UNIVERSITE D’ANTANANARIVO

ECOLE NORMALE SUPERIEURE

DEPARTEMENT DE LA FORMATION

INITIALE LITTERAIRE

CER LANGUE ET LETTRES

MALGACHES

MEMOIRE POUR L’OBTENTION DU CERTIFICAT D’APTITUDE

PEDAGOGIQUE DE L’ECOLE NORMALE

(C.A.P.E.N.)

NY MOSAVY EO AMIN’NY
FIARAHAMONINA MALAGASY ARAKA NY
AHITANA AZY AO AMIN’NY KAOMININA
MAHABO-DISTRIKAN’AMBOHIDRATRIMO-
FARITRA ANALAMANGA.

Présenté par : LANTONIRINA Thonny Frédéric

Directeur de recherches : Madame RAZAIARISOA Marie Olga

Maître de Conférences à l’Ecole Normale Supérieure –

Université d’Antananarivo.

Date de soutenance : 30 avril 2015

Antananarivo

- 2015 -
 TENY FISAORANA
Izao asa fikarohana izao no tontosa dia tsy noho ny herin’ny tenanay irery ihany
fa tao ireo mpanabe, ireo tapaka sy namana, ireo havana aman-tsakaiza nifanome tanana
taminay koa:
Tolorana fisaorana Ramatoa Professeure SOLO-RAHARINJANAHARY
RAHARIMALALA Anatolie, nanaiky am-pitiavana ho filoha mpitarika ity asa
fikarohana ity, fantatray ireo adidy maro sahaninao, kanefa nahafoy fotoana sy nisahirana
tamin’ny famakiana ny asanay ianao. Ny fahasoavan’Andriamanitra anie homba anao
mandrakariva.
Toloranay fisaorana koa Ramatoa RAMANAMBELINA Henriette,
mpampianatra mpikaroka ato amin’ny ENS sady reny mpiahy anay andiany MAMITA,
tsy nikely soroka tamin’ny fitsarana ny asanay ary tsy nitsitsy rotsa-kazo taminay; ho
zava-poana ihany izay nisasarana raha tsy nisy ny finiavana lehibe avy taminao nitsara
ny asanay. Andriamanitry ny fiadanana anie homba sy hitahy anao.
Omena fankasitrahana manokana Ramatoa RAZAIARISOA Marie Olga,
mpampianatra mpikaroka ato amin’ny ENS, nanaiky an-tsitrapo hitari-dalana tamin’izao
asa fikarohana izao. Fantatray fa maro ireo adidy iantsorohanao, kanefa tsy nitandro
hasasarana ianao tamin’ny fanitsiana ny asanay. Tsy nihevitra anay ho zanak’Ikalahafa,
fa toy ny nateraka mihitsy. Tsy nisorona tamin’ny fanitsiana rehefa nisy zavatra tsy nety.
Sitraka sy telina tompoko ireny rehetra ireny. Enga anie hisondro-boninahitra ho amin’ny
ambony indrindra ianao.
Tolorana fisaorana sy fankatelemana ihany koa ireo mpanabe rehetra tsy
ankanavaka izay nikolokolo anay nandritra ny fotoam-piofanana teto amin’ny Sekoly “ny
hazo no vanon-ko lakana, hono, ny tany naniriany no tsara”, izahay no tody amin’izao
dingana lehibe izao dia teo ianareo mpampianatra tsy nitarain-tana-miempaka tamin’ny
fanitarana ny fahalalana sy fikatsahana izay mahasoa anay. Handidy hahita ny vaniny ary
hikapa hahita ny tonony anie ianareo, ho ela velona amin’ity tany fandalovana ity.
Fisaorana mitafotafo no atolotra ho an’ireo mponina ao Mahabo nanaiky
nifampiresaka sy nifampizara taminay izay rehetra mahakasika izao asa fikarohana izao,
indrindra fa Andriamatoa RANDRIANAINA mpitsabo nentim-paharazana monina ao an-
toerana. Mankasitraka indrindra, tompoko.
Tsy azo atao ambany maso tsy hita ny Ray aman-dReny, ny fianakaviana,
nanohana sy nankahery anay hatrany ianareo nandritra ny fianarana izay nataonay, koa
fisaorana no atolotray anareo.
Farany, dia ny fisaorana anareo tapaka sy namana mpiara-mianatra indrindra ny
andiany”MAMITA” izay nifarimbona nanampy tamin’ny asa fikarohana. Ho hambinin-
java-manasatra sy ho tojo izay irina anie isika rehetra.

MISAOTRA TOMPOKO
Teny fisaorana

FANOROAM-PEJY

TENY FAMPIDIRANA................................................................................................01

0.1.Ny taranja nirotsahana.........................................................................................01

0.2.Ny lohatenin’ny asa fikarohana...........................................................................02
0.3.Ny petrakolana.....................................................................................................02
0.3.1. Ny antony nisafidianana ny lohahevitra..................................................03
0.3.2. Ny antony nisafidianana ny toerana........................................................03
0.4.Ny petrakevitra....................................................................................................04
0.5.Ny fomba fijery narahina.....................................................................................05
0.6.Ireo asa fikarohana efa nisy momba ny mosavy.................................................07
0.7.Ny mampiavaka ity asa fikarohana ity................................................................08
0.8.Ny fomba nentina nanatontosa ny asa.................................................................08
0.8.1. Firotsahana an-tsehatra............................................................................08
0.8.2. Vaky boky sy tahirin-kevitra...................................................................09
0.9.Ny olana nosedraina sy ny vahaolana noraisina..................................................09

0.10. Ny fetran’ny asa...............................................................................................10

0.10. Ny drafitry ny asa.............................................................................................11

FIZARANA VOALOHANY: FANORITSORITANA SY FAMPAHAFANTARANA

NY TOERANA

1.1.NY LAFINY JEÔGIRAFIKA..............................................................................15

1.1.1. Ny faritra manodidina ary ny vohontany....................................................15
1.1.1.1.Ny faritra manodidina...............................................................................16
1.1.1.2.Ny vohontany............................................................................................16
1.1.2. Ny toetany sy toetrandro..............................................................................16
1.1.2.1.Ny toetany..................................................................................................16
1.1.2.2.Ny toetrandro.............................................................................................16
1.1.3. Ny tontolo iainana sy ny ala.........................................................................17
1.2.NY LAFINY TANTARA.......................................................................................17

i
 1.2.1. Ny fiavian’ny mponina.................................................................................18
1.2.2. Ny nahatonga ny anaran-tanàna hoe “Mahabo”...........................................19
1.2.2.1.Tantara voalohany......................................................................................19
1.2.2.2.Tantara faharoa...........................................................................................19
1.2.3. Ny nahatonga ny anaram-poko hoe “Zanamanotrona”.................................22
1.2.3.1.Tantara voalohany......................................................................................22
1.2.3.2.Tantara faharoa...........................................................................................22
1.2.3.3.Tantara fahatelo..........................................................................................23
1.2.4. Ny tsena taloha.............................................................................................23
1.2.5. Ny toerana manan-tantara............................................................................24
1.3.NY LAFINY FIARAHAMONINA........................................................................26
1.3.1. Ny mponina..................................................................................................26
1.3.2. Ny endri-piarahamonina ankehitriny............................................................28
1.3.2.1.Ny fikatsahana ny tombontsoa iombonana................................................28
1.3.2.2.Ny fahatahorana ny tody............................................................................28
1.3.3. Ny famolavolana ny maha olona..................................................................29
1.3.3.1.Ny famolavolana ny maha olona ivelan’ny sekoly...................................29
1.3.3.2.Ny famolavolana eo anivon’ny sekoly.......................................................32
1.3.3.3.Ny famolavolana eo anivon’ny fiangonana...............................................34
1.3.4. Ny fitsaboana................................................................................................34
1.3.4.1.Ny fitsaboana nentim-paharazana..............................................................35
1.3.4.2.Ny fitsaboana maoderina...........................................................................36
1.3.5. Ny finoana sy ny fomba amam-panao nentim-paharazana..........................36
1.3.5.1.Ny finoana nentim-paharazana..................................................................36
1.3.5.2.Ny fomba amam-panao nentim-paharazana..............................................38
1.3.6. Ny fitantanana ny tanàna..............................................................................39
1.3.6.1.Ny olom-panjakana sy ny andraikiny........................................................39
1.3.6.2.Ny anjara toeran’ny zokiolona...................................................................39
1.4.NY LAFINY FIHARIANA SY TOE-KARENA...................................................39
1.4.1. Ny fambolena...............................................................................................40
1.4.1.1.Ny voly an-tanimbary................................................................................40
1.4.1.2.Ny voly an-tanety......................................................................................41

ii
1.4.2. Ny fiompiana................................................................................................41
1.4.2.1.Ny fiompiana omby...................................................................................42
1.4.2.2.Ny fiompiana kisoa....................................................................................43
1.4.2.3.Ny fiompiana akoho amam-borona...........................................................43
1.4.3. Ireo asa fivelomana hafa..............................................................................44
1.4.3.1.Ny varotra..................................................................................................44
1.4.3.2.Ny fanaovan-taozavatra.............................................................................44
1.4.3.3.Ny fanaovana arina....................................................................................44

FIZARANA FAHAROA: FIKAROHANA - FANADIHADIANA -

FAMPAHAFANTARANA MOMBA NY MOSAVY

2.1. NY TRANGA AMAM-PIHEVERANA SAMIHAFA MAHAKASIKA NY

MOSAVY TEO AMIN’NY FIARAHAMONINA ANKAPOBENY.............. .49
2.1.1. Famaritana ny mosavy..................................................................................50
2.1.2. Ny tranga amam-piheverana mahakasika ny mosavy taty Afrika................52
2.1.2.1. Fanoritsoritana fohy ny momba an’i Afrika..............................................52
2.1.2.2. Ny fiheverana ny mosavy taty Afrika.......................................................53
2.1.2.3. Ny karaza-mosavy fahita ao Cameroun, firenena iray aty Afrika............55
2.1.2.4. Ny antom-pisiany sy ny vokany teo amin’ny fiarahamonina...................58
2.1.2.5. Ny fomba niatrehan’ny fiarahamonina azy...............................................59
2.1.3. Ny tranga amam-piheverana mahakasika ny mosavy tao Eorôpa................61
2.1.3.1. Fampahatsiahivana fohy ny vanim-potoana “Moyen-Age” sy ny “Temps
Modernes”..................................................................................................61
2.1.3.2. Ny anton’ny fanenjehana ireo noheverina ho mpamosavy.......................62
2.1.3.3. Ny vokatry ny fanenjehana.......................................................................65
2.1.3.4. Ny fiheveran’ny mpandinika ny mosavy tany Eorôpa..............................66
2.1.4. Ny tranga amam-piheverana mahakasika ny mosavy teo amin’ny
fiarahamonina malagasy fahiny (talohan’ny fanjanahantany).....................68
2.1.4.1. Fampahatsiahivana fohy ny amin’ny fifindra-monina fahiny...................68
2.1.4.2. Ny fiheverana mahakasika ny niandohan’ny mosavy...............................69
2.1.4.3. Ny nahafantaran’ny maro ny mosavy.......................................................71

iii
 2.1.4.4. Ny antom-pisian’ny mosavy sy ny vokany teo amin’ny
fiarahamonina............................................................................................72
2.1.4.5. Ny fomba nentin’ny fiarahamonina nitsarana ny mpamosavy.................75
2.2. NY MOSAVY IZAY FAHITA SY FANDRE AO AMIN’NY KAOMININA
MAHABO..........................................................................................................84
2.2.1. Ny endrika isehoany....................................................................................84
2.2.1.1. Ny mosavy amin’ny vatana......................................................................84
2.2.1.2. Ny mosavy amin’ny fananana..................................................................91
2.2.2. Ireo antony manosika ny olona hamosavy...................................................93
2.2.2.1. Antony avy amin’ny tenany.....................................................................93
2.2.2.2. Antony avy any ivelan’ny tenany.............................................................95
2.2.3. Ireo antony mampandaitra ny mosavy.........................................................98
2.2.3.1. Ny fihetseham-po.....................................................................................98
2.2.3.2. Ny finoana................................................................................................99

FIZARANA FAHATELO: FITRANDRAHANA SY ANDRAM-PANDALINANA

NY MOSAVY AMIN’NY MAHA TRANGAM-PIARAHAMONINA AZY

3.1.NY FIANTRAIKAN’NY MOSAVY EO AMIN’NY LAFIM-PIAINANA

SAMIHAFA SY NY FOMBAFOMBA ATAON’NY OLONA MANOLOANA
IZANY...................................................................................................................107
3.1.1. Ny fiantraikan’ny mosavy..........................................................................107
3.1.1.1. Ny mosavy sy ny fihariana aman-toe-karena..........................................107
3.1.1.2. Ny mosavy sy ny fiarahamonina.............................................................111
3.1.1.3. Ny mosavy sy ny finoana amam-pivavahana..........................................117
3.1.1.4. Ny mosavy sy ny fifehezana amam-pitantanana ny tanàna....................121
3.1.2. Ny fepetra sy fomba ataon’ny mponina manoloana ny mosavy sy ny
mpamosavy.................................................................................................123
3.1.2.1. Ny fanatonana ombiasy...........................................................................124
3.1.2.2. Ny fianteherana amin’ny fivavahana kristianina....................................132
3.2.NY HEVITRY NY MOSAVY ARAKA IREO FANADIHADIANA SY
FANDALINANA NAROSO..................................................................................139
3.2.1. Ny hevitry ny mosavy eo amin’ny lafiny fihariana sy toe-karena.............140

iv
 3.2.1.1. Tetika ampiasain’ny mpamosavy, izay zary fanoitra entin’ny olona handray
an-tanana ny foto-pivelomana ny mosavy...............................................140
3.2.1.2. Tetika ampiasain’ny mpamosavy hanereny ny olona hanao asa fivelomana
hafa ny mosavy........................................................................................142
3.2.2. Ny hevitry ny mosavy ara-piarahamonina.................................................143
3.2.2.1.Tetika ampiasain’ny mpamosavy hamahany ny olan’izy mpamosavy eo
amin’ny fiarahamonina ny mosavy..........................................................144
3.2.2.2.Tetika ampiasain’ny mpamosavy hanambaniany ny olona hanjary toy ny
biby ny mosavy........................................................................................145
3.2.3. Ny hevitry ny mosavy ara-kolontsaina.......................................................146
3.2.3.1.Tetika ampiasain’ny mpamosavy entiny mamotika ny kolontsain’ny
fiarahamonina sy ny maha olona ny mosavy...........................................146
3.2.3.2.Tetika ampiasain’ny mpamosavy entiny maneho ny heriny ny
mosavy.....................................................................................................151
3.2.4. Ny hevitry ny mosavy eo amin’ny finoana amam-pivavahana..................152
3.2.4.1. Tetika ampiasain’ny mpamosavy entiny manozongozonana ny finoan’ny
tsirairay ny mosavy..................................................................................152
3.2.4.2. Tetika ampiasain’ny mpamosavy entiny manohitra an’Andriamanitra sy ny
fiangonana ny mosavy.............................................................................153
3.2.5. Ny hevitry ny mosavy ara-pifehezana sy fitantanana ny
fiarahamonina.............................................................................................154
3.3. NY FIVOARAN’NY MOSAVY............................................................................155
3.3.1. Ny antony mampivoatra ny mosavy...........................................................155
3.3.1.1. Ny fihoarana ny tsy fitoviana..................................................................155
3.3.1.2. Ny fahateren’ny fomba fijery.................................................................156
3.3.2. Ny endri-pivoaran’ny mosavy....................................................................157
3.3.2.1. Ny mosavy mivoatra ho fitaka................................................................157
3.3.2.2. Ny mosavy mivoatra ho fanararaotam-pahefana....................................159

TENY FAMARANANA.............................................................................................162

FAMINTINANA:……………………………………………………………………..172

RESUME:…………………………………………………………………………….172

v
ABSTRACT:………………………………………………………………………….173

TAHIRIN-KEVITRA.................................................................................................174

TOVANA:…………………………………………………………………………….i

FILAZALAZANA MOMBA NY BOKY…………………………………………..

LISITRY NY FAFANA

Fafana-01: Antontan’isa momba ny mponina ao amin’ny kaominina Mahabo ny taona

2013.................................................................................................................................27

Fafana-02: Antontan’isa mahakasika ny fampianarana ao Mahabo................................33

LISITRY NY SARY

Sary-01: fasana nilevenan-dRAINIBETAVA efatra mianadahy.................................21

Sary-02: Tsangambato mirakitra tantara ao Mahabo...................................................25

Sary-03: santionany amin’ny fomba fitrandrahana ny hazo hanaovana arina..............46

Sary-04: Maneho ny vokatry ny famongorana ny hazo hatramin’ny fakany...............47

Sary-05: Ireo fitaovana ampiasain’ny mpitsabo nentim-paharazana iray ao Mahabo..127

Sary-06: Toerana fangataham-pahasoavana amin’i Masina Maria...............................134

Sary-07: Toerana fandroana..........................................................................................135

Sary-08: Toerana fakana ranovoahasina........................................................................136

Sary-09: Toerana fangataham-pahasoavana amin’i Jesoa.............................................137

Sary-10: Toerana fibebahana.........................................................................................138

vi
 LISITRY NY SARINTANY

Sarintany-01: sarintanin’i Madagasikara:……………………………………………..12

Sarintany-02: sarintanin’ny fivondronana Ambohidratrimo:………………………….13

Sarintany-03: sarintanin’ny kaominina Mahabo:……………………………………...14

vii
 TENY FAMPIDIRANA

Ny fiarahamonina tsirairay avy dia samy manana ny mampiavaka azy. Ao ny

miavaka amin’ny alalan’ny fomba fiteny sy ny fiheverany ; ao ny misongadina noho ny
kolontsaina sy ny fomba amam-panaony, ny tantarany. Tsy vitsy ireo tonga manakoako
eran-tany noho ny zava-misy ao aminy toy : ny harena voajanahary, ny fahitana na
famoronana zava-baovao. Tsy tokony hohadinoina anefa fa mety ho ny lafiny ratsy no
mampiavaka ary mampalaza ilay fiarahamonina, mety ho ny lafiny tsara. Misy
fiantraikany eo amin’ilay fiarahamonina izany, ka na fanoitra iray hahafahany
misondrotra, mandroso ho any amin’ny tsaratsara kokoa hatrany, na sakana
mampitambotsitra azy ho any amin’ny fahapotehana, fahantrana. Voakasik’izany ny
lafiny toe-karena, ny lafiny sôsialy, ny lafiny fitondrana, ny lafiny finoana amam-
pivavahana ary indrindra indrindra ny lafiny maha olona, izay fototra ahafahana mandrefy
na manombana ny fandrosoan’ny fiarahamonina iray. Tsy mandeha ho azy anefa izany fa
tsy maintsy miara-dàlana aminy eo ny fanabeazana mba hahatonga ny tsirairay hanam-
pahendrena sy fahalalana, mba ho olom-banona. Tsy vitan’olon-tsamirery ihany koa
anefa izany fanabeazana izany fa mila ny fifarimbonana sy ny fandraisana andraikitry ny
rehetra ao anaty fiarahamonina. Araka izany, izao asa fikarohana izao dia tsy natao ho
fampitam-pahalalana fotsiny, fa natao ho fanoitra hikatsahana ny mahasoa sy ny tsara eo
amin’ny fiainana mba hahafahana mandroso, manakaiky izay heverina ho tonga lafatra.

0.1. Ny taranja nirotsahana

Nandranto fahaizana amam-pahalalana maro izahay tato amin’ny Ecole Normale
Supérieure, anisan’ireny izay notovozina tao amin’ny sampana teny sy soratra malagasy
toy : ny haifampianarana, ny literatiora, ny haiteny ary ny antrôpôlôjia. Manan-tsafidy ny
mpikaroka amin’ireo ; afaka mirotsaka amin’izay taranja manavanana sy mahaliana azy
izy. Raha ny safidinay manokana, dia ny antrôpôlôjia no nirotsahanay mba hahafahanay
mitrandraka sy mandalina ny zava-misy sy ny fiheveran’ny olona eo anivon’ny
fiarahamonina. Ny antrôpôlojia mantsy, araka ny famaritana nataon’i LAPLANTINE,
dia “fandalinana ny olona amin’ny maha olombelona azy, famotopotorana ny momba ny

1
olona eo amin’ny fiarahamonina rehetra misy azy, amin’ny lafiny rehetra ary amin’ny
taona rehetra.”1

Ahitana sampana maromaro ny antrôpôlojia ka ny antrôpôlôjia mifototra amin’ny

fandinihana ny zava-misy eo amin’ny fiarahamonina, ny finoana sy ny fomba amam-
piheveran’ny olona, no ifotoran’ity asa fikarohana ity na ny antrôpôlôjia sôsialy sy
koltoraly izany.

0.2. Ny lohatenin’ny asa fikarohana

Maro ny lohahevitra azo dinihina ao anatin’ny antrôpôlôjia mandalina ny

fiarahamonina. Araka izany, tompon-tsafidy amin’izay lohahevitra anaovany
fanangonana, fikarohana sy fandalinana ny mpikaroka tsirairay. Ho anay, ny
fitrandrahana sy fandalinana trangam-piarahamonina no nifotoranay ary izany no isan’ny
antony nanomezanay lohateny ity asa fikarohana ity hoe:

NY MOSAVY EO AMIN’NY FIARAHAMONINA MALAGASY ARAKA NY

AHITANA AZY AO AMIN’NY KAOMININA MAHABO-
DISTRIKAN’AMBOHIDRATRIMO-FARITRA ANALAMANGA.

0.3. Ny petrakolana
Raha toa tantara noforonina sy nofinofy no fiheveran’ny maro izany mosavy sy
mpamosavy izany, dia tena mbola misy sy iainana izany ao Mahabo. Amin’izao fotoana
dia azo sokajiana ho isan’ny faritra mena ny kaominina Mahabo raha ny lafiny mosavy
no resahina. Tsy vitsy amin’ireo mponina no mitondra faisana noho ny asan’ny
mpamosavy : tsy mandry alina mitady izay fomba hahafahana miatrika ny mosavy. Ny
mpamosavy koa etsy ankilan’izay tsy mitsahatra mikaroka izay fomba hahafahana
mampanjaka izay zavatra ataony eo amin’ny fiarahamonina. Izany zava-misy izany
indrindra no manitikitika ny saina hanadihady ka hanao hoe : ilaina ve ny fahafantarana
ny momba ny mosavy? Inona no mety ho zava-kendren’ny mpamosavy eo anivon’ny
fiarahamonina? Inona marina no mety manosika ny olona sasany ao Mahabo hamosavy?
Inona no mety ho antony mampandaitra ny mosavy eo amin’ny fiarahamonina? Mety

1
LAPLANTINE F, Clefs pour l’anthropologie, Paris : Seghers, 1987, p. 16 : « (...) L’anthropologie (...) l’étude
de l’homme tout entier ; l’étude de l’homme dans toutes les sociétés, sous toutes les latitudes, dans tous
ses états et à toutes les époques. »

2
hitondra inona ho an’ny fiarahamonina ao Mahabo ny mosavy? Misy fombafomba ve
fanaon’ireo mponina iatrehana ny mosavy? Mety hanana ny dikany manokana ve ny
mosavy? Manao ahoana ny mety ho fivoarany ankehitriny?

Ny fisian’ireo fanontaniana toa mibosesika ireo no isan’ny nisarika anay hisafidy

ny lohahevitra sy ny toerana anaovana fanadihadiana ka hitondranay ny ampaham-
panazavana izay arosonay manaraka eto.

0.3.1. Ny antony nisafidianana ny lohahevitra

Ireo fanontaniana mametraka olana maro sesehena voatanisa etsy aloha ; ny
fahatsapana ny adidy aman’andraikitra tokony horaisina amin’ny maha mpiofana ho
mpampianatra sy mpanabe, izay iray amin’ny antom-pisian’izao asa fikarohana amam-
pandalinana atao izao ; ny fahitana sy fandrenesana ary ny fiainana mihitsy ny
fiaimpiainan’ny mponina ao Mahabo ary ny fifamatoran’izany fiainany izany amin’ny
resaka “mosavy” (finoana na tsy finoan’ny tsirairay izany, ny hita, ny re, ny zava-misy
iainana...); ny fitia te-hanampy ny mponina ao Mahabo sy ny mpiara-belona ary ny
fiarahamonina malagasy mihitsy manoloana ny fisehon’ny mosavy sy ny fiantraikany eo
amin’ny fiarahamonina no anisan’ireo nanosika anay hitrandraka ity lohahevitra SARO-
PADY SY MANAHIRANA ity. Lohahevitra izay ahafahanay mizaha izay mety ho
antony lalina mampisy ny mosavy eo amin’ny fiarahamonina. Farany, heverinay fa
hitondra voka-tsoa eo amin’ny famolavolana ny maha olona sy ny fiarahamonina ny
fahafantarana ny mety ho hevitra na dikan’ny mosavy sy ny manodidina izany. Araka
izany, tsy hihambo ho mahalala zavatra maro mahakasika ny mosavy akory izahay, ka
izany no anisan’ny nisafidianana ny lohahevitra sy nanaovana izao asa fikarohana izao.

0.3.2. Ny antony nisafidianana ny toerana

Amin’ny asa fikarohana toy izao dia tsy maintsy faritana mialoha ny toerana
hanaovana fanadihadiana na hiasana mba hampitombina tsara ny asa atao. Araka izany,
nofidinay ny kaominina Mahabo, izay ao anatin’ny distrikan’Ambohidratrimo, ho toerana
anaovana ny fanadihadiana satria, efa dimy ambin’ny folo taona teo ho eo no nonenanay
tao. Izany fotoana somary lavalava izany dia isany nanampy anay tamin’ny fahafantarana
ny fiaimpiainan’ny mponina sy ny zava-misy ao amin’ny fiarahamonina ao Mahabo.
Manana adidy sy anjara biriky eo amin’ny fifanabeazan’ny fiarahamonina ihany koa
izahay manoloana ny olana samihafa misy: ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, ny

3
fifampitondrana sy ny ara-toe-karena ary ny lafiny fampandrosoana. Ny “mosavy” sy ny
mombamomba azy, araka ny hita sy re, izay mbola iainana ankehitriny ao Mahabo, ny
mety tsy hisian’ny olona sahy hitrandraka lohahevitra saro-pady mahakasika ny ati-
piarahamonina toy izao nefa heverinay fa tena ilana fandinihana akaiky tokoa no antony
nisafidiananay ny toerana izay fantatray fa hahafahanay miasa kokoa momba io
lohahevitra io.

0.4. Ny petrakevitra
Mba hahafahana mamaha ireo olana izay voalaza tetsy aloha dia toy izao ny
petrakevitra arosonay eto :

Raha heverina fa toa fomba iray entin’ny olona sasany mamaha ny olana misy eo
amin’ny fiarahamonina ny mosavy, izay tsy inona fa ny olana ateraky ny tsy fitoviana (eo
amin’ny foto-kevitra, eo amin’ny fari-piainana sy fivelomana, eo amin’ny finoana, eny
mety ho fiaviana sy firazanana...) ; raha heverina fa vato misakana ny
fampandrosoana/fandrosoana ao amin’ny kaominina Mahabo ny firoboroboan’ny
mosavy, dia :

- fitaovana mahomby mety hahazoa-miaro tena, enti-miatrika ny olana ateraky ny

mosavy ny ezaka fandalinana sy fampahafantarana ny tontolon’ny mosavy araka
izay misy, hita sy re ao Mahabo satria, ny fahafantarana ny tontolony no fiarovan-
tenan’ny fiarahamonina manoloana ny mosavy.
- fomba iray manampy ny rehetra hisorohany ny ratsy, hikatsahany ny tsara fa tsy
ho raiki-tahotra ambony ihany na hiraviravy tanana amin’ny trangam-
piarahamonina heverina fa mamohehatra mifaka amin’ny fomba, fisainana,
finoana toy ny “mosavy” tahaka ny fiatrehana ny zava-tsarotra toy izao izay
mitaky fahasahiana sy herin-tsaina, fa “izay sahy maty no mifono lambamena.”
- raha manam-pahaizana amin’ny vorika sy ny mosavy hamonoana sy hanimbana
fiarahamonina ireo voatondro ho mpamosavy dia azo heverina fa tokony hanam-
pahaizana hamelona sy hiaro ny fiarahamonina ihany koa izy ireo manoloana ny
aretina sy izay fahavalo hafa ety ivelany. Tafiditra ao anatin’izany ireo mpitsabo
nentim-paharazana voalaza ho mahay roa.

4
 - Isan’ny petrakevitra aroso eto koa ny fahasahian’ny tsirairay, ny finiavany sy ny
finoany hiatrika ny ratsy fa tsy ny tsara indray no hatahotra ny ratsy. Ilana
fanabeazana sy fanentanana izany.

0.5. Ny fomba fijery narahina

Ny atao hoe fomba fijery dia ny haitsikera ampiasaina hoenti-mamakafaka ireo
fisehoan-javatra samihafa eo amin’ny fiarahamonina. Miditra ao anatin’ilay
fiarahamonina aloha ny mpikaroka, dia mivoaka avy ao, ary manao topy maso avy ety
ivelany mba hahazoany mijery sy manadihady amin’ny maso tsy miangatra. Araka izany,
ny fomba fijery dia karazana arofanina ahafahana miala amin’izay mety ho fihetseham-
po fotsiny, ary mahatonga ny asa ho siantifika.

Maro ny teôria na fomba fijery azo ampiasaina enti-mitrandraka ny mosavy eo

anivon’ny fiarahamonina. Tsy hotanisaina avokoa akory izy ireny. Fa ny hotsindrianay
manokana eto dia ny haitsikera araka anjara asa na fônksiônalisma sy ny antrôpôlôjia
baikoin’ny hetsika na “anthropologie dynamique”. Ireo haitsikera ireo no nironan’ny
saina, ary heverinay fa azo itrandrahana tsara ny mosavy sy ahafahana mandrindra izao
asa fikarohana izao. Toy izao ny mombamomba azy ireo amin’ny ambangovangony :

-Ny fomba fijery araka anjara asa na fônksiônalisma: dia teôria mandalina faobe
(approche globalisante na holistique) ny fiarahamonina iray : mifototra indrindra amin’ny
fiheverana fa ireo rafitra samy hafa eo anivon’ny fiarahamonina dia mifandrohy ary samy
manana ny anjara asa mifanandrify aminy avokoa, araka ny hevitr’i Malinowski2. Ity
haitsikera ity ihany koa dia miaiky ary manaiky ny fahasamihafana ka manaja izany.
Izany hoe misy ny mpitsabo nentim-paharazana sy ny mpamosavy eo amin’ny
fiarahamonina. Izy ireo dia samy manana ny anjara asany avy, izay mety hamaly na tsia
ny filan’ny olona. Ny mpitsabo nentim-paharazana dia mety hitsabo, hanasitrana ny
aretina azo avy amin’ny mosavy, izany hoe manasoa, nefa koa mety hamono izay
hankahalainy. Ny mosavy sy ny mpamosavy kosa dia ratsy hatrany satria manakorontana
ny fiarahamonina, miteraka loza toy ny fahafatesana. Araka izany, ny mpikaroka dia tsy
maintsy mahay manavaka azy ireo, ny fifandraisany amin’ireo lafim-piainana samihafa

2
MALINOWSKI B., Une théorie scientifique de la culture, Paris: Maspero, 1968, p.90 : « Chaque élément
dans l’ensemble joue un propre rôle. »

5
eo amin’ny fiarahamonina toy ny lafiny famokarana, ny rafi-piarahamonina, ny
fifandraisana amin’ireo hery tsy hita maso... Tsy voatery hihevitra ho olon-dratsy hatrany
ny mpitsabo nentim-paharazana. I RADCLIFFE-BROWN3 koa dia isan’ny nanatevina io
teôria io tamin’ny fikarohana nataony.

-Ny fomba fijery antrôpôlôjia baikoin’ny hetsika na “anthropologie dynamique”,

izay novolavolain’i Georges BALANDIER. Fironan-tsaina teraka nandritra ny taon-jato
faha XX ny antrôpôlôjia baikoin’ny hetsika. Izany dia vokatry ny fiovana nisy taty
amin’ny kaontinanta afrika fa indrindra ireo firenena vao avy nozanahina. Fironan-tsaina
vaovao manasongadina ny tantara sy ny fiovana, izany hoe, mandinika ny zava-misy ao
amin’ny fiarahamonina iray amin’ny alalan’ny tantara.
Ny foto-kevitra ijoroan’ity fironan-tsaina ity dia hoe: andaniny, mihetsika ny
fiarahamonina, ankilany, dia tsy mionona amin’ny teny sy fanambarana ôfisialy ny
mpikaroka fa tsy maintsy mijery izay antony nahatonga izany, mitsikera ny hevitra ao
ambadik’izay voalaza.
-Dynamique: satria mijery ny hetsika anatin’ny fiarahamonina, na ivelany,
mandinika ireo hery mitondra fanovana eo amin’io fiarahamonina io.
-Critique: izany hoe, mitsikera ny fanambarana ôfisialy, satria mety tsy hifanaraka
amin’izany ny zava-misy4.
Hita izany fa anisan’ny fepetra iray mahamatotra kokoa ny asa fikarohana ny
fananana fomba fijery heverina fa mifanojo amin’ny tanjona tiana hotratrarina. Misy
fetrany tahaka ny fomba fijery rehetra anefa izy ireo, koa izay tsy feno dia hotovonana
amin’ny fomba fijery hafa mba haha siantifika ny asa.

3
RADCLIFFE-BROWN A.R, Structure et fonction dans la société primitive, Paris : Éditions de Minuit,
Collection : Points Sciences humaines, n˚ 37, 1972, 317 p.
4
BALANDIER (G.), Sens et puissance, Paris: PUF, 1971, pp.13-16: « L’anthropologie dynamique se donne
pour perspective d’appréhender la réalité sociale à travers l’histoire. (...)-Dynamique, car elle tient compte
du mouvement interne des sociétés, des forces qui les constituent tout autant qu’elles les modifient ; -
Critique, car elle ne s’en tient pas à l’apparence des formes sociales et à l’affirmation des théories
officielles qui les justifient.»

6
 0.6. Ireo asa fikarohana efa nisy momba ny mosavy
Talohan’izao asa fikarohana nataonay izao, dia azo lazaina fa efa maro ireo
mpikaroka nandalina momba ny mosavy teo amin’ny fiarahamonina. Tsy hihambo ho
nahadinika ny asa fandalinana rehetra mety ho efa vitan’ireo zoky teo aloha anefa izahay
fa ampahany ihany no arosonay eto, dia izay nataon’ireto mpikaroka ireto :

-I FANONY Fulgence 5, nanompana ny fikarohana nataony tamin’ny fanadihadiana ireo

fomba ahafantaran’ny Betsimisaraka ny mpamosavy sy ny fomba fampinomana tangena.

-I HARDYMAN6, nandinika manokana ny ambalavelona izay fahita any amin’iny faritra

Antsihanaka iny.

-RAZANAMIHANTA Elisabeth7, nandalina sy namakafaka ny antony sy ny dikan’ny

ambalavelona tany Ambalavary Antsihanaka.

-I Lars VIG8, niezaka nitrandraka ny momba ny ody fampiasan’ny mpamosavy sy ny

mpitsabo nentim-paharazana ary namahavaha ny tandindona raketin’izany ody izany.

-RAKOTOMALALA Malanjaona9, nandinika momba ny mosavy teto Imerina.

Nasongadiny tamin’ny fikarohana izay nataony ny andrana fanasokajiana ara-tekinika ny
mosavy, ny fanavahana ny mpamosavy amin’ny mpitsabo nentim-paharazana samihafa
amin’ny alalan’ireo fitaovana fampiasan’ny andaniny sy ny ankilany ary ny fanazavana
ny fomba fampidirana aretina ao amin’ny tenan’ny olona sy ny famoahana izany.

