Odessa
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Odessa (Oekraïens: Одеса, Odesa; Rössisch: Одесса, Odessa; Jiddisj: אדעס, Ades; Grieks: Οδησσός, Odissos) ies 'n havesjtad in Oekraïne aan de Zjwarte Ziè. 't Inweunersjaantal bedruug ongevear 1,1 mieljoon. Odessa liegk op de berg rontelum 'n klein haveke, en ies de op veer nao groatse sjtad van 't land. 't Is de groatse sjtad aan de Zjwarte Ziè. Odesse is ouch 't besjtuurlek centrum van de oblas Odessa.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]De ièrsjte beweuning in wat noe Odessa ies vong al plaats in 't vreug Paleolithicum. Vanaaf de 8e ièw v.Chr. ongsjtonge d'r nejerzittinge van de Indo-Europeane, die nao 'n tiedsje woorte verdreve door nomade oet 't allewiel Iran. In d'n tied van 't Kiëvs Riek woort 't gebeed in 't noorde, neet wiet eweg van Odessa, door waer Oos-Sjlavische sjtamme euvergenomme.
Tösje 1239 en 1240 veroverde de Mongole van de Gawwe Horde 't allewiel Odessa, en zoa-ouch e gans groat gebeed van de res van Oas-Europa. In de vreuge 15e ièw woort 't gebeed door de Krim-Tatare euvergedrage aan Litouwe. Onger besjerming van de Litouwers, riechde de Krim-Tatare hie 'n nejerzètting veur 't Kanaat van de Krim.
In daen tied woort Odessa bekind onger de naam 'Chadzjibej, Khadjibei, Khadzhibei of Gadzhibei (aafhankelek van de sjeplling; Litouws: Chadžibėjus; Törks: Hacibey) en woort 't ongerdeil van de Litouwse regio Dykra. 't Gebeed waor ivvels gans dun bevouk en besjtong veural oet onbewoonde sjteppe.
Nao 1529 kaom Chadzjibej onger direk besjtuur van 't Osmaans Riek en woort 't ongerdeil van de Osmaanse regio Jedisan, besjtuurd vanoet de Silistra eyalet (Törks: Özi eyalet). Hauverwege de 18e ièw boewde de Osmane hie wat ze Eni-Dunia neumde (Törks: Yeni Dünya; letterlek op 't Limbörgs: nuuj waereld). Tiejes de Rössisch-Törks oorlog (1787-1792) veruèverde 't Keizerriek Rösland 't ford in 1789, gesjteund door door de Oekraïense Zjwarte Ziè-Kozakke. De soldaote sjtonge onger 't bevel van 'ne Sjpaanse mazjeur-ginneraal in Rössische deens, genaomp José de Ribas (dae in Rusland bekind sjtong es Osip Michailovitsj Deribas), waonao de belangrieksde sjtraot van Odessa is verneump (ulytâ Derisbasivska). 't Gebeed woort oetindelek euvergedrage door de Osmane bie 't verdraag van Jassy (Iaşi) in 1792, woanao 't ongerdeil woort van Novaâ Rossiâ (Nuuj-Rösland).
In 1794 hernömde de Russische keizerin Catharina de Groate Chadzjibej tot Odessa, nao de aw Griekse kolonie Odessos, die ivvels väöl zuujeleker bie Varna loog. Dit weurt door väöl Rösse en Oekraïeners es 't begin van de allewiel sjtad gezeen.
In 't tsaristisch Rösland woort ODessa al gauw de derde sjtad van 't riek, nao Moskou en Sint-Petersbörg. Zjus wie Sint-Petersbörg, wat bekans 'n ièw awwer is, woort Odessa gebouwd mèt 't idee 'ne vènster op Europa te zin. 't Goof hie väöl Wes-Europese architecte, kunsteneers en anger luuj die de sjtad volges Europese meetsjtave en sjmake moos opbouwe. 't Gief sjterk Franse en Italiaanse invlooje in de sjtad. Eine van de ièrsjte gouverneurs waor zelfs 'ne Fransoos: hertog Emmanuel Richelieu (1805-1814, daonao wort hae in Frankriek minister. De sjtad ontwikkelde ziech tot 'n kosmopoliete vriejhave, woabie later sjatrieke Griekse rejers 'n groate inbring hawwe. De havesjtad kroog de bienaam Marseille van de Zjwarte Ziè.
In d'n tied van de Sovjet-Unie woort de have hièl belangriek veur de Sovjet marine. Allewiel gief 't hie de Marinebasis van Oekraïne en de nationaal vösjersvloot. Anger industrieë in de sjtad zin sjeepsbouew, olieraffinajerieje, chemisch febrieke, metaalbewirking en veujselverwirking. Zie is de allerbelangriekste handelssjtad van Oekraïne.
In 1914 haw de sjtad 600.000 inweunersj. De sjtad haw 'n gans groate Juudse gemeinsjap (180.000 Odessiete waore Juuds, wao-onger de bekinde Rössische sjrievers Vladimir Žabutinskij en Isaak Babel). Mèt de nazi-bezitting raakde de sjtad in verval en verloor zie 't groatse deil van häör Juudse börgers. De euvergebleve ginge dèks nao de VS, woa in de loup van de late 19e ièw en vreuge 20e ièw al gans väöl Juudse Odessiete nao toe waore verhuus. Veural Brooklyn in 't allewiel New York City waor 'n sjtad mèt 'n groate Odessiets-Juudse mingerheid. Onger angere de awwersj van de bekinden Amerikaanse komponis George Gershwin waore Juude oet Odessa.
Toerisme
[bewirk | brón bewèrke]'t Toerisme besjteit veural oet traditionele gaste oet de vreugere Sovjet-Unie: luuj oet de Kaukasus komme hie väöl, zoa-ouch Oekraïense toeriste. Rösse komme ummer minder vanwaege de sjlechte beng tösje Oekraïne en Rösland. 'n Nuuj ontwikkeling is de toename van Törke en Jäö. Veural Jäö mèt Juudse wortele in Odessa komme ummer dikser nao Odessa. Odessa is traditioneel 'n echte toeristische sjtad mèt väöl sjtrande en gooj vleegmesjienconnecties, de sjoan 19e-ièwse boeteverblieve en de oetgaonsgelegeheje.
Toch geit 't ummer minder good mèt 't toerisme in Odessa. Dat woort al minder tiejes de Sovjet-Unie, umdat de sjtad häör beng mèt Wes-Europa en veural Zuud-Europa verloor. Nao de val van de Sovjet-Unie is dat allein meh erger gewore en is de sjtad in verval geraak door de ikkenomische situatie. De Oekraïense crisis zörgde d'r veur dat beng tösje Oekraïne en Rösland historisch sjlech woorte. Daodoor verloor de sjtad ouch 'n aanzienlek deil van zien Rössische inkomste (via ziètransport en toerisme). De gunstege visa-regelinge mèt de EU höbbe recent waal 'n veurziechteg gooj impek gehad op de ikkenemie van Odessa.
De meiste Odessiete sjpreke Rössisch es mojertaal. Toch gief 't 'n opkoms van 't Oekraïens. Die lètse taal is ouch de innegste officieel taal van de sjtad (en 't land).