązek noszenia guzików z orłem, numerów pułków na naramiennikach, barwnych patek i wężyków, a ich miejsce wprowadzono małe patki w barwach broni i służb naszywane na kołnierzach kurtek i płaszczy[34]. Pierwsze dostawy nowego umundurowania otrzymano wiosną 1940 roku. Były to ubiory polowe model 1935 koloru khaki[35]. Zamiast obowiązujących w armii francuskiej furażerek, Polacy otrzymali berety ciemnobrązowe lub khaki. Nawiązaniem do tradycji były peleryny sukienne w brygadzie podhalańskiej[34].

Po ewakuacji oddziałów do Wielkiej Brytanii żołnierze przemundurowani zostali w uniformy angielskie. W marcu 1941 roku wydano rozkaz, w którym przyjęto, że żołnierz nosił będzie umundurowanie brytyjskie. Obowiązujące od 1 stycznia 1942 roku Przepisy umundurowania wojska poza granicami państwa polskiego ustalały zasadnicze rodzaje mundurów, które z niewielkimi zmianami i uzupełnieniami obowiązywały do końca istnienia Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Odrębność narodową akcentowano godłem na nakryciu głowy, polskimi oznakami stopni, guzikami przy kurtkach oficerskich, patkami lub proporczykami broni i służb[34]. Oficerowie do ubioru garnizonowego nosili usztywnione rogatywki. Żołnierze 10 Brygady Kawalerii Pancernej nosili czarny naramiennik na lewym ramieniu kurtki i płaszcza[ah].

Wszyscy żołnierze wojsk lądowych i lotniczych byli obowiązani nosić naszywkę „Poland” na obu rękawach mundurów. Na brytyjskich mundurach RAF lotnicy polscy nosili polskie guziki, orły lotnicze wzoru 1936 na czapkach i oznaki stopni na patkach kołnierzy kurtek. Na rękawach kurtek, naramiennikach płaszczy i battledress obowiązywały brytyjskie oznaki stopni[33].

Wchodząca w skład brytyjskich sił Bliskiego Wschodu Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich została wyposażona w brytyjskie ubiory tropikalne barwy pustynnej, z zachowaniem polskich oznak stopni i godła. Brygada ta nie nosiła naszywek „Poland”[34].

W wojskach lądowych przejęto od aliantów zwyczaj noszenia na rękawach oznak rozpoznawczych wielkich jednostek: korpusów, dywizji i samodzielnych brygad[34].

Tworzone w Związku Radzieckim w 1941 roku oddziały Armii Polskiej umundurowane były częściowo w sorty mundurowe wzoru polskiego (czapki, płaszcze, pasy), a częściowo w mundury polowe brytyjskie i zimowe ubiory radzieckie (czapki futrzane, waciaki, buty)[34]. Po ewakuacji do Iranu, przeformowywane oddziały całkowicie przeszły na zaopatrzenie brytyjskie.

Osobne artykuły: Mundur Polskich Sił Zbrojnych i Polskie Siły Zbrojne.