5
FANONY F., « Le sorcier maléfique et l’épreuve du tangena en pays Betsimisaraka », in Omaly sy Anio,
1985, n°21-22, Antananarivo, pp.133-148.
6
HARDYMAN J., « Observations sur la sorcellerie : « AMBALAVELONA » dans la région de l’Antsihanaka »,
in Bulletin de l’Académie Malgache, T.52, 1974.
7
RAZANAMIHANTA E., « Ny Ambalavelona fahita any Antsihanaka araka ny lovantsofina ao amin’ny
kaominina Ambalavary », Mémoire CAPEN, 1987.
8
VIG L, Le symbolisme dans le culte malgache et dans la vie sociale populaire, in Acta Orientalia : 46, 1985,
pp.111-163.
9
RAKOTOMALALA M., « A la redécouverte de quelques éléments de la sorcellerie en Imerina », in
http://www.taloha.info/document.php?id=161.

7
- ANDRIANJAFY Michel10, nanoratra boky mitatitra ny toetra sy fihetsik’ireo
mpamosavy : misy tsara fanahy, misy ratsy fanahy na dia voalaza fa samy mivoaka alina
sy mandihy eny amin’ny fasana aza izy ireo.

Anisan’ny nanao fikarohana momba ny lohahevitra mosavy koa ireto mpikaroka vahiny
vitsivitsy voatanisa anarana ireto, izay mbola ho voaresaka kokoa atsy aoriana : OBADIA
(L.), EVANS-PRITCHARD (E.), ELIADE (M.), De ROSNY (E.), DELUMEAU (J.).

Ireo asam-pikarohana vitsivitsy voatanisa ireo dia manamafy rahateo fa tena misy
fa tsy honohono na anganombaviantitra ny mosavy na eto Madagasikara na any amin’ny
firenen-kafa. Ny efa araka izany dia efa efa fa ny tsy efa dia mbola azo trandrahina sy
halalinina tokoa.

0.7.Ny mampiavaka ity asa fikarohana ity

Ny mampiavaka ity asa fikarohana izay ataonay ity kosa, dia ny fisian’ny
famahavahana ny fiheverana momba ny mosavy, ao amin’ny fiarahamonina ao Mahabo
ankehitriny, miainga avy amin’ny fampahatsiahivana ny zava-nisy fahiny teo amin’ny
fiarahamonina ankapobeny. Izany hoe somary hibahan-toerana kokoa ny lafiny tantara,
ny zava-misy hita sy re ary iainana mandritra ny fandalinana izay atao. Avy amin’izany
no hanatsoahana ireo hevi-dehibe raketin’ny mosavy. Tsy hihanona amin’ny famantarana
ny mosavy ao Mahabo ihany koa ny asanay satria mba hahafaha-mandinika sy
mamotopototra ny tranga ao Mahabo dia hiezaka hijery ny tranga misy any amin’ny
firenen-kafa izahay.

0.8. Ny fomba nentina nanatontosa ny asa

Nizara roa ny fomba nentinay nanatontosa izao asa fikarohana izao : ny

firotsahana an-tsehatra ary ny vaky boky.

0.8.1. Firotsahana an-tsehatra

Mba hahamarim-pototra sy hahasiantifika tsara ny vokatry ny asa fikarohana, dia
tsy maintsy naka sy niaina ny fomba fiasan’ny antrôpôlaogy izahay. Araka izany, nisy ny
firotsahana an-tsehatra teo anivon’ny fiarahamonina izay nanaovana fanadihadiana. Izany

10
ANDRIANJAFY (M.), Firy no efa nifanena tamin’ny mpamosavy? Antananarivo: FO.FI.PA., 1989.

8
hoe niezaka niaina ny fiainan’ny fiarahamonina nodinihina, niezaka nifandray sy
nifampikasoka tamin’ny mponina izahay satria, “ny antrôpôlaogy, hoy i EVANS-
PRITCHARD, dia tsy maintsy vonona handany fotoana lava mandritra ny firotsahany
an-tsehatra; tsy maintsy mifandray akaiky sy maharitra miaraka amin’ny mponina izay
iasany izy.”11 Ankoatra izay, nanatona ary nifampidinika tamin’ireo olona mpitsabo
amin’ny alalan’ny fomba nentin-drazana, ireo olon-tsotra ary ireo manam-pahefana
amin’ny fitantanana raharaham-panjakana na fiangonana. Nisy ny resaka nifanaovana
tamin’izany ary nahazoana hevitra maro tokoa. Niainga avy amin’ny fanasokajiana io
hevitra io no nanatsoahanay ny mety ho endrika isehoan’ny mosavy, ny antom-pisiany
ary ny vokany sy ny mety ho heviny.

0.8.2. Vaky boky sy tahirin-kevitra

Iaraha-mahalala fa loharanom-pahalalana, loharanon-kevitra tsy mety ritra ny
boky, koa natao laharam-pahamehana ny famakiana azy. Nanampy betsaka tamin’ny
fandrindrana ny asa, fanovozan-kevitra, fanitaram-pahalalana sy torohevitra aman-
toromarika samihafa ny boky.

0.9. Ny olana nosedraina sy ny vahaolana noraisina

Nisy ny olana nosedrainay tamin’ny fanadihadiana izay natao, nirotsahana an-
tsehatra teo anivon’ny fiarahamonina. Anisan’izany ny fahatahoran’ireo olona
nifampidinihana. Natahotra izy ireo satria noheveriny sao hamatotra na haningotra azy ny
famborahana ny hevitra sy ny zava-misy eo an-toerana mikasika ny mosavy. Heveriny fa
saro-pady loatra ny lohahevitra ka mila fitandremana sy fahamalinana fatratra. Araka
izany, nisy ny olona izay nanome fahafaham-po tamin’ny famaliana fanontaniana, saingy
vitsy ihany izy ireo raha ampitahaina amin’ireo izay nilaza ho tsy mahafantatra sy tsy
nety nilaza na inona na inona.

Marihina fa amin’ny maha tantsaha ny ankamaroan’ny olona teo an-toerana, dia

nanano sarotra ny nahazo azy ireo, satria miainga maraina be izy ireo mamonjy ny asany
any an-tsaha ary hariva vao tratra ao an-trano.

11
EVANS-PRITCHARD (E.E.), Anthropologie sociale, Paris : Payot, 1969, p. 60 : « L'anthropologue doit
être prêt à passer beaucoup de temps sur son enquête; il doit rester en contact étroit et permanent
avec les populations sur lesquelles il travaille. »

9
 Anisan’ny olana nosedraina tamin’ity asa fikarohana ity ihany koa ny tsy
fahampian’ny fitaovana teo am-pelatanana nenti-nanao ny fanadihadiana. Midadasika ny
toerana ary tsy nisy fiara nahafahana nivezivezy. Nanano sarotra ny fitadiavana boky
momba ny mosavy, ny fandikan-teny. Nanampy trotraka izany ny olana vokatry ny
fahalafosan’ny fanaovan-tsarintany12.

Nanoloana ny fisian’ireo olana ireo, dia tsy nitsahatra hatrany izahay nikaroka
vahaolana mba hahatanterahan’ny asa fikarohana an-tsakany sy an-davany. Teo ny
fiezahana nandresy lahatra ny olona izay nifampidinihana ; nahafahana nampihena ny
ahiahin’izy ireo izany ka nahatonga azy ireo namboraka izay fantany momba ny mosavy
taminay.

Teo amin’ny lafiny fotoana, nisy ny fifandaminana ka na dia torovana avy niasa aza
ireo izay nohatonina, dia tsy nikely soroka tamin’ny fanampiana sy famaliana ireo
fanontaniana mikasika ny lohahevitra.

Teo amin’ny lafiny fitaovam-pitaterana indray, dia ny fampiasana ny vatana no hita

sy noheverina fa vahaolana tsotra toy ny dia an-tongotra sy ny dia am-bisikileta ; ny filàna
vonjy tamin’ny olom-pantatra. Dikan-teny malalaka no nampiasainay ary misy aza
famintinana ny hevitra no naroso mba hisorohana ny mety ho dikan-teny latsaka sy tsy
feno.

0.10. Ny fetran’ny asa

Na dia misy aza ny faniriana hahazo vokatra tonga lafatra izay heverina fa hanitatra
ny ambaindain’ny asa fikarohana, dia voafetra ihany izany satria :

-Vitsy ny olona nahazoan-kevitra, satria miahiahy fatratra izy ireo sao hamatotra azy ny
zavatra hambarany na dia nisy aza ny fifampidinihana mialoha nataonay. Anisan’ny
lesoka teo amin’ny fanatanterahana ny asa izany kanefa tsy nampihemotra anay tamin’ny
fanadihadiana izay natao.

-Mbola maro ireo zavatra tokony hohalalinina mahakasika ny mosavy eo amin’ny

fiarahamonina. Ohatra : ny fampitahana ny fitrangan’ny mosavy isam-paritra, isam-

12
Manodidina ny 40000ariary ka hatramin’ny 80000ariary ny manao sarintanin’ny kaominina iray ao
amin’ny F.T.M. (Foibe Tao-tsarintany Malagasy)

10
pirenena izay mety samy manana ny mampiavaka azy tokoa. Ataonay zokin’ny aoriana
anefa izany fa ny mosavy ao Mahabo no ifotoran’ny asanay eto. Na dia misy aza ny
fijerena ambangovangony izay tranga hita sy re maneran-tany na tamin’ny fiarahamonina
hafa eto Madagasikara, dia nataonay izany mba hampivoitra izay misy ao Mahabo.

-Farany, misy ny lalan-tsaina narahina izay tsy azo ihodivirana na anaovana maso be tsy
mahita noho izy ireo tandroka aron’ny vozona sy vovonana iadian’ny lohany eo amin’ny
asa fikarohana.

Araka izany, tari-dalana ihany no nataonay fa mbola misokatra ho an’ny

mpikaroka rehetra izay liana ny fanohizana ny asa fikarohana momba ny mosavy.

0.11. Ny drafitry ny asa

Ankoatra ny teny fampidirana sy ny teny famaranana, mba hisian’ny firindrana sy
fitohizana eo amin’ny asa fikarohana, dia dingana telo miavaka tsara no harahina :

-Fizarana voalohany : fanoritsoritana sy fampahafantarana ny toerana.

-Fizarana faharoa : fikarohana, fanadihadiana, fampahafantarana momba ny

mosavy.

-Fizarana fahatelo : fitrandrahana sy andram-pandalinana ny mosavy amin’ny

maha trangam-piarahamonina azy.

11
FANORITSORITANA SY FAMPAHAFANTARANA NY TOERANA
Sarintany-01: Sarintanin’i Madagasikara

12
Sarintany-02: Sarintanin’ny fivondronana Ambohidratrimo

13
Sarintany-03: Sarintanin’ny kaominina Mahabo

14
 Fomba fiasa iray takin’ny asa siantifika, indrindra ho an’ny antrôpôlaogy, mba
hanatontosana ny asa fikarohana sy ny fandalinana izay atao ny famantarana mialoha ny
toerana hirotsahana an-tsehatra hanaovana fanadihadiana. Ny toerana na fiarahamonina
izay dinihinay mantsy na toa efa mahazatra aza, noho izahay tompon-tany, dia ilàna
fitandremana mba tsy hisian’izay mety ho fanakorontanana na loza, indrindra amin’izao
lohahevitra saro-pady izao. Araka izany, lafin-javatra efatra no aroso hovahavahana eto,
manampy indrindra amin’ny famantarana ny toerana nosafidina nanaovana ny
fanadihadiana: ny lafiny jeôgirafika, ny lafiny tantara, ny lafiny fiarahamonina: ahitana
taratra ny fanabeazana, ny finoana sy ny fomba amam-panao, ny fitsaboana, ny
fitantanana ny tanàna, ary ny lafiny fihariana sy toe-karena.

1.1.NY LAFINY JEOGIRAFIKA

Marina fa fiarahamonina no ifantohan’ny fandinihana kanefa tsy afa-misaraka
amin’izay ny lafiny jeôgirafika noho ny fiheverana fa mifampiankina izao tontolo eran-
tany eran-danitra izao. Izany hoe ny faritra misy ilay fiarahamonina, ny toetany sy ny
toetrandro ao an-toerana, dia efa ahafahana maminavina sahady ny fomba fiainan’ny
mponina sy izay mety ho endriky ny fiarahamonina sy ny firindrany. Handeha àry
hofaritana voalohany eto izay misy ny toerana, aorian’izay no hanoritsoritana tsotsotra ny
toetany sy toetrandro ary ny tontolo iainana sy ny ala.

1.1.1. Ny faritra manodidina ary ny vohontany

Kaominina iray ao anatin’ny distrikan’Ambohidratrimo, faritra Analamanga ary

faritanin’Antananarivo i Mahabo. 45 km eo ho eo no misy azy raha miala avy eto
Antananarivo ary manaraka ny lalam-pirenena fahefatra iny. Rehefa tonga eo amin’ilay
toerana atao hoe Anjomoka, PK.41, izay andalovan’ny lalam-pirenena fahefatra (RN4),
dia mivily miankavanana ary manaraka lalan-tany mianavaratra atsinanana izay sahabo
eo amin’ny 7 km eo ho eo.

15
 1.1.1.1. Ny faritra manodidina

Voahodidin’ny kaominina maromaro i Mahabo ka :

- Ao avaratra no misy ny kaominina Anjanadoria, faritra izay anisan’ny

mpamokatra tongolo be indrindra ao anatin’ny fivondronana Ambohidratrimo
;
- Ao atsinanana, ny kaominina Antanetibe Mahazaza malaza amin’ny
fiompiana akoho manatody lava sy ombivavy be ronono ;
- Eo andrefana no misy ilay tendrombohitra avo antsoina hoe Lohavohitra ;
- Ao atsimo kosa ny kaominina Ampanotokana, misy an’i Babay izay
tendrombohitra avo mifankatazana amin’ny Lohavohitra, anaovan’ny olona
sarisarim-pitenenana indraindray.
1.1.1.2. Ny vohontany

Raha ny vohontany indray no horesahina, saika havoana sy lohasaha ary tandavan-

tendrombohitra no mandrafitra ny toerana. Somary tery ny faritra azo volena noho ny
hakelin’ny velaran’ny lohasaha sy ny fisolampin’ny havoana. Ahitana renirano madinika
mamakivaky ny faritra, izay manondraka ny tanimbary, ankoatra ny loharano. Ary
toerana somary be vato ny ilany atsimo raha mitaha amin’ny ilany avaratra.

1.1.2. Ny toetany sy toetrandro

Tsy dia mifanalavitra firy amin’ny zava-misy amin’ny faritra samy hafa eto
Antananarivo ny toetany sy toetrandro ao Mahabo.

1.1.2.1. Ny toetany

Voalaza fa saika mandrafitra ny tany amin’ny faritry ny kaominina ny tany

lateritika, izay taharona vato mena sy vy. Noho izany, azo lazaina ho tsy dia mamokatra
ny tany raha tsy asiana zezika amin’ny fotoana fambolena.

1.1.2.2. Ny toetrandro

Mafana amin’ny vanim-potoanan’ny lohataona sy fahavaratra ary fararano fa

mangatsiaka kosa amin’ny vanim-potoanan’ny ririnina. Ny maripana voavinavina araka
izay voatanisa ao amin’ny boky mônôgirafian’ny kaominina dia manodidina ny 18°C ka

16
hatramin’ny 26°C. Somary takona ny toerana noho ny fisian’ny tendrombohitra
Andringitra ao atsinanana ary Lohavohitra avy eo andrefana, hany ka malefaka ny fitsoky
ny rivotra. Vitsy ny rotsaka orana isan-taona kanefa, na izany aza, azo lazaina ho tsy dia
mijaly rano ihany ny faritra noho ny fananany loharano maro.

1.1.3. Ny tontolo iainana sy ny ala

Araka ny voalazan’ireo raiamandreny lehibe ela nihetezana teo an-toerana, anisan’ny

faritra nanan-karena tokoa i Mahabo tany am-piandohana satria, rakotra ala voajanahary
sy zava-maniry maro isan-karazany. Fa noho ny fitomboan’ny filàn’ny mponina sy ny
hetraketraky ny taranaka taty aoriana, dia fongana tao anatin’ny taona vitsy izany.
Ankehitriny, tanety ngazana sy hay no sisa hita ary ny ankamaroan’ny nofon-tany dia
tapitra nokaohin’ny riaka avokoa. Hita ho mihasimba ny tontolo iainana satria
mihamitombo ny aretina mahazo ny fambolena sy ny fiompiana. Betsaka ny olona no
marary, maty tampoka, tsy fantatra izay aretina mahazo azy. Ankoatra izay, sahirana ireo
mpitsabo nentim-paharazana mitady raokandro hatao fanafody. Saingy, manoloana izany
fahavoazana izany, dia efa maro ireo tonga saina ka miezaka mamboly hazo ho
famerenana amin’ny laoniny ny endriky ny tanàna tany aloha sy mba hananana tontolo
iainana madio.

1.2.NY LAFINY TANTARA

Ny toerana na ny fiarahamonina tsirairay avy dia samy manana ny tantarany araka ny
vanim-potoana nolalovany. Misy ny mandray an-tsoratra azy ireny ho fisorohana ny mety
ho fanovana vokatry ny fanadinoana, na koa ny mety ho fahaverezana satria, heverina fa
tombontsoa ho an’ny taranaka aty aoriana ny fahalalany ny tantara tany aloha ; misy ny
mampita azy ireny am-bava, izany hoe araka ny lovantsofina, indrindra ho an’ireo
fiarahamonina izay tratra aoriana amin’ny fahaizana mamaky teny sy manoratra. Mety
ahitam-piovana isaky ny taranaka iray tarika13 ny tantara ifampitana, araka izany.

Ho an’ny kaominina Mahabo, ohatra, nisy ny tantara izay nanamarika ny toerana,

araka ny lovantsofina. Nezahin’ireo zoky raiamandreny ankehitriny noraketina an-

13
Araka ny hevitr’i R.P. Adolphe RAZAFINTSALAMA,: «Ny tarika dia antokom-pianakaviana mitonon-tena
ho iray Razambe niaviana ka mbola afaka mitantara tetiarana azo antoka mipaka hatrany amin’io
Razambe io. Marihina fa ny olona iray tarika dia samy milaza azy ho Tera-dRa… na Zana-dRa… na Zafin-
dRa… », in Tari-dàlana ho enti-manadihady ny fiaraha-monina Ntaolo, 1995, tak. 16.

17
tsoratra ho boky kely iray izany tamin’ny 1996, izay taona nankalazana ny fahazato
taonan’ny sekoly ambaratonga voalohany ao Mahabo. Hita ao amin’izany : ny fiavian’ny
mponina, ny nahatonga ny anarana hoe Mahabo, ny nahatonga ny anaram-poko hoe
“Zanamanotrona”, ny fiainan’ny mponina fahiny ary ny tantaran’ny sekoly ambaratonga
voalohany.

1.2.1. Ny fiavian’ny mponina

Tsy hihambo hahafantatra tantara mihoatra ireo raiamandreny teo aloha

izahay. Noho izany, izay voarakitr’izy ireo an-tsoratra no hotaterinay eto.
Marihina fa ireo raiamandreny nandrakitra an-tsoratra ny tantara dia mbola samy
velona. Efa somary be taona izy ireo kanefa mbola afaka nanamafy tsara izay
zavatra nosoratany tamin’ny fitantarana am-bava. Koa toy izao izany tantara
izany:

“Araka ny lovantsofina dia olona avy any Ambohimanga, foko Tsimahafotsy, no

mponina voalohany nanorim-ponenana tao Mahabo. Io anaram-poko nentin’ireto olona
ireto io no nalainy ary nanaovany ny anaran-tanàna hoe “Tsiahafotsy”, fa izany, no
anaran’ity tanànan’i Mahabo ity tany am-piandohana.

Tsy iza akory ireto olona nifindra monina ireto fa Ingahy RAINIBETAVA
mianakavy. Efatra mianadahy izy ireo ka Ingahy RAINIBETAVA no lahimatoa, nanana
anabavy roa antsoina hoe RABODO sy RAIVOTSARA ary rahalahy iray izay tsy iza fa
RAFARALAHIMAHERY.

Tsy niteraka RAINIBETAVA sy RABODO ary RAFARALAHIMAHERY fa

RAIVOTSARA ihany ary nameno ny tanànan’i Mahabo ny taranany. Ny anton’izao
fifindra-monina izao dia iraka avy amin’Andrianampoinimerina mpanjaka ary ny
hampandroso ny faritra tao no zavatra nokendreny. Tany am-piandohana, tsy nisy afa-
tsy trano fonenana vitsivitsy tao Mahabo.

Nisy hady roa sosona manodidina ny tanàna ary nisy vavahady iray avy teo
atsinanana sy andrefana. Teo amin’ireo vavahady ireo dia nisy lavaka fierena sy
fandosirana raha misy fahatairana tamin’ny fahavalo tamin’izany. Nisy vato lehibe
boribory voamboatra hanidiana ireo vavahady ireo. Ilay vavahady ao andrefana dia

18
mbola hita ao ny toerany na efa somary rava aza ary ilay vato boribory hidiny ihany koa.
Fa ilay vavahady tao atsinanana kosa dia tsy ao intsony hatramin’ny nisian’ny arabe
nankao an-tanàna. Aviavy sy amontana ary voarabe maro no nambolena tamin’izany
mba hanome endrika ny tanàna saingy sombiny amin’izy ireny sisa tavela ankehitriny.”14

Raha ity tantara voatsiahy eto ity no dinihina dia tsapa fa efa nisy olona tao
Mahabo talohan’ny fahatongavan’ireo mpifindra monina ireo. Hita eto koa ny
fanoritsoritana ny endriky ny tanàna nonenan’izy ireo, izay toa manamarika ny maha
taranaka andriana azy ireo satria, ahitana hazon’andriana toy ny aviavy, amontana ;
ahitana hadivory manodidina ny tanàna.

1.2.2. Ny nahatonga ny anaran-tanàna hoe “Mahabo”

Tantara roa no voatanisa ho niavian’ny anaran-tanàna hoe “Mahabo”, araka ny

famotopotorana sy izay voarakitra an-tsoratra, ao amin’ny boky kely mariky ny
fankalazana ny fahazato taonan’ny sekoly ambaratonga voalohany ny taona 1996 :

1.2.2.1.Tantara voalohany
“Nanana fati-drà Sakalava iray nonina tany Mahabo-Morondava Ingahy
RAINIBETAVA. Nifankatia fatratra izy roalahy ireo. Nifamangy sy nifanampy na
tamin’ny mora na tamin’ny sarotra. Vokatra izany fifankatiavan’izy roalahy izany dia
hoy ilay Sakalava tamin’Ingahy RAINIBETAVA: “tena mahafinaritra ny fiarahantsika
roalahy, koa handeha hatao mitovy koa ny anaran’ny tanànantsika. Ka ity misy anao ity
dia atao MAHABO mitovy amin’ny tanàna misy ahy”. Nifanarahana ny hevitra, tsy nisy
ny olana ka dia raikitra ny fanovana an’i Tsiahafotsy ho Mahabo.”15

1.2.2.2.Tantara faharoa

“Fahiny, fanaon’ny mpanjaka Andrianampoinimerina ny mitety faritra. Tonga

teto Tsiahafotsy izy tamin’izany. Nitsena sy nandray azy tamin-kafaliana ny vahoaka.
Gaga ny Andriana nahita ireto olona nanaja sy nanome voninahitra azy. Dia niroso
tamin’ny kabary izy ary namosaka ny tao am-pony, ka niloa-bava teo am-pamaranana
hoe: “Mahababo ny foko sy ny saiko ny fanajana sy ny toe-tsaina amam-panahy

14
RAPATSALAHY Paul, Fankalazana ny fahazato taonan’ny sekoly ambaratonga voalohany, Antananarivo:
Takariva, 1996, tak. 03.
15
RAPATSALAHY Paul, op.cit, 1996, tak.04.

19
asehonareo ahy. Koa manomboka izao dia atao hoe Mahabo no anaran’ity tanàna
ity”.”16 Marihina fa Mahabo tokoa no tiana hotenenina eto fa tsy Mahababo, na dia
Mahababo aza no tokony ho fiantso io toerana io.

Toa maneho ny fisalasalana misy eo amin’ny mpitantara ny fisian’ireo tantara roa

ireo satria misarika ny sain’ny mpamaky ny tantara hisafidy, hanontany izay tena marina.
Ankoatra izay, tamin’ny alalan’ny lovantsofina no nampitana ny tantara ka mety nisy
fiovana satria, tsy mitovy ny toetry ny mpitantara : mety nisy nanala, mety nisy nanampy
tamin’ny zavatra notantaraina. Na izany aza, na ny tantara voalohany na ny tantara
faharoa, eto, dia samy mampahatsiahy fa avy amin’ny zava-nisy sy nitranga fahiny no
nahatonga ny anaran-tanàna hoe “Mahabo”.

16
RAPATSALAHY Paul, op.cit, 1996, tak. 04.

20
Sary-01: Fasana nilevenan-dRAINIBETAVA efatra mianadahy eo andrefan’ny biraon’ny
kaominina. LANTONIRINA Thonny Frédéric no naka ny sary ny volana jiona 2014.

21
1.2.3. Ny nahatonga ny anaram-poko17 hoe “Zanamanotrona”

Araka ny fanadihadiana izay nataonay sy ny fitadidiana izay nangonina ary

noraketin-dRAPATSALAHY Paul an-tsoratra, dia roa karazana ny mety ho fiandohan’ny
anaram-poko hoe “Zanamanotrona”. Indro arosonay eto izay voalaza ao amin’ilay boky
kely tsangambaton’ny fahazato taonan’ny sekoly ambaratonga voalohany tao Mahabo ny
taona 1996 :

1.2.3.1.Tantara voalohany

“Niverimberina matetika ny fitsidiham-paritra nataon’ny mpanjaka

Andrianampoinimerina. Indray andro, vory ny vahoaka, samy nitondra fanomezana ho
an’ny mpanjaka. Ny an’Ingahy Rainibetava kosa dia ny fianakaviany rehetra na lahy na
vavy, na kely na lehibe no nentiny nanotrona ny mpanjaka fa tsy nitondra fanomezana
izy. Faly aoka izany ny Andriana raha nahita azy ireo ka niloa-bava hoe: “Ianao r’Ingahy
Rainibetava dia tsy mba nitondra fanomezana fa ny fianakavianao manontolo no
nentinao nanotrona ahy. Koa manomboka anio dia atao hoe “foko Zanamanotrona ianao
sy ny taranakao rehetra”. Dia izany, no nahatonga ny foko Zanamanotrona.”18

1.2.3.2.Tantara faharoa

“Tokony ho tamin’ny taona 1896, rehefa lasa zanatany frantsay i Madagasikara,

ary fotoana nampalaza ny Menalamba tety tamin’izany, dia nifanaraka izy ireo fa
hanafika ny vazaha izay niakatra teto Mahabo.

Indray andro, tonga ny filazana fa hisy vazaha maro ho tonga eto Mahabo. Ny
baikon’ny Menalamba dia hoe: enjeho ireny vazaha ireny raha miakatra ny tanànanareo.
Hafa noho izany anefa, ny nataon’ilay raiamandreny teto an-tanànan’i Mahabo, dia
Ingahy Rainibetava izany. Fa novoriany ny fianakaviany ka nasainy nanotrona ny vazaha
raha tonga teto Mahabo izy ireo. Koa nalaza tamin’ny fandraisam-bahiny ny

17
RAZAFINTSALAMA, A., op cit., tak.15: “Ny atao hoe foko dia antokom-pihavana mitonon-tena ho iray
Razambe niaviana, saingy tsy afa-mitantara tetiarana azo antoka mipaka hatrany amin’io Razambe io.”
18
RAPATSALAHY Paul, op.cit, 1996, tak. 05.

22
fianakavian-dRainibetava, tsy mba niady fa nanotrona, dia raikitra teo ny anaram-poko
hoe “Zanamanotrona”.”19

1.2.3.3. Tantara fahatelo

“ “Zanamanotrona” no anarana niantsoana ny mponina tao Mahabo fahiny. Voalaza fa

toerana nandalovan’ny mpanjaka Andrianampoinimerina, raha nanatitra ny mpanjaka
Sakalava Andriamisara hody any aminy, avy teny Ambohimanga ity toerana ity.
Ambohimanga rahateo tsy dia mifanalavitra amin’i Mahabo satria vita dia an-tongotra
eo amin’ny tapaka andro mahery eo ho eo. Izany hoe raha miainga avy ao Ambohimanga
ny mpanjaka tamin’izany, dia mihazo ny tendrombohitra Andringitra, mamakivaky
an’Antanetibe Mahazaza sy Mahabo ary mivoaka any Manakazo, avaratra Ankazobe.
Koa ny nahatonga ny anaran’ny mponina tao Mahabo hoe “Zanamanotrona” dia noho
izy ireo nanotrona ny fandalovan’ny mpanjaka roa lahy tamin’izany. “Zanaka
manotrona ny raiamandreny mandalo”, hoy ny mpanjaka Andrianampoinimerina, araka
ny lovantsofina, dia nomeny anarana hoe “Zanamanotrona”.”20

Araka izany, ny nahatonga ny anaran’ny mponina tao Mahabo hoe

“Zanamanotrona” dia avy amin’ny fihetsik’izy ireo nanoloana ny vahiny mpandalo.
Fihetsika izay azo adika ho fanomezam-boninahitra ireo vahiny.

1.2.4. Ny tsena taloha

Efa nisy tsena tao amin’ny kaominina Mahabo tamin’ny andron’ny

fanjanahantany. Araka ny voalazan’ireo vavolombelona nanatri-maso :

“Tokony ho tamin’ny taona 1936 dia nisy tsena tao amin’ny kantaon’i Mahabo
(kaominina amin’izao fotoana) antsoina hoe tsenan’Alarobia Androidrotra. Teo
andrefan’ny sekoly ambaratonga faharoa no nisy azy io ary tena nalaza tokoa. Nisy
mpihira gasy roa tonta tamin’izany tonga tao anatin’ny kantao, tonga nanao
fampisehoana tao an-tsena. Tsy iza izany fa ny tarika Mahabo sy ny tarika Manankasina,
izay nifandimby isaky ny tapa-bolana nanao fampisehoana.

19
RAPATSALAHY Paul, op.cit, 1996, tak. 05.
20
Araka ny resaka nifanaovanay tamin-dRAKOTOMORA, raiamandreny zokiolona monina ao an-tampon-
tanànan’i Mahabo, tamin’ny 14 febroary 2014 tamin’ny sivy ora sy sasany maraina.

23
Ny tsena moa no toerana iray ifankahitana sy itadiavana ireo kojakoja eo amin’ny
fiainana andavanandro. Amin’izany dia betsaka ny mpividy ary toy izany ihany koa ny
mpivarotra. Ka na dia ny mpivarotra tany ivelan’ny kantao aza dia tonga nivarotra tao.

Fa nisy mpitsabo ihany koa avy any amin’ny hôpitaly Bejofo Mahitsy tonga nizaha
marary sy nanome fanafody tao an-tsena. Tamin’izany ny mpianatra tao amin’ny Ecole
Officielle Mahabo (EPP voalohany niorina tao Mahabo ny taona 1896), rehefa fotoana
fanaovana vakisiny, dia nilahatra nankeny an-tsenan’Alarobia, tarihin’ny
mpampianatra, mba hatao vakisiny. Marihina fa tsy mbola nisy toeram-pitsaboana
niorina tao an-toerana raha tsy taty aorian’ny taona 1960.”21

Raha izany zava-nisy izany no dinihina dia tsapa fa anisan’ny toerana nanan-danja
ho an’ny mponina tao Mahabo ny tsena fahiny satria, tsy toeram-pivarotana fotsiny, fa
sady toeram-pitsaboana no toeram-pialamboly. Marihina fa taty aoriana dia rava io tsena
io rehefa nanomboka niroborobo ny tsena tany amin’ireo kaominina manodidina.
Manamafy izany ny voalazan’Andriamatoa RAKOTOMORA raha nanambara izy fa“Tsy
dia nahavantana ny olona loatra intsony ny tsenan’Alarobia Androidrotra satria sady
ratsy ny lalana nankao Mahabo no nifanindry tamin’ny andro tsena tany amin’ny toerana
manodidina. Ka naleon’ny olona namonjy izay toerana tsy saro-dalana.”22

1.2.5. Ny toerana manan-tantara

Ny toerana ahitana ny tsangambato roa, lava sy fohy, manoloana ny lalana

mamakivaky ny tanànan’i Mahabo amin’izao fotoana, dia isan’ny toerana manan-tantara.

21
RAPATSALAHY Paul, op.cit, 1996, tak. 06.
22
Araka ny resaka nifanaovanay tamin-dRAKOTOMORA, raiamandreny zokiolona monina ao an-tampon-
tanànan’i Mahabo, tamin’ny 14 febroary 2014 tamin’ny sivy ora sy sasany maraina.

24
Sary-02: Tsangambato mirakitra tantara ao Mahabo eo andrefan-dàlana mamakivaky ny
tanàna. LANTONIRINA Thonny Frédéric no naka ny sary ny volana jiona 2014.

Araka ny lovantsofina, fahatsiarovana an’Ingahy Rainibetava23 sy Ingahy

Rainitavao (olona nifandray akaiky sy nifampatoky tamin’Ingahy Rainibetava ary avy ao
Mahabo ihany ny fiaviany) no antom-pisian’ireo tsangambato ireo. Ilay tsangambato
somary lava dia mariky ny fahatsiarovana an’Ingahy Rainibetava fa ilay fohy kosa dia ho
fahatsiarovana an’Ingahy Rainitavao. Toerana fikabariana io toerana misy ireo
tsangambato io, kanefa koa voalaza ho toerana fitsarana ny ady madio sy fandaminana
ny olana nisy fahiny koa.

Ireo zoky raiamandreny sasany ao an-tanànan’i Mahabo indray dia nilaza fa toerana
fiozonana io toerana io, fahiny. “Ka ilay tsangambato lava dia midika hoe : raha nanao
ny tsara ianao dia ho lava andro iainana, hambinina amin’izay atao ; ilay tsangambato

23
Olona avy any Ambohimanga tonga nanorim-ponenana tao Mahabo.

25
fohy kosa midika faharatsiana. Izany hoe : raha nanao ratsy ianao, dia ho fohy andro
iainana sy tsy hahavanon-javatra.” 24

Izay no voangona raha ny lafiny tantara; sombiny ihany kanefa "tsaratsara kokoa
ny mahafantatra tantara kely, hoy i LEVI-STRAUSS, noho ny tsy mahalala mihitsy izay
tantara rehetra nisy” 25. Ary mba hanovonana izay efa voalaza, dia handeha hiampita
amin’ny zava-misy ankehitriny izay mifameno amin’ny tantara voalaza.

1.3. NY LAFINY FIARAHAMONINA

Sehatra iray lehibe ahafahan’ny olombelona tsirairay miaina sy mivelatra ny

fiarahamonina, izay tsy inona fa tontolo mivoatra manaraka ny hetsika voajanahary sy
izay ataon’ny olombelona. Ny tiana hahatongavana eto dia ny hijery izay fivoarana misy
eo anivon’ny fiarahamonina izay, indrindra eo amin’ny lafiny fifandraisana, ny
famolavolana ny maha olona, ny fitsaboana, ny finoana sy ny fomba amam-panao ary ny
amin’ny fitantanana ny tanàna ao Mahabo. Mialoha izany, tsara raha ampahafantarina
kely ny isan’ny mponina sy ny fiparitahany.

1.3.1. Ny mponina

Ahitana mponina manodidina ny 6612 isa eo ho eo, izay miparitaka amina

fokontany miisa 18 sy velaran-tany 34 km2 ny kaominina Mahabo ankehitriny. Izany hoe
ny fiparitahan’ny mponina dia manodidina ny 122 mponina / km2 izay asehonay amin’ny
fafana-01 ny fitsinjarany isaky ny fokontany :

24
Fanazavana nomen-dRAKOTOMORA, raiamandreny zokiolona monina ao an-tampon-tanànan’i
Mahabo, tamin’ny 14 febroary 2014 tamin’ny sivy ora sy sasany maraina.
25
LEVI-STRAUSS, Cl, Anthropologie structural l, Plon, 1958, p.17 : « (...) Très peu d'histoire vaut mieux que
pas d'histoire du tout ».

26
 Isan’ny mponina Totaly
Fokontany
Lehilahy Vehivavy ankapobeny
Mahabo 213 219 432
Ambohitrakoho 468 517 985
Antanivony 148 231 379
Ambodivato 141 137 278
Ambohimena 167 172 339
Ankadivory 209 190 399
Fiadanana Sud 258 269 527
Andriamasy 120 104 224
Ambohimanantiana 280 309 589
Antsiriry 182 187 369
Andraonimanana 111 98 209
Ambohibehivavy 79 77 156
Ambodivona 103 103 206
Antsahabe 164 165 329
Andriantsampana 161 155 316
Ambatomanjaka 156 115 271
Antanetibe Avaratra 130 152 282
Analamahitsy 153 169 322
TOTALY 3243 3369 6612

Fafana-01: Antontan’isa momba ny mponina ao amin’ny kaominina Mahabo ny taona

2013, nalaina tao amin’ny boky La monographie de la commune rurale Mahabo 2013, ny
volana jiona 2014.

Hita amin’ireo antontan’isa ireo fa tsy dia mifanalavitra ny isan’ny lehilahy sy ny

vehivavy ao amin’ny kaominina Mahabo. Azo lazaina araka izany fa mifandanja tsara ny
hery enti-mamokatra ao an-toerana satria na ny lahy na ny vavy dia samy mirotsaka
amin’ny fambolena sy fiompiana avokoa, sady izay rahateo no foto-piveloman’ny
ankamaroan’ny mponina.

27
1.3.2. Ny endri-piarahamonina ankehitriny

Fiarahamonina nilamina, nanjakan’ny fihavanana sy ny firaisankina ny

fiarahamonina tao Mahabo fahiny fony mbola RAINIBETAVA no andriana nifehy ny
tanàna sy ny vohitra. Ankehitriny, na dia misy aza ny disadisa maro isan-karazany teraky
ny fifandirana sy ny tsy fifankahazoana eo anivon’ny fiarahamonina, dia mbola voatana
hatrany izany endri-pifandraisana izany eo amin’ny samy mponina ao an-toerana. Azo
heverina ho antony roa lehibe no mbola mampitoetra izany : ny fikatsahana ny
tombontsoa iombonana ary ny fahatahorana ny tody, araka ny finoana malagasy.

1.3.2.1. Ny fikatsahana ny tombontsoa iombonana

Rehefa misy fanatontosana asa iombonana toy ny fanaovan-dalana, fanadiovana
lakan-drano, fanorenana sekoly, dia miara-mientana hatrany ny rehetra amin’izany. Tsy
misy fanerena na sazy akory ampiharin’ny fiarahamonina amin’izay tsy manao io asa
iombonana io fa ny fahatsapan-tenan’ny tsirairay mihitsy noho ny filàny ny vokatr’io asa
io , eny, na tsy ho azy aza fa ho an’ny taranany, no mibaiko azy, sady fanatanterahany ny
adidiny amin’ny tanindrazana rahateo ny fandraisany anjara amin’izany. Araka ny foto-
pisainana raketin’ny hafatr’i DOX ao amin’ny tononkalony manao hoe :

“Nanaovan-dalana isika, ka tsy maintsy manao lalana,

Nananganana tanàna ka tsy mahazo mialangalana.” 26

Izany hoe mba tsy hampitsanga-menatra eo amin’ny fiarahamonina, mba ho

tombontsoa ifandimbiasan’ny taranaka mifandimby, dia tsy maintsy manery ny tenany
ny tsirairay amin’ny fanaovana adidy sy asa vadi-drano.

1.3.2.2. Ny fahatahorana ny tody

Mbola tena mibahana ao an-tsain’ireo mponina ao Mahabo ankehitriny ny finoana ny
tody izay iombonany amin’ny Malagasy tsy vaky volo satria, araka ny ohabolana
malagasy, “ny tody tsy misy fa ny atao no miverina”. Hita taratra izany amin’ny fiarahany
midodododo manolo-tanana ho an’ireo izay tra-pahavoazana. Ohatra : raha misy very
fananana toy ny omby eo amin’ny tanàna iray, dia manao antso vonjy amin’ny mponina
manodidina ny tompon’ilay omby very ary izy ireo indray avy eo no manely izany

26
DOX, “Tsy hodinganina ny maty ...”, in Folihala, 1968, tak. 181.

28
amin’ny feo mafy araka izay trany. Na iza na iza mandre izany antso vonjy izany, na
faritra aiza na faritra aiza, dia mirohotra mandray andraikitra avokoa. Miray hina ny
vatan-dehilahy rehetra, miala nenina mitady ilay omby very, tsy mitandro hasasarana, na
andro na alina, mamakivaky tanàna, tendrombohitra sy lohasaha maro. Toraka izany koa,
raha misy omby maty nilatsaham-potaka na noho ny aretina, dia manao voin-kava-
mahatratra ny fokonolona maka hena haloa vola raha fararano miaka-bary. Araka izany,
na iza na iza, raha mbola ao anatin’ny fiarahamonina, dia tsy afa-miala amin’izay
fiombonana sy firaisankina izay satria, ny ataonao ihany no itsaran’ny fiarahamonina
anao. Raha tsy manavotra olona ianao amin’ny andro ahavoazany, dia hojereny (mety ho
ny fiarahamonina manontolo mihitsy) fotsiny ihany koa izay fahavoazana mety hahazo
anao sy ny taranakao any aoriana. Ny voalazan’ny pastora ANDRIAMANJATO Richard
ihany koa dia manamafy izany fiheverana izany. Araka ny heviny: “ny olona izay mifehy
ny tenany ary manome ny hafa dia resy lahatra fa raha tonga amin’ny toerana misy ny
mpandray ny fanomezana izy, dia mba hanao tahaka izay nataony ihany koa ny hafa.” 27
Izany rehetra izany anefa dia efa famolavolana sahady ny maha olona ataon’ny
fiarahamonina.

1.3.3. Ny famolavolana ny maha olona

Zava-dehibe ho an’ny fiarahamonina ny fananana olom-banona sady izay rahateo no
tanjony. Tsy tongatonga ho azy izany fa mila ny fiaraha-mientan’ny rehetra. Araka izany,
misy ny famolavolana ifotony miainga avy ao amin’ny ankohonana, mipaka hatrany
amin’ny sekoly sy ny fiangonana ary ny fiarahamonina ankapobeny mihitsy.

1.3.3.1. Ny famolavolana ny maha olona ivelan’ny sekoly

Eto dia misy sehatra roa mandray an-tanana izany famolavolana izany : ny ankohonana
sy ny fiarahamonina.

 Eo anivon’ny ankohonana
Anisan’ny mandray anjara betsaka amin’ny famolavolana ny taranany ny isan-
tokantrano ao amin’ny kaominina Mahabo, tahaka izay hita amin’ny ankamaroan’ny
fiarahamonina malagasy. Mbola kely ny ankizy dia efa zarin’ireo Ray aman-dReniny

27
ANDRIAMANJATO (R.), Le Tsiny et le Tody dans la pensée malgache, Paris: Collection Présence Africaine,
1957, p.82: « L’homme qui se donne et qui donne, est persuadé que s’il arrive d’être dans la même
situation que celui qui reçoit, d’autres agiront à son égard comme il a agi lui-même. »

29
mandray andraikitra : ny zazalahy mianatra mitana angady, famaky, mampiasa omby
manampy ny rainy ; ny zazavavy kosa mianatra mamboly, manetsa, manampy ny reniny.
Tsy nijanona tamin’izay endri-panabeazana izay izy ireo fa ny lehilahy niezaka nianatra
ny asan’ny vehivavy ary ny vehivavy nirotsaka nanao ny asa sasany sahanin’ny lehilahy.
Ohatra : ny lehilahy manetsa, ny vehivavy mitana angady sy famaky. Toraka izany ihany
koa ny raharaha rehetra ao an-tokantrano. Iarahan’ny roa tonta manao, tsy misy natokana
ho an’ny lahy na ho an’ny vavy izany. Marihina fa amin’izao vanim-potoana ankehitriny
firosoana ho amin’ny fitakiana ny fitovian-jon’ny lahy sy ny vavy izao no tena
nisongadina izany. Tafiditra amin’ny famolavolana ny vatana ho zatra ny asa rehetra,
indrindra ny asa mahatantsaha, ny fanazarana ny lehilahy sy ny vehivavy amin’ny asa
mitovy sady fanesorana tsikelikely ao an-tsain’ny olona ny fiheverana naterak’ilay fomba
fiteny hoe “ny vehivavy fanaka malemy”.

Ankoatra izay, misy ihany koa ny famolavolana ny saina amin’ny alalan’ny

fampianarana mihary ireo ankizy toy ny fanomezana akoho ompiana ho an’ny tsirairay
ataon’ny Ray aman-dReny, ny fampianarana azy ireo hamboly anana sy hivarotra ny
vokany. Izany fihetsiky ny Ray aman-dReny manoloana ny zanaka izany dia hita fa
manefy sahady ny sain’ireo ankizy tsy hiankin-doha amin’ny hafa eo anivon’ny
fiarahamonina, fa mba hanana ny maha izy azy tanteraka, tahaka izay famolavolana
nataon’Ingahy an’i Goaibe hatry ny fahakeliny28. Marihina anefa fa tsy ny Ray aman-
dReny rehetra no mahatontosa izany adidy izany amin-janany noho izy ireo tsy dia
manan-katolotra na somary mampihanta zanaka. Indraindray ny zanaka mihitsy no
mahatsapa tena, mahatsiaro ny fihafiana iainana ao an-tokantrano ka miezaka mihary
dieny mbola kely mba tsy ho tran’izay fahasahiranana mahazo ny Ray aman-dReny :
mikarama miasa tany ary mividy akoho na kisoa amin’ny vola karamany ; mampitombo
izany mba ho tonga omby sy tany.

Ny tena lehibe indrindra dia ny famolavolana ny fanahy maha olona satria “ny fanahy no
olona”, hoy ny ohabolana malagasy. Andaniny, tsy hadinon’ireo Ray aman-dReny ny
manabe ny zanany hahay hitondra tena, hahay hiara-miaina amin’ny hafa eo anivon’ny
fiarahamonina. Miantomboka amin’ny fampianarana ireo taranaka ireo ny fahalalam-
pomba izany, ny fitandroana ny fihavanana sy ny firaisankina noho ny fahatsapana fa tsy

28
RANDRIAMIADANARIVO, Ny Sikajin’Idadabe, Librairie Mixte, 2010, tak. 11-12.

30
misy mahavita tena, fanabeazana sy foto-pisainana izay hita sy iraisana amin’ireo
fiarahamonina hafa manerana an’i Madagasikara. Ohatra asehon’ny Ray aman-dReny
amin’ny zanany ny fanaovana asam-pokonolona na ny fanaovana adidy amin’ny
fianakaviana sy ny fiarahamonina toy ny famangiana manjo.

Etsy ankilan’izay, nampianarina koa anefa ireo taranaka mba ho malina

mandrakariva eo amin’ny fiainana satria ny fandalana ireo soatoavina ireo, ny fihavanana
sy ny firaisankina, matetika no hararaotin’ny mpanao ratsy toy ny mpamosavy. Izany hoe
tsy mahita irika hamelezana izay tsy tiany ny mpamosavy raha tsy manana fifandraisana
akaiky amin’io olona hankahalainy io: ny fihavanana sy ny firaisankina hombam-
pihatsarambelatsihy no fitaovana ampiasain’ny mpamosavy amin’izany, izay toa
manambara sahady fa “toy ny voara ny fihavanana ka raha borahina misy vitsika.”

 Eo anivon’ny fiarahamonina
Adidy lehibe ho an’ny fiarahamonina koa ny famolavolana ny taranaka mba
hahatonga azy ireo ho olom-banona. Tsy dia mihataka na miavaka amin’ny famolavolana
ny maha olona eo anivon’ny ankohonana izany satria, natao hifameno ny fanabeazana
omen’ny ankohonana sy ny fiarahamonina ny taranaka. Izany hoe raha tsorina dia
fanamafisana ny ezaka vitan’ny Ray aman-dReny ihany ny famolavolana ataon’ny
fiarahamonina. Ohatra : ny Ray aman-dReny mampianatra ny zanany hihary fa ny
fiarahamonina manofana azy ireo ho kinga saina amin’ny alalan’ireo kilalaon-tsaina maro
samihafa toy ny fanorona, ny katro, ny fampiadiana ravi-maitso, ny fampiadiana
tandrimo, ny ankamantatra, sns.

Marihina fa tsy dia hita taratra intsony ny takariva amorom-patana izay fotoana
itantaran’ireo raiamandrenibe angano amin’ny zafikeliny, ny fampianarana kabary sy
famoaboasana ohabolana amam-pitenenana samihafa. Araka izany, ny tsirairay no
miezaka mianatra sy mampiana-tena any amin’ireo fikambanana andoavam-bola na tsia
toy ny Fikambanan’ny Mpikabary.

Anisan’ny manome fahalalana ny taranaka ihany koa ny fiarahamonina amin’ny

fampahafantarana ireo hery miafina inoan’ny mponina. Ohatra mbola mitoetra
hatramin’izao vanim-potoana iainantsika izao ny fiheverana sy fampahafantarana fa misy
ny lolom-bazimba, izay hery miafina mety hanimba. Fomba amam-pihetsika samihafa no

31
anehoan’ny mponina ny fisian’io hery miafina io : hosorana solitany ny ravim-bodin’ny
zazakely raha mankany an-tsaha, fadina ny manao maloto any an-dohasaha na any anaty
rano... sao arahin-dolom-bazimba na aolany tenda any an-tsaha any.

1.3.3.2. Ny famolavolana eo anivon’ny sekoly

Tsy natao toerana fandrantoana fahaizana amam-pahalalana fotsiny akory ny sekoly
fa natao indrindra hanabe mba hahatonga olona feno ireo mpianatra mandalo ao aminy.
Mifarimbona amin’ny Ray aman-dReny hatrany, araka izany, ny sekoly satria tanjona
iray ihany no katsahiny : olona feno sy vanona, afaka miaina an-kalalahana eo nivon’ny
fiarahamonina sy miatrika ny adidy amin’ny tanindrazana.

Raha ny ao amin’ny kaominina Mahabo manokana, dia azo lazaina fa efa mba misy
maromaro ihany ny ivon-toeram-pampianarana sy fanabeazana mijoro ao an-toerana. Ho
an’ny sekoly ambaratonga voalohany, roa ambin’ny folo (12) ny isan’ny sekoly, izay
miparitaka amina fokontany roa ambin’ny folo, ka ny folo amin’ireo dia sekolim-
panjakana ary ny roa kosa sekolim-pinoana. Ahitana sekoly ambaratonga faharoa fototra
iray (01) sy sekoly ambaratonga faharoa manokana iray (01) koa ao an-toerana, izay samy
miankina amin’ny Fanjakana avokoa. Ny momba ireo sekoly ireo sy ny
tompon’andraikitra samihafa ao aminy, ny mpianatra ary ny voka-panadinana tamin’ny
taom-pianarana 2011-2012 dia ny antontan’isa araka ny hita eto amin’ny fafana no
mamehy izany :

32
 Ambaratonga I Ambaratonga II
Taom-pianarana 2011-2012
Tsy
Miankina Fototra Manokana
miankina

Isan’ny sekoly 02 10 01 01

Isan’ny mpianatra 86 1278 635 77

Raikitra 00 31 07 02
Isan’ny
FRAM 04 08 03 00
mpampianatra
Hafa 00 00 00 06

Mitana
02 10 00 01
Isan’ny kilasy
mpandraharaha Tsy mitana
00 00 02 01
kilasy
Nisondrotra
Voka- 78,57 % 73,28 % 35,94 % Tsy nisy
kilasy
panadinana kilasy
Namerin-
ôfisialy 21,43 % 26,72 % 64,06 % famaranana
taona

Fafana-02: Antontan’isa mahakasika ny fampianarana ao Mahabo, nalaina tao amin’ny

CISCO Ambohidratrimo ny volana aogositra 2014. Marihina fa ny antontan’isa momba
ny fampianarana ny taona 2011-2012 ihany no nomen’ny tompon’andraikitra tao amin’ny
CISCO anay satria, nambaran’izy ireo fa mbola tsy feno ny antontan’isa ny taona 2012-
2013, 2013-2014.

33
 Ankehitriny, na dia eo aza ny fijoroan’ireo sekoly ireo, dia azo lazaina fa mbola
betsaka ny ankizy tsy mianatra na miala an-daharana ao amin’ny faritry ny kaominina
Mahabo noho ny antony izay voalaza fa avy amin’ny Ray aman-dReny. Noho izany, dia
nanapa-kevitra ny ben’ny tanàna tao an-toerana nanampy ireo Ray aman-dReny amin’ny
fampidirana ny zanany an-tsekoly: manakarama mpampianatra amin’ny vola avy any am-
paosiny29, manome fitaovana amin’ny fananganana efitrano fianarana, mandrisika ny
mpianatra hilofo amin’ny fianarana amin’ny alalan’ny fanomezana loka, sns.

Ny olana goavana mbola atrehin’ny sekoly amin’izao fotoana dia ny tsy

fahampian’ny mpampianatra sy ny fitaovam-pampianarana sy fanabeazana araka izay
hita amin’ny fafana-02. Vitsy ny mpampianatra alefan’ny Fanjakana, hany ka voatery ny
Ray aman-dReny sy ny ben’ny tanàna ao Mahabo nanakarama olona tsy nahazo fiofanana
hisahana izany andraikitra izany. Nisy fiantraikany teo amin’ny fari-pahalalana
nananan’ny mpianatra tokoa izany kanefa azo lazaina ho tsy nampihen-danja ny voka-
panadinana isan-taona raha ho an’ny ambaratonga voalohany. Ny voka-panadinana
tamin’ny ambaratonga faharoa kosa no nahitana fihenana.

1.3.3.3. Ny famolavolana eo anivon’ny fiangonana

Tsy diso anjara amin’ny famolavolana ny maha olona ihany koa ny fiangonana.
Adidiny rahateo ny mitarika ny olon-drehetra hanatona an’Andriamanitra sy hanana
fitondran-tena mendrika Izany. Misy ny fanentanana ho an’ny rehetra ataon’ny
tompon’andraikitra ao amin’ny fiangonana momba ny fivavahana, ny fidirana
fikambanana masina ary ny fanatanterahana ny adidy amin’ny fiangonana. Manamafy ny
fisian’izany famolavolana izany ny fahamaroan’ireo fiangonana samihafa miorina ao an-
toerana toy ny EKAR (Eglizy KAtôlika Romana), FJKM (Fiangonan’i Jesoa Kristy eto
Madagasikara), ADVANTISTA, PANTEKOTISTA, JESOSY MAMONJY.

1.3.4. Ny fitsaboana
“Ny aina Ramangatahiana”, hoy ny oha-pitenenana malagasy, koa raha misy
manohintohina azy toy ny loza sy ny aretina, dia ny fanatonana mpitsabo ihany no
heverina fa vaha olana. Azo asokajy ho roa ny fitsaboana hita ao an-toerana amin’izao
fotoana : ny fitsaboana nentim-paharazana sy ny fitsaboana maoderina.

29
Maître FRAM, hoy ny maro, satria fomba fahita manerana ny nosy io.

34
 1.3.4.1. Ny fitsaboana nentim-paharazana
Nanana anjara toerana lehibe teo anivon’ny fiarahamonina ny fitsaboana nentim-
paharazana indrindra tamin’ny fotoana tsy mbola nisian’ny toeram-pitsaboana
maoderina. Raha vao misy trangan’aretina dia izy ireny no atonin’ny olona ary
ametrahany fitokisana. Nisy fotoana tsy dia re laza teo amin’ny fiarahamonina ny
fitsaboana nentim-paharazana. Anisan’ny antony nahatonga izany, araka ny resaka
nifanaovana tamin-dRANDRIANIAINA ny volana febroary 2014 tao Mandrabato,
kaominina Mahabo, ny fanaratsiana nataon’ireo kristianina azy ireny ho isan’ny
mpanompo sampy sy iasan’ny herin’i Satana. Somary nihalefy anefa izay fanaratsiana
nataon’ny olona sasany izay tato ho ato satria, toa hita miverina tsikelikely any amin’ny
fitsaboana nentim-paharazana ny ankamaroan’ny olona, mila vonjy sy mitady
fanampiana noho ny asan’ny mpamosavy.

Ankoatra ny ombiasy, dia misy ihany koa mpitsabo nentim-paharazana hafa

fandehanan’ny ankamaroan’ny olona toy ny mpanotra, ny renin-jaza, ny mpanao ody may
sy ody biby, ny mpanao ody tandroka sy ny mpanao ody mangamaso.

Ny mpanotra : olona afaka mamerina amin’ny laoniny ny toe-batan’izay folaka na

bitsoka. Mety ho vehivavy izy io, mety koa ho lehilahy. Amin’ny alalan’ny fianarana na
fandovana no ahafahany manotra.

Ny renin-jaza : renim-pianakaviana efa somary nahazo taona, mikarakara momba ny

reny sy ny zaza. Araka izany, sady afaka mampiteraka izy no afaka manotra ny vehivavy
bevohoka sy ny zazakely raha misy tsy fahatomombanana mahazo ny taova ao anaty.
Afaka manome tambavy ihany koa ny renin-jaza raha misy aretina mahazo ny reny na ny
zaza.

Ny mpanao ody may sy ny mpanao ody biby : olona manana fahasoavana manokana,
ka afaka manasitrana ireo olona main’ny afo na nandadizan’ny biby toy ny trambo,
menavody... Amin’ny alalan’ny rora no anasitranan’izy ireo ny olona may na
nandadizan’ny biby.

35
Ny mpanao ody tandroka : lehilahy raim-pianakaviana manana fahasoavana manokana
amin’ny fanasitranana ireo izay voatrongy na voatonton’ny omby. Amin’ny alalan’ny
otra sy rora no anasitranany ny olona iharan’izany. Izany hoe rorainy ny faritra
voatsindron’ny tandrok’omby ary oriny amin’iny rora iny ihany.

Ny mpanao ody mangamaso : olona mpikarakara ny zaza tsy ampy rano sy tsy ampy
sakafo. Izy no manamboatra ny tambavy ho an’ny zaza tratran’io aretina io.

Marihina fa tsy mba mitaky vola be izy ireo amin’ny asa fitsaboana izay ataony fa izay
falim-pon’ny olona no raisiny. Izany hoe tsy manao asa fitadiavam-bola ny fahasoavana
ananany ireo mpitsabo ireo. Mamboly sy miompy ny foto-pivelomany, saingy ho
famonjena ny ain’ny mpiara-belona aminy ny antony irotsahany eo amin’ny fitsaboana.

1.3.4.2.Ny fitsaboana maoderina

Raha ny amin’ny fitsaboana maoderina indray no itodihana, dia azo lazaina ho manano
sarotra ihany noho ny tsy fahampian’ny fitaovana entina mitsabo sy ny fanafody.
Manamafy izany ny tsy fisian’ny toerana fivarotam-panafody sy fiara fitaterana marary.
Hatramin’izao dia toeram-pitsaboana roa an’ny Fanjakana ihany aloha no misy eo an-
toerana. Ny iray eo an-tampon-tanànan’i Mahabo, ny iray any amin’ny fokontany
Antsiriry, avaratr’i Mahabo. Mpitsabo telo no misahana azy ireo : ny roa karamain’ny
Fanjakana ary ny iray kosa ny kaominina no miantoka azy.

1.3.5. Ny finoana sy ny fomba amam-panao nentim-paharazana

Na dia ahitana mpino kristianina aza ao Mahabo, anisan’ny mbola mitana anjara
toerana lehibe eo amin’ny fiarahamonina, ankehitriny, ny finoana sy ny fomba amam-
panao nentim-paharazana noho ny fiheverana azy ireo ho lova avy amin’ny Razana.
“Fomban’ny teo aloha”, hoy ny olona, “ka sarotra ny tsy hanaraka azy.”

1.3.5.1. Ny finoana nentim-paharazana

Na dia eo aza ny firoboroboan’ny fivavahana kristianina, dia mbola hita taratra ao
amin’ny mponina hatrany ny fanomezan-danja izay finoana nentim-paharazana izay.
Anisan’ny antony mibaiko azy amin’izany ny tsy fahampiana na tsy fananana, ny tahotra
ny loza ho avy ary ny famaizana ataon’ny fiarahamonina. Ohatra anankiroa no horaisina
anehoana izany :

36
-Eo amin’ny fanatanterahana fomba amam-panao:

Raha manao famadihana, ohatra, ny fianakaviana iray, dia tsy famonosan-damba

fe famonosan-damba fotsiny no antony anaovany izany, fa noho ny finoana fa mitahy ny
Razana. Anisan’ny fihetsika anehoan’ireo fianakaviana izany finoany izany ny
fifandroritany ny tsihy nametrahana ny Razana aorian’ny famonosan-damba. Marihina fa
ireo mbola tsy niteraka na osa ara-pivelomana na manana olana lehibe no tena mandray
anjara amin’izany, noho izy ireo te-hahazo fitahiana, te-hahita fahombiazana eo amin’ny
fiainana. Manamarina izany ny voalazan’i mompera RAZAFINTSALAMA hoe “ny
famadihana izay andanian-karena, dia fotoana entin’ny mpianakavy (...) manamafy orina
ny finoany fa mitahy ny razana ary mampahomby amin’izay rehetra atao30.”

-Eo amin’ny fomba fandaminam-piarahamonina:

Fomba iray entin’ny mponina ao Mahabo mandrindra ny fiainam-piarahamonina ny

finoana ny fady satria, araka ny voalazan’i Emilson Daniel ANDRIAMALALA, dia “tsy
misy firenena afaka hivelona amim-pilaminana, tsy manan-javatra hajaina sy
atahorana31.” Noho izany, ny finoana ny fady no azo lazaina fa lasitra iray
mampiombona ny rehetra ao an-toerana. Ohatra : tsy azo atao ny manahy lamba na
miandry omby amin’ny fefiloha amin’ny fotoana mampiteraka ny vary mba hisorohana
amin’ny mety ho firotsahan’ny havandra. Izay tratra mandika izany dia voalaza fa
iharan’ny famaizana avy hatrany raha sendra misy havandra miraraka tokoa eo amin’ny
fiarahamonina. Marihina fa ny famaizana omen’ny fiarahamonina ny mpanota fady, na
antsoina koa hoe mpamosavin’ny fiarahamonina, dia somary mavesabesatra ihany : izany
hoe fanonerana ny zavatra simba amin’izay niharam-pahavoazana rehetra. Antsoin’ny
mponina ao Mahabo hoe mpamosavin’ny fiarahamonina ny mpanota fady satria mitera-
doza eo amin’ny fiainam-piarahamonina ny zavatra ataony, ny tsy fitandremany.
Manimba ny foto-piveloman’ny olona, izay andry iankinan’ny fiainany manontolo. Raha
toa ka simba mantsy ny foto-pivelomana, toy ny fambolena, dia ho ratsy na tsy hisy ny
vokatra iakatra. Vokatra izany, azo heverina fa mety hisy mosary hahazo ny mponina.

30
RAZAFINTSALAMA A., Tari-dàlana ho enti-manadihady ny finoana sy ny fomba malagasy, Antananarivo:
St Paul, 2004, tak.28.
31
ANDRIAMALALA E.D., Ny Fanagasiana, Antananarivo: Librairie Mixte, 2009, tak.49.

37
 1.3.5.2. Ny fomba amam-panao nentim-paharazana
Mbola maro ny olona manaraka fomban-drazana ao Mahabo toy ny famorana, ny
famadihana, sns… ankehitriny. Saingy, araka ilay tenin’i Randja ZANAMIHOATRA
hoe : “ho tapitra ny taranaka tranainy sy ny foto-kevitra amam-pisainana
nivelomany: ny mariny, ny tsarany... Fa fotoana hafa, taranaka hafa; taranaka hafa,
fisainana hafa32”, dia efa ahitam-piovana kosa ny fomba fanatanterahana izany
fomba amam-panao nentim-paharazana izany fa tsy mitovy tanteraka amin’ny zava-
nisy fahiny intsony noho ny fivoarana tsy hay tohaina miditra eo amin’ny
fiarahamonina. Ohatra, raha nanao famorana ny olona fahiny, dia mijery mpahay
andro hamantatra ny andro tsara hanatontosana izany, manatona rain-jaza hanapaka
ny lohatsitsy. Mandritra ny famorana, misy ny sarin’ady ataon’ny fianakaviana roa
tonta. Fitaovana maro samihafa no ampiasaina amin’izany toy ny ranomahery, fary
raikibololona, lefona sy ampinga, voatavo arivolahy..., izay heverina fa mirakitra
tandindona avokoa. Mamarana ny fotoana ny fiaraha-misakafo ataon’ny fianakaviana
sy ny olona nasaina. Ireo fombafomba natao nandritra ny famorana ireo anefa dia tsy
nataotao foana fa nisy fiheverana fototra izay nilafihany : fampitana ny zazalahy
foraina avy any amin’ny lafin-dreny mankany amin’ny lafin-dray, fampidirana azy eo
amin’ny fiarahamonina mba ho isan’ny mpiaramonina, afaka milevina am-pasan-
drazana rahatrizay maty. Ankehitriny, ny famorana dia efa nisy fivoarana lehibe,
araka ny ahitana azy ao Mahabo. Samy mitondra ny zanany hoforaina any amin’ny
dokotera ny Ray aman-dReny. Tsorina araka izay azo atao ny famorana mba hialana
amin’ny fandaniana be sy ny fahasahiranana, hany ka ny raiamandrenibe na ny solon-
tenam-pianakaviana sisa no asaina manatrika ; ho an’ireo mpila ravina ahitra moa,
izay lavitra ny fianakaviany, dia tsy misy afa-tsy ny ao anatin’ny ankohonana ihany
no manatrika izany. Tsy misy intsony ny fampiasana ireo fitaovana izay mirakitra
tandindona, miditra an-tsehatra eo am-panatanterahana ny famorana (toy ny
ranomahery : tandindon’ny hery, fahatanjahana, sns). Ny firariana ny zaza hoforaina
mba ho tena lehilahy (marihin’ny sarin’ady ataon’ny fianakaviana avy amin’ny lafin-
dray sy lafin-dreny) toa tsy dia hita taratra intsony, fa ny fampidirana ny zaza ho

32
ZANAMIHOATRA R., Vainafo Tononkira, Fianarantsoa: Ambozontany, 1969, tak.10.

38
 olon’ny fiarahamonina, mba hahafahany milevina am-pasan-drazana no mbola
voatazona. Ankoatra izay, ny fitandroana ny fahasalaman’ny zaza, izay iombonan’ny
taloha sy ny ankehitriny, satria mety hiteraka aretina ho an’ny zaza ny tsy fanapahana
ny lohatsitsy. Tsy misy ny fankanesana any amin’ny mpahay andro.

Izay ny mahakasika ny fomba nentim-paharazana sy ny fivoarany fa mba manao

ahoana indray ny fomba fitantanana ny tanàna ao Mahabo?

1.3.6. Ny fitantanana ny tanàna

Eo amin’ny lafiny fitantanana, misy hatrany ny fiaraha-misalahy eo amin’ny olom-
panjakana sy ny raiamandreny lehibe eo amin’ny tanàna tsirairay.

1.3.6.1. Ny olom-panjakana sy ny andraikiny

Mandeha araka ny rafitra napetraky ny Fanjakana ny fitantanana ny kaominina
Mahabo. Ny Ben’ny tanàna izay voafidy eo an-toerana no tompon’andraikitra voalohany
amin’izany, izay ampian’ireo mpanolo-tsainy ; manaraka azy eo ny filohan’ny fokontany.
Mazava ho azy fa ny raharaham-panjakana no tena sahanin’izy ireo. Miezaka
mampandroso ny kaominina araka izay azo atao.

1.3.6.2. Ny anjara toeran’ny zokiolona

Etsy ankilan’izay dia tsy mbola foana akory ny rafitra nentim-paharazana izay manome
anjara toerana lehibe ny zokiolona eo anivon’ny fiarahamonina. Izy ireo mantsy no zoky
be toa ray, araka ny oha-pitenenana malagasy, ela nihetezana ka lava volo, ela
nipetrahana amoron-drano ka mahita ny marivo hirobohana, ela nipetrahana
amoron’ala ka mahita ny mahitsy hokapaina. Araka izany, raha misy zavatra hatao na
fanapahan-kevitra horaisina, indrindra fa raha mahakasika ny fomba amam-panao, dia izy
ireo hatrany no hatonin’ny mpiara-monina na ny fianakaviana voalohany.

1.4. NY LAFINY FIHARIANA SY TOE-KARENA

Anisan’ny mason-tsivana ahafahana mitaratra ny fandrosoan’ny toerana na faritra iray ny
lafiny fihariana sy toe-karena. Voafaritra ao anatin’izany ny anton’asa sy ny foto-
piveloman’ny mponina eo an-toerana, izay azo lazaina ho andry lehibe iankinan’ny
fiainam-piarahamonina. Ho an’ny kaominina Mahabo manokana, dia hita fa tantsaha
avokoa ny ankamaroan’ny mponina ao. Izany hoe mifototra amin’ny fiompiana sy
fambolena ny asa fivelomany. Manamafy izany ny maha ambanivohitra ny toerana. Na

39
izany aza, misy ireo izay manana antom-pivelomana hafa toy ny varotra, ny fanaovan-
taozavatra.

1.4.1. Ny fambolena

Mbola malalaka ny tany ao amin’ny kaominina Mahabo ka samy miezaka manao izay
tratry ny heriny ny mponina amin’ny fambolena. Mizara roa mazava tsara manaraka ny
fizaran-taona ny fotoana fanatanterahan’izy ireo izany : ny voalohany dia eo
anelanelan’ny volana ôktôbra sy ny volana mey ary ny faharoa kosa dia ny volana jiona
ka hatramin’ny volana septambra. Ahitana fizarana roa toy izany ihany koa ny amin’ny
voly fanao eo an-toerana : ny voly an-tanimbary sy ny voly an-tanety.

1.4.1.1. Ny voly an-tanimbary

Saika ahitana voly foana eny an-tanimbary mandavantaona: dia ny voly vary sy ny
voly avotra. Ny fizaran-taona voalohany, volana ôktôbra ka hatramin’ny volana mey,
araka ny voalaza tetsy aloha, no fotoana anaovan’ny mponina ny voly vary. Tsy dia
manana tekinika manokana na mpampiofana izy ireo amin’izany fa miaina amin’ny
fakan-tahaka izay zavatra tsara hitany any ivelan’ny kaominina. Araka izany, voly vary
saritaka no tena nahazatra ny olona tao an-toerana, izay fomba fambolena nolovaina
tamin’ireo Razana tany aloha. Efa manomboka miala amin’izany tsikelikely izy ireo
amin’izao fotoana noho ny fahatsapany ny tsy fahombiazany ary nikisaka ho amin’ny
fampiharana ny voly vary tora-tady indray. Anisan’ny olana sedrain’ny mponina amin’ity
fambolem-bary ity, ankoatra ny tsy fisian’ny mpampiofana, ny tsy fahampian’ny
fitaovam-pamokarana. Manampy trotraka izany ny fisian’ny aretina ary ny hetraketraka
ataon’ny mpiara-monina sasany. Na izany aza anefa ny zava-misy, dia tsy kivy hatrany
ireo mponina amin’ny fanatsarana ny vokatra satria ny vary no aina iankinan’ny
fiainan’izy ireo. Marihina fa fianakaviana iray ihany ao anatin’ny kaominina no sahy
mampihatra ny voly vary maro anaka ary tena mahita fahombiazana amin’izany.

Ny fizaran-taona faharoa, ny volana jiona hatramin’ny volana septambra, kosa no

fotoana fanatanterahan’ny mponina ny voly avotra. Araka izay anarany izay, dia natao
izy io mba hanatsarana ny voka-bary amin’ny taom-pambolena manaraka. Izany hoe atao
izay hahalonaka ny tanimbary amin’ny alalan’ny zezi-pahitra na zezika tain’omby ihany
koa no fiantson’ny tantsaha azy, zezik’akoho, zezi-kisoa, zezika simika. Ny voly ovy sy

40
tsaramaso ary voatabia no tena fanaon’ny olona amin’izany, izay tsy inona fa voly
amidin’izy ireo hoenti-manatsara ny fitaovam-pamokarana ihany.

Tsiahivina fa anisan’ny faritra nalaza tamin’ny fambolem-bary ny kaominina Mahabo

fahiny araka izao fitateran’ireo raiamandreny taloha azy izao : “Raha ny fambolena dia
ny voly vary lava no tena nampalaza an’i Mahabo. Taonina maro ny vary lava vokatra
tety tamin’izany, izay naondrana tany ampitan’ny ranomasina mihitsy ny ankamaroany.
Noho izany vokatra izany dia notoloran’ny Fanjakana milina fikororoham-bary ny
mpamboly, ary izany indrindra ihany koa no nahatonga ny Gouverneur Général Marcel
Olivier nitsidika teto Mahabo.” 33

Ankehitriny anefa dia mijanona ho voly fihinana ihany ny voly vary ao an-toerana.
Anisan’ny antony mahatonga izany ny tsy fahampian’ny fitaovana hoenti-mamboly vary,
tsy misy teknisianina mpampiofana, mihamitombo ny mponina ary be ny mpisompatra.

1.4.1.2. Ny voly an-tanety

Ireo hazo fihinam-boa (ny akondro, ny manga, ny voasary, ny kaky, sns … ) sy ny
hanin-kotrana (ny mangahazo, ny vomanga, ny saonjo, sns … ) no voly an-tanety tena
fahita ao Mahabo. Miankina amin’ny fizaran-taona kosa ny voly sasany izay sady azo
atao eny an-tanimbary no azo atao eny an-tanety toy ny ovy, tsaramaso, voanjobory,
voatabia, sns …

1.4.2. Ny fiompiana
Mifampiankina hatrany ny fambolena sy ny fiompiana araka ny voalazan’ireo tantsaha
ao Mahabo. Izany hoe ny vokatry ny fiompiana no hahafahana manatsara ny fambolena
ary ny vokatry ny fambolena no enti-mikarakara ny fiompiana. Raha misy fahavoazana
mahazo ny andaniny, dia heverina fa hisy fiantraikany goavana any amin’ny ankilany.
Araka izany, tsy ataon’izy ireo an-tsirambina mihitsy ny fiompiana.

Ireto karazana biby fiompy telo ireto no tena fahita ao an-toerana : ny omby, ny kisoa ary
ny akoho amam-borona.

33
RAPATSALAHY Paul, op.cit, 1996, tak. 06.

41
 1.4.2.1. Ny fiompiana omby
Anisan’ny andry lehibe iankinan’ny fiainan’ireo tantsaha ny fiompiana omby. Ho azy
ireo, tsy dia ny fomba amam-panao loatra no mampanan-danja ny omby fa ny maha
fitaovam-pamokarana lehibe indrindra azy. Izany hoe vitsy ny omby eo an-toerana, zara
raha misy roa na telo isan-tokantrano raha atao ny salan’isa. Izy ireny anefa no tena
miantoka ny fanaovana ny asa aman-draharaha rehetra. Manoloana izany, raha vonoina
hanatanterahana fomba amam-panao ny omby dia mety tsy ho tafaverina intsony araka
ny ahiahin’ireo tantsaha. Koa aleon’izy ireo mamono kisoa na akoho amam-borona
amin’ireny fomba amam-panao ireny toy izay manao sorona ny omby, fitaovam-
pamokarana. Ny kisoa sy ny akoho amam-borona mantsy tsy dia lafo ny vidiny34, mora
amin’ireo tantsaha ny mahazo azy. Koa raha misy famadihana na fanambadiana na
fahafatesana, dia kisoa no vonoin’ny olona ; ny akoho kosa no ampiasaina raha sendra
misy sorona atao amin’ny fomba fitsaboana nentim-paharazana, ho solon’ny omby izay
isan’ny biby fanao sorona voalohany amin’ny Malagasy manaraka fomban-drazana,
satria, ny ankamaroan’izy ireny dia mbola mifady kisoa ankehitriny. Na izany aza, tsy
misy mahasolo ny omby ireo kisoa sy akoho amam-borona ireo eo amin’ny fomba amam-
panao. Manamarina izany ny fomba fiteny any an-tSihanaka hoe “ny toaka mahasolo
omby fa ny omby omby ihany”. Fa noho ny fahavitsian’ny omby sy ny fahalafosany dia
voatery ny mponina hanolo azy amin’ny kisoa sy ny akoho amam-borona.

Ankoatra izay, toy ny namana ny fandraisan’ny mponina ao Mahabo ny omby, izay

fisainana toa mifandraika amin’ny maha Tatsinanana ny Malagasy, satria tahaka ny “ny
mpanampy sarobidy ny omby any amin’iny faritr’i Azia atsinanana iny.” 35 Vokatr’izany,
tsy misaraka amin’ireo tantsaha mpiompy ao Mahabo ny omby mandritra ny tontolo
andro na aiza na aiza misy azy ary anamboarany trano mihitsy aza handriany amin’ny
alina. Araka izany, azo lazaina ho misy fiheverana roa milafika ao an-tsain’ireo tantsaha
momba ny omby : voalohany, fiheverana ny omby ho zava-manan’aina mitovitovy fiaina
amin’ny olona, afaka mamokatra rehefa salama sy ampy sakafo ; mahalala baiko,

34
Vidin’ny akoho amam-borona : hatramin’ny 15000 ariary ; vidin’ny kisoa : hatramin’ny 200000 ariary. Fa
ny omby miasa mahatratra hatrany amin’ny 1400000 ariary ny vidiny.
35
CHEVALIER & GHEERBRANT (A.), Dictionnaires des symboles, Vol.1, Edition SEGHERS ET Jupiter, Paris,
1973, p. 213 : « les bœufs, et plus encore le buffle, auxiliaires précieux de l’homme (…) dans toute l’Asie
Orientale ».

42
mahafantatra ny tompony. Faharoa, fiheverana ny omby ho harena sarobidy ka mila
arovana amin’ny mpangalatra sy ny mpamosavy.

1.4.2.2.Ny fiompiana kisoa

Tao anatin’ny taona vitsivitsy izay dia nahitana fivoarana lehibe ny fiompiana kisoa
tao Mahabo. Hatramin’izay, ny fanaon’ireo Razana tany aloha ihany no narahin’ireo
mpiompy, dia ny famatorana ny kisoa na ny fiandrasana azy any an-tsaha. Noho ny
fahatsapana anefa fa tsy dia mamokatra loatra io fomba fiompy io no nahatonga azy ireo
hitady paikady hafa tsaratsara kokoa. Tsy misy ny mpampiofana, toy ny tamin’ny
fambolena, fa ala tahaka hatrany no nahafahany nivoatra. Araka izany, an-kavitsiana sisa
ny olona mampihatra io fomba taloha io. Efa miroso amin’ny fanatavezana kisoa an-trano
avokoa ny ankamaroan’ireo mpiompy ankehitriny nanomboka ny taona 2009. Anisan’ny
antom-pivelomana mora ahitana làlam-barotra haingana ny fiompiana kisoa satria, ny
mponina avy amin’ireo faritra manodidina akaiky tsena ihany no mividy izany.
Tsiahivina fa tsy misy ny tsena, ka tsy ahitana mpivaro-kena ao Mahabo raha tsy amin’ny
andro fety.

Misedra olana anefa ireo mpiompy kisoa amin’izao fotoana noho ny fisian’ny aretina
mandalo vokatry ny fiovaovan’ny toetr’andro. Manginy fotsiny ny fahavoazana ateraky
ny asan’ireo mpamosavy mpisompatra, izay matetika tsy ahitana fanafana satria, ny
ankamaroan’ny ody ampiasain’ireo mpitsabo nentim-paharazana dia fady kisoa. Vokatra
izany, matetika no tojo faty antoka ireo tantsaha mpiompy.

1.4.2.3.Ny fiompiana akoho amam-borona

Azo lazaina ho manana ny lanjany tokoa amin’ireo tantsaha ao Mahabo ny akoho
amam-borona na dia heverina ho fiompiana madinika aza indraindray. Manamafy izany
ny filàn’izy ireo azy eo amin’ny fiainana andavanandro. Ohatra : raha misy marary ao an-
tokantrano na vizaka noho ny asa aman-draharaha, dia hamonoana akoho na vorona satria
mampody aina haingana izany. Raha misy tsy fahampian’ny fitaovana ao an-tokantrano
na eo amin’ny famokarana, na filàna vola maika, ny fivarotana akoho amam-borona no
hitan’ireo tantsaha ao Mahabo fa vahaolana. Farany, ampiasaina ihany koa ny akoho
amam-borona ho an’ny fomba fitsaboana nentim-paharazana mitaky fanaovan-tsorona.

43
 Izany rehetra izany no antony manosika ireo tantsaha hiompy akoho amam-borona izay
biby mora velomina rahateo. Tsy mila fikarakarana be toy ny fiompiana kisoa ary
mahalana vao mba misy aretina mahavoa ny akoho amam-borona.

1.4.3. Ireo asa fivelomana hafa

Tsy ny fiompiana sy ny fambolena ihany akory no tena iveloman’ireo mponina ao
Mahabo ankehitriny, fa ao ireo manana antom-pivelomana hafa toy ny varotra, ny
fanaovan-taozavatra sy ny fanaovana arina, izay mahatratra ny 20%n’ny mponina eo ho
eo raha tombanana.

1.4.3.1.Ny varotra
Ny tsy fisian’ny tsena lehibe fihaonana isan-kerinandro ao Mahabo amin’izao
fotoana dia tsy mahasakana ny olona tsy hiroboka amin’ny asa fivarotana. Misy, araka
izany, ireo manokatra tsena kely fivarotana enta-madinika isan-karazany ilain’ny
mponina amin’ny fiainana andavanandro. Misy ireo izay tsy mba manana toeram-
pivarotana raikitra fa miantoka ny vokatry ny fambolena sy ny fiompiana no ataon’izy
ireo ary mitondra izany mitety tanàna na toerana misy tsena lehibe.

1.4.3.2.Ny fanaovan-taozavatra
Azo lazaina ho vitsy ny olona sahy mirotsaka amin’ity sehatra ity noho ny tsy
fahampian’ny fari-pahalalana. Ny ankamaroany dia olona mpandova izay nataon’ireo
raiamandreny teo aloha, izany hoe mandimby ny asan’ireo teo aloha ka manao ho
vadin’asa ny taozavatra. Ao anatin’izany ny mpandrafitra fanaka, ny mpandrary (efa tsy
dia hita firy intsony satria lany tamingana ny herana sy ny hazondrano) ary ny mpanefy
vy toy ny angady, antsy, famaky, sns.

1.4.3.3.Ny fanaovana arina

Misy sasantsasany amin’ireo mponina no mivelona amin’ny fanaovana arina. Tsy
mba manana hazo betsaka anaovana izany izy ireny fa mividy any amin’ny olona izay
manana. Ankehitriny, anefa dia efa vitsy ireo ala sisa tavela ao an-toerana ary vitsy toraka
izany ihany koa ireo sahy mivarotra izay hazo ananany. Eo anatrehan’izany, mahatsiaro
ho sahirana ny mponina amin’ny fakana kitay hataina sy hatao arina.

Marihina fa anisan’ny miteraka olana eo amin’ny tontolo iainana ao Mahabo ankehitriny

ity fanaovana arina ity. Fongarin’ny olona hatramin’ny fakany ny hazo hanaovana arina,

44
hany ka tsy misy mitana intsony ny nofon-tany rehefa avy ny orana fa avy hatrany dia
kaohin’ny riaka, araka izao hita amin’ny sary izao :

45
Sary-03: santionany amin’ny fomba fitrandrahana ny hazo anaovana arina

Naka ny sary: LANTONIRINA Thonny Frédéric, volana jiona, taona 2014.

46
Sary-04: Maneho ny vokatry ny famongorana ny hazo hatramin’ny fakany

Naka ny sary: LANTONIRINA Thonny Frédéric, volana jiona, taona 2014.

47
Fehiny

Niaraha-nitsidika teo ny kaominina Mahabo, kaominina ambanivohitra ao

anatin’ny distrikan’Ambohidratrimo - faritra Analamanga - faritanin’Antananarivo, izay
toerana nanaovana fanadihadiana momba ny lohahevitra mosavy. Toerana manana ny
tantarany manokana ny kaominina Mahabo. Fambolena sy fiompiana no tena foto-
piveloman’ny mponina ao. Misedra olana anefa ankehitriny ireo mponina noho ny
fisian’ny mosavy. Izany indrindra no anton’izao asa fikarohana izao mba hahafahana
manadihady sy mandalina ny zava-misy ao an-toerana, ahafaha-mifanolo-tanana amin’ny
rehetra mba hanatsarana ny fari-piainan’ny mponina sy ny fifanabeazana ao an-toerana.

48
FIKAROHANA - FANADIHADIANA - FAMPAHAFANTARANA MOMBA NY
MOSAVY
Anisan’ny trangam-piarahamonina fahita sy fandre maneran-tany ny mosavy, ka tsy hay
ny tsy hiezaka hamantatra sy hanadihady ny tantarany mba ho tari-dalana amin’ny
fandalinana izay atao. Toko lehibe roa no aroso hovahavahana ato ka ny toko voalohany
no hijerena ireo tranga amam-piheverana samihafa mahakasika ny mosavy teo amin’ny
fiarahamonina ankapobeny ary ao amin’ny toko faharoa kosa no hitondrana ny
fanadihadiana mahakasika ny mosavy izay fahita sy fandre ao amin’ny kaominina
Mahabo.

2.1. NY TRANGA AMAM-PIHEVERANA SAMIHAFA MAHAKASIKA NY

MOSAVY TEO AMIN’NY FIARAHAMONINA ANKAPOBENY

Zava-misy eo anivon’ny fiarahamonina tsy zovina amin’ny maro intsony ny

mosavy. Araka ny voalazan’ireo mpikaroka tranainy36, tsy zava-baovao akory ny mosavy
fa efa nisy hatramin’ny fahagolan-tany. Saingy nisy fotoana azo lazaina ho
nampisongadina ny lazany teo amin’ny fiarahamonina. Ireny fotoana na vanim-potoana
ireny, izay mirakitra tantara tsy hay vonoina, no tafapaka ary miraikitra ao an-tsain’ny
olona, ka mahatonga azy hilaza ny mosavy ho tranga vokatry ny zava-misy, taty aoriana.
Izany indrindra no ilàna ny fandalinana, miainga amin’ny fampahatsiahivana ireo tantara
izay voarakitra an-tsoratra sy ny lovantsofina momba ny mosavy. Araka izany,
hampahafantarina sy hohadihadiana eto ireo tranga fahita sy fandre tao Afrika sy ny tany
Eorôpa ary ny teto Madagasikara, fahiny, izay tsy hihamboanay ho voajery avokoa.

Marihina fa tsy dia mitovy ny zava-nisy tany amin’ny fiarahamonina tsirairay, ka

arakaraka ny fisehony no hitondrana ny fanadihadiana. Mialoha izany, dia handeha
hofaritana aloha ny hevitry ny voambolana hoe “mosavy”.

36
MURRAY (Margaret), DELUMEAU (Jean).

49
2.1.1. Famaritana ny mosavy
Ny teny hoe “mosavy” dia navahan’ny fiarahamonina sy ny mpandinika ny
fiarahamonina malagasy tamin’ny teny hoe “vorika” izay “nilazana ny aretina
nataon’ny mpankahala ihany.” 37

Ny Bara Marovola ihany koa, araka ny hita ao amin’ny Fomba Bara, dia
manavaka ireo teny ireo, ka “ny mpamorika na mpamoriky, aminy, dia olona mikasa
hanao ratsy, manao an-dolom-po ny olona izay halany, tiany ho faty, na tiany hidiran-
doza (asiany voriky mahafaty ny haniny, na ny rano fisotrony anaty siny). Fa ny
mpamosavy kosa, na iza na iza idiram-pahasahiranana dia mahafaly azy izany. Ohatra
trano misy faty andihizany raha hariva ny andro; amin’ny andro alina dia mandihy any
am-pasana ny mpamosavy; raha misy tojo azy mandeha hariva dia ampandadiany sy
taingenany, ataony soavaly.” 38

Izany hoe mety tsy hanao ireo fomban’ny mpamosavy ireo ny mpamorika fa
mikendry izay hahavoazan’ny olona hankahalainy fotsiny. Ny hany toetra iraisan’ny roa
tonta dia ny famonoan’olona ataony amin’ny fomba miafina sy ankolaka amin’ny
alalan’ny poizina na ody. Raha izany rehetra izany no dinihina dia azo heverina fa teny
roa mitovy fa tsy sahala ny “mosavy” sy ny “vorika”, ary karazana mosavy ihany ny
vorika satria zavatra ataon’olona, mety hanimba na hahafaty. Hazavain-
dRAKOTOMALALA Malanjaona tsara mihitsy fa ny fomba fampiasana sy fiasana azy
procédé no manavaka azy satria misy mosavy tsy vorika fa ny vorika dia mosavy39.

Noho ny fahamaroan’ny fiheverana mikasika ny mosavy, dia azo lazaina ho maro

ihany koa ny famaritana mipoitra ataon’ireo mpandinika samihafa. Ho an’ny
fiarahamonina malagasy : zava-mitranga eo amin ‘ny fiarahamonina izay heveriny ho tsy
voajanahary fa vokatry ny nataon’ny olombelona ny “mosavy”, izay miteraka aretina
maro samihafa, mety hanimba na hahafaty mihitsy izay olona iantefany, noho ny herin’ny

37
RAMAROLAHY, op.cit, 1972, tak.76.
38
ELLI L., Fomba Bara, Fianarantsoa : Imprimerie St-Paul, 1999, tak.101.
39
RAKOTOMALALA, op.cit, n°14-15, 2008: « Mosavy n’est, en fait, qu’une désignation générique. Vorika
peut être synonyme à part entière de mosavy : maléfice, sortilège, poison. »

50
fitaovana ampiasain’ny mpamosavy. Hoy indrindra i Régis RAJEMISA RAOLISON ao
amin’ny Rakibolana malagasy manao hoe :

« [ny mosavy dia tsy inona fa] zavatra ataon’olona mety hanimba na hahafaty noho ny
poizina na ny herin’ny ratsy ao aminy. »40

RAMAROLAHY koa dia nitovy hevitra tamin’izany raha ity famaritana nataony ity no
dinihina:“ny teny hoe: “mosavy” dia nampiasaina tamin’ny aretina izay ninoana fa
nataon’ny olona efa malaza ho “mpamosavy”.” 41

Ho an’ny mpandinika tany amin’ny fiarahamonina hafa kosa, toy ny tany Eorôpa, tsy
mba zavatra ataon’ny olona no namaritany ny mosavy fa vondrom-pinoana iray, nisy
talohan’ny finoana kristianina. Anisan’izany ny fiheveran’i Margaret MURRAY ny
mosavy, araka ny voasoratr’i OBADIA, izay mametraka fa: “ny mosavy [ ] dia tsy inona
akory fa fitambaran’ireo vondrom-pinoana nisy talohan’ny fivavahana kristianina
niorina tamin’ny alalan’ny faminanian’ny vehivavy.”42

Misy ihany koa mpandinika sasany, tahaka izay hita tany amin’ny tranokalam-
pifandraisana, mamaritra ny mosavy ho toy izao :

«Ny mosavy dia isan’ny fomba majika ahafahana manatanteraka asa, amin’ny
ankapobeny ratsy, eo amin’ny olombelona, eo amin’ny biby fiompy na ny voly.» 43 Izany
hoe fomba feno zava-miafina, mifonofono, tsy dia fantatra mazava kanefa miteraka voka-
dratsy eo amin’ny olombelona sy/na ny foto-pivelomany. Ohatra maneho izany ny
fisian’ny aretina amin’ny tenan’ny olombelona sy ny biby fiompy, izay tsy dia fantatra
loatra ny nahatonga azy tao amin’ny tenany, ary ny faharatsian’ny vokatry ny fambolena,
sns. Araka izany, ity famaritana ity dia ahitana fiheverana mitovy amin’ny an’ny
Malagasy fa ny mosavy dia « zavatra ataon’olona mety hanimba na hahafaty. »

40
RAJEMISA RAOLISON R., Rakibolana malagasy, Fianarantsoa, 1985, tak.754.
41
RAMAROLAHY, Tahirin’ny Ntaolo, Takariva, Antananarivo, 1972, tak.76.
42
MURRAY (Margaret), tanisain’i OBADIA (L.) in La sorcellerie, Paris : Edition Le Cavalier Bleu, 2005, p.16 :
« La sorcellerie [ ] n’était rien d’autre qu’un ensemble de cultes préchrétiens (donc « paiens ») fondés sur
des divinités féminines.»
43
http://www.ensorcellement.fr/magie-noire.html: « La sorcellerie est une pratique magique en vue
d’exercer une action, généralement néfaste, sur un être humain (sort, envoûtement, possession), sur des
animaux ou des plantes (maladies du bétail, mauvaises récoltes, etc.). »

51
Tsara hosoritana fa nisy hatrany ny fiezahan’ny mpandinika samihafa hanavaka ny
mosavy amin’ny mazia, indrindra ny tany amin’ireo firenena hafa ivelan’i Madagasikara.
Kanefa rehefa dinihina ny fanavahana nataon’ireny mpandinika ireny dia hita fa toa
mitovy karazana ihany ary azo lazaina ho mifaningotra aza ny mosavy sy ny mazia,
saingy ny mosavy, hoy i OBADIA amin’ny famaritana nomeny, dia endrika iray
isehoan’ny faharatsian’ny mazia44.

Araka izany, karazana mazia ratsy ihany ny mosavy ary mifototra indrindra amin’ny
finoana ny heriny. Ny vorika kosa dia zavatra ataon’ny olombelona, toy ny mosavy ihany,
tsy dia ilàna finoana satria mifototra amin’ny herin’ny poizina ampiasain’ny mpamorika.
Marihina fa ny fomba fijery izay nananan’ny Malagasy, araka ny hita tery am-
piandohana, dia toa misy iombonany amin’ny fiarahamonina hafa, izay mbola
hofotopotorana miandalana ato : dia ny zava-nisy momba ny mosavy taty Afrika sy tany
Eorôpa ary ny teo amin’ny fiarahamonina malagasy fahiny mialohan’ny fifantohana
manokana amin’ny ao Mahabo izany.

2.1.2. Ny tranga amam-piheverana mahakasika ny mosavy taty Afrika

Zava-nisy fahiny no itodihana ka tsara raha asiana fanoritsoritana fohy ny momba
an’i Afrika satria mifamatotra amin’ny fiarahamonina hatrany ny tantara sy ny toerana
misy azy.

2.1.2.1.Fanoritsoritana fohy ny momba an’i Afrika

Tany be midadasika ahitana firenena maro aty atsimon’i Eorôpa i Afrika. Azo
lazaina ho manana ny mampiavaka azy na eo amin’ny lafiny jeôgirafika na eo amin’ny
lafiny tantara. Tsy àry ho voatanisa eto ny antsipirihany momba izany, ka fanoritsoritana
ankapobeny ihany no ataonay eto.

Raha ny lafiny jeôgirafika45, tany be iray tsy mivaky i Afrika, nefa ahitana
fizaram-paritra manaraka ny vazan-tany : Afrika Andrefana, Afrika Atsinanana, Afrika
Afovoany, Afrika Avaratra ary Afrika Atsimo. Ahitana ny tany efitr’i Sahara, izay
anisan’ny tany efitra lehibe indrindra eo amin’izao tontolo izao, satria manana velarana

44
OBADIA L., op.cit, p.14: « (…) la magie et la sorcellerie sont quasiment de même nature : la seconde
est surtout vue comme une forme singulière offensive et néfaste de la première. »
45
EMMANUEL F, Dictionnaire Hachette encyclopédique, Paris : SPADEM, 2001, p. 22.

52
10.000.000 km2 ary mandrakotra firenena maro amin’ny tapany avaratr’i Afrika iny. Ara-
bolon-koditra, ahitana sokajy maromaro ny mponina : dia ny fotsy hoditra izany, ny
mainty hoditra, ny mavo hoditra ary ny mena hoditra, fa ny mainty sy ny fotsy no hita
tena nisongadina ao. Ny ankamaroan’ireo firenena mandrafitra an’i Afrika dia zanatany
avokoa ary samy manana ny fiteniny avy ny isam-pirenena.

Raha ny lafiny tantara46, voaporofon’ireo arkeôlôgy ny maha tany nipoiran’ny

olombelona voalohany an’i Afrika noho ny fahitan’izy ireo ny taolambalon’i Lucy tany
Hadar (Ethiopie) tamin’ny taona 1976, izay olona niaina tany amin’ny 3,5 tapitrisa taona
talohan’i Kristy. Anisan’ny tena nisongadina teo amin’ny tantaran’i Afrika ihany koa ny
fisian’ny fitrandrahana ny andevo, izay nampiroborobo ny varotra telo lafy47 nandritra ny
taonjato maro. Izany hoe teo anelanelan’ny taona 700 sy ny taona 1800.

Izay zava-nisy ara-tantara sy jeôgirafia izay, raha tsorina, dia misy ifandraisany
tamin’ny resaka mosavy satria, ny tranga rehetra miseho ao anatin’ny fiarahamonina dia
miankina amin’ny toerana na faritra misy ilay fiarahamonina sy ny tantarany, ny fisehony
sy ny fiheverana azy. Mitarika antsika avy hatrany hiroso amin’ny famakafakana ny
fiheverana ny mosavy, ny karazany, ny antom-pisiany sy ny vokany ary ny fiatrehan’ny
fiarahamonina azy izany.

2.1.2.2.Ny fiheverana ny mosavy taty Afrika

Ny fikarohana nataon’ireo mpandinika sasantsasany taty Afrika dia nahatsapana fa misy
ifandraisana amin’ny rafi-piarahamonina sy ny fiainan’ny olona tsirairay ao anaty
fiarahamonina ny mosavy. I EVANS-PRITCHARD, ohatra, dia nahatsikaritra tamin’ny
famotopotorana nataony tany amin-dry zareo Azande fa :

“Ny finoana ny mosavy eo amin’ny fiainam-piarahamonina dia mifandray akaiky

amin’ny rafitra sy rohim-pihavanana eo anivon’ny fianakaviana, indrindra amin’ny
alalan’ny fomba amam-panaon’ny famaliana faty.” 48

46
EMMANUEL F, op. Cit, p.23
47
Ny « Varotra telo lafy » eto, dia ilazanay ny « commerce triangulaire.»
48
EVANS-PRITCHARD E., Sorcellerie, oracles et magie chez les Azandé, Gallimard, 1972, 1937, p. 129 : « Les
croyances de sorcellerie dans la vie sociale sont étroitement liées au système de parenté, en particulier
par l’intermédiaire des coutumes de vengeance. »

53
 Izany hoe ny lafiny fifandraisana no tian’ny mpanoratra tsindriana eto satria
voalaza mantsy fa any amin’ny fiarahamonin-dry zareo Azande, tsy mba manana
fifandraisana ara-piarahamonina amin’ny olona ivelan’ny fianakaviany ny vehivavy.
Noho izany, ny ahiahiny amin’izay mety ho namosavy azy dia mipetraka amin’ireo
manodidina azy sy ny vadiny na ny olon-kafa ivelany. Ny fomba ahafantaran-dry zareo
Azande ny mpamosavy dia tsy inona fa ny fanatonana mpanao ôrakla. Tsy mijanona
amin’izay anefa izy ireo fa raha vao fantany avy hatrany ny mpamosavy azy dia lasa
indray izy ireo manatona mpanao mazia mba hahafahany mamaly faty io fahavalony io.

Amin’ny ankapobeny, olona telo samihafa no voalaza fa manao ireo raharaha ireo
: dia ny mpamosavy, ny mpanao ôrakla ary ny mpanao mazia izany. Antsoina hoe
“thakatha” ny mpamosavy, izay tsy mihevitra afa-tsy ny hanimba, hanakorontana ary
hamono amin’ny fomba ankolaka ireo mifandrafy aminy. Ny mpanao ôrakla kosa no
antsoina hoe “sangoma”. Mamantatra ny aretina mpahazo ny olona, manambara ny ho
avy sy izay olona namosavy ary milaza zavatra tsara tsy ampoizina indraindray no tena
asany. Ny fahatelo farany dia ny mpanao mazia, fantatry ny rehetra ao Afrika amin’ny
hoe “inyanga”. Izy io no mpitsabo, mpanala ny ody ratsy rehetra mipetraka amin’ny
marary ary manome izay ody ilainy; afaka mamaly faty ihany koa ilay mpamosavy
fantatry ny mpanao ôrakla49.

Izany fihetsika mitsimbalivaly hita taratra eo amin’ny mpamosavy sy ny mpanao

ôrakla ary ny mpanao mazia izany no nahatonga an’i EVANS-PRITCHARD nanamarika
fa :

49
http://fr.wikipedia.org/wiki/Sorcellerie: « La thakatha est habituellement traduit comme la « sorcière »,
et est considérée comme un personnage malveillant qui pratique sécrètement afin de nuire à autrui. Le
sangoma est un devin, parfois un diseur de bonne aventure, dont les services sont requis pour détecter
la maladie, prédire le futur, voire identifier le coupable d’un méfait. Il a également quelques notions de
médecine. Enfin, l’inyanga est souvent traduit par le terme guérisseur (…). La tâche de l’inyanga est de
conjurer le mauvais sort et de fournir à ses clients les gris-gris nécéssaires ».

54
“Maneho fitambaran-javatra mirindra50 nefa mifamahofaho eo amin’ny finoana amam-
pomba, ny mosavy sy ny ôrakla ary ny mazia, ka tsy misy heviny raha tsy miara-
asongadina izay fifampiankinany51.”

Araka izany, ny fisian’ny mosavy no mampisy dikany ny ôrakla sy ny mazia eo

amin’ny fiarahamonina. Raha tsy misy ny mosavy dia azo heverina fa tsy misy ihany koa
ny ôrakla sy ny mazia satria, ny fisian’ny mpamosavy no mampisy ny olona manohitra
sy miezaka mamongotra ny mosavy.

“Tsy misy fiarahamonina ahitana mpamosavy izany, nefa tsy misy mpankahala ny asany,
na ny mifamadika amin’izay” 52, hoy Eric de ROSNY.

Izany hoe tsy misy mihitsy fiarahamonina eto ambany masoandro manaiky be
fahatany ny asan’ny mpamosavy. Tsy maintsy misy ao anatin’ny fiarahamonina iray ny
mpisambotra/mpanohitra ny mpamosavy.

2.1.2.3.Ny karaza-mosavy fahita ao Cameroun, firenena iray aty Afrika

Ahitana karaza-mosavy maro aty Afrika, saingy ny tranga iray fahita sy fandre ao
Cameroun ihany no arosonay eto satria, ny zava-misy ao an-toerana momba ny mosavy
dia saika fahita manerana an’i Afrika. Araka ny fanadihadiana nataon’i Eric de ROSNY,
pretra katôlika nanao fikarohana tany amin’io firenena io, karazana mosavy tena malaza
ao Cameroun efa hatramin’ny ela mihitsy ny “ekong” izay antsoina koa hoe “sorcellerie
de vente” sy ny “sorcellerie dans l’eau” na “sorcellerie du caiman”, araka ny
voalazan’io pretra io.

 Ny “ekong”
Ny “ekong” dia karazana mosavy fampiasa amin’ny varotra, ka ny varotra olona no tena
nampiasan’ireo mponina sasantsasany tao Cameroun izany. Marihina fa nahitana

50
“Fitambaran-javatra mirindra” no nandikan’i P. Adolphe RAZAFINTSALAMA ny voambolana frantsay
hoe « système », izay nindraminay etoana. Nalaina tao amin’ny Tari-dàlana ho enti-manadihady ny
fiaraha-monina Ntaolo, Antananarivo, 1995, tak.80.
51
EVANS-PRITCHARD E., op.cit, 1937, p. 125 : « la sorcellerie, les oracles et la magie forment tout un
système complexe de croyances et de rites, qui n’a de sens que lorsqu’on les considère comme parties
interdépendantes d’un tout.»
52
ROSNY de Eric, op.cit, p.107 : « On ne connait pas de société comprenant des sorciers sans des anti-
sorciers et inversement. »

55
fivoarana lehibe teo amin’ity karazana mosavy ity. Fahiny mantsy dia anarana niantsoana
fikambanana iray nivondronan’ireo mpivarotra sy ny olona mpanankarena eo amin’ny
fitondrana ary ny filoham-pianakaviana ny « ekong »; izy ireo ihany no nanana fahefana
hampihatra azy tamin’izany. Ankehitriny kosa, ny “ekong” dia efa azon’ny olon-drehetra
hatao ary noho izay falalahana eo amin’ny fanaovana azy izay dia niharatsy hatrany ny
endriny teo anivon’ny fiarahamonina53.

Manamafy ny fisian’ity karazana mosavy ity ny fisian’ny varotra andevo tao Afrika
fahiny, satria anisan’ny fitaovana nampiasain’izy ireo izany mba hahafahany mifehy izay
azo babo, ankoatra ny fitaovam-piadiana azo tamin’ny takalo. « Hatramin’izao vanim-
potoana ankehitriny izao anefa, hoy i Eric de ROSNY, dia mbola misy hatrany izay
fivarotan’olona izay ao Cameroun, indrindra raha vao misintaka kely ny renivohitra.» 54

Toy izao raha fintinina ny voalazan’ny mpitsabo iray monina any an-toerana, sendra ity
pretra ity, momba ny tekinika fanaovan’ny mpamosavy ny “ekong” :

«Izay olona hamono anao dia manamboatra saribakoly iray izay mitovy tanteraka
aminao. Raisiny iny saribakoly iny avy eo ka anaovany fombafomba toy ny fanao amin’ny
olona maty ary aleviny. Fongarin’io mpamono anao io indray ilay saribakoly avy eo,
entiny any amin’izay olona nividy anao ianao ka ho mpiasa manomboka amin’io fotoana
io. »55

53
De ROSNY (Eric), op.cit, p. 92: « Autrefois l’ekong était le nom d’une association qui regroupait les
commerçants, les notables et les chefs. Elle représentait en somme la classe opulente. [ ] De nos jours,
l’ekong évolue. Il n’est plus l’apanage des grosses fortunes, mais se trouve à la portée de tous. Il se
démocratise. Par le fait de sa généralisation, il inquiète davantage, monte dans la hierarchie des horreurs
et se trouve aussi réprouvé maintenant que les autres pratiques de sorcellerie.»

54
De ROSNY (Eric), Les yeux de ma chèvre, Paris : Plon, 1981, p. 90 : « La vente des hommes, ça existe
encore aujourd’hui. [ ] Si on va derrière la ville, on trouve des gens vendus.»
55
De ROSNY (Eric), op.cit, p. 90-91: « On prend ton nom, tu vas mourir. Ceux qui te tuent achètent quelque
chose qui te ressemble parfaitement. On prend ta forme, on fabrique une sorte de grande poupée. Ça te
ressemble comme une photo. C’est là sur le lit et tout le monde pleure. Mais toi, tu es à côté et tu vois
tout. On t’a mis quelque chose sur la bouche et tu ne peux parler. Tu es comme un chien obéissant à un
maître qui l’a tué. Et la famille va enterrer ta copie conforme, en croyant qu’elle t’a enterré. Après
l’enterrement, les gens de l’Ekong viennent avec leurs gris-gris, (te déterrent) et enlèvent ta forme avec
tous les habits. Le cercueil reste vide. On t’amène chez celui qui t’a acheté, (on te reconstitue) et à dater
de cet instant tu travailleras pour lui comme manoeuvre. »

56
 Izany hoe ny fombafomba rehetra voalaza eto dia mahatonga ilay olona
ampiharana ny « ekong » tsy ho tompon’ny tenany. Tsy afaka miteny na manohitra fa
manaraka izay andidian’ny tompony. Toy ny alika mihitsy moa no filazany azy eto. Izay
no manamarina fa mbola misy ny fanandevozana ao Afrika ary tsy ao an-toerana ihany
fa eo amin’ny tontolo maneran-tany mihitsy satria, ny fanondranana olona an-tsokosoko
ho any ivelan’ny fireneny toy izay fandre matetika eto Madagasikara dia anisan’ny
endrika iray isehoan’ny fanandevozana.