Mundur ludowego Wojska Polskiego

edytuj

Organizatorzy 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki przyjęli jako zasadę nawiązanie do tradycji polskiego munduru polowego z 1939 roku. Nim jednak w fabrykach radzieckich uszyto polskie mundury, wszystkim żołnierzom wydano umundurowanie polowe radzieckie. Żołnierze w miejsce gwiazdy przypinali wycięte z puszek po konserwach orzełki. Drelichowe mundury kroju polskiego otrzymali oficerowie w końcu maja, natomiast pozostali żołnierze w końcu czerwca 1943 roku[36]. Traktowano je jako mundury wyjściowe i służbowe – dotychczasowe, radzieckie używano na ćwiczeniach[37]. Jako nakrycie głowy przyjęto czapkę polową wz. 1937 z orłem typu piastowskiego[ai]. Noszono też szewiotowe i gabardynowe furażerki używane w Armii Czerwonej[37]. Kurtka ogólnowojskowa stanowiła kopię kurtki z 1936 roku. Różnice polegały na wprowadzeniu do drelichu sukiennych naramienników i zapięcia na sześć zielonych guzików z orłem innego typu. Spodnie zbliżone były krojem do spodni do butów i owijaczy noszonych przed 1939 rokiem. Również płaszcze były kopią wzoru z 1936 roku. Obuwie, kominiarki, rękawice, berety i spódnice kobiet, czapki zimowe, kożuszki, peleryny, plecaki, pasy, torby i hełmy pochodziły z magazynów radzieckich[36]. Na kołnierzach mundurów i płaszczach zastosowano nowe rozwiązanie w postaci kolorowych trójkątnych proporczyków. Od stycznia 1945 na kołnierzach płaszczy noszono paski w barwach broni[37]. Przyjęte zestawienia kolorystyczne w przeważającej mierze odpowiadały barwom patek i wypustek używanych do 1939 roku[36]. Dla kawalerii ustalono proporczyk czerwono-jasnoniebieski wycięty w ząb.

W trakcie organizowania nowych jednostek wojskowych w umundurowaniu żołnierzy pojawiało się coraz więcej elementów sprzed 1939 roku. Zaczęto używać czapki garnizonowej – usztywnionej rogatywki. Czapki generalskie posiadały granatowy otok[37], na którym znajdował się galon generalski[aj]. Żołnierze przypinali do czapek orzełka sprzed 1939 roku. Zakładano dawne pasy oficerskie, buty z usztywnioną cholewą i kolorowe patki z wężykiem na kołnierzu. Używanie tych elementów ubioru wojskowego było samorzutne, bez normowania zarządzeniami i rozkazami, o ile wygląd żołnierza nie wykraczał swoją indywidualnością poza ramy przepisów sprzed 1939 roku[36]. Wyjątkiem była kurtka z kołnierzem wykładanym, koszula i krawat khaki, noszone przez generałów i oficerów starszych.

W 1949 roku dokonano pierwszej po wojnie, zasadniczej reformy umundurowania[38]. Wprowadzono okrągłą czapkę garnizonową z otokiem ciemnokarminowym. Na kołnierzach pojawiły się tego samego koloru patki z wypustką rodzaju broni lub służby i srebrnym wężykiem. Barwę stalową mundurów utrzymano w wojskach lotniczych i rozszerzono ją na wojska pancerne. W tych dwu rodzajach wojsk obowiązywał otok czarny, a w lotnictwie wprowadzono[ak] na czapce godło typu marynarskiego. Marynarka wojenna pozostała przy tradycyjnym kroju, barwie granatowej i białej ze złotymi guzikami[36]. W grudniu 1950 roku dokonano ujednolicenia umundurowania wszystkich rodzajów wojsk i służb na barwę khaki i powrócono do jednolitych okrągłych czapek z barwnymi otokami. U generałów granatowe otoki i lampasy zastąpiono jasnokarminowymi.

Od 1952 roku wojska lądowe nosiły ciemnokarminowe otoki, wypustki, patki[al] i lampasy. W 1 Dywizji Piechoty pozostawiono żółty otok. Żołnierze wojsk pancernych i zmechanizowanych nosili czarne otoki i patki, lotnicy – chabrowe, KBW – granatowe i WOP – zielone.

Dla kadry wojsk lądowych i lotniczych do munduru wyjściowego wprowadzono kurtki z kołnierzem wykładanym, noszoną z koszulą i krawatem. Na kołnierzach umieszczono symbole rodzajów wojsk i służb w postaci metalowych oznak noszonych na odpowiednich pięciokątnych, barwnych patkach.

Żołnierze zawodowi otrzymali ubiór galowy składający się z kurtki zapiętej pod szyją z patkami i wężykiem oraz granatowych spodni z lampasami u generałów i ciemnokarminową wypustką u oficerów i podoficerów zawodowych wojsk lądowych i chabrową dla lotnictwa.

W 1957 roku przystąpiono do prac nad opracowaniem nowego typu ubioru wojskowego[36]. Wypracowane w ciągu trzech lat rozwiązania ujęte zostały w „Przepisach ubiorczych żołnierzy Wojska Polskiego w czasie pokoju”. Zmiany, korekty, uzupełnienia, jakie wprowadzono od 1961 roku w umundurowaniu, ujęte zostały w nowych przepisach wydanych w 1971 roku.

Utrwalony został podział na ubiór polowy, służbowy, wyjściowy i galowy[36]. Z dawnej tradycji noszenia białej broni bocznej pozostał kordzik do ubioru galowego marynarki wojennej i lotnictwa. W pozostałych rodzajach broni nie noszono broni bocznej do ubioru wyjściowego i galowego[36]. Do ubioru polowego nie stosowano oznak i odznak[36]. Zachowano w nim tradycyjną, polową czapkę rogatą z godłem wojskowym, a także utrwalone tradycją srebrne oznaki stopni i guziki z godłem państwowym.

W mundurze służbowym zachowano barwę khaki wojsk lądowych, tradycyjne w barwie i szczegółach od ponad półwiecza mundury marynarki i szarostalowe mundury lotników. Sznury naramienne nosiła kadra zawodowa do munduru galowego. W Wojskach Obrony Wewnętrznej związane z regionalnym ubiorem Podhalan kapelusze z piórami oraz peleryny wprowadzono dla 5 Brygady Podhalańskiej WOWewn[39]. Barwne otoki zachowano: w 1 Warszawskiej Dywizji Zmechanizowanej – żółte na pamiątkę 10 regimentu z czasów insurekcji kościuszkowskiej, Wojska Ochrony Pogranicza – zielone, Wojskowa Służba Wewnętrzna – białe, Wojska Obrony Wewnętrznej – granatowe w nawiązaniu do barwy granatowych mundurów dawnej piechoty, marynarka wojenna i lotnictwo – czarne, zgodnie z tradycją zapoczątkowaną przed 1939 rokiem.

Zagadnienie dotyczące munduru wojskowego zapisano w ustawie z 21 grudnia 1978 roku. Stwierdzała ona ze mundur wojskowy jest „symbolem tradycji wolnościowych i postaw patriotycznych narodu polskiego”.

Osobne artykuły: Mundur ludowego Wojska Polskiego i ludowe Wojsko Polskie.

Mundur żołnierzy Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej

edytuj

Umundurowanie żołnierzy SZ RP składa się z ubiorów: galowego, wyjściowego, służbowego, ćwiczebnego, polowego, specjalnego, roboczego i wieczorowego.

W skład umundurowania wchodzi nakrycie głowy z rozmieszczonymi oznakami stopni wojskowych oraz znakami orłów wojskowych.

Żołnierze noszą (nosili) berety w kolorach:

Grafika Kolor Formacja
  czarny w Marynarce Wojennej, w jednostkach pancernych, pododdziałach czołgów i jednostkach 11 DKPanc.
  bordowy w jednostkach powietrznodesantowych i jednostkach kawalerii powietrznej
  niebieski w jednostkach obrony wybrzeża i Centrum Szkolenia na Potrzeby Sił Pokojowych
  szkarłatny w jednostkach Żandarmerii Wojskowej;
  oliwkowy (wcześniej brązowy) w jednostkach obrony terytorialnej
  szary w JW Grom
  zielony w pozostałych jednostkach Wojsk Lądowych
  ciemnozielony w Wojskach Specjalnych oprócz JW Grom i JW Formoza[40]
Osobny artykuł: Berety w Wojsku Polskim.

Na czapkach rogatywkach i kapeluszach żołnierze noszą otoki w kolorach[41]:

  •   granatowym (nawiązujący do barwy granatowego munduru piechoty od XVIII w.[42]) – generałowie, jednostki wojsk zmechanizowanych i zmotoryzowanych, kompania reprezentacyjna Wojska Polskiego, jednostki zabezpieczenia materiałowego, szkoły i ośrodki szkolenia tych rodzajów wojsk i służb, żołnierze zawodowi korpusu sprawiedliwości i obsługi prawnej
  •   pomarańczowym (nawiązujący do barwy otoków na rogatywkach i barwy korpusów wojsk pancernych i samochodowych do 1951 roku[42]) – jednostki dziedziczące tradycje wojsk pancernych i samochodowych, jednostki rozpoznawcze, szkoły i ośrodki szkolenia tych rodzajów wojsk
  •   ciemnozielonym (nawiązujący do barwy mundurów artylerii od XVII w. i barwy otoków na rogatywkach tego rodzaju wojsk do 1951 roku[42]) – jednostki wojsk rakietowych i artylerii, jednostki wojsk obrony przeciwlotniczej, szkoły i ośrodki szkolenia tych rodzajów wojsk
  •   czarnym (nawiązujący do barw wyłogów i wypustek mundurów wojsk inżynieryjnych od XVIII w. oraz barwy otoków na rogatywkach tego rodzaju wojsk do 1951 roku[42]) – jednostki wojsk inżynieryjnych, jednostki wojsk obrony przeciwchemicznej, jednostki zabezpieczenia technicznego, jednostki służby kartograficznej i topogeodezyjnej, szkoły i ośrodki szkolenia tych rodzajów wojsk i służb
  •   chabrowym (nawiązujący do barwy wypustek i lampasów wojsk łączności od 1919 roku[42]) – jednostki dowodzenia, jednostki wojsk łączności, jednostki wojsk radiotechnicznych, jednostki wojsk rozpoznania i walki radioelektronicznej, szkoły i ośrodki szkolenia tych rodzajów wojsk i służb
  •   wiśniowym (nawiązujący do barwy otoków służby medycznej do 1951 roku[42]) – lekarze wojskowi, jednostki służby zdrowia, szpitale i sanatoria wojskowe, szkoły i ośrodki szkolenia służby medycznej
  •   fioletowym (nawiązujący do barwy wypustek służby duszpasterskiej do 1951 roku[42]) – kapelani wojskowi
  •   żółtym – sztab 1 Warszawskiej Dywizji Zmechanizowanej[am] i 1 Brygada Pancerna.
Osobny artykuł: Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej.

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Rajtroki.
  2. ↑ Biały – srebrny orzeł na czerwonym polu.
  3. ↑ Szlachecka jazda.
  4. ↑ Żupany, kontusze i miękkie czapki obwiedzione futrem.
  5. ↑ Konfederatka.
  6. ↑ Jako znak nawiązujący do husarii, której zbroje i proporce zdobił taki właśnie emblemat.
  7. ↑ Pasy do ładownic.
  8. ↑ Przed scaleniem 2 Legia nosiła wypustki pąsowe.
  9. ↑ „Ludzie wolni są braćmi”.
  10. ↑ Zielono-biało-czerwona.
  11. ↑ Granat z karmazynem i biel.
  12. ↑ Przemianowane w dywizje.
  13. ↑ Przepisy ubiorów dla wojsk i administracjów wojennych Księstwa Warszawskiego. Warszawa 1810.
  14. ↑ Woltyżerowie.
  15. ↑ Galowego.
  16. ↑ Bermyce.
  17. ↑ Lederwerki.
  18. ↑ Żandarmi.
  19. ↑ Kadeci nosili orła usadowionego na półsłońcu.
  20. ↑ Garybaldyjki.
  21. ↑ W Armii Polskiej we Francji.
  22. ↑ Przyjęte w 1919 roku przez pułki ułańskie Armii Wielkopolskiej.
  23. ↑ (Od lewej) starszy strzelec 9 Pułku Strzelców Konnych w mundurze polowym, kapral pułku artylerii lekkiej w mund. wieczorowym, plutonowy pilot samolotowy w mundurze wieczorowym, saper w ubiorze polowym, starszy szeregowy pułku radiologicznego w ubiorze polowym.
  24. ↑ „Przepis ubioru polowego Wojsk Polskich…”; Dziennik Rozkazów MSWojsk. nr 97 z 1919 roku pozycja 4139.
  25. ↑ Akselbanty.
  26. ↑ Zwężającymi się w dół od kolan.
  27. ↑ Według ówczesnych poglądów ułatwiały piechurowi znoszenie trudów długich marszów.
  28. ↑ Nakryciem głowy w broniach pancernych i lotnictwie były czarne berety.
  29. ↑ Tylko oficerowie.
  30. ↑ W kawalerii pasy z szelkami.
  31. ↑ W kawalerii w blaszanym pudełku.
  32. ↑ Z wyjątkiem żołnierzy konnych.
  33. ↑ Kawalerzyści spieszeni do walki nosili zrolowany płaszcz przez prawe ramię.
  34. ↑ Pamiątka po czarnych kurtkach skórzanych, od których brygada nazwana została w 1939 roku. przez wroga „Schwarze Brigade”.
  35. ↑ Tzw. kurica.
  36. ↑ Odmiennie naszywany niż przed 1939 rokiem.
  37. ↑ Przepis ten obowiązywał do 1950 roku.
  38. ↑ W szkołach wojskowych noszono ciemnokarminowe naramienniki.
  39. ↑ Do czasu rozformowania.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Ratajczyk 1981 ↓, s. 76–77.
  2. ↑ Żygulski (jun.) i Wielecki 1988 ↓, s. 21.
  3. ↑ a b c d e f g Ratajczyk 1981 ↓, s. 77–83.
  4. ↑ a b Urbanowicz 1970 ↓, s. 352.
  5. ↑ Rada Muzealna 1960 ↓, s. 95–98.
  6. ↑ Górski 1893 ↓, s. 182–186.
  7. ↑ a b c d Ratajczyk 1981 ↓, s. 83–86.
  8. ↑ Żygulski (jun.) i Wielecki 1988 ↓, s. 44.
  9. ↑ Madej 1980 ↓, s. 12.
  10. ↑ a b Ratajczyk 1981 ↓, s. 86–88.
  11. ↑ a b c d e f Ratajczyk 1981 ↓, s. 88–89.
  12. ↑ Żygulski (jun.) i Wielecki 1988 ↓, s. 50.
  13. ↑ Kukiel 1993 ↓, s. 206.
  14. ↑ a b c Ratajczyk 1981 ↓, s. 89–92.
  15. ↑ Gembarzewski 1905 ↓, s. 106, 167.
  16. ↑ Madej 1980 ↓, s. 13.
  17. ↑ Morawski 1990 ↓, s. 24.
  18. ↑ Morawski 1990 ↓, s. 7.
  19. ↑ a b Urbanowicz 1970 ↓, s. 353.
  20. ↑ a b c d Ratajczyk 1981 ↓, s. 93–95.
  21. ↑ a b c d Ratajczyk 1981 ↓, s. 95–96.
  22. ↑ Ratajczyk 1981 ↓, s. 97–98.
  23. ↑ Madej 1980 ↓, s. 18.
  24. ↑ Henryk Bagiński, Wojsko polskie na wschodzie 1914–1920, Warszawa 1921, s. 80–81.
  25. ↑ Stanisław Pęczkowski, Stanisław Bieńkowski, Stanisław Haykowski, „Umundurowanie Wojska, Marynarki i Przysposobienia Wojskowego w Polsce”, Warszawa 1935.
  26. ↑ a b Ratajczyk 1981 ↓, s. 98–106.
  27. ↑ Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 84 z 1919 roku, poz. 2972.
  28. ↑ Żygulski (jun.) i Wielecki 1988 ↓, s. 116.
  29. ↑ Żygulski (jun.) i Wielecki 1988 ↓, s. 117.
  30. ↑ Żygulski (jun.) i Wielecki 1988 ↓, s. 118.
  31. ↑ Żygulski (jun.) i Wielecki 1988 ↓, s. 122.
  32. ↑ Ratajczyk 1981 ↓, s. 98=106.
  33. ↑ a b Urbanowicz 1970 ↓, s. 354.
  34. ↑ a b c d e f Ratajczyk 1981 ↓, s. 106–108.
  35. ↑ Komornicki 1984 ↓, s. 162–168.
  36. ↑ a b c d e f g h i Ratajczyk 1981 ↓, s. 109–117.
  37. ↑ a b c d Komornicki 1984 ↓, s. 295–300.
  38. ↑ Dziennik rozkazów MON nr 4 z 1949 roku poz.30.
  39. ↑ GAZ 69 Przepisy ubiorcze WP. Tom I , str. 34 ,35 [online], gaz69.org [dostęp 2022-12-31].
  40. ↑ Nowe berety dla Wojsk Specjalnych. archiwalny.mon.gov.pl, 2010-04-09. [dostęp 2017-01-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-03)]. (pol.).
  41. ↑ Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z 2 grudnia 2004 roku.
  42. ↑ a b c d e f g Sawicki 1997 ↓, s. 25–26.

Bibliografia

edytuj
  • Bronisław Gembarzewski: Wojsko polskie. Księstwo Warszawskie. 1807–1814. 1905.
  • Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, T. 1 wieki XI-XVII. Warszawa: 1960.
  • Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, T. 2 od 1697 do 1794 roku. Warszawa: 1962.
  • Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, T. 3 od 1797 do 1814 roku. Warszawa: 1964.
  • Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, T. 3 od 1815 do 1831 roku. Warszawa: 1966.
  • Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1965, T. 5 od 1939 do 1965 roku. Warszawa: 1965.
  • Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka wydawnicza Polska, 1893.
  • Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie 1939–1945: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1984. ISBN 83-223-2055-8.
  • Marian Kukiel: Zarys historii wojskowości w Polsce. London: Puls, 1993. ISBN 0-907587-99-2.
  • Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
  • Kazimierz Madej: Polskie symbole wojskowe 1943–1978: godło, sztandary, ordery, odznaczenia i odznaki ludowego Wojska Polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1980. ISBN 83-11-06410-5.
  • Ryszard Morawski: Wojsko Księstwa Warszawskiego. Kawaleria. Warszawa: Bellona, 1990. ISBN 83-11-07956-0.
  • Jerzy Murgrabia: Symbole wojskowe Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Wydawnictwo Bellona, 1990. ISBN 83-11-07825-4.
  • Leonard Ratajczyk: Historyczny rodowód polskiego ceremoniału wojskowego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06506-3.
  • Zdzisław Sawicki: Mundur i odznaki Wojska Polskiego. Czas przemian. Warszawa: Bellona, 1997. ISBN 83-11-08588-9.
  • Józef Urbanowicz (red.): Mała encyklopedia wojskowa. Tom 2. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1970.
  • Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy 1918–1939. Warszawa: „Bellona” Spółka Akcyjna, 2016. ISBN 978-83-11-14175-9.
  • Zdzisław Żygulski (jun.), Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-01483-8.
  • Rada Muzealna MWP (red.): Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Katalog zbiorów wiek XVIII. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
  • Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z 2 grudnia 2004 roku w sprawie wzorów oraz noszenia umundurowania i oznak wojskowych przez żołnierzy zawodowych i kandydatów na żołnierzy zawodowych (Dz. U. z dnia 13 stycznia 2005 r.)
  • Franciszek Kusiak: Życie codzienne oficerów Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa 1992: Państwowy Instytut Wydawniczy, s. 25–30. ISBN 83-06-02202-5.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Polski_mundur_wojskowy&oldid=74812877”