 Ny « sorcellerie dans l’eau »

Ny « sorcellerie dans l’eau » na « mosavy an-drano », indray, raha adika tsotsotra,
dia toy izao manaraka izao ny momba azy, araka ny tatitra nataon’i Eric de ROSNY ihany
:

« Hanina ao am-bava tahaka ny hena ianao: hena iray mihinana hena iray. Ity no mosavy
mahery vaika indrindra raha ampitahaina amin’ny hafa, dia ny mosavy an-drano izany,
izay mitovy amin’ny mamba. [ ] Mbola miaina ianao, mandeha. Saingy mahatsapa
fanaintainana tsikelikely, manomboka miteny malefaka tsikelikely, avy eo entina any
amin’ny hôpitaly ary tsy mahafantatra na inona na inona intsony »56.

Izany hoe tsy mba hita soritra avy ety ivelany ny antsoina hoe « sorcellerie dans l’eau »
fa mikiky tsikelikely ny olona voany : tahaka ny voay hoy ny filazan’ilay mpitsabo azy.
Vokatr’izany, efa tonga any amin’ny tsy fahatsiarovan-tena vao mety ho fantatra ny
fisiany. Raha aty Madagasikara, dia heverina ho karazana vorika an-kanina ity antsoina
hoe « sorcellerie dans l’eau » ity. Izany hoe zavatra misy poizina na ody ratsy nataon’ny
mpamorika, antsoina koa hoe mpamosavy, tafiditra amin’ny vatan’ny olona iray izay
nokendreny. Mbola hovahavahana misimisy kokoa ny momba izay vorika izay aoriana,
fa andeha hojerena manaraka eto indray ny antom-pisian’ireo karazana mosavy sy ny
vokany teo amin’ny fiarahamonina.

56
De ROSNY (Eric), op.cit, p. 91: « On te mange dans la bouche comme la viande : une viande mange une
autre viande. C’est une sorcellerie qui est plus forte que tout, c’est la sorcellerie dans l’eau, celle du
caiman. [ ] Tu continues à vivre, à marcher. Mais tu sens un peu de douleur, tu te mets à chanter
doucement comme ça, puis on te mène à l’hopital, tu n’arrives pas à comprendre. »

57
1.1.2.4. Ny antom-pisiany sy ny vokany teo amin’ny fiarahamonina

Antony lehibe roa no voalaza ho nahatonga ny olona tao Afrika, indrindra ny tao
Cameroun, nanao ireo karazana mosavy ireo: voalohany, mba hahafahana mitady vola sy
manangon-karena57. Faharoa, mba hahafahana misompatra na mamono mihitsy ireo
mifandrafy amin’ny tena58. Matetika ny olona manao ny fisomparana dia heverina ho
olona tsy dia mahay miara-monina amin’ny hafa, mitokantokana, manan-kilema, boka
ary ny vehivavy mananon-tena eo amin’ny fiarahamonina59. Marihina fa ny “ekong” dia
mifandraika indrindra amin’ny resaka harena sy vola, izay zavatra imatimatesan’ny
olombelona fatratra. Tsy afaka ny hahazo ireo anefa izy raha tsy manana tetika sy paika
efa voavolavola. Etsy ankilan’izay, sarotra ny mifanatrika amin’izay mifandrafy amin’ny
tena. Mety ho goavana na manana hery lehibe izy, ka ny hany vahaolana hitan’ny
mpisompatra dia ny famelezana azy an-kolaka amin’ny alalan’ny famosaviana.

Vokatra izany, maro ny nanan-karena fahiny tamin’ny fanaovana “ekong”, fa

maro toraka izany ihany koa ireo nizaka fahavoazana toy ny aretina, ny korontana ary ny
fahafatesana noho ny “sorcellerie dans l’eau” tany Cameroun.

Tany amin’ireo firenena afrikanina hafa toy ny “tany Angola, ohatra, dia
nametraka olana goavana teo amin’ny fampandrosoana ara-piarahamonina sy ara-toe-
karena mihitsy ity resaka mosavy ity.

Tany Ouganda indray, ny fanaovan-tsorona olona no tena lafy ratsiny. Ireo zaza
mbola tsy maoty no tena lasibatra tamin’izany satria vonoin’ireo mpamosavy ary
alain’izy ireo ny taovany hanaovany ody izay antsoiny hoe “gris-gris”.

Ary araka ny voalazan’ny mpandinika iray voatanisan’ny

http://www.ayaas.net/carnet/croyance/sorcier.php, maro be ireo fomba amam-panao sy
soa toavina no potika noho ny fisian’ny mosavy. Tsy mipetraka amin’ny toerana tokony

57
De ROSNY (Eric), op.cit, p. 92: « L’ékong est donc lié à la richesse et à l’argent. »
58
LEVY (Isabelle), Croyances & Laicité : guide pratique des cultures et des religions, Paris : ESTEM, 2002,
p.341: « L’un des causes originelles de la maladie en Afrique traditionnelle est la vengeance humaine. »
59
Encyclopaedia Universalis, Paris, 1985, p.1186 : « Les sorciers sont réputés gens tristes et peu sociables,
(...) les infirmes et les lépreux, les vieilles femmes seules à la charge de la communauté. »

58
hisy azy intsony ireo soatoavina, hany ka ny ankabeazany dia ampangaina ho asan’ny
devoly”60.

1.1.2.5. Ny fomba niatrehan’ny fiarahamonina azy

Maro ny fomba nentin’ny mponina taty Afrika niatrika ny mosavy. Anisan’izany

ny fampinomana, ny fanatsobohana ny tanana ao anaty vilany feno menaka na rano
mangotraka ary ny filelafana vy mahamay. Manamafy izany ny voalazan’i Denise
PAULME ao amin’ny Encyclopaedia Universalis. Hoy izy :

“Sarotra ny mamantatra izay fomba nampiharina tamin’ireo olona voampanga

tamin’ny resaka famosaviana fahiny. Ireo fomba fisedrana henjana nampiharina
tamin’izany mantsy dia efa nofoanan’ny mpanjanantany avokoa. Ny fomba fisedrana
amin’ny alalan’ny poizina, miompana indrindra amin’ny finomana fanafody ka izay
mahaloa dia sokajiana ho tsy meloka. Afaka mangataka ny fampiharana io fomba io
amin’ny tenany ny voampanga mba hanaporofoany ny fahamarinany. Matetika, rehefa
tsy mahaloa ny fanafody nosotroina izy, dia miaiky ary dia mitebiteby ny amin’ny
famonoana azy. Ny zavatra ampiasaina amin’io fisedrana io any Afrika andrefana dia ny
hoditry ny hazo antsoina hoe “tali”, izay misy poizina “alcaloïde”. Ny fisedrana hafa
dia miompana amin’ny fanatsobohana ny tanana ao anaty rano na menaka mangotraka,
fandehanana eny ambonin’ny vainafo na filelafana vy izay nodorana ho mena
mivaivay”61.

Raha ireo zavatra voalazan’ny mpanoratra ireo no dinihina, azo lazaina fa tsy dia
nifanalavitra tamin’ny fomba fitsarana taty Madagasikara ny fomba fisedrana ireo

60
http://www.ayaas.net/carnet/croyance/sorcier.php: « Ce phénomène de la sorcellerie engendre la
dégradation des moeurs dans la société africaine d’aujourd’hui : il n’y a plus de partage spontané car tout
le monde a peur d’être ensorcelé. (...) La sorcellerie n’est qu’un exemple qui montre qu’il faut restituer
certaines valeurs des sociétés africaines à leur juste place. Ces valeurs, pour la plupart, ont été longtemps
diabolisées et cela est ancré dans le subconscient des Africains eux-mêmes.»
61
Encyclopaedia Universalis, Paris, op. cit, 1985, p.1186 : « Il est difficile de savoir comment étaient traités
les individus jugés coupables de la sorcellerie au temps où les autorités tribales ne subissaient aucune
contrainte externe. Les épreuves sévères auxquelles ils étaient soumis ont été partout abolies par les
puissances coloniales. Le procédé le plus souvent décrit est l’épreuve du poison, qui consiste à boire une
médecine qu’un innocent est censé vomir. L’accusé pouvait réclamer l’épreuve pour prouver sa bonne
foi. Souvent, quand il ne parvenait pas à vomir, il avouait, effrayé par la perspective de mourir. La
substance utilisée couramment pour cette épreuve était en Afrique Occidentale l’écorce du tali
(Erythrophlaeum guineense), qui contient un alcaloide toxique. D’autres épreuves consistaient à plonger
le bras dans de l’eau ou de la graisse bouillante, à marcher sur des braises ou à lécher un fer rouge. »

59
voampangan’ny fiarahamonina ho mpamosavy taty Afrika. Taty Madagasikara mantsy
dia voalaza fa nisy fampinomana, tsobo toy izany koa, izay mbola ho hitantsika aoriana
kely.

Anisan’ny fomba nentin’ny mponina tao Afrika niatrika ny mosavy ihany koa ny
fanatonana mpanao ôrakla sy mpanao mazia, araka izay efa voalaza tao amin’ny 2.1.2.2,
takila 46. Ireo olona ireo (sangoma sy inyanga) no nitokisany fa hahavaha ny olany
momba ny mosavy. Voalaza fa ao anaty vondrom-pinoana iray no misy azy ireo ka raha
tsy miditra ho mpikambana tsy afaka ny hahazo fiarovana manoloana ny mosavy. Araka
izay voatanisan’ny http://www.ayaas.net/carnet/croyance/sorcier.php: “na tonga niely
patrana nanerana an’i Afrika aza ny fivavahana kristianina taty aoriana, dia azo lazaina
ho tsy nahafoana ny fisian’ny mosavy izany sady tsy tena nahavaha ny olan’ny mpino
ihany koa satria vao mainka aza nihanahazo vahana hatrany ny asan’ny mpamosavy tao
Afrika. (...) Na dia teo koa aza ny firoboroboan’ny fampianarana sy ny fanapariahana ny
fahalalana vaovao vokatry ny siansa, mbola hita taratra ao amin’ny olona hatrany ny
finoana ny amin’ny fisian’ny mosavy, izay midika fa tsy mbola foana akory ny mosavy ao
Afrika”62.

Azo lazaina araka izany fa efa mifantsika tanteraka any an-tsain’ny olona ny
finoana ny mosavy ka sarotra ny hamafa izany ao aminy. Izany dia midika fa mbola tena
ady sarotra tokoa ny fanafoanana ny mosavy ao Afrika na dia eo aza ny fidiran’ny
fandrosoana avy ety ivelany. Ny hany vahaolana farany hitan’ny firenena sasany ao
Afrika ankehitriny, ohatra, mba hamongorana ny mosavy dia ny fananganana didy aman-
dalàna mandrara izany. Anisan’izany izay hita any Cameroun amin’izao fotoana izao,
araka ny lalàna laharana faha-67-LF-1 ny 12 jiona 1967, toko faharoa, andininy faha-251
fa misy ny lamandy sy sazy an-tranomaizina ampiharina amin’izay tratra mamosavy63.

62
http://www.ayaas.net/carnet/croyance/sorcier.php: « Certes l’église se montre inefficace dans sa lutte
traditionnelle contre ce fléau qu’est la sorcellerie africaine, ce phénomène étrange, mélange de pratiques
occultes et de rituels maléfiques qui sévit en Afrique. (...) Malgré le développement de l’instruction et la
diffusion du savoir moderne, la croyance dans la réalité de la sorcellerie reste très tenace. »
63
http://fr.wikipedia.org/wiki/Sorcellerie: « par exemple, au Cameroun, la loi n°67-LF-1 du 12 juin 1967,
chapitre II, l’article 251 du Code Pénal réprime les pratiques de sorcellerie en ces termes : « Est puni d’un
emprisonnement de deux à dix ans et d’une amende de 5000 à 100000 francs celui qui se livre à des
pratiques de sorcellerie, magie ou divination susceptibles de troubler l’ordre ou la tranquillité publique,

60
 Hita araka izany fa tena sazy henjana tokoa no miandry ireo izay tratra mamosavy
any Cameroun. Kanefa azo lazaina fa tena nahafoana ny mosavy ao Cameroun tokoa ve
ny fametrahana izay lalàna izay? Ny fanadihadiana atao eo anivon’ny fiarahamonina no
afaka mamaly izany fanontaniana izany fa handeha hiampita any Eorôpa indray isika mba
hahalalana izay zava-nisy momba ny mosavy tany.

2.1.3. Ny tranga amam-piheverana mahakasika ny mosavy tao Eorôpa

Nambaran’i Bernard VALADE ao amin’ny Encyclopeadia Universalis, fa ny
fanenjehana ireo izay noheverina ho mpamosavy no tena nanamarika ny fandalinana
momba ny mosavy tao Eorôpa64. Izany hoe tsy dia voafaritra mazava ny amin’ny antony
nahatonga ny mpamosavy hanao ny asa ratsiny, fa ny zava-misy eo amin’ny
fiarahamonina no avy hatrany dia nanenjehana azy ireo. Voalaza fa nandritra ny fotoana
maharitra no nisian’io fanenjehana io : teo anelanelan’ny taona 476 taorian’i Jesoa Kristy
sy ny taona 1789. Ara-tantara, vanim-potoana lehibe roa no nolalovan’ny firenena
eorôpeanina teo anelanelan’ireo taona ireo : dia ny “Moyen-Age” sy ny “Temps
Modernes” izany65. Handeha hotsiahivina fohy eto ny momba izany.

2.1.3.1. Fampahatsiahivana fohy ny vanim-potoana “Moyen-Age” sy ny “Temps

Modernes”
Anisan’ny nampiavaka ny « Moyen-Age »66 (476-1492) ny fisian’ny
fitondran’ireo tompomenakely, ny fisian’ny rafitra nametraka azy ireo ho saranga
ambony indrindra teo amin’ny fiarahamonina, arahin’ny mpitondra fivavahana sy ny
miaramila mpiady ary ny vahoaka tsy mandady harona. Izany rafitra izany no ambaran’ny
mpanoratra sasany ho rafi-piarahamonina idealy tamin’izany fotoana. Azo lazaina ihany

ou de porter atteinte aux personnes, aux biens ou à la fortune d’autrui même sous forme de
rétribution ». »
64
Encyclopaedia Universalis, Paris, op. cit, 1985, p.1187 : « L’étude, l’interprétation, la compréhension de
la sorcellerie européenne ont été profondément marquées par la répression. »
65
WEBER Eugen, op.cit, 1986, p. : « Entre 476 et 1492, l’Europe traverse deux grandes périodes: le
Moyen-Äge et les Temps Modernes. »
66
WEBER Eugen, Une histoire de l’Europe : De la Renaissance au XVIIIe siècle, Paris : Fayard, tome I, 1986,
p. 16-17 : « Le Moyen-Äge avait élaboré une structure sociale idéale qui se composait « des hommes pour
la prière, des hommes pour la guerre et des hommes pour le travail ». (...) Au dessus de ces trois ordres
se tenait le roi. (...) Pendant tout le Moyen-Äge, certains chrétiens (...) dénonçèrent l’abus des indulgences
et de l’absolution. La foi chrétienne divisa désormais les hommes.»

61
koa anefa ho vanim-potoana nisian’ny fanararaotana nataon’ireo mpitondra fivavahana
teo anivon’ny eglizy katôlika romana ka nahatonga ny fisintahan’ireo mpino sasany.

Ny “Temps Modernes”67 (1492-1789) indray dia azo lazaina ho vanim-potoana

lehibe nirosoana tamin’ny fiovana sy fanovana. Izany hoe nanomboka teo no nisian’ilay
hoe fahaterahana vaovao na “renaissance”. Nisy, araka izany, ny fivoarana teo amin’ny
lafiny maha olona, hairaha, siansa ary nipaka hatrany amin’ny lafiny finoana amam-
pivavahana.

2.1.3.2. Ny anton’ny fanenjehana ireo noheverina ho mpamosavy

Samy nanana izay noheveriny ho antony tokony hanenjehana ny mpamosavy ny

isam-pirenena tany Eorôpa nandritra ny vanim-potoanan’ny “Moyen- Age” sy ny “Temps
Modernes”. Maro be tokoa ireo antony ireo ary tsy ho voatanisa eto avokoa saingy azo
aravona ho roa lehibe, araka izay voatanisa ao amin’ny http:// echange-
spirituel.kazeo.com/la-sorcellerie/la-sorcellerie-européenne,a1080130.html :

 Ny antony lehibe voalohany nahatonga ny fanenjehana dia “ny fiheverana

ny mpamosavy ho mpanisy poizina ny lava-drano, ny loharano, ny biby fiompy sy ny
sakafo, na mampahatonga izany ho tsy azo hanina ; ny fiheverana ny mpamosavy ho
manidina eny amin’ny habakabaka amin’ny alalan’ny kifafa, manisy ody ratsy ary
mampahatahotra sy mampisy korontana eo amin’ny fiarahamonina”68.

Tany Italia, ohatra, ny mpamosavy antsoina hoe “stregoni” dia natahoran’ny

mponina fatratra satria, tsy mba ny fanoherana ny fampianaran’ny fiangonana no
niampangana azy ireo fa ny fanimbana ny vokatry ny tantsaha sy ny famorehana ny
ankizy madinika69. Izany hoe raha ratsy ny vokatra amin’ny taom-pambolena iray na misy

67
WEBER Eugen, op.cit, 1986, p. 54: « L’âge nouveau c’est-à-dire le Temps Moderne (...) parlait de division
et de multiples réformes: politiques, réligieuses, sociales et intellectuelles. Il nous semble que ce terme
définit bien une époque de changement, de découvertes et, effectivement, de rennaissance.»
68
http:// echange-spirituel.kazeo.com/la-sorcellerie/la-sorcellerie-européenne,a1080130.html : « Les
sorciers et sorcières européens furent généralement supposés empoisonner les puits, les sources, le bétail
et la nourriture, ou de la rendre immangeable, voler dans l’air à l’aide d’un balai, jeter des sorts maléfiques
et répandre la peur et le chaos dans les communautés. »
69
ELIADE M., Occultisme, sorcellerie et modes culturelles, Gallimard, 1978, p.101 : « Les stregoni n’étaient
pas accusés de crimes habituels contre l’enseignement de l’Eglise ; on ne leur imputait que la destruction
des récoltes et l’envoûtement des enfants. »

62
zazakely maromaro maty misesisesy, dia noheverin’ny mponina tao Italia ho ny asan’ireo
mpamosavy no nahatonga izany.

Tany Romania indray, ny mpamosavy antsoina hoe “strigoï”dia noheverin’ny

mponina tao an-toerana ho manana hery mihoatra ny voajanahary, ka afaka miditra
amin’ny trano mihidy sy milalao amin’ny biby masiaka ; mahatonga areti-mandringana
eo amin’ny olona sy ny biby fiompy ; afaka mampanaiky ny olona, ny haintany ary ny
orana ; mitery ny rononon’ny ombivavy ary indrindra indrindra manisy ody ratsy70. Izany
hoe heverina ho mitera-doza eo amin’ny fiarahamonina ny fisian’ny stregoï raha ireo
asany ireo no dinihina.

Hita araka izany fa tena fahavalon’ny fiarahamonina tokoa ny mpamosavy ho an’ny

firenena eorôpeanina, ka nisy ny fanenjehana ireo nahiahiana ho mpamosavy. Araka ny
voatanisa ao amin’ny http://fr.wikipedia.org/wiki/Chasse_aux_sorci%C3%A8res : “Tsy
mba fitsarana toy ny any amin’ny tribonaly no miandry ireo heverina ho mpamosavy
tamin’izany, fa valifatin’ny besinimaro, fitsaram-bahoaka : (...) aolana, ampinomina,
kapohina, alentika any anaty rano na ahantona, dorana”71.

Izany hoe tsy fitsarana mijery ny marina sy ny diso ara-drariny fa fitsarana manome rariny
ny mpiampanga ary manome sazy ny voampanga, fitsarana maneho hatezerana ka avy
hatrany dia mihatra amin’ny aina.

 Ny antony lehibe faharoa nahatonga ny fanenjehana dia “ny fiheverana

ny mpamosavy ho mpanohitra ny fahefan’ny fiangonana kristianina satria, mandà an’i
Jesoa sy ny sakramenta, mivoaka alina ary manao fombafomba amin’ny demony izay

70
ELIADE M., op.cit, 1978, p. 106: “Les strigoï (...) on les dotés de pouvoirs surnaturels ; par exemple, ils
peuvent entrer dans les maisons verrouillées, jouer impunément avec des loups et des ours. (...) Ils
provoquent des épidémies chez les hommes et le bétail, (...) amènent des sécheresses en subjuguant la
pluie, tirent le lait des vaches et, surtout, jettent le mauvais sort. »
71
http://fr.wikipedia.org/wiki/Chasse_aux_sorci%C3%A8res: « (...) Le « sorcier » supposé est perçu
comme n’importe quel criminel, donc poursuivi et condamné comme tel. Le plus souvent, il ne s’agit pas
d’un procès devant un tribunal, mais simplement d’une vengeance collective, d’un lynchage populaire.
(...) On le violente, on le soumet à une « ordalie », on le tue sommairement par bastonnade, noyade ou
pendaison – rarement par bûcher. »

63
nalaina tahaka tamin’ny fomban’ny fiangonana, manaja ny mpanjakan’ny haizina mba
hahazoana hery na fahefana”72.

Teo amin’ny tantaran’ny fiangonana, voalaza fa tany amin’ny faran’ny taonjato

faha-XII dia nanorina ny fitsarana ho an’ny fiangonana katôlika manokana, izay
nantsoina hoe “Inquisition” ny papa Grégoire IX ho fanoherana ireo mpampiely
fampianaran-diso na “hérétiques”. Tsy mbola nisy tamin’io fotoana io ny fanenjehan’ny
fiangonana ireo noheverina ho mpamosavy. Taty amin’ny taona 1326, dia nivoaka ny
taratasin’ny papa mitondra ny lohateny hoe Super Illius Specula, izay namaritra ny
mosavy ho toy ny fampielezana fampianaran-diso. Vokatr’izany, lasa nandray anjara
tamin’ny fanenjehana ireo noheverina ho mpamosavy ihany koa ny fiangonana. Izany
fanenjehana izany dia voalaza fa nanomboka ny taona 1484, taona nivoahan’ny
taratasin’ny papa Innocent VIII, izay nanome alalana ny fanenjehana ny mpamosavy73.

Raha zohina ny tantara, tany amin’ny taonjato fahefatra tany no efa nisy
fanenjehana ireo mpanao mazia nataon’ireo amperora kristianina74, araka ny voalazan’i
J. DELUMEAU. Marihina fa ny mpanao mazia tamin’izany fotoana dia nampitovian’ny
olona tamin’ny mpamosavy ihany. Nihamafy hatrany io fanenjehana ny mpamosavy io
taty aoriana, izany hoe teo anelanelan’ny taonjato faha-XVI sy ny taonjato faha-XVII ary
tsy nifarana raha tsy taty amin’ny taonjato faha-XVIII, izay vanim-potoana nisian’ny
fivoarana teo amin’ny fiangonana. Araka ny fiheveran’ireo kristianina mantsy dia finoana
paianina na “païenne” no nisy tamin’izany satria araka ny tsangan-kevitry ny fiangonana
dia tsy misy olona manana fahefana ka afaka mibaiko ny demony izany. Noho izany, dia

72
http:// echange-spirituel.kazeo.com/la-sorcellerie/la-sorcellerie-européenne,a1080130.html : «(...) Les
sorciers et sorcières furent accusés de renier Jesus et les sacrements, de se rendre au sabbat – assemblée
nocturne où ils étaient supposés exécuter des rites diaboliques, parodies de messes ou d’offices de
l’Eglise, d’y vénérer le « prince des ténèbres », afin d’obtenir un certain pouvoir. »
73
http://fr.wikipedia.org/wiki/Chasse_aux_sorci%C3%A8res: « L’Inquisition est organisée à la fin du XIIe
siècle par le pape Grégoire IX pour lutter contre les hérétiques. (...) Vers 1326, le pape Jean XXII rédige la
bulle Super Illius Specula, qui définit la sorcellerie comme hérésie. (...) En 1484, le pape Innocent VIII lance
le signal de la chasse aux sorcières. »
74
DELUMEAU J, La peur en Occident, Paris : Fayard, 1978, p. 346 : « Les empereurs chrétiens du IVe siècle
(...) avaient menacé de punitions sévères ceux qui s’adonnaient aux pratiques magiques. »

64
niova hevitra ny fiangonana katôlika ary nampitsahatra ny fanasaziana ireo noheverina
ho mpamosavy75.

2.1.3.3. Ny vokatry ny fanenjehana

Nandritra ny vanim-potoana nisian’ny fanenjehana ireo noheverina ho

mpamosavy tany Eorôpa, dia voalaza fa maro ireo voaroiroy tamin’ny famosaviana ary
niharan’ny famonoana satria “manodidina ny 35000 ka hatramin’ny 50000 eo ho eo ireo
olona maty tamin’izany araka ny vinavinan’ireo mpahay tantara ankehitriny76”. Ny
vehivavy, indrindra ireo tsy manambady na mananotena, no tena lasibatra tamin’izany,
satria mahatratra ny 80%n’ny olona voampanga. Hamafisin’izay voalazan’i J.
DELUMEAU izany araka ny antontan’isa voangona teo anelanelan’ny taona 1606 sy
1650 tany Luxembourg izay mamaritra fa 31%n’ny lehilahy ary 69%n’ny vehivavy no
miakatra fitsarana ao, fa ny ao Prévôtés Wallonnes kosa dia 13 %n’ny lehilahy ary 87
%n’ny vehivavy77.” Ny antony nahatonga izany, araka ny fandinihina nataon’ny
mpandinika iray tsy nitonona anarana, izay voatanisa ao amin’ny
http://fr.wikipedia.org/wiki/Sorcellerie dia : noho ny fiheverana ny vehivavy ho nanana
anjara toerana lehibe, fahiny, teo amin’ny resaka fitsaboana. Ny mpamosavy anefa dia
tsy iza fa izy ireo ihany izay niova miandalana, tonga nanana endrika ratsy noho ny
fampielezan-kevitry ny kristianina78. Izany hoe heverina fa tsy nivadika ho olon-dratsy
ny mpamosavy raha tsy nisy ny fanaratsiana sy ny fanenjehana natao taminy. Ary noho
ny fiheverana ny vehivavy «ho malemy sy tsy afaka manao na inona teo amin’ny sehatry
ny finoana, dia mifanohitra amin’izay kosa ny hita eo amin’ny sehatry ny mazia, araka
ny hevitr’i Hertz : tena manana fahafahana manokana izy hanao ny asan’ny

75
http://fr.wikipedia.org/wiki/Chasse_aux_sorci%C3%A8res: « Le christianisme a généralement estimé
qu’il s’agissait d’une superstition paienne, car dans sa doctrine aucun être humain n’a le pouvoir de
commander aux démons. D’où l’interdiction de la répression de la sorcellerie par l’Eglise catholique. »
76
OBADIA L., op.cit, p. 19-20: « Le nombre estimé d’individus morts (...), les historiens l’estiment
actuellement entre 35000 et 50000 personnes. »
77
DELUMEAU J., op.cit, Paris : Fayard, 1978, p. 361: « Dans les prévôtés allemandes, 31% d’hommes et
69% de femmes furent traînés en justice pour sorcellerie, mais dans les Prévôtés Wallonnes 13%
d’hommes et 87% de femmes. »
78
http://fr.wikipedia.org/wiki/Sorcellerie: « (...) Les sorciers étaient simplement des femmes chaman qui
ont été progressivement transformées en figures malveillantes par la propagande chrétienne. »

65
famosaviana»79. Izany hoe aty amin’ny famosaviana no hanamparany ny heriny, satria
sarotra ho azy ny handresy mivantana ny lehilahy. Noho izany, dia tsy maintsy
miantoraka amin’ny hery hafa ny vehivavy mba hahatanteraka ny faniriany.

Ny isan’ny mampiavaka ny fifamatoran’ny vehivavy amin’ny

famosaviana/mosavy araka ny fanazavan’ny maro, hoy i OBADIA, dia noho ny antony
ara-piarahamonina sy antony ara-tandindona. « Ao amin’ny fiarahamonina Maoris
(Nouvelle Zelande), dia mifanipaka tanteraka ny lehilahy sy ny vehivavy, ka ny lehilahy
no voalaza ho manan-kasina. Izay tsinjara toerana misy ny tsirairay ara-tandindona izay
no miteraka ny fanjakazakana»80. Araka izany, raha dinihina izay voalazan’i OBADIA
izay, dia azo heverina fa ny fanehoan’ny lehilahy ny maha izy azy, matanjaka sy manan-
kasina kokoa noho ny vehivavy teo amin’ny fiarahamonina no nahatonga ny vehivavy ho
lasibatra tamin’ny fanenjehana.

2.1.3.4. Ny fiheveran’ny mpandinika ny mosavy tany Eorôpa

Ny zava-nisy tany Eorôpa nandritra ny vanim-potoana anankiroa lehibe: “Moyen-

Äge” sy “Temps Modernes” dia azo lazaina ho nahatonga ny mpandinika ankehitriny
nihevitra fa ny rafi-piarahamonina nisy tamin’izany fotoana no isan’ny nampirongatra ny
mosavy. Teo koa ny lafiny siansa tsy dia mbola nahitana fivoarana ka nahatonga ireo
fiarahamonina voalaza ho niaina tao anatin’ny haizina tanteraka. « Nilona tao anatin’ny
tontolon-driba iasan’ny mazia ny tantsaha ary tsy dia nahafantatra loatra ny amin’ny
finoana amam-pivavahana kristianina, ka matetika nanafangaro izany amin’ny fomba
amam-panaon’ny paianina (paienne) » 81, hoy i Jean DELUMEAU. I WEBER koa nilaza
fa « akaiky kokoa tamin’ny natiora ny olona tamin’ny vanim-potoanan’ny Moyen-Age.

79
OBADIA L., op.cit, p. 73: « Selon Robert Hertz, si la femme est dans l’ordre religieux un être impuissant
et passif, elle prend sa revanche dans le domaine de la magie : elle est particulièrement apte aux oeuvres
de la sorcellerie. »
80
OBADIA L., op.cit, p. 73: « Les rapports privilégiés qu’entretiennent les femmes avec la sorcellerie
admettent des explications qui sont tout autant sociales que symboliques. Chez les anciens Maoris, les
éléments mâles et femelles de la société (...) sont vus en opposition radicale, et c’est aux premiers
qu’incombe le privilège d’être sacrés, les seconds demeurant résolument profanes. L’attribution de
caractéristiques symboliques de cette nature est concomitante d’une situation de domination. »
81
DELUMEAU J., op.cit, Paris : Fayard, 1978, p. 376 : « Les paysans se baignaient dans une civilisation
magique. Souvent, ils connaissaient mal le christianisme et le mélangeaient inconsciemment à des
pratiques paiennes venues du fond des âges. »

66
»82 Vokatra izany, betsaka ny zava-mahagaga niseho teo amin’ny fiarahamonina
nampihorohoro sy nampitahotra ny maro. «Ny biby, ny tranga voajanahary, maneho
faminaniana avokoa. Ny sary vongana miaina, mitomany, mampihatoka loha »83, hoy
ihany i WEBER.

Araka izany, sady nahakasika ny fiarahamonina ankapobeny no tafiditra amin’ny lafiny

finoana ny raharaha momba ny mpamosavy tany Eorôpa. Ny finoana, izay heverina fa
tafiditra ao anatin’ny kolontsaina, ka nahatonga fifandonana teo amin’ny finoana nentin-
drazana ilay antsoina hoe “païenne” sy ny finoana kristianina, izay samy nanana ny maha
izy azy nefa nafangaron’ny olona sy ny fiangonana. Izany no nahatonga an’i G. DUBY
sy i M. PERROT nilaza fa : “raha te-hahafantatra misimisy kokoa ny antony lalina
nahatonga ny finoana ny mosavy sy ny fahombiazana tamin’ny fifanatrehana taminy, dia
tsy maintsy mikaroka ny momba izany eo amin’ny sehatry ny finoana sy ny fomba aman-
kolontsaina”84.

Izany hoe misy fifandraisana amin’ny kolontsaina sy ny fivavahana ny resaka mosavy

tany Eorôpa. Maro ny voka-dratsy naterany teo amin’ireo mponina niaina azy ary azo
lazaina ho nipaka teo amin’ny fiainan’ny fiarahamonina maneran-tany mihitsy izany
satria, toa nampihen-danja ny anjara toeran’ny vehivavy teo amin’ny fiarahamonina.

Ankehitriny, na ny fanaovana mazia na ny famosaviana dia « mbola tena ratsy ny

fandraisana sy fiheverana azy ireo amin-dry zareo tandrefana »85. Marihina fa ny teny
hoe “sorcellerie” izay voalaza tany amin’ny famaritana dia tsy tena miavaka tanteraka
amin’ny mazia. Araka izany, mety ho fanaovana mazia no dikan’ny teny hoe “sorcellerie”
indraindray, mety ho fitsaboana na famosaviana ihany koa.

82
WEBER Eugen, op.cit, 1986, p. 34: « (…) L’homme du Moyen-Age était beaucoup plus proche de la
nature (…) ».
83
WEBER Eugen, op.cit, 1986, p. 40: « Animaux, phénomènes naturels, tout était prophétie. Les statues
transpiraient, pleuraient, hochaient la tête ».
84
DUBY G. & PERROT M., Histoire des femmes en Occident le XVIe-XVIIIe siècles, Paris : Plon, 1991, p.461-
462 : « Pour connaitre les causes profondes de la croyance en la sorcellerie et du succès qu’elle a
rencontr é, il faut les chercher dans le domaine religieux et culturel. »
85
http://fr.wikipedia.org/wiki/Sorcellerie: « la perception occidentale de la sorcellerie reste encore très
négative.»

67
Raha izay ary ny zava-nisy mahakasika ny mosavy tany amin’ny fiarahamonina hafa
ivelan’i Madagasikara, mba nanao ahoana kosa ny zava-nisy teto Madagasikara fahiny
mahakasika ny mosavy?

2.1.4. Ny tranga amam-piheverana mahakasika ny mosavy teo amin’ny

fiarahamonina malagasy fahiny
Na dia efa maro aza ny mahafantatra ny tantaran’i Madagasikara, dia misy ihany tantara
sasany tokony hotsiahivina eto satria niteraka fiheverana maro. Tsy inona izany fa ny
amin’ny fifindra-monina fahiny noho ny fahitana tany vaovao.

2.1.4.1. Fampahatsiahivana fohy ny amin’ny fifindra-monina fahiny

Anisan’ny Nosy lehibe aty amin’ny faritry ny ranomasimbe Indiana i Madagasikara ary
Malagasy no mponina ao aminy. Ara-tantara, raha ny fiaviana no tiana ho fantatra, dia
voalaza fa ny Endonezianina no Razamben’ny Malagasy voalohany, araka ny
petrakevitra naroson’i Alfred GRANDIDIER86, ary taty aoriana vao tonga ny Afrikanina
sy ny Arabo satria, araka ny heviny, ny teny malagasy, ny fomba amam-panao sasany, ny
fomba famokarana dia saika nahitana fitoviana tamin’ny an’ny endonezianina avokoa.

Ny petrakevitra naroson’i Hubert DESCHAMPS87 indray dia manambara fa avy amin’ny

Arabo ny Malagasy. Ny fisian’ireo teny sy fomba ary kolontsaina nolovaina tamin’ny
arabo eto an-toerana toy ny fanandroana, ny sorabe, ny sikidy, sns, no nentiny nanaporofo
ny fahamarinan’izany.

Nisy mpandalina tantara samihafa koa nihevitra fa avy ao Afrika ny Malagasy.

Anisan’ireny i Gabriel FERRAND88 izay nanohana ny asa fikarohany tamin’ny alalan’ny
fampitahana ny teny malagasy amin’ny teny bantou sy swahili.

Ny Malagasy mpandinika tantara sy fiarahamonina toa an-dRANDRIAMAMONJY89 dia

nametraka fa vazimba no mponina teto taloha, izany hoe ny vazimba no tompon-tany sy
razan’ny Malagasy teto fa lao monina ary nifindra monina koa izy ireo noho ny
hetraketrak’ireo mpiavy taty aoriana. Ny vazimba anefa dia tsy iza fa “ireo endonezianina

86
GRANDIDIER A, L’Origine des Malgaches, Paris: Hachette, 1902, 180p.
87
DESCHAMPS H, L’Histoire de Madagascar, Paris, 1972.
88
FERRAND G., L’Origine Africaines des Malgaches, Paris: Imprimerie Nationale, 1908, 152p.
89
RANDRIAMAMONJY F, Tantaran’i Madagasikara isam-paritra, Antananarivo, 2006

68
sy malezianina tonga teto Madagasikara talohan’ny taonjato fahefatra”90. Araka izany,
ny fandinihana nataon’ny Malagasy dia toa manamafy ny voalazan’i GRANDIDIER hoe
avy any Endonezia sy Malezia iny ny Malagasy.

I Vérin Pierre indray tamin’ny fikarohana nataony taty aoriana dia nanambara mazava fa
avy any Endônezia sy taty Afrika ny Malagasy (Bantous). Tsy ilaina hoy izy ny
manontany hoe avy aiza ny Malagasy, fa ny tokony hohadihadiana dia ny hoe oviana ary
ahoana ny fomba nahatongavany teto?91

Raha aravona izany rehetra izany, dia azo ambara fa sarotra ho an’ireo mpandinika teo
aloha ny mamaritra ny tena fiavian’ny Malagasy satria maro be ireo mponina avy amin’ny
firenena samihafa no tonga nifindra monina teto.

2.1.4.2. Ny fiheverana mahakasika ny niandohan’ny mosavy

Niainga avy tamin’io tantara maneho ny fiavian’ny Malagasy io dia teraka koa ny
fiheverana samihafa mahakasika ny niandohan’ny mosavy. Ny mpanoratra sasany toa an-
dRAINIHIFINA nihevitra fa fomba ratsy nampidirin’ny vahiny teto Madagasikara ny
mosavy ; ny hafa indray nihevitra fa avy ao anaty fiarahamonina ihany no niandohany.

-Fomba ratsy nampidirin’ny vahiny ny mosavy

Misy mpanoratra malagasy mihevitra ny mosavy ho iray amin’ireo fomba ratsy

nampidirin’ny Arabo teto Madagasikara. Anisan’ireny RAINIHIFINA, izay nandalina sy
nandrakitra an-tsoratra ny tantara sy ny fomba betsileo. Nambarany tamin’izany fa :

“ny Arabo izay tonga tany amorontsiraka atsinanana sy andrefana no isan’ireo firenena
mpiavy. Ny finoana mohamedianina izay aelin’izy ireo no nanjary fanompoan-tsampy
teto, nahatonga ny sikidy sy ny fanandroana, ny mosavy sy ny hitsak’andro”92.

Izany hoe tsy nisy mosavy teto Madagasikara fahiny, raha ny hevi-dRAINIHIFINA no
dinihina, fa ny vahiny mpiavy no nitondra izany teto. Ny mosavy rahateo avy amin’ny

90
http://fr.vazimba.org/wiki.
91
PIERRE Vérin, Madagascar, 2000, p.31: “Deux flux principaux ont traversé l’Océan Indien pour peupler
l’Ile... celui des Indonésiens venus de l’est et celui des Bantous arrivés par le Nord-Ouest à travers le Canal
de Mozambique. Point n’est besoin de se demander qui sont les Malgaches et d’où ils viennent, mais
plutôt quand, comment et pourquoi ils ont fait un si long chemin pour peupler une terre en marge des
mers. »
92
RAINIHIFINA (J.), Lovantsaina I, Tantara Betsileo, Ambozontany-Fianarantsoa, 1975, tak.19.

69
teny arabo hoe “mouchaav” izay midika hoe fanaovan-dratsy93, ka sarotra ny hiala na
handà izay fiheverana ny amin’ny niandohany izay.

-Avy ao anaty fiarahamonina ihany ny mosavy

Na dia teo aza ny fanambarana izay nataon-dRAINIHIFINA nilaza ny mosavy ho

nentin’ny Arabo izay tonga teto dia azo heverina ihany koa ho isan’ny tranga efa nisy teto
Madagasikara fahiny ny mosavy. Matetika mantsy ny fiforonan-teny no entin’ny
mpandinika sasany mamaritra sy manazava ny fiaviana na ny fiandohan’ny zavatra iray,
hany ka noheverina ho nentin’ny vahiny fa tsy nisy teto avokoa izay voakasik’izany.
Notsikerain-dRAKOTOMALALA Malanjaona anefa izany fomba fijery izany tamin’ny
filazana fa:

“Tsy azo antoka loatra ny fiheverana fa misy ifandraisany foana amin’ny fomba fanao
ny fiforonan-teny sy ny fanazavana miainga amin’ny haiteny mifampitaha. Io fanazavana
io, hoy ihany izy, dia mandà avy hatrany ny fisian’ny mosavy talohan’ny
nahatongavan’ny Arabo na izay zavatra nentiny teto amin’ny Nosy”94.

Araka izany, azo lazaina fa efa nisy teto Madagasikara ny mosavy fahiny saingy ny teny
hoe mosavy kosa no mbola tsy nananan’ny Malagasy nentina nanondroana ireo
fombafomba sy fihetsika rehetra maneho izany. Ny olombelona rahateo ifandroritan’ny
soa sy ny ratsy efa hatrany am-pahariana, ka azo heverina fa ny fisainan-dratsy ao aminy
dia mety hahatonga azy hamosavy. Azo tsoahina avy amin’izany fa mety ho avy ao anaty
fiarahamonina ihany no niandohan’ny mosavy.

93
FANONY F., « Le sorcier maléfique et l’épreuve du tangena en pays Betsimisaraka », in Omaly sy Anio,
1985, n°21-22, Antananarivo, p. 133 : « (...) mosavy (action d’ensorceler), mot qui serait d’origine arabe
« mouchaav ». »
94
RAKOTOMALALA M, « A la redécouverte de quelques éléments de la sorcellerie en Imerina », TALOHA,
n°14-15, septembre 2008, in http://www.taloha.info/document.php?id=161: « Il n’est pas sûr que
l’étymologie et l’interprétation à partir de la linguistique comparée aient toujours rapport avec la
pratique. Cette explication nierait l’existence de la sorcellerie avant l’arrivée des Arabes ou des arabisées
sur l’île. »

70
2.1.4.3. Ny nahafantaran’ny maro ny mosavy
Amin’ny ankapobeny, ny fampiasana ody mahery na ody ratsy ary ny fanozonana no hita
tena nisongadina, ka nahafantaran’ny olon-drehetra ny mosavy, fahiny, raha ny teto
Madagasikara, na ny teto afovoan-tany na ny tany anindran-tany izany.

-Ny fampiasana ody mahery95 na ody ratsy

Io ody na aody na aoly io tokoa mantsy no isan’ny fitaovana lehibe indrindra entin’ny
mpamosavy manatanteraka ny asa ratsiny. Izany no nahatonga an’i Callet nanamarika fa:

“Raha tsy tian’ny olona ianao, dia matahora fa mety hanaovany ody mahery”96.

Marihina fa misy karazany telo ny ody, raha ny fanavahana nataon’i François

RAKOTONAIVO ao amin’ny boky Ny riba malagasy nosoratany no jerena : ao ny ody
fitsaboana, ny ody fiarovana ary ny ody famonoana na fanimbana. Ity farany no voalaza
fa ampiasain’ireo mpamosavy hanatanterahany ny fikasan-dratsiny. Ankoatra ny
fampiasana ody, nisy ihany koa fomba madinidinika maro samihafa nampiasain’ireo
mpamosavy tamin’izany, saingy tsy dia voafaritra mazava. Ny ombiasy matetika no
manazava azy ireny amin’ny fahitany ny fomba fisehon’ny aretina. Ohatra: araka ny
fanazavan-dRAKOTONAIVO, “ny soro-dia izay fantatry ny rehetra amin’ny hoe rao-
dia dia avy amin’ny vovoka nodiavina nampiana fatim-bitsika ary nampangotrahina”97.
Izany hoe rehefa entina any amin’ny mpitsabo nentim-paharazana ilay olona voan’ny
raodia, dia milazalaza ny fanaintainana ateraky ny aretina ary ny mpitsabo no manazava
azy ny amin’ny nataon’ny mpamosavy ka nahatonga ny aretina.

Ny tenanay mpikaroka dia isan’izay niaina izany tao Mahabo. Fony mbola zaza, izay tsy
voatsiahy eto intsony ny fotoana noho ny fahazazana, ny aretina raodia dia mahazo ny
felan-tongotra ambany iny, mivonto ary rehefa mamaky dia mamoaka nana. Toy ny misy
vitsika mandehandeha ao anatiny izay mampangidihidy azy fatratra kanefa manaintaina

95
Ody mahery: anarana iantsoana izay ody rehetra manimba. Izany hoe ny teny hoe mahery eto dia
manambara faharatsiana, araka ny voalazan’i mompera RAZAFINTSALAMA ao amin’ny Tari-dàlana hoenti-
manadihady ny finoana sy ny fomba malagasy. Hoy izy: “Ny teny hoe mahery dia matetika no manambara
zavatra ratsy: ody mahery, mahery vintana...”
96
CALLET R.P., Tantara ny Andriana I, Antananarivo, 1908, tak.104.
97
RAKOTONAIVO F., Ny riba malagasy, Ambozontany-Fianarantsoa, tak. 105.

71
ohatran’ny dorana amin’ny afo. Heverinay, araka izany, fa ny fisehon’ny aretina tahaka
izany no nampitovy ny fiheveran’ny mpitsabo nentim-paharazana ankehitriny amin’ny
fiheveran-dRAKOTONAIVO ny atao hoe “soro-dia” na “raodia” hoe “avy amin’ny tany
nodiavina nampiana fatim-bitsika ary nampangotrahina” no nahatonga ny raodia.

-Ny fanozonana

Ny fanozonana indray dia fihetsika ataon’ny olona iray anehoana faniriana ny amin’ny
hahatanterahan’ny zava-dratsy iray. “Faniriana ratsy ny hafa (ny fanozonana)”98, hoy i
Régis RAJEMISA RAOLISON. Ho an’ny mpamosavy, ny fanirian-dratsy ao aminy tiany
ho tanteraka amin’ny olona kinendriny no anton’ny fanozonana. Araka izany, tsy mba
mampiasa ody izy ireo amin’izany fa ny masony mijery dia efa ampy hahato ny faniriany.
Izany fisehon-javatra izany indrindra no nahatonga an-dRAINIHIFINA nanasokajy ny
fombafomban’ny mpamosavy ho toy izao :

“Misy ny mpamosavy mandeha alina mandihy am-pasana sy mitomany ambodi-rindrina.

Misy ny mametraka ody amin’ny trano na valan’omby na tanimbarin’olona tiany
hasiana. Dia misy koa, hono, ny maka sombin-javatra avy amin’izay olona hovelezina ka
ireny no ataony amin’ny ody famonoana, na am-pasam-bazimba na amin’ny fomba hafa.
(...) Ary ao koa ny mivorika amin’ny fijerin’ny maso sy ny fanozonana”99.

Hita amin’izany fa manana fomba maro tokoa ireo mpamosavy entiny manatanteraka ny
asa ratsiny. Izany indrindra no mahatonga ny olona ho malina mandraka ankehitriny eo
amin’ny fiainana satria, tsy voatery ho ny sombin-javatra mahakasika ny vatana ihany no
hahafahan’ireo mpamosavy misompatra fa, indrindra indrindra ny fihetsiny manoloana
ny olona somparany dia efa hahavitany zavatra.

2.1.4.4. Ny antom-pisian’ny mosavy sy ny vokany teo amin’ny fiarahamonina

Tsy dia azo heverina ho toy ny zavatra tongatonga ho azy teo amin’ny fiarahamonina ny
mosavy fahiny fa nanana izay loharano nampisy azy.

98
RAJEMISA RAOLISON (R.), Rakibolana malagasy, Fianarantsoa: Ambozontany, 1985, tak. 274.
99
RAINIHIFINA J., Lovantsaina II, Fomba betsileo, Fianarantsoa, Ambozontany, 1975, tak.142.

72
- Ny antom-pisian’ny mosavy

Hoy ny fomba fiteny malagasy: “ny olombelona tsy main-tsy lena, ifandroritan’ny soa sy
ny ratsy”, kanefa koa “saonjo iray lohasaha ka tsy ilaozan’izay hamarara”100. Ny olona
eo amin’ny fiarahamonina ihany, araka izany, no mahatonga ny mosavy noho ireto antony
ireto :

 Fitia te-hisompatra ny sasany fotsiny noho ny fialonana sy ny fankahalana

ary ny ady tsy vita. Hoy RAMAROLAHY : “Raha misy olona miady... dia inoana fa
mety hifamorika, hifamosavy, satria ny finoana efa nifantoka loatra ao amin’ny ody mety
hahavitana ny zavatra rehetra (...) sy ny famelezan’ilay mpankahala”101. Ireny olona
ireny dia tsy kely lalana teo amin’ny fiarahamonina fa niezaka nitady ary nampihatra izay
fomba na tetika amam-paika hitany tamin’ny fanaovan-dratsy. Sady “araka ny finoana
tranainy dia hain’ny mpisompatra asiana araka izay fomba tiany hamelezana azy izay
ankahalainy”102.

 Valifaty noho ny fahavoazana vokatry ny nataon’ny olona sasany

nihatra tamin’ny tena. “Ny olona izay tra-pahavoazana taorian’ny ady na fahatezerana
tsy voatsindry dia mety hamaly faty amin’ny alalan’ny mosavy”103.

- Ny vokatry ny fisian’ny mosavy

Maro ny aretina mpiseho teo amin’ny fiarahamonina, fahiny, izay noheverina fa azo avy
amin’ny mosavy. Anisan’ireny ny voankanina, ny raodia, ny fehitratra, ny tadilava, ny
tendry hatoka, ny manara-mody, ny tsitrabadimantsaka, sns104. Marihina fa saika
nahitana ireo aretina ireo avokoa na ny teto afovoantany na ny tany anindrantany. Araka
ny voalazan’i CALLET: “ny manara-mody, ny rao-dia, ny fehitratra, ireo no aretina
mahafaty raha tonga aty an-tanàna, raha tsy mahita mpisikidy mahay manala, dia maty
ny marary avy any an’indrantany. (...) Ny manara-mody, toky n’ody, atao ny mpitana
odimahery ; manemboka, milaza ny anaran’olon-ko vonoina, vorehiny, ary tokina, atao
ny manaraka azy mody any amy ny ny toky : dia maty raha tonga an-trano ny ; tsy maty

100
RAHAJARIZAFY A. P., Ny ohabolana malagasy, Ambozontany, 2004, tak. 121.
101
RAMAROLAHY, Tahirin’ny Ntaolo, Takariva, 1972, tak. 78-79.
102
RAMAROLAHY, op.cit, 1972, tak. 76.
103
RAMAROLAHY, op.cit, 1972, tak. 72.
104
RAMAROLAHY, op.cit., tak. 78.

73
an-tany n’olona, tonga any amy ny vao maty, izany no manara-mody. (...) Ny raodia (...)
mosavy natao ny ravehivavy azy mpandranto tany an-dalana. Endazin-dravehivavy
nilaozana any an’indrantany ny tany no diaviny ny lahy, dia tsitsihina “tsy ahy tsy
an’olona iny! Matesa tsy ho hita ny vadi-aman-janaka ny mahafaty azy! (...) Ny fehitratra,
mosavy ny fehitratra natao ny ravehivavy azy mpandranto; ny olona mandranto manao
vady amoron-tsiraka, manao filan-kariana, “mivarotra aty hianao, ary izaho kosa
mitaona entana miakatra sy midina.” Ary nony efa nahazo hariana izy, manao filan-
dratsy amy ny vehivavy izy, kanjo tsy fanta’ny ny zavatra hahafaty azy, fa ny takona no
tia’ny. Ary dia mamitaka an-dravehivavy, mifaoka ny fanana’ny iombonana; ary dia
hain-dravehivavy ny famonoan’azy amy ny fehitratra, dia vonoina tapaka ralehilahy
asiana mosavy mahafaty tapaka : hatr’eo am-bavafo noho midina maty ny tapa’ny
ambany, dia tsy mahatsiaro tena na handefa rano na hanao diky, eo am-pandriana sy ny
tany itoerana, dia maty fiainana avy an-kasarotana izy. Famosaviana ny vady an-tsiraka
izany ; tonga aty ambony ny mpandranto vao hihetsika ny aretina, ary dia vao mitohy ny
aretim-pahafatesana. Fandramànana atao ny Anindrantany, Betsimisaraka. Misy
mpisikidy mahafaka izany, izay nahita ny an’indrantany105.”

Araka izany, ireo aretina voatanisa sy nosoritsoritin’i CALLET ireo dia aretina ataon’ny
vehivavy betsimisaraka ny lehilahy avy aty afovoantany tonga mandranto any aminy. Ny
famitahana sy ny fanararaotana ary ny fametsifetsena ataon’ny lehilahy no tena antony
nanaovan’ireo vehivavy ireo azy. Araka izany, azo lazaina ho tsy haratsian-tsaina vokatry
ny fialonana sy ny fankahalana no nanosika azy hamosavy fa valifaty mba hahatonga
saina an-dralehilahy ny amin’ny zavatra nataony. Ka na sitrana izy amin’izany na tsia,
dia anatra ho an’ny lehilahy namany ny fahavoazany.

Ny tany amin’ny faritra Antsihanaka indray dia nisy ny antsoina hoe “ambalavelona” :
aretina izay matetika ny vehivavy no voany. Araka ny fikarohana izay nataon-
dRAZANAMIHANTA, dia voalaza fa avy any amin’ny faritanin’i Mahajanga iny no
niandohan’ny “ambalavelona” ary niparitaka ka nahazo ny faritra maro toy ny tany
Antsihanaka106. Mbola hiverenana eto moa ny mahakasika izay aoriana.

105
CALLET R.P., op.cit, I, 1908, tak.106-108.
106
RAZANAMIHANTA E, Ny Ambalavelona fahita any amin’ny faritra Antsihanaka, Mémoire CAPEN,
Antananarivo, 1987

74
Ny tany amin’ny faritra Betsileo dia nambaran-dRAINIHIFINA fa : “ny mpamosavy dia
heverina ho mampiasa fomba samihafa hamelezany ny olona tsy tiany fa misy manome
ody na zavatra mahafaty na tsy mahafaty fa mampidi-doza. Ka ilay ody ampiasainy
hamelezany dia maharava harena na mahavery voninahitra, mahasimba tokantrano,
mampiady fianakaviana ary mahafaty amin’ny alalan-javatra hafa toy ny varatra
milatsaka, ny voay mihinana, ny maingoka manaikitra, ny trabaran’ny omby, ets107.”
Izany hoe na tsy voalazan’ny mpanoratra eto aza ny fomba fiantson’ny olona ireo zavatra
ratsy vokatry ny mosavy ireo, dia mazava ny tiany hambara : loza mitatao ho an’ny
fiarahamonina ny asa ratsin’ireo mpamosavy. Tsy mba olona iray na roa no mety ho trany
ary iharam-pahavoazana fa mety ho ny fiarahamonina manontolo mihitsy.

2.1.4.5. Ny fomba nentin’ny fiarahamonina nitsarana ny mpamosavy

Noho ny fiheverana ny mosavy ho loza ho an’ny fiarahamonina, dia nanana izay fomba
nentiny nitsarana ny mpamosavy ihany koa ny teto Madagasikara fahiny. Anisan’ireny
ny fitsarana tamin’ny alalan’ny tangena.

- Ny fitsarana ny mpamosavy tamin’ny alalan’ny tangena: fampinomana

Fomba fitsarana nalaza iray nampiharin’ny fiarahamonina, fahiny, nizahana izay olon-
dratsy toy ny mpamosavy teo amin’ny fiarahamonina ny fampinomana tangena. Araka
ny voalazan’i Fulgence FANONY : “avy any amin’ny faritra Sakalava iny no
niandohan’ny tangena ary niely ka tonga taty Imerina ny taonjato faha-XVII.”108 Zava-
maniry ninoan’ny Ntaolo fa manana hery sy hasina ny tangena ka afaka namantatra izay
olon-dratsy teo amin’ny fiarahamonina. Ny olona nahiahiana ho nanao ratsy araka izany
no nampinomina na nampisotroina azy.

“Ny tangena na Cerbera Venenifera dia hazo madinika manana ravina lavalava, manana
voa lehibe misy menaka sy poizina izay masaka ny volana jolay. Io voan’ny tangena io
no mahafaty satria mampijanona ireo hetsika rehetra, manimba ny hozatra ao amin’ny

107
RAINIHIFINA J., op.cit, 1975, tak.142.
108
FANONY F., « Le sorcier maléfique et l’épreuve du tangena en pays Betsimisaraka », in Omaly sy Anio,
1985, n°21-22, Antananarivo, pp.139-140: « (...) Le tangena serait d’origine Sakalava, et se serait répandu
en Imerina au XVIIe siècle. »

75
vatan’olombelona. Voalaza fa fatra roa grama amin’io voany io ihany dia ampy ahafaty
ary tsy misy fanafany.”109

 Ny fampinomana tangena teto Imerina

Teto Imerina, dia voalaza fa nizara roa ny fampinomana tangena: nisy ny fampinomam-
be, natao rehefa misy famorana zanak’Andriana, ary ny fampinomana andavanandro,
natao ho famaranam-pitsarana na ho fidiovana na ho an’ny mifampitan-tsamirery. Toy
izao no fanazavan’i COUSINS izany :

“Ny fampinomam-be110, araka izany anarana ilazana azy izany dia tsy olom-bitsy, n
a mandeha-tsirairay, no atao indray mampinona, fa rodobe. Rehefa mivoaka ny
kabarin’Andriana mampanao fampinomam-be dia mivory ny isam-pirenena, na ny isam-
paritany hanao latsa-bato111 hahitana izay olona maro mpiahiahy ho mpamosavy; ka
raha misy andatsahan’olona vato telo no miakatra, dia tsy maintsy ampinomina izany
olona izany.”

“Ny fampinomana andavanandro, ireto ny toe-javatra samy hafa izay anaovana ny

fampinomana andavanandro :

a) Ho famaranam-pitsarana112: ny olona alaina am-bavany, ka tsy mitsotra, na miaiky,

dia ampinomina. Ny olona miady sy mifanditra samy latsa-bava mifampitana amin’izay
mahadiso, dia samy ampinomina.

b) Ho fidiovana113: ny olona izay vao aiditra ho tandapa, na omena raharaha lehibe

amin’ny fanjakana, dia ampinomina aloha, mba ho madio, hono, ka tsy hananana ahiahy
amin’ny raharaha hampanaovina azy.

109
LERY F, Les sortilèges de l’Ile Rouge, Paris: L’Harmattan, 2001, pp. 258-259 : « Le tanguin ou Cerbera
Venenifera est un arbuste (...) aux feuilles allongées (...). Le fruit àla taille d’une grosse noix, l’amande, à
maturité complète au mois de juillet, est vénéneuse (...), il tue en arrêtant les mouvements, détruisant
l’innérvation musculaire. La dose mortelle est de deux grammes environ et on ne lui connaît pas
d’antidote. »
110
Fampinomana ampanaovin’ny mpitondra (mpanjaka) ny vahoaka feheziny rehefa hisy fomba atao.
111
Fifidianana ao anatin’ny maro izay heverina ho mpamosavy.
112
Raha misy ady na heloka na fifandirana tsy ahitana ny marina mihitsy, dia ny tangena no heverin’ny
olona ho tompon-kevitra farany, afaka mamantatra izany marina miafina izany, mamarana ny fitsarana.
113
« Ny ahiahy tsy ihavanana » hoy ny Malagasy, ka ny fampinomana dia isan’ny fomba fisorohana mialoha
izay ratsy mety hitranga. Izay no maha fidiovana azy.

76
d) Ny mifampitan-tsamy irery114: nohararaotin’ny mpanao ankasomparana sy ny be
fialonana koa ny fampanjakana ny tangena fahizay ; ka raha nisy olona nitombo harena
teo an-kilan’ny mpialona, na tsara vady noho ny nitovy saranga taminy, na nisy zavatra
niadiana tsy tapaka, dia mitsangana ilay mavàny, ka lasa milaza amin’ny Vadintany sy
Andriambaventy hoe : “Tanako ho mpamosavy R.........., na mivonkina na miampatra, na
miorika na mivalana, fa inty aho handoa ny tahany, raha velona izy!””115

Hita araka izany fa nisy fiavahany ireo fampinomana ireo raha ny fanazavana eto no
dinihina. Ny fampinomam-be dia nisy latsa-bato nataon’ny fiarahamonina nialohan’ny
nanatanterahana azy, fa ny fampinomana andavanandro kosa dia niainga avy amin’ny
fiampangana ataon’ny tsirairay raha nisy olona ahiahian’izy tenany ho mpamosavy, sns
na ho famantarana ny momba ilay olona raha Andriana no mampinona. Nandritra ny
fotoana fampinomana, dia voalaza ihany koa fa nisy fombafomba maro nataon’ny
mpampinona sy ny havan’ny ampinomina.

a) Ny fomba fampinomana
Azo heverina ho nisy fizarana telo ny fomba fampinomana raha izay voatanisa ao amin’ny
boky Fomba malagasy nosoratan’i COUSINS no dinihina: ny fanomanana, ny
fanatanterahana ary ny famaranana. Izany dia mampahatsiahy ny fomba fitana na
fisantarana vanim-potoana izay voalazan’i Van GENNEP ao amin’ny bokiny Les rites de
passage, izay nohazavain-dRAZAFINTSALAMA fa: “ny olona misantatra vanim-
potoana na toeram-bao dia azo oharina amin’ny mpita rano be mampatahotra, ka: misy
fomba enti-miomana na fanomanana, misy fomba enti-mandingana na fanatanterahana
ary misy fomba tontosaina aoriana na famaranana.”116 Manamarina izany hita tamin’ny
fotoana fampinomana : ireo olona nampinomina dia azo oharina amin’ny olona hiampita,
ka raha tafita izy dia ambaran’ny fiarahamonina ho olona madio, fa raha tsy tafita dia
heverina ho olon-dratsy. Marihina fa ny loza mety hihatra amin’ny olona ampinomina
eny an-dàlana, dia miankina amin’ny mpanozon-doha sy ny mpanao raharaha. Ho
hitantsika miandalana eto ny momba izany.

114
Endrikendrika tsy marim-pototra atao amin’ny olona iray ho fitadiavana tombontsoa.
115
COUSINS W.E., Fomba malagasy, Tananarive: Trano Printy Imarivolanitra, 1963, tak.96-99.
116
RAZAFINTSALAMA A., op.cit, 2004, tak.105-115.

77
  Ny fanomanana
Ny mpampinona na mpanozon-doha, izay anarana samy niantsoana ny olona
mpampisotro tangena, dia voalaza fa lehilahy lehibe vitsivitsy nitokisan’ny
fiarahamonina. Tsy mandeha irery izy ireo fa misy lehilahy vitsivitsy antsoina hoe
“mpanao raharaha” ihany koa miaraka aminy, manampy azy. Izy ireo no mikarakara ny
ranon-tangena ka toy izao no fanaovany azy: asaina amin’ny vato ny voan-tangena avy
eo atao anaty rano sahaza azy. Ka mba hahafantarana hoe mandaitra na tsia ny tangena,
dia amin’ny akoho kely no anandramany azy voalohany. Miaraka amin’izay, dia manety
hoditr’akoho boribory telo ny mpanozon-doha ary manomana ranon-koba117.

 Ny fanatanterahana
Ny zavatra ataon’ny mpanozon-doha voalohany indrindra rehefa hampinona118 dia
manome vary sosoa mantamanta an’ilay ampinomina mba tsy hivantana avy hatrany any
anatiny ny tangena. Manaraka izany, vao sotroina ny tangena, ka takelaka embok’akondro
no isotroana azy. Ary farany, ahorona toy ny fangorona tsihy ny hoditr’akoho telo ka atao
teli-moka. Rehefa vita izany rehetra izany, dia manozona ny mpanozon-doha, izay
mitsangana eo afovoan’ny olona ampinomina sady mipaipaika ny embok’akondro avy
nisotroana tangena amin’ny lohan’io olona io. Raha tian’ny mpanozon-doha ho resy ilay
olona na sendra voavidy vola ny mpanozon-doha dia ataony lavabe ny fanozonana na
ataony marihitra ny ranon-tangena ka vetivety foana dia maty ny ampinomina noho ny
fiasan’ny tangena ao aminy. Aorian’ny fanozonana kosa vao ampisotroina ny
nampinomina ny ranon-koba mba hahafahany mamoaka ilay hoditr’akoho telo nateliny.
Koa raha manana saina ratsy mitovy amin’ny mpanozon-doha ihany koa ny mpanao
raharaha miaraka aminy na voavidy vola, dia voalaza fa ataon’izy ireo tohivakana ny
fanomezana ranon-koba ny ampinomina. Izany hoe raha vao mitohoka amin’ny lovia
misy ranon-koba iray ny mpinona, dia tonga koa ny lovia manaraka: izany no
manempotra azy, hany ka na ny fotoana handoavany aza tsy misy119.

117
COUSINS W.E., op.cit, 1963, tak.100.
118
Hampinona: teny nampiasain’ny fiarahamonina fahiny, izay mitovy dika amin’ny hoe hampisotro, ary
ny mpisotro antsoina hoe mpinona. Marihina fa tamin’ny fitsarana nampiasana tangena ihany no tena
nisongadina io teny io.
119
COUSINS W.E., op.cit, 1963, tak.103, 107-108.

78
  Ny famaranana
Amin’ny famaranana ny fampinomana, dia voalaza fa nisy tamin’ny mpinona no
“velona”, izany hoe nandresy, satria nahatafavoaka ny hoditr’akoho telo nateliny. Ireny
olona ireny dia narahabain’ny havana aman-tsakaizany hoe “nomen’Andriamanitra ny
hitsiny” ary nanaovany fombafomba arahina famonoan’omby alohan’ny hidirany ny
tranony. Fa nisy koa mpinona sasany tsy nahatafavoaka manontolo ny hoditr’akoho
nateliny, nantsoina hoe “tanan-doza”, ka hiverenana ampinomina indray ny ampitso. Ary
ny farany, dia ireo mpinona tsy nahatafavoaka mihitsy ny hoditr’akoho nateliny.
Nantsoina hoe “resy” izy ireny, ka voalaza fa niharan’ny tadimody sy ny vely fanonto ary
rehefa maty dia taritarihina ny fatiny, alevina anaty lavaka namboarina fa tsy miditra am-
pasan-dRazana120.

b) Ny mpandray anjara tamin’ny fampinomana

Araka ny hita teo amin’ny fanatanterahana ny fampinomana, dia misy ny mpanozon-doha
na mpampinona sy ny mpanao raharaha ary ny voampanga na ny ampinomina. Efa samy
voatanisa teo avokoa ny asan’izy ireo tsirairay avy : ny mpanozon-doha no mitsitsika ary
mampisotro tangena ny voampanga ; ny mpanao raharaha no manampy azy amin’ny
fikarakarana ny zavatra rehetra ilaina amin’ny fampinomana toy ny ranon-koba, ny
ranon-tangena; ny voampanga kosa manao izay andidian’ny mpanozon-doha azy mba
hahafahany manamarina ny tenany na tsia.

Ankoatra ireo, anisan’ny mandray anjara ihany koa tamin’ny fampinomana ny havana
aman-tsakaizan’ny voampanga. Voalaza fa vehivavy ny ankamaroan’izy ireo ary tsy
mitsahatra ny mirary ny havany mba ho tafita soa amin’ny fampinomana. Hoy i
COUSINS milaza izany : “Ary raha mbola atao ao an-trano ny fomban’ny fampinomana
rehetra, dia matetika ny vehivavy ao anatin’ny fianakavian’ilay ampinomina no
“miandry tokotany”. Mandohalika sy mihohoka manodidina ny trano ampinomana izy
rehetra, ka tsy mitsahatra ny miteny hoe : “Raha nanao izany, matesa ; raha tsy nanao
kosa, veloma!” Nefa ny havana akaiky dia mivavabavaka ho fanampin’izany, ka manao
hoe : “Nifanditra ihany isika R..... niadiady ihany, nifanome tsiny, nanao izay afaky ny
vava, noho ny harena nifamaliana, noho ny hadalana samy zaza, noho ny fo rano mafana.
Nefa aza mahavoa tsiny anao izany ; aza mahavoa fady ; aza mahafolaka an-datony!”

120
COUSINS W.E., op.cit, 1963, tak. 110-111.

79
Raha miteny izany izy hihohy ny tany, sady mangataka an’Andriamanitra hamela
heloka”121.

Marihina fa ny fomba fampinomana izay hitantsika teo dia fomba tena nisongadina
tamin’ny andron’Andrianampoinimerina satria, araka ny didy navoakany momba ny
fitsarana dia voalaza fa ny tangena no natao fitsarana farany na ambaratonga fahefatra.
Manamarina izany ny tenin’ Andrianampoinimerina izay notaterin’i CALLET : “Raha
fitsarana tsy vita’ny any ambony sy ny any ambany dia ampinomina. Raha resy izy dia
mati’ny natao ny, raha velona izy dia afaky ny natao’ny”122.

 Ny fampinomana tangena tany amin’ny faritra

Tsy ny teto anivon-tany ihany akory no nisy fampinomana tangena, fahiny, fa nahitana
izany koa tany amin’ny faritra samihafa manerana ny Nosy. Tany amin’ny Tsimihety,
ohatra, araka ny voalazan’i TONGASOLO Patrice, dia natao ny fampinomana :

“Raha misy olona nahiahiana ho mpamosavy (...). Mivory ny fokonolona mitsara azy ka
ampigiahina “tangena” izy ary araky ny finoana io tangena io no mitsara azy. Raha
namosavy marina izy maty eo no ho eo! Ary alohan’ny hahafatesany, milazalaza ny olona
novonoiny izy na manambara famantarana hita maso milaza ny isan’ny olona novonoiny
eo amin’ny rantsan-tanany raha efa tsy afa-miteny izy : ohatra, avonkiny ny tondrony
dimy na valo na sivy na folo, manambara isan’olona novonoiny ireo tondro mivonkina
ireo. Raha izany no miseho, maty amin-keloka lehibe ilay olona ka tsy azo alevina ny
fatiny fa dorana ho levon’ny afo”123.

Tsy azo lavina araka izany ny fisian’ny fampinomana sy ny fanankinana ny fitsarana izay
heverina ho mpamosavy tamin’ny tangena tany amin’ny faritra. Ninoan’ny olona ka
nataony mpitsara mahatoky ny tangena, mamono mahafaty ny mpanao ratsy eo amin’ny
fiarahamonina.

Teo amin’ny Antefasy, ny fampiasana ny tangena tamin’ny fitsarana dia nantsoina hoe
“fafy tangena” fa tsy fampinomana toy izay hitantsika teo aloha. Araka ny voalazan-
dRANDRIANAMBINY Roger : “Zavatra maromaro no nampiasaina tamin’ny tangena

121
COUSINS W.E., op.cit, 1963, tak. 100-101.
122
CALLET R.P., op.cit, II, 1908, tak.828.
123
TONGASOLO P, Fomban-dRazana Tsimihety, Ambozontany, 1985, tak.166.

80
toy ny : ranom-bolamena, ranom-boanio, tangena amin’ny varatra, tangena amin’ny
voay ary vokaky na vovoka avy amin’ny kibory”124. Rehefa nanao fafy tangena araka
izany ny Antefasy, dia ireo zavatra voatanisa ireo no nampiasainy tamin’izany.

Teo amin’ny Betsimisaraka, ny fampinomana tangena izay natao fahiny dia voalaza fa
mbola misy mampihatra azy ihany any an-toerana ankehitriny. Manamafy izany ny
nambaran’i FANONY fa “raha be loatra ny ahiahy mikasika olona iray dia terena hinon-
tangena izy, na koa manolo-tena ho amin’izany. Ary satria moa efa voarara nanomboka
tamin’ny andron’ny fanjanahantany ny fampinomana dia an-tsokosoko no anaovana azy.
(...) Fahiny dia novonoina ny meloka, ankehitriny kosa dia roahina tsy honina ao an-
tanàna”125. Raha izany zava-misy izany no dinihina, dia azo lazaina fa tsy nahafoana ny
fomba fitsarana fahizay teo anivon’ny fiarahamonina ny lalàna ankehitriny izay miaro ny
zon’olombelona, ka mandrara ny fisian’ny fampinomana tangena.

Raha fintinina izay voalaza rehetra izay, dia azo ambara fa loharano iray ihany no
niandohan’ny fomba fitsarana fahizay teto Madagasikara, satria ahitana fitovitovizana
avokoa na ny tanjona na ny fombafomba fanao tamin’izany. Nety ary nahitam-boka-tsoa
izy ireny ho an’ireo lohandohany nitarika ka nahatonga ny fampiharana azy teo amin’ny
fiarahamonina fa ratsy kosa ho an’ireo izay tsy manan-tsiny niharany, ka maty. Hita teo
mantsy fa rehefa ampinomina ny olona iray dia tsy afaka ny hiaro tena amin’ny alalan’ny
fanazavana sy fandresena lahatra toy izay hita any amin’ny fitsarana amin’izao fotoana
izy. Foana ho azy ny zony hiteny na hiaro tena manoloana ny fampinomana. Ankoatra
izay, hita teo koa fa efa tamin’ny fotoana nisian’ny fampinomana no nisian’ny kolikoly
teo amin’ny sehatry ny fitsarana. Fomba izay azo heverina ho fanakonan’ny olona ny
marina mba tsy hipoitra ary fanavotany ny fianakaviany izay voampangan’ny
fiarahamonina.

124
RANDRIANAMBINY R, Tantaran-dRazana sy fomba amam-panao Antefasy, FOFIPA, 1978, tak.61.
125
FANONY F, « Le sorcier maléfique et l’épreuve du tangena en pays Betsimisaraka », in Omaly sy Anio,
1985, n°21-22, Antananarivo, p.147.

81
- Ny fitsarana ny mpamosavy tamin’ny fomba hafa

Talohan’ny nanjakan’Andrianampoinimerina, voalaza fa nisy fomba fitsarana hafa ihany

koa nataon’ny teto anivon-tany. Toy izao ny fanaovana izany araka ny fanazavan-
dRANDRIAMAMONJY :

“-Nasiana tangena ny rano mangotraka ka asaina haronin’ny tanan’ilay olona tsaraina.

Raha manao ody ratsy izy dia miempaka ny tanany. Raha tsy manao ody ratsy dia tsy
maninona!-Dorana ho mena ny lelantsy. Dia antsoina Andriamanitra.... ary apetaka
amin’ny lelan’ny olona tsaraina. Raha miempaka dia meloka ka vonoina ho faty ary
lasan’ny andriana ny fananany!-Ny rano be voay natao famantarana ny ratsy fanahy :
“raha mamosavy dia hano Ravoay. Raha tsy manao ratsy dia aza hanina fa avelao
handeha”. Dia azera ao anaty rano ilay olona tsaraina. Raha nanao ratsy lanin’ny voay.
Ny tsy manao tsy ataony inona!-Vary sosoa iray vilany no asaina hanin’ilay olona
tsaraina. Raha mahaloa ny iray vilany izy dia tsy meloka fa raha tsy mahaloa azy rehetra
dia meloka fa mamosavy.”126

Araka izany, nanana fomba maro ny fiarahamonina, fahiny, nentiny nitsarana izay
noheveriny ho mpamosavy ankoatra ny fampinomana tangena. Fomba fitsarana izay
heverina ho mafy sy mampihoron-koditra satria mifototra amin’ny fampijaliana ara-
batana. Efa fantatra mialoha ny vokany raha tsy hoe mpanao ody may127 na mpahay
fanidim-boay128 ilay olona miatrika fitsarana.

Fehiny

Nizara roa ny fanadihadiana izay natao teo ka, sady nahafahana namantatra ny zava-nisy
tany ivelan’i Madagasikara no nahafahana ihany koa nitodika tamin’ny zava-nisy teto an-
toerana fahiny. Hita tamin’izany fa ny fiheverana ny fisian’ny mpamosavy teo anivon’ny
fiarahamonina sy ny fomba samihafa nentina nitsara azy.

126
RANDRIAMAMONJY F, Tantaran’i Madagasikara isam-paritra, Antananarivo, 2006, tak.422-423.
127
Olona nahazo fanomezam-pahasoavana manokana ka na mandray afo amin’ny tànana, eny fa na
dorana amin’ny afo aza izy dia tsy atahorana ho may.
128
Olona nahazo fanomezam-pahasoavana manokana ihany koa ka afaka mibaiko ny voay hanidy ny
vavany fa tsy hihinana olona.

82
Ankehitriny, noho ny fitandroana ny zon’olombelona, dia tsy dia hita taratra intsony ny
fomba fitsarana toy ny fampinomana. Tsy nankinina tamin-javatra samihafa toy ny
tangena sy ny voay intsony ny raharaham-pitsarana fa nomena hosahanin’ny Fanjakana
(tribonaly) sy ny fokonolona. Izany no antom-pisian’ny lalàna sy ny dinam-pokonolona
mba hahafahana mitsara ara-drariny izay heverina ho mpanao ratsy, meloka eo amin’ny
fiarahamonina. Na izany aza anefa, tsy nahafoana ny asan’ny mpamosavy ny
fananganana lalàna sy ny fananganana ireny dinam-pokonolona ireny satria ny fitsarana
ankehitriny dia mitaky porofo mazava vao afaka manameloka olona. Vokatra izany, zary
toa mahazo vahana tanteraka ireo mpamosavy amin’ny fanaovany ny asa ratsiny eo
amin’ny fiarahamonina. Manamarina izany ny tari-dresaka fanolorana ny sombintantara
mitondra ny lohateny hoe “Ody ratsy” ao amin’ny Hamy : “Maneho ny asa ratsin’ny hery
miafina mifehy ny “ody ratsy”. Sombintantara avy amin’ny zava-nisy marina, hoy ny
mpanoratra. (...) Misy ny hery miafina tsy mbola voafehy, ary tsy ahitam-panafany.”129
Mety ho azo itarafana ny firoboroboan’izay asan’ny mpamosavy ankehitriny izay ihany
koa ireto lohatenin-dahatsoratra an-gazety vitsivitsy ireto :

-“Telo lahy nosoavalian’ny mpamosavy teny andrefan’i Mananjara (Antananarivo) dia

nohosorany maloto ny vatany”. Sehom-piarahamonina nivoaka tao amin’ny Gazetiko
laharana 4828 ny sabotsy 22 martsa 2014.

-“Voan’ny fandika! Nivonto be sy nandeha nana ny fivaviako, hoy i Niando.” Sehom-

piarahamonina nivoaka tao amin’ny gazety Midi FLASH laharana 450 ny alarobia 11
jona 2014.

-“Zilenina etsy Ambatomaro, mitantara ny fiainany nahatonga azy ho lasa mpamosavy”.

Sehom-piarahamonina nivoaka tao amin’ny gazety Basy Vava laharana 6994 ny
alatsinainy 03 febroary 2014.

Ny fahitana sy fandrenesana izay sehom-piarahamonina izay no hiampitana amin’ny

fanadihadiana ifotony ny mahakasika ny mosavy ankehitriny araka ny ahitana azy ao
amin’ny kaominina Mahabo-fivondronana Ambohidratrimo. Tranga mateti-piseho ao an-
toerana ny mosavy ary tena manahirana ny mponina ny fiatrehana azy. Araka izany,

129
I.P. ANDRIAMANGATIANA, Hamy, Antananarivo : Faribolana I.P.A., 2000, tak.39.

83
heverinay fa mety hitondra soa ho an’ny olona rehetra tsy an-kanavaka izao fanadihadiana
ny zava-misy eo amin’ny fiarahamonina vokatry ny mosavy izao.

2.2. NY MOSAVY IZAY FAHITA SY FANDRE AO AMIN’NY KAOMININA

MAHABO
Rehefa avy nitety ny fiarahamonina samy hafa isika nikaroka sy nanadihady ny momba
ny mosavy, dia hifantoka kokoa amin’izay zava-misy ao amin’ny kaominina Mahabo
indray. Araka izany, hojerena amin’ny antsipirihany ny mahakasika ny endrika
isehoan’ny mosavy ao an-toerana, ny antony manosika ny olona hamosavy ary ny antony
mampandaitra ny mosavy.

2.2.1. Ny endrika isehoany

Azo heverina ho miseho amin’ny endrika roa ny mosavy, araka ny ahitana azy ao amin’ny
kaominina Mahabo : misy ny mosavy amin’ny vatana ary misy ny mosavy amin’ny
fananana. Mety ho fahita amin’ny faritra hafa eto Madagasikara ihany izy ireto, saingy
izay fahita sy fandre ao Mahabo no tanisainay eto.

2.2.1.1. Ny mosavy amin’ny vatana

Ho an’ny olombelona tsy vaky volo, anisan’ny fahavalon’ny aina voalohany indrindra ny
aretina. Azo heverina anefa fa misy loharano roa mety hahazoana azy io dia ny
voajanahary sy ny avy amin’ny olombelona. Ity farany no adikantsika amin’ny hoe
“mosavy” araka ny famaritana natao teo aloha130. Ny mosavy amin’ny vatana lazaina eto,
dia tsy inona fa ireo aretina vokatry ny ankasomparana ataon’ny olombelona ihany.
Miantraika amin’ny vatana avy hatrany izy io ka mety hanimba na hahafaty mihitsy raha
tsy voatsabo ara-potoana. Misy karazany maro ny mosavy amin’ny vatana saingy ireto
no tena mateti-pitranga ao Mahabo : ny vorika an-kanina, ny rao-dia, ny fandika, ny
hitsaka aloka, ny ambalavelona ary ny lafika.

-Ny voankanina na “vorika an-kanina”

Amin’ny alalan’ny hanina no ampidiran’ny mpamosavy ity aretina ity ao amin’ny
tenan’ny olona. Tsy mba hanina toy ny hanina rehetra izany fa hanina mifangaro poizina
na ody ratsy. Hany ka misy fiantraikany avy hatrany raha vao tafiditra any an-kibo.

130
“Ny mosavy dia zavatra ataon’olona mety hanimba na hahafaty noho ny poizina na ny herin’ny ratsy
ao aminy”, araka izay hita ao amin’ny takila 43.

84
Miziriziry be ny kibon’ny olona voany ary mahatonga azy ho malaina amin’ny sakafo
izay aroso eo anoloany. Izany fisehon-javatra izany no nahatonga an-dRAMAROLAHY
nilaza fa :

“Ny [olona] voankanina dia olona tsy tia hanina, na hanina inona na hanina inona aroso
eo anoloany dia tsy mahomby mihitsy izy”131.

Izany hoe manjary toy ny olona tofoka, leo ka na sakafo mitondra hery sy
mamelombelona aina aza dia lavina. Tsy sitra-pony anefa izany fa vokatry ny herin’ny
ody ratsy tafiditra ao amin’ny vatany tamin’ny alalan’ny sakafo.

Vokatr’izany, fotoana fohy aorian’ny fihinanana ny sakafo voapoizina dia mety ho faty
ilay olona satria manesika132 azy tsikelikely ilay ody ratsy ary toy ny olona matin’ny
havokisana izy avy eo. Mety handoa na hivalana ny zavatra nohaniny koa ilay olona
voankanina raha mbola matanjaka ny ainy. Amin’izay dia miendrika zavatra manta na
velona (raha manana aina) ny sakafo avoakany ety ivelany. Ohatra : raha vary masaka no
hanina, dia mety ho fotsim-bary no mivoaka rehefa mandoa na mivalana ny olona
voankanina.

Ho an’ny mpamosavy, ny ody ratsiny no ampiasainy raha hanisy voankanina olona izy,
fa poizina kosa ho an’ny mpamorika. Misy karazany telo io poizina fampiasan’ny
mpamorika amin’ny alalan’ny hanina io araka ny voalazan-dRAKOTOMALALA
Malanjaona : na avy amin’ny vokatra voahodina tany amin’ny orinasa na avy amin’ny
biby na avy amin’ny zava-maniry izay misy poizina. 133

Amin’ny fotoana fanatanterahana fomban-drazana toy ny amin’ny famorana,

fanambadiana, fahafatesana, famadihana na amin’ny lanonana samihafa matetika no
fotoana anaovan’ny mpamosavy na ny mpamorika ny vorika an-kanina. Hoy
RAMAROLAHY manantitra izany:

131
RAMAROLAHY, op.cit, tak.76.
132
Manesika : manery, manempotra noho ny heriny sy ny fiparitahany amin’ny alalan’ny rà ilay poizina
tao anatin’ny sakafo.
133
RAKOTOMALALA, op.cit, n°14-15, 2008: “(...) Le mpamorika utilise: soit des produits finis (poudre de
tessons de bouteille), soit un organe déterminé d’un animal sauvage (...), soit la poudre ou la sève de
certaines plantes vénéneuses (...).”

85
“(…) Maro ny fihaonana tsy maintsy hahavorian’ny olona, toy ny ala-volon-jaza, ny
hasoavana, ny famadihana ary indrindra amin’ny fahafatesana. Ny vahoaka tafavory
amin’ireny fotoana ireny dia sakafoana betsaka avokoa, natao hoe “sakafo am-
pamahoaka” izany. Ireny, hoy ny fiheverana no mety hohararaotin’ny mpamosavy
hamelezana izay kendreny”134.

Izany hoe ny fotoanan’ny lanonana dia fotoana mahavory lanona ny rehetra sy

mampisomebiseby ny mpikarakara. Fotoana maneho fiombonana ka sarotra araka izany
ny ahatarafana ny mpamosavy na mpamorika satria, tsy àry ho voara-maso avokoa ny
olona tsirairay avy sy ny zavatra ataony.

Ankoatra izay, misy ihany koa ny vorika an-kanina tsy ilàna fampiasana ody ratsy na
poizina fa amin’ny alalan’ny fanahy ratsy. Vorika amin’ny fomba majika no ilazan-
dRAKOTOMALALA Malanjaona azy io135. Araka ny fanadihadiana nataon’ity
mpandinika fiarahamonina ity, toy izao ny fombafomba ataon’ny mpamosavy raha
manao izany vorika amin’ny alalan’ny fanahy ratsy izany izy:

“Mandritra ny alina mialoha ny sakafo izay atao ny ampitso, dia miantso fanahy ratsy
any an-tranony na any amin’ny fasam-poana ny mpamosavy ary mangataka amin’io
fanahy io mba hamono izay olona kendreny mandritra ny sakafo. Rehefa tonga ny fotoana
fisakafoana dia na izy mody miara-komana amin’ilay olona hasiany amin’ny hanina na
mijery ilay olona mihinan-kanina, manara-maso ny sotro miditra sy mivoaka any am-
bava ary mijery mafy ny tendan’ilay olona rehefa mitelin-kanina. Vokatr’izany, iny
fijerin’ny mpamosavy iny dia toy ny fijery mahakasika ny tenany ka mahatonga ilay olona
misakafo ho kenda eo am-pihinanana ary maty avy eo.”136

Araka izany, tsy kely lalana ny mpamosavy rehefa hamono olona, indrindra amin’ny
fihinanan-kanina. Hainy ny mamono izay olona kendreny na amin’ny fomba mivantana

134
RAMAROLAHY, op.cit, tak.66-67.
135
RAKOTOMALALA, op.cit, n°14-15, 2008: “La (...) dernière technique du vorika alimentaire est magique”.
136
RAKOTOMALALA, op.cit, n°14-15, 2008: “Le sorcier (...) chez lui ou dans un tombeau vide, invoquant
des esprits maléfiques, puis leur demande de tuer telle ou telle personne lors d’un repas. Il existe (...) le
regard du sorcier, un regard béni par ses esprits pour être meurtrier qui intervient. Pour ce faire, le sorcier,
mangeant ou non avec la personne, suit du regard les va-et-vient de sa cuiller, de l’assiette à sa bouche,
en insistant sur la gorge lorsqu’elle avale... en fait, c’est comme s’il “touchait” du regard son corps. La
personne s’étouffe alors, puis meurt.”

86
na amin’ny fomba ankolaka. Toa tetika efa maty paika mihitsy aza no ampisainy
amin’izany satria efa homanina mialoha ny hanatanterahana azy.

-Ny raodia

Araka izany anarana nomen’ny olona azy izany, dia avy amin’ny fandraofana ny dian-
tongotra no anaovan’ny mpamosavy azy io. Izany hoe :

“Raofiny amin’ny tànana ny dian-tongotry ny olona iray izay efa fantany tsara. Avy eo
misy fomba arahiny mba hahatonga ny aretina : na iny dian-tongotra azon’ilay
mpamosavy iny asiany fatim-bitsika, endasiny na ampangotrahany ary alefany any
amin’ny fasam-bazimba ; na alefany ao anaty moara (tandroka omby feno karazana ody)
ary tokaviny”, hoy ny fanazavan-dRANDRIANAINA, mpitsabo nentim-paharazana iray,
tafaresaka taminay tamin’ny 09 febroary, taona 2014 tamin’ny sivy ora sy sasany alina
tao Mandrabato, kaominina Mahabo. Marihina fa ny voalazan’ny mpitsabo eto dia mitovy
amin’izay voalazan’i François RAKOTONAIVO, izay voatanisa any amin’ny takila 64.

Toy izao no fisehon’ny aretina: misy faritra kely iray eo amin’ny tongotra manomboka
mangidihidy sy mamolivoly ary manaintaina. Mety hanerana ny tampon-tongotra izany
miaraka amin’ny fivontosana tsikelikely. Rehefa tsy misy fikarakarana dia mihombo
ihany ny aretina ary mamaky. Izany hoe manomboka misy fery mipoitra eo amin’ilay
faritra mangidihidy voalohany ary misy nana mivoaka. Vokatra izany, mety hanenika ny
tongotra ilany iray manontolo ny rao-dia, ka mahatonga ilay olona voany ho tsy afa-
mihetsika intsony.

-Ny fandika

Ny fandika indray araka izany anarany izany, tsy mba azo avy amin’ny fandraofana toy
ny rao-dia fa aretina azo avy amin’ny zavatra nodikaina napetraky ny mpamosavy.
Fandrika eny anaty lalana izy io ka ny olona kinendry ihany no voany noho ny fitsitsihana
ataon’ny mpamosavy azy andro aman’alina. Toy izao ny fombafomba fanaon’ny
mpamosavy amin’izany, araka ny voalazan-dRAMAROLAHY:

“Efa ananan’ilay mpankahala aloha ny “ody ratsy” izay inoana fa ody fisomparana: io
dia tapa-kazo izay heverina ho itoeran’ny fanahy iray masiaka sy mpanao an-
kasomparana ka inoana fa afaka hanimba olona. Ny malaza indrindra tamin’ireny

87
fanahy masiaka ireny dia Raiboba izay amin’ny hazo mivontovonto hoditra sy
Rafaroratra mipetraka amin’ny karazan-kala iray. Rehefa nakambana ireo zavatra ireo
ka nembohana sy notokavina, izay tsy maintsy fangaroana ranon-tantely, dia soritany ny
tany hasiana azy, lalana na tokonana, hoy aho, dia iny soritra nataony iny no hosorany
ranon-tantely avy amin’ilay ody, ka inoany fa raha vao mandika ilay ankahalaina dia tsy
maintsy ho voa, io no atao hoe “fandika””137.

Izany hoe manomboka amin’ny fanamboarana ody ny fanaovana fandika ary

miafara amin’ny fametahana azy amin’ny olona kendrena. Aretina maharary any anaty
ny fandika ary tsy hita soritra avy ety ivelany na oviana na oviana. Manenika ny tapany
ambany amin’ny tenan’ny olona fa tsy tafakatra any amin’ny tapany ambony. Izany hoe
hatreo amin’ny andilana no midina. “Aretina tsy mahafaty ny fandika”, hoy R.P.
CALLET, kanefa mety hahafaty ihany rehefa maharitra ela ao amin’ny olona noho izy
miantraika amin’ny ain-dehibe, satria :

“(…) Raha lehilahy no mahadika ny fandika, dia marary am-piainana ; raha vehivavy
no mahadika, dia marary an-kasarotana”138.

Izany hoe marary ny taova mahalahy na ny taova mahavavy, ka ny fanaintainana dia

mahatonga ilay olona voany hijalijaly, tsy afaka manao na inona na inona. “Voa any
amin’ny ain-dehibe”, hoy ny olona satria ilay taova ahafahana manome taranaka mihitsy
no voatohintohina.

-Ny hitsakaloka

Teny roa no mamorona ny teny hoe hitsakaloka : hitsaka, aloka. Ny hitsaka dia teny enti-
milaza fihetsika ataon’ny olona iray amin’ny alalan’ny tongotra. Ny aloka indray dia ilay
sarin’ny tenan’ny olona iray vokatry ny taratry ny hazavana. Araka ny famaritana nataon-
dRégis RAJEMISA-RAOLISON, “faritra maizina ao ivohon’ny zavatra iray voataratry
ny hazavana ny aloka.”139 Mazàna izy io no afangaron’ny olona amin’ny tandindona,
hany ka tsy dia hita taratra intsony izay ifanavahany. Ho an’ny olombelona, “voalazan’ny
Ntaolo fa misy aloka telo miantoana hita amin’ny aloky ny tenany tarafin’ny hazavana,

137
RAMAROLAHY, op.cit, tak. 67.
138
CALLET R.P., Tantara ny Andriana I, tak.105.
139
RAJEMISA-RAOLISON R., op.cit, tak.55.

88
samy hafa amin’ny tandindona : ny aloka mainty (ny vatana), ny aloka ambonin’ny
mainty (ny ambiroa) ary ny aloka ambony indrindra (ny avelo)” 140. Rehefa tsy ao
amin’ny olona ny iray amin’ireo aloka ireo, indrindra fa ilay aloka ambonin’ny mainty,
dia heverina fa efa ho faty ilay olona. Jereo, ohatra, ny tantaran’Andrianampoinimerina
tany Anosifito141. Noho ny tsy fahitany io aloka ambonin’ny mainty io tao aminy no
nahatonga azy hihevitra fa efa ho faty. Antony roa no noheverin’ny Ntaolo fa mety
hahavery io aloka mainty io, araka ny voalazan’i CALLET : ny fanairana tampoka ny
olona matory ary ny fangalarana ataon’ny mpisompatra (mpamosavy)142. Endrika iray
isehoan’izany ny hitsakaloka.

Araka ny fanazavana nataon- dRANDRIANAINA143 mpitsabo taminay dia mety

hahafaty ny hitsakaloka raha mahafeno ny fepetra takiny ny mpamosavy. Izany hoe mila
fantarin’ny mpamosavy mialoha ny tononandro nahaterahan’ilay olona kendreny ary
rehefa fantany izany dia tsitsihiny andro aman’alina. Avy eo miaraka amin’ny fanahy
ratsy izay ao aminy izy mandeha manitsaka ny alok’iny olona somparany iny. Ny aloky
ny lohan’ilay olona no tena enjehin’ny mpamosavy hitsahina amin’izany. Marihina fa
fangalarana ambiroa izany araka ny fiheverana taloha, kanefa famonoana hasina ilay
olona mihitsy satria, ny aloky ny faritra ambony amin’ny tenany no hitsahina amin’ny
tongotra izay heverina fa maloto sy ambany. Raha tanteraky ny mpamosavy izany dia tsy
maintsy maty amin’ny tononandro nahaterahany ilay olona. Fa mety koa tsy ho faty fa
very saina na lasa adala raha tsy fantatry ny mpamosavy ny tononandro nahaterahany fa
voahitsaka aloka fotsiny ilay olona. Izany no antony tsy hilazana na amin’iza na amin’iza
ny tononandro nahaterahana fa mety hampidi-doza.

Hita amin’izany fa sarotra ny hahavoazan’ny mpamosavy ny olona kendreny amin’ity

aretina ity satria mila fahafantarana ny tononandro nahaterahan’io olona io ny fanaovana
ny hitsakaloka.

140
RAJEMISA-RAOLISON R., op.cit, tak.55.
141
CALLET R.P, op.cit, 1908: I, tak.266.
142
CALLET R.P, op.cit, 1908: I, tak.98.
143
Resaka nifanaovana tamin-dRANDRIANAINA ny 13 febroary 2014 tamin’ny valo ora alina tao
Mandrabato, kaominina Mahabo.

89
-Ny ambalavelona

Raha fandre sy voalaza fa misy any amin’ny faritra hafa ny ambalavelona, dia fotoana tsy
ela akory izay no tena nampirongatra ity aretina ity tao amin’ny kaominina Mahabo satria,
vao tamin’ny volana aprily taona 2014. Tsy mba aretina mpahazo ny lehilahy izy io satria,
ny vehivavy, miditra amin’ny fotoanan’ny fahamaotina na ny lehibe efa manambady, no
lasibatra amin’izany. Azo lazaina ho misy fiheverana maro teraka vokatr’izany. Ny
mponina ao an-toerana, ohatra, dia manambara fa na vokatry ny asan’ny fanahy ratsy ao
amin’ny olona iray ny ambalavelona na vokatry ny tsy fahazakana ny olana mianjady
amin’ny tena ka mivadika ho aretin-tsaina ; hany ka mety hahatonga ny olona voany ho
amin’ny tsy fahatsiarovan-tena maharitra : mikiakiaka, mitomany, miteniteny foana,
mandositra, mitanjaka, mamono, sns. Ny hevi-dRAZANAMIHANTA, tamin’ny asa
fikarohana nataony momba ny ambalavelona fahita any Antsihanaka, anefa dia maneho
fa ny herin’ody na aody ataon’ny mpamosavy mpisompatra ihany no mahatonga azy
io144. Nomarihiny mantsy, araka ny fanadihadiana nataony, fa tany Antsihanaka dia ny
mpitsabo ihany indraindray no manao ny ambalavelona mba ho fitadiavam-bola aman-
karena na mba ho fitsapany ny herin’ny ody ampiasainy. Voalaza fa tena lasibatra
tamin’izany dia ny vehivavy, ny olona malemy vintana ary ny olona saro-tahotra.

-Ny lafika

Mbola azo sokajiana ho aretina mpahazo ny vehivavy ao amin’ny kaominina Mahabo

ihany koa, indrindra ny renim-pianankaviana, ny lafika. Izy io dia aretina any amin’ny
tranon-jaza, azo avy amin’ny filalaovana na fandraofan’ny mpamosavy ny tany eo
amin’ny toerana nipetrahan’ny vehivavy iray, ka mety hiteraka tsy fahazoana taranaka na
fahasarotam-piterahana. Toy izao ny fanazavan-dRANDRIANAINA mpitsabo nentim-
paharazana izany :

“Ny lafika dia tsy avy amin’ny hanina nohanina akory fa avy amin’ny fipetrahana na
fikasihana ny toerana nipetrahan’ny fitombenana, ary izay no maha lafika azy. Raha ny
tena marina, tokony hitondra lafika foana ny vehivavy amin’izay toerana hipetrahany ary
tokony hitondra izany manaraka azy rehefa miala eo amin’ilay toerana nipetrahany izy.
Raha tsy manao izany izy dia mora foana ho an’ny mpamosavy ny milalao na mandraoka

144
RAZANAMIHANTA E, Mémoire du CAPEN, 1987.

90
ny toerana nipetrahany amin’ny tanana. Vokatr’izany, na ilay olona afa-jaza foana, na
tsy mety mitoe-jaza mihitsy, na maty eo am-piterahana miaraka amin’ny zanany.”

Araka izany, toy ny zavatra mipetraka ao amin’ny tranon-jaza ny lafika ka misakana ny

fitsaihan’ny tsirinaina lahy sy vavy na ny fivelaran’ny zaza ao am-bohoka. Tsy hita soritra
ety ivelany ny aretina, hany ka tsy misy fomba ahafantarana azy raha tsy manatona
mpitsabo nentim-paharazana. Raha ny fanazavana eto anefa dia toa azo sorohana tsara ny
lafika amin’ny alalan’ny fitondran’ny vehivavy lafika (lambahoany, mosoara...) amin’ny
toerana izay ipetrahany.

2.2.1.2. Ny mosavy amin’ny fananana

Ny teny hoe fananana, eto, raha faritana, dia mahasahana zavatra maro. Ka na ny vatana
izay voalaza tetsy aloha aza, azo heverina ho ao anatin’izany fananana izany satria
ananana fahefana ary azo ampiasaina amin’izay ilana azy, azo fehezina. Fa ny tiana
hasongadina amin’ny hoe fananana eto, dia ireo harena, lova avy amin’ireo Razana, izay
miantoka ny famelomana ny vatana. Tsy inona izany fa ny tany, ny zava-maniry sy ny
biby fiompy. Manana fahavalo tahaka ny tenan’ny olombelona ihany koa izy ireo : tsy
dia ny aretina voajanahary loatra fa ny aretina vokatry ny mosavy. Araka izany, misy ny
mosavy amin’ny biby fiompy ary misy ny mosavy amin’ny voly.

- Ny mosavy amin’ny biby fiompy

Tsiahivina fa anisan’ny foto-piveloman’ny mponina ao Mahabo ny fiompiana, araka ny

voalaza tao amin’ny fizarana voalohany. Manampy amin’ny fambolena ary manamaivana
ny fahasahiranana eo amin’ny fiainana andavanandro. Ny olana anefa dia izao : rehefa ny
olombelona ao anaty fiarahamonina no tsy mifanaraka sy tsy mifankahazo hevitra,
manana toetra ratsy sy tia ady, dia ireny biby fiompy ireny no anamparany ny heriny.
Heverina ho zava-tsarobidy anefa izy ireny amin’ny maha ain’ny tantsaha azy, ka raha
misy aretina na loza mahazo azy ireny noho ny mosavy, dia ny tompony no osa
voalohany. Izany hoe mahatsiaro ho ketraka, kivy sy resy sahady eo anatrehan’ny zava-
miseho. Matetika ny aretina mpahazo ny biby fiompy dia aretina mitovy fiseho amin’ny
an’ny olombelona ihany. Ka ny lafika sy ny voan-kanina no tena mateti-pitranga
amin’izany.

91
Ny voan-kanina moa, araka ny famahavahana natao tetsy aloha, dia aretina azo avy
amin’ny sakafo misy poizina na ody ratsy. “Raha kisoa na omby no tian’ny mpamosavy
ho voan’izany dia mangahazo no ampiasainy miaraka amin’ny poizina na ody ratsy
satria io no sakafo tian’ireo biby ireo indrindra; raha vorona indray dia vary masaka na
fotsim-bary no asiany poizina na ody ratsy. Manan-tsafidy hatrany ireo mpamosavy
mpisompatra amin’ny poizina izay ampiasainy, hany ka arakaraky ny herin’ny poizina
no mampalaky ny fahafatesan’ilay biby. Izany hoe mety ho poizina avy amin’ny zavatra
vokarin’ny orinasa izany, mety ihany koa ho ody mahery iasana fanahy ratsy”145. Zavatra
iray no manavaka azy ireo, araka ny fanazavan’ny mpiompy146 sendra anay: dia ny
fiasany eo amin’ny tenan’ilay biby. “Raha omby na kisoa no tran’ny ody mahery, dia
mibontsina be ny kibony ary tsy afaka mihinan-kanina fa matory fotsiny no ataony. Raha
poizina avy amin’ny zavatra vokarin’ny orinasa147 indray no nampiasain’ny mpamosavy,
dia tsy mibontsina ny kibon’ireo biby ireo ary afaka mihinan-kanina tsara izy. Saingy
rehefa matory avy eo izy dia tsy mifoha intsony.”

Ny lafika indray dia ny ombivavy ihany no trany raha toa ka ny vehivavy eo amin’ny
olombelona. Mpiompy miisa eo amin’ny folo tafo148 eo no efa nisetra ny fahavoazana
tamin’ny fandalovan’ity aretina ity tamin’ny ombivaviny teo anelanelan’ny taona 2007-
2014. Mandalo, hoy izahay any an-toerana satria, sitran’ny mpitsabo nentim-paharazana
eo an-toerana ihany izany.

- Ny mosavy amin’ny voly

Ny voly eny an-tanimbary matetika no voalazan’ny mponina fa tena iharan’ny vokatry

ny mosavy. Anisan’ny antony mahatonga izany ny fiheverana ny vary ho foto-tsakafo ary
ain-dehibe iankinan’ny fiainan’ny isan-tokantrano. Koa rehefa simba ny voly, izany hoe
ratsy na tsy misy ny vokatra miakatra, dia mety hisy mosary hahazo azy ireo. Araka ny
resaka nifanaovanay tamin’ireo tantsaha149, dia nilaza izy ireo fa : “fomba fanaon’ireo
mpamosavy mpisompatra ny mampiasa ilay antsoina hoe “voa tsy mahavanona”, ka dia
tsy mahavanona tokoa izay voany mandritra ny taom-pambolena iray.” Ny mpitsabo

145
RANDRIANAINA, op. cit.
146
Mpiompy iray, tsy nitonona anarana, monina ao An- …, kaominina Mahabo.
147
Ohatra: asidra
148
Isa azo tamin’ny fanadihadiana natao tamin’ireo mpiompy ombivavy, ny volana martsa 2014.
149
Ireo tantsaha nandrenesana tranga mitovy momba ny mosavy amin’ny voly.

92
nentim-paharazana150 teo an-toerana ihany koa nanazava fa : “raha vary no tian’ny
mpisompatra tsy ho vanona, dia akofa no ampiasainy. Izany hoe alainy ny akofam-bary
ary alefany ao anaty moara misy karazana tapa-kazo sy taolana iasan’ny fanahy ratsy
ary tokavany, raha ny voly avotra eny an-tanimbary kosa no tiany hosomparana, toy ny
tsaramaso, ovy, voatabia, sns dia izay zavatra ratsy mitovy amin’ireo : voatabia ratsy,
madinika sy feno biby; tsaramaso poakaty, ovy lo : ireo no alefany ao anaty moara, araka
ny efa voalaza teo, ary tokavany, izay vao aleviny eny an-doharanon’ny tanimbary tiany
hasiana.” Koa raha manakofa ny vary, raha lanin’ny biby kely ny voatabia, raha lo eny
am-potony ny ovy vao manomboka mandatsaka, raha tsy mamoa ny tsaramaso fa malazo
na mamoa fa tsy misy voa ao anatin’ny akorany, poakaty na feno biby kely, dia
heverin’ireo mponina ao Mahabo avokoa fa vokatry ny asan’ny mpamosavy. Anisan’ny
antony mahatonga azy ireo mihevitra izany ny fialana nenina nataony tsy nahitam-bokatra
: dia ny fampiasana fanafody fanefitry ny aretina maro isan-karazany sy ny fampiasana
zezika simika izany.

Hita, araka izany, fa tsy ny olombelona ihany no iharan’ny aretina azo avy amin’ny
mosavy fa na ny fananana aza dia mety ho voa ihany koa. Ireny aretina ireny anefa tsy
tongatonga ho azy eo amin’ny fiarahamonina fa misy antony avokoa.

2.2.2. Ireo antony manosika ny olona hamosavy

Antony roa lehibe no tena misongadina ary heverin’ny mponina ao Mahabo fa
manosika/mahatonga ny olona iray hamosavy : ao ny antony avy amin’ny tenany ary ao
ny antony avy any ivelan’ny tenany.

2.2.2.1. Antony avy amin’ny tenany

Voalaza matetika fa ny olombelona no iavian’ny soa sy ny ratsy eo amin’ny
fiarahamonina. Hoy ny ohabolana malagasy manamarina izany: “ny olombelona mora
soa mora ratsy”, “ny olombelona tsy main-tsy lena”. Arakaraka ny toetrany no mahasoa
na maharatsy izay zavatra ataony. Ny mpamosavy, ohatra, dia heverin’ny fiarahamonina
ao Mahabo fa ny toetra ratsy ao aminy no mahatonga azy hisompatra ny fiarahamonina.
Io toetra ratsiny io anefa tsy ho hita taratra ety ivelany raha tsy misy hery manosika azy
hipongatra. Tsy inona izany fa ny fihetseham-po, izay hery avy ao anaty ihany. Maro ny

150
RANDRIANAINA, op. cit.

93
fihetseham-po fahita eo amin’ny olombelona. “Voafaokan’izany ny alahelo, ny
hafaliana, ny hatezerana sy ny lolom-po ary ny ahiahy, ny henatra sy ny rehareha, ny
fifamelan-keloka sy ny fanamafisam-pihavanana...”151 Fa ny fihetseham-po manosika ny
olona hamosavy dia ny fialonana sy ny fankahalana.

Araka ny famaritana nataon’i Régis RAJEMISA-RAOLISON, ny fialonana dia “alahelo

noho ny soa azon’ny sasany”152, izany hoe fihetseham-po teraka noho ny tsy fitoviana eo
anivon’ny fiarahamonina eo amin’ny lafiny maro samihafa.

Ohatra: tsy fitoviana eo amin’ny fari-piainana sy fananana; tsy fitoviana eo amin’ny

lafiny fitondran-tena ; tsy fitoviana eo amin’ny fahaizana amam-pahalalana ananana ; tsy
fitoviana eo amin’ny firazanana, sns.

Ny fankahalana indray dia “tsy fitiavana mainty, fahalianana ta hamaly faty, fanaovana
hala volo”153. Mety ho avy amin’ny fiteny no ipoirany, mety ho avy amin’ny fihetsika na
koa avy amin’ny antony maro samihafa.

Ohatra: ny fisotasotana, ny fanambaniana, ny fanebahana, sns.

Araka izany, azo lazaina fa ny hery avy ao amin’ny tenan’ny olona ihany no mahatonga
azy hamosavy. Hery izay heverina fa manosika azy mandrakariva hifanandrina amin’ny
manodidina na ny fiarahamonina. Malahelo izy (ny mpamosavy) raha toa ka ny hafa lasa
lavidavitra kokoa na manana ny tsaratsara kokoa noho ny tenany eo amin’ny fiainana ;
tsy zakany ny mahita ny toetra amam-pihetsiky ny hafa. Noho izany, tsy maintsy misy ny
ady ifanandrinana, ka matetika “ny mpamosavy dia olona resy na matahotra ho resy
mandrakariva eo amin’ny fiainana, tsy manana hery ahafahana mifanandrina amin’ny
hafa”154. Izany no antony iantorahany amin’ny hery hafa ivelan’ny tenany, toy ny ody
mahery na ody ratsy satria, ireny no heverin’ny mpamosavy fa afaka ny hampietry sy
handavo ary hamongotra ny mpifanandrina aminy.

151
RAZAFINTSALAMA A, op. cit, 2004, tak. 07.
152
RAJEMISA-RAOLISON R, op. cit, 1985, tak. 288.
153
RAJEMISA-RAOLISON R, op. cit, 1985, tak. 266.
154
RANDRIANAINA, op. cit.

94
2.2.2.2. Antony avy any ivelan’ny tenany
Tsy ny toetra izay baikoin’ny fihetseham-po ihany akory no mahatonga ny olona
hamosavy. Araka ny fiheveran’ny fiarahamonina ao Mahabo, dia misy hery hafa
ivelan’ny tenany manosika azy hanao izany, toy ny vintana sy ny ody tazonina.

 Ny vintana
Ny olona tsirairay avy, miaina ao anaty fiarahamonina, dia heverina fa samy manana ny
vintany. Araka ny fandinihana nataon’ireo astrôlaogy, ny vintana dia hery raisina eo am-
pahaterahana, azo avy amin’ny fipetraky ny kintana eny amin’ny lanitra. Ny fihevitr’
Iharilanto Patrick ANDRIAMANGATIANA asehony amin’ny resaka nifanaovan’i Tsiry
tamin’i Mino ao amin’ny Vakivakim-piainana155, dia maneho izany famaritana izany
tokoa, ary tsy hery fe hery fotsiny no namaritany ny vintana fa hery lehibe mamatotra ny
olona tsirairay. Tsy dia mifanalavitra amin’izay voalaza izay ihany koa ity famaritana ny
vintana nataon-dRANDRIAMAROLAZA ity:

“(…) Ny vintana saika mandrakariva dia “HERY IVELAN’NY EGO156”, ary misolo tena
ny Hery manindry ny “EGO” eo amin’ny sehatra samihafa misy azy eo amin’ny fiaraha-
monina sy izao tontolo izao”157.

Amin’ny maha “hery” ny vintana izay, dia inoan’ny fiarahamonina izy fa afaka manampy
ny olona tsirairay, ka izany no antony nandraisany azy ho isan’ny hery mifaningotra
amin’ny zotram-piainany. Araka izany, misy ny antsoina hoe “vintana mpamosavy”, izay
hery manosika ny tompony hisompatra ny fiarahamonina. Nomen-dry zareo Arabo
anarana “El-asad” izy io, izay antokon-kintana ipetrahan’ny volana fahita any amin’ny
ilabolantany Avaratra, ka nadikantsika Malagasy hoe “Alahasaty”. Toy izao no
fanazavan’i COUSINS izany: “ALAHASATY - Zana-bintana trotroin’ny Asorotany izy ;
ary eo am-pamatoran-janak’omby (atsinanan’ny andry atsimo) no anjara toerany. Ny
anarany dia nalaina avy tamin’ny antokon-kintana, izay ataon’ny Arabo hoe “El-asad”

155
ANDRIAMANGATIANA I.P, Vakivakim-piainana, 1995, tak. 29 : “Angamba izay ho safidinao, ry Mino,
tsy hahatosika ny sitraky ny vintana. Hery lehibe loatra izy ; Hery be dia be no mitambatra ho Vintana : ny
nahaterahana, ny fiarahamonina, ny firazanana, ny hery mampitsimoka ny fisiana...”
156
EGO: teny fampiasan’ny mpandinika ny fiarahamonina, nilazany olona fototra, olona iaingan’ny dinika.
157
RANDRIAMAROLAZA L.P, “Ny vintana sy ny tendry”, in Omaly sy Anio, n°1-2, tak. 136.

95
(Lion=liona). Andro mainty ny alahasaty, ary vinta-mpamosavy sy andron’ny ody ; ka ny
zaza teraka vava-Alahasaty, indrindra fa raha amin’ny misasakalina, dia atahorana ho
tonga mpamosavy mpivoaka alina, na mpitana ody mahery”158.

 Ny ody tazonina
Ny hery faharoa izay inoan’ny fiarahamonina ihany koa fa mahatonga ny olona hamosavy
dia ny ody. Ny atao hoe “ody159”, na aody na aoly any amin’ny faritra, dia ireo zavatra
heverina fa manana hery afaka manova ny toe-batana ho amin’ny tsara na ho amin’ny
ratsy, na afaka manafoana izay hery mitady hanohintohina ny hery anaty. Maneho
fiheverana toy izany indrindra ity famaritana nataon-dRAJAONARIMANANA, izay
notaterin-dRAKOTOMALALA Malanjaona ao amin’ny famakafakana nataony ity. Hoy
izy :

« Ny ody dia enti-manondro izay zavatra rehetra heverina fa manana hery majika afaka
manova izay mahakasika ny fiainana ho tsara na ho ratsy, na manafoana hery hafa
amin’ny alalan’ny fitazonana ny toe-batana teo aloha »160.

Misy karazany telo ny ody araka ny fanadihadiana izay nataon’i François

RAKOTONAIVO161 : ny ody itsaboana, ny ody iarovana ary ny ody animbana na
amonoana.

Ny ody itsaboana dia ireo ody natao iadiana amin’ny aretina mba hanalefahana na
hanafanana azy. “Fanafody” no iantsoan’ny olona azy io ankehitriny satria mitovy anjara
asa amin’ny fanafody ampiasain’ny dokotera : manasitrana.

Ny ody iarovana indray dia ireo ody natao isakanana ny aretina na ny loza na ny fahavalo
izay manafika ny tena. Araka izany, ahitana karazany telo ihany koa ity ody iarovana ity
: ao ny ody iarovana amin’ny aretina, ao ny ody iarovana amin’ny loza ary ny ody
iarovana amin’ny fahavalo.

158
COUSINS W.E., op.cit, 1963, tak. 175.
159
Marihina fa ny teny hoe « ody” dia iray seha-kevitra amin’ny teny hoe fanafody. Izany hoe voafaoka
ao anatin’ny teny hoe fanafody ny teny hoe ody.
160
RAKOTOMALALA M., op.cit, 2008, in http://www.taloha.info/document.php?id=161: « Ody désigne
tout objet censé posséder la force magique de produire des changements vitaux en bien ou en mal, ou de
neutraliser de telles forces en conservant l’état normal, l’état dans lequel on se trouve. »
161
RAKOTONAIVO F., op.cit., Ambozontany-Fianarantsoa, tak. 105.

96
Farany, ny ody animbana na amonoana dia ireo ody fampiasan’ny mpamosavy. Araka
ny lovantsofina, ho an’ny mponina ao Mahabo, misy fomba roa ahafahana mahazo io ody
io : na vidina na amboarina. “Raha amboarina ilay ody, dia voalaza fa tsy maintsy efa
misy fanahy mipetraka ao amin’ilay olona mpanamboatra azy manoro izay zavatra ilaina
amin’izany. Ny ody vidina kosa dia tsy ilana fanahy mitoetra ao amin’ny mpividy azy.
Matetika any ambany (faritra Sakalava sy Tsimihety) no toerana fividianan’ireo olona
te-hamosavy io ody io”162.

Marihina fa ny ody ampiasain’ny mpitsabo natao itsaboana na iarovana dia mety

hivadika, araka ny finoan’ny olona azy. Izany hoe mivadika manana endrika ratsy,
manjary manana anjara asa mifanohitra amin’ny filàn’ny fiarahamonina. Antony roa no
voalaza fa mahatonga ny ody hivadika : ny ota fady ataon’ny olona mitana ilay ody na ny
fiovan’ny toe-tsaina mampiasa azy.

“Ny ody rehetra dia samy manana ny fadiny”163, hoy RAKOTOMALALA Malanjaona.
Ny tsy fitandremana io fady io matetika no mahatonga ny ody hiteraka loza na tsy
handaitra. Amin’izany, rehefa mivadika ny ody, dia na ny tompony no ifoterany na ny
manodidina azy. Tsy dia ny ody loatra àry raha ny marina no mivadika fa ny fanahy izay
mitoetra ao amin’ilay mpitana ody satria ny mpitana ody mazàna, araka ny voalaza tao
amin’ny 2.2.1.1, takila 78-79, dia itoerana fanahy, afaka miantso fanahy ivelan’ny tenany
hiara-miasa aminy.

Ny fiovan’ny toe-tsain’ilay olona mampiasa ody ihany koa dia anisan’ny antony lehibe
mahatonga ny ody hivadika. Raha tsara ireo fitaovana nampiasany ireo teo aloha, tsy
maintsy hivadika ho ratsy izany rehefa miharatsy ny tompony : izany hoe manana
fisainan-dratsy. Araka ny hevi-dRAMAROLAHY mantsy :

“(…) Amin’ny olona no misy tsara sy ratsy, matoa misy ny ody tsara sy ody ratsy, fa
arakaraka izay antony ampiasana azy ihany no mahatsara na maharatsy azy, ary ny
fisainan’ny tsirairay no anton’izany”164.

162
RANDRIANAINA, op. cit.
163
RAKOTOMALALA M., op.cit, 2008, in http://www.taloha.info/document.php?id=161: « Tout charme a
ses interdits »
164
RAMAROLAHY, Rakitry ny elan’ny Ntaolo Malagasy, 1971, tak.227.

97
Araka izany, azo lazaina fa ny fivadihan’ny ody no mahatonga ny olona hamosavy. Ny
ody izay hery ivelan’ny tena nefa inoana fa afaka mifehy izay mitana azy. Izany no
anton’ny fitenenana izay fandre eo amin’ny fiarahamonina hoe “zakan’ody” na “tsy
nahazaka ody”.

2.2.3. Ireo antony mampandaitra ny mosavy

Azo lazaina ho miankina amin’ireto antony roa ireto ny mampandaitra na mahafaty
momoka ny mosavy : ny fihetseham-po ary ny finoana.

2.2.3.1. Ny fihetseham-po
Ny olombelona tsirairay dia efa noharian’Andriamanitra mba hanana fihetseham-po
hatrany am-bohoka. Matetika anefa misy fihetseham-po iray mibahan-toerana ao aminy
mandritra ny fotoana tsy voafetra noho ny zava-misy hitany sy tsapany ary reny eo
amin’ny fiarahamonina. Anisan’izany ny tahotra. Araka ny fanadihadiana nataon’i J.
DELUMEAU, dia “ny fitrangan-javatra tsy ampoizina no antony lehibe mahatonga io
tahotra io”165.

Ohatra: raha misy olona roa mifamaly na miady eo amin’ny fiarahamonina, ka ny

andaniny mahavoaka vava tsy ambina na minia manao fara-teny toy ny hoe “ho hitanao
izany, ho avy aminao ny tsy mety, hifankahita isika manomboka eto, ho tratrako ianao...”
dia tsy maintsy hisy fiantraikany amin’ny ankilany izany. Manomboka eo dia horohoro
sy tahotra no mameno ny fiainan’ilay nanaovana fara-teny na vava tsy ambina na dia
miezaka ny tsy haneho izany ety ivelany aza izy. Toy izao no voalazan-
dRAMAROLAHY momba izany:

“Raha misy olona roa niady, nifanditra mafy, ary nentim-po tafahoatra ny iray ka nanao
fara-teny hoe “ho hitanao izany”… Miaraka amin’izay dia any amin’ny famorehana no
ifantohan’ny fisainan’ilay anaovana fara teny, ary manomboka hatreo amin’ny fotoana
nandrenesany izany dia miaina amin’ny tahotra andro aman’alina izy, koa na inona na
inona karazan’aretina na fahavoazana mihatra amin’ny tenany, na amin’ny ankohonany,
na ny fananany dia inoana fa zavatra nataon’ilay niady taminy avokoa”166.

165
DELUMEAU J, op.cit, p. 10: « (...) La principale cause de la peur est la surprise. »
166
RAMAROLAHY, Tahirin’ny Ntaolo, Takariva, 1972, tak. 78.

98
Ny fibahanan-toeran’io tahotra io ao amin’ny olona iray mazàna, manoloana ny mosavy,
dia ampy hampandaitra ny mosavy satria, ny tahotra diso tafahoatra dia mitarika azy ho
tsy tompon’ny tenany, mampikorontana ny sainy ary mamorona sary ao an’eritreriny ;
mamono ny herim-pony ka mety hampahalemy na hahafaty azy mihitsy aza, raha ity
tenin’i J. DELUMEAU ity no fakafakaina :

« Raha mihoatra ny fatra zakan’ny olombelona ny tahotra, dia manjary aretina ary
hiteraka sakana eo aminy. Mety ho fatin’ny tahotra izy, na farafahakeliny halemin’ny
tahotra »167.

Tsy dia mifanalavitra amin’izay voalazan’i J. DELUMEAU izay ihany koa ny voalazan-
dRAINIHIFINA raha namahavaha mikasika ny mosavy izy : « ary tsy dia azo lavina ny
fisian’ny olon-dratsy mety hahavanona sain-dratsy. Nefa kosa ny herin’ny mosavy
mampandaitra azy (...) dia miankina amin’ny fahatahoran’ilay olona asiana no
mampandaitra ny mosavy ka ny fivadiham-po no mahavoa »168.

Araka izany, azo heverina fa tsy handaitra ao amin’ny olona iray izay kendren’ny
mpamosavy ny mosavy rehefa hainy ny mifehy ny fihetseham-pony. Izany hoe miankina
amin’ny fahaiza-mandanjalanja ny fandraisana ny fisehon-javatra avy ety ivelany
ataon’ny tsirairay no mampilamina ny ao anatiny.

2.2.3.2. Ny finoana
Eto, tsy miavaka akory na mahaleo tena fa anisan’ny mampiorim-paka ny fihetseham-po
ao amin’ny olona iray ny finoana satria mety hahatonga tahotra na hafaliana eo aminy.
Ka ny tena ifotorany dia “ny zavatra tsy fantatra, tsy hitan’ny maso na azon’ny tanana
tsapaina”169, hoy RAMAROLAHY. Izany hoe ny fiheverana ny fisian’ny zavatra iray
izay tsy hitan’ny maso na ren’ny sofina na tsapan’ny tànana no miteraka ny finoana.
Tafiditra ao anatin’izany zavatra inoana izany ny vintana sy ny herin’ny ody.

167
DELUMEAU J, op.cit, p. 09 : « Si la peur dépasse une dose supportable, elle devient pathologique et
crée des blocages. On peut mourir de peur, ou du moins être paralysée par elle. »
168
RAINIHIFINA J, op. cit, 1975, tak. 142.
169
RAMAROLAHY, op.cit, 1971, tak.213.

99
 - Ny finoana ny vintana
Na dia voalaza aza fa samy manana ny vintany ny olona tsirairay, dia heverina ary inoana
fa tsy mitovy ny herin’izany vintana izany. Avy amin’izany no nipoiran’ny hoe “malemy
vintana” sy “mahery vintana.” Eo amin’ny Malagasy, ny zaza teraka “vava-Alakaosy”
no isan’ny “mahery vintana” indrindra170, ka tsy mba handairan’ny ody ratsin’ny
mpamosavy na ny loza maro izan-karazany araka ny finoana navelan’ny Ntaolo.
Noheverina ho ratsy vintana koa anefa izy amin’ny lafiny iray satria manonto vintana ny
Ray aman-dReniny na ny manodidina azy.

Ny amin’ny “malemy vintana” indray dia tsy dia voafaritra mazava ao amin’ny
tononandro malagasy. Araka izany, izay olona mararin’ny aretina azo avy amin’ny
mosavy na izay olona tra-doza, dia noheverina ho “malemy vintana”.

- Ny finoana ny ody
Ny finoana ny ody ratsy dia efa nisy hatramin’izay tahaka ny finoana ny ody tsara
ampiasain’ny ombiasy sy ny mpisikidy. Zavatra azo tsapain-tanana ny ody, hitan’ny
maso, fa ny heriny kosa no hametrahan’ny olona ny finoana. Marihina anefa fa ny finoana
ny ody lazaina eto dia mifahatra indrindra amin’ny resaka tandindona.

 Ny antony mampiorina ny finoana ny ody : ny tandindona

Araka ny famoaboasan-kevitra nataon’i mompera RAZAFINTSALAMA ao amin’ny
bokiny Tari-dalana ho enti-manadihady ny finoana sy ny fomba malagasy171, ny teny hoe
tandindona dia dikan-teny avy amin’ny teny grika symbolon ka navadika ho frantsay hoe
symbole. Karazana famantarana entin’ny fiarahamonina ifandraisana na “signe” ny
tandindona, na dia tsy tandindona avokoa tsy akory rahefa mety ho famantarana.
Anisan’ny noraisiny tamin’izany ny famaritana natolotr’i Lalande 172, izay nadikany
amin’ny teny malagasy toy izao: ny tandindona dia “famantarana tsapan’ny
fandrenesana, ka mampahatsiaro ho azy zava-tsy atrehina na tsy taka-pesipesenina”.

170
COUSINS W.E., op.cit, 1963, tak. 178.
171
RAZAFINTSALAMA A, op.cit, tak. 12-13.
172
In Dictionnaire critique et technique de la philosophie, la 4ème éd. F. Alcan, 1932, p.11, art. Symbole :
« Tout signe concret évoquant, par un rapport naturel, quelque chose d’absent ou d’impossible à
percevoir. »

100
Eo amin’ny mosavy dia manana anjara asa lehibe tokoa ny tandindona satria arakaraka
ny fiantefany amin’ilay olona tetehina ampidirana aretina no mampandaitra azy na tsia.
Araka izany, raha tsara voatra ny tandindona ary mbola mavesa-danja amin’ny mpiara-
belona ny zavatra tandindomina, hoy ihany i mompera RAZAFINTSALAMA, dia mety
hanako lalina amin’ny fandrenesana ary ny toe-batana iorenany ny fibanjinana azy173.
Koa ny lafiny ody no tena ipetrahan’izay tandindona izay: ny zavatra ampiasaina
amoronana ny ody sy ny fihetsiky ny mpamosavy mikarakara izany. Manamarina izany
ny voalazan’i Lars VIG manao hoe:

« Ny fangaron’ireo ody (...) dia mampiseho fa misy tandindona ara-boajanahary

samihafa ao anatin’izany »174.

Izany hoe tsy nataotao foana ireny ody ireny : ny endriny, ny fangarony, ny anarany, fa
manana ny dikany avokoa. Tsy miafina anefa izany dikany izany fa hita taratra eny ihany
amin’ny fombafomba ataon’ny mpampiasa ny ody.

- Ny tandindona ao amin’ny ody ratsy na izay zavatra ampiasain’ny mpamosavy

Nambaran-dRANDRIANAINA mpitsabo nentim-paharazana monina ao Mahabo fa :

“Na ny loko na ny anarana na ny endrika na ny isa dia misy dikany avokoa eo amin’ny
mpamosavy”.

Eo amin’ny ody ratsy ampiasain’ny mpamosavy, dia voalaza fa karazana hazo sy taolana
ary zavatra madinidinika samy hafa no amoronany ireny : ao ny hazom-paty, ny hazo lon-
drano na hazo mainty, ny hazo mamono tena, ny taolana na vovom-paty, ny
tandrok’omby, ny menaka175, sns.

Ny loko mainty eto dia tandindon’ny fahafatesana176, tandindon’ny alina izay tsy ahita-
mitsinjo, hany ka raha mipaka eny amin’ilay olona kinendry ny aretina dia tsy hisy

173
RAZAFINTSALAMA A, op.cit, tak. 27.
174
VIG L, Le symbolisme dans le culte malgache et dans la vie sociale populaire, 1985, p. 122: « La
composition de ces charmes (…) montre qu’il y avait un certain symbolisme naturel dans tout cela. »
175
RANDRIANAINA, op.cit.
176
VIG L, op.cit, 1985, p. 124: « Le noir était (...) le signe des morts. »

101
hahafantatra azy mihitsy. Izany no mahatonga ny dokotera tsy mahita na inona na inona
amin’ny fizahana ny marary.

Ny hazo mamono tena (na main’ila ihany koa)177 indray dia lafiny endrika no ampiasany
azy : ny hazo mantsy rehefa mamono tena dia mihamalazo ary maina. Ka ny mpamosavy
dia maniry ny olona asiany ratsy hanana toe-batana toy izay.

Ny taolana sy ny vovom-paty kosa dia voalaza fa hakany fanahy iray hiara-hiasa aminy
(mpamosavy), ka ny tena mahamasina na mampahery ody amin’ireny dia ny taolana
nalaina avy amin’ny fasam-bazimba178.

Farany, ny tandrok’omby sy ny menaka : ny tandrok’omby dia natao ho fitoeran’ireo

karazan-javatra ireo sy fametrahan’ny mpamosavy ireo sombin-javatra avy amin’ilay
olona kasaina asian-dratsy. Izy io dia mirakitra tandindona toy izao : avo na ambony
(lolohavin’ny omby), mandratra na mahafaty raha mahatonto izay olona sendra azy. Ary
ny menaka dia tandindon’ny fiahafana, izany hoe mba hiparitaka manerana ny vatana
ilay aretina179; fihosoran’ny mpamosavy ihany koa rehefa mivoaka alina izy:
tandindon’ny faherezana na fahamboniana na ny maha mpanjaka. Jereo, ohatra, ny
menaka ahosotra amin’ny zaza atao batemy, ny marary, ny olona hamasinina ho pretra
any amin’ny finoana katôlika ary ny fomba fiteny mahazatra hoe : “samy nohosoran-
dreniny menaka” eny anivon’ny fiarahamonina malagasy. Ny mpanoratra sasany indray
dia mihevitra fa io menaka ahosotry ny mpamosavy amin’ny vatany io dia fiarovan-
tenany ihany, ka raha misy misambotra azy dia tsy hahazo fa ho tafaporitsaka izy noho
ny halaman’ny vatany180.

Rehefa hametaka io ody ratsy io amin’ny olona somparany ihany koa anefa ny
mpamosavy, dia voalaza fa mbola mijery andro satria ny andro aminy ary tsy aminy irery
fa ho an’ny fiarahamonina dia mirakitra tandindona. “Tsy maintsy ao anatin’ny fotoana
maizim-bolana na miaka-bolana no anaovany izany satria heveriny fa ny rava volana dia

177
RAMAROLAHY, op.cit, 1971, tak.223.
178
VIG L, Les conceptions religieuses des anciens malgaches. Ny fireham-pinoan’ny Ntaolo malagasy,
1973, p. 96.
179
RANDRIANIAINA, op.cit.
180
JAOVELO-DZAO R, Mythes, rites et transes à Madagascar, 2005, p.301 : « Les sorciers vont se promener
la nuit, souvent nus et oints d’huile pour échapper à la prise de ce qui voudrait les capturer. »

102
midika faharavana, tsy fandairan’ny ody” 181. Izany hoe fiheverana ara-tandindona efa
iainan’ny Malagasy mihitsy ny toy izany, ka raha te-hahomby amin’izay zavatra ataony
izy dia zavatra mizotra mankany amin’ny fahafenoana hatrany no arahiny. Ohatra : tsy
fomba amin’ny Malagasy ny mandevina misandratra andro satria izany dia maneho
fitohizana mankany amin’ny fahafenoana na fitomboana. Araka izany, ny fahatahorana
ny mbola hisian’ny maty misesisesy no antony tsy andevenany amin’io fotoana io. Toraka
izany koa ny mpamosavy, mba hampahomby ny ratsy ataony, dia fotoana maneho zotra
miakatra mankamin’ny ambony na ny fahafenoana no hanaovany izany.

Araka ny fahafantaran’ny maro azy koa, afaka mamolaka karazam-biby ny mpamosavy,

entiny miaraka aminy rehefa mivoaka alina. Tsy inona izany fa ny kary, ny alika, ny
vorondolo ary ny manditra, sns182. “Izy ireo no manampy ny mpamosavy amin’ny
fanaovany ny ody ratsiny”183, hoy i Lars VIG.

Ny kary dia saka dia, monina any anaty vato. “Ny ankamaroan’ny lovantsofina dia
manambara azy ho tandindon’ny haizina sy ny fahafatesana.”184 Izany hoe amin’ny
toerana maizimaizina, tsy dia misy mpandeha hatrany no misy azy ary mpandripaka ny
akoho ompian’ny olona amin’izay tanàna akaiky azy.

Ny alika dia biby, heverina fa akaiky ny olombelona indrindra. Manamarina izany ny

voalazan’ireo angano malagasy sasany toy izay fahita ao amin’ny anganon’ny Ntaolo185,
mitantara ny namonjen’ny alika ny olombelona efa teny am-bavan’ny mamba.
Tandindon’ny maha mpanompo ny alika186, izany hoe iraka mpanatanteraka ny baikon’ny
mpamosavy.

Ny vorondolo, voro-manidina izy io ary tsy mivoaka raha tsy amin’ny andro alina.
Voalaza fa “tandindon’ny alahelo, ny haizina, ny fitokana-monina amin-kalahelo ny

181
RANDRIANAINA, op. cit.
182
JAOVELO-DZAO R, op .cit, 2005, p.301 : « Les sorciers passent pour apprivoiser des animaux sauvages :
chats, harets, hiboux, ou élèvent des animaux mal considérés : chiens (...). »
183
VIG L, op. cit, 1973, tak. 42.
184 184
CHEVALIER & GHEERBRANT (A.), Dictionnaires des symboles, Vol.1, Edition SEGHERS ET Jupiter,
Paris, 1973, p.339 : « Le chat sauvage symbolise l’obscurité et la mort. »
185
DAHLE (L.), « Ny niompiana ny alika », in Anganon’ny Ntaolo, Tananarive : Imprimerie luthérienne,
1962, tak. 174.
186
RANDRIANAINA, op. cit.

103
vorondolo noho izy tsy mahatanty ny hazavan’ny andro.”187 Araka izany, ny toetran’ny
vorondolo sy ny tandindona raketiny dia toa manambara sahady haratsiana.

Ny manditra, karazana bibilava lehibe, misy poizina. “Ny tandindona raketiny dia
mifandray amin’ny hevitry ny fiainana. Tompon’ny vehivavy sy ny fitsaihana, matetika
azo sokajiana ihany koa tompon’andraikitry ny fadimbolana, izay toy ny rà mandeha
vokatry ny kaikiny.”188

Marihina fa ireo tandindona ananan’ny ody ratsin’ny mpamosavy raha tsara voatra,
miampy ny tandindona raketin’ireo biby miaraka aminy, araka ny efa voalaza tetsy aloha,
dia mety hiantraika amin’ny toe-batan’ny olona hasian-dratsy. Anisan’ny endrika na
fambara maneho izany ny nofy ratsy mahazo ilay olona.

- Ny tandindona ao amin’ny nofy

Ny teny hoe “nofy”, raha faritana, dia manambara fahitana mandritra ny torimaso. Rehefa
matory mantsy ny olona iray, ka manofy, araka ny fiheveran’ny ankamaroan’ny
mpandinika, dia manjary anankiroa : ny vatany matory sy ny fanahiny, izay antsoin’ny
Malagasy hoe ambiroa, lasa mirenireny miaina zavatra hafa tsy fehezin’ny lalànan’ny
fotoana sy ny habaka. Io faharoan’ny olombelona amin’ny nofy io matetika dia misetra
karazan-javatra maro, mety ho tsara, mety ho ratsy. Avy amin’izay fisehoan-javatra ao
amin’ny nofy izay ihany koa no ipoiran’ny fiheverana fa manambara zavatra ho avy ny
nofy. Izany no mahatonga ny olona sasany hiezaka hanazava ny nofiny. Araka ny
voalazan’i François LERY :

“Amin’ireo fomba samihafa fanao mba hahafantarana ny ho avy, anisan’ny fomba tena
be mpampiasa indrindra ny fanazavana ny nofy”189.

Izany hoe ny nofy dia azo sokajiana ho toy ny zavatra manana ny heviny manokana, ka
ny fahafehezana io hevitra fonosiny io no antoka hahafantarana ny ho avy. Tsy fantatra

187
CHEVALIER & GHEERBRANT (A.), op.cit, Vol.3, 1973, p.28 : « Le hibou est symbole de tristesse,
d’obscurité, de retraite solitaire et mélancolique parce qu’il n’affronte pas la lumière du jour. »
188
CHEVALIER & GHEERBRANT (A.), op.cit, Vol.4, 1973, p.182 : « Le symbolisme du serpent est
effectivement lié à l’idée même de la vie. (...) Maître des femmes et de la fécondité, le serpent est
souvent considéré comme le responsable des menstruations, qui résultent de sa morsure. »
189
LERY F., Madagascar: Les sortilèges de l’Ile Rouge, Paris: L’Harmattan, 2001, p. 249: « Parmi les autres
modes de connaissances de l’avenir, un des plus fréquemment employés sont l’interprétation des rêves. »

104
anefa izay hevitra raketin’ny nofy izay raha tsy amin’ny alalan’ny fanazavana ataon’ny
olona mahay azy. Eo amin’ny Malagasy, dia ny mpitsabo nentim-paharazana no
noheveriny fa afaka manazava izany.

Raha ny fanazavana azonay tamin’ ny mpitsabo nentim-paharazana iray nifampiresaka

taminay tamin’ny fahadimin’ny volana aprily, taona 2014, tamin’ny folo ora maraina tao
Mahabo, dia mety ho tsara ny hevitry ny nofy, nefa mety ho ratsy ihany koa arakaraka ny
fisehony. Ny nofy tsara, hoy ihany izy, dia heverina fa mitondra fahasoavana, ny ratsy
kosa tsy misy afa-tsy ny loza ho avy no ambarany, satria tahotra sy horohoro
mandrakariva no aterany eo amin’ny olona iray. Matetika io nofy ratsy io no miseho
amin’ny endrika biby toy ny omby, ny alika, ny bibilava, ny saka ary ny voromahery, ho
an’ny olona misy misompatra na mamosavy. Lehilahy iray tsy nitonona anarana, raim-
pianakaviana monina ao Mahabo, 40 taona eo ho eo, no nijoro vavolombelona,
nanaporofo ny fahamarinan’izany, tamin’ny 17 febroary 2014 tamin’ny dimy ora sy
sasany hariva. Toy izao ny resaka nifanaovanay:

- (...).

-Ianao ve efa nisy namosavy?

-Ie. Efa nisy namosavy aho ary tsy indray mandeha na indroa fa efa maromaro ihany hoy
ilay tsy mahay manisa.
-Ahoana no nahafantaranao izany?
Tsotra! Ny aretina anie raha vao tsy sitran’ny fanafodin’ny dokotera dia gasy izay e! Fa
matetika koa miseho amin’ny alalan’ny nofy izy io. Ny nofy moa fantatsika rahateo fa
fambara zavatra.
-Ka ahoana no fisehon’izay nofy izay?
-Matetika aloha nofy ratsy ilay izy e. Na ianao manofy enjehin’ny omby, na manofy
kaikerin’ny alika na bibilava. Ka raha tratrany ianao dia tsy maintsy marary fotoana fohy
aorian’iny.
-Efa nihatra taminao ve ireo nofy ireo?
-Efa nihatra tamiko ireo matoa ambarako aminao eto. Nisy fotoana aho nanofy
nenjehin’ny omby ary tratrany, taorian’io aho dia narary ny ila-tongotro havia. Nentina
tany amin’ny mpanotra tsy sitrana; nentina tany amin’ny dokotera natao radiô, tsy nisy
na inona inona hita. Gasy ihany vao nahasitrana azy.

105
- (...)

Fehiny
Hita araka izany fa ny olombelona no loharano ihavian’ny mosavy ary endrika samihafa
no mety hisehoany. Heverina ho isan’ny tranga tsy mandeha ho azy izy io satria, misy
fitaovana ampiasain’ireo mpamosavy amin’izany. Anisan’ireny ny ody ratsy izay voalaza
fa mirakitra tandindona avokoa ny karazan-javatra mamorona azy. Fa hojerena manaraka
eto kosa indray hoe manao ahoana ny fiantraikan’izany eo amin’ny fiarahamonina sy ny
fomba fiatrehany azy. Aorian’izay no anehoana ny andram-pamahavahana ny mety ho
hevitra na dikan’ny mosavy sy ny fivoarany ankehitriny.

106
FITRANDRAHANA SY ANDRAM-PANDALINANA NY MOSAVY AMIN’NY
MAHA TRANGAM-PIARAHAMONINA AZY
 Anehoana ny fifandraisan’ny mosavy amin’ny fiarahamonina ity fizarana lehibe
fahatelo ity. Tanjona amin’izany ny hanasongadina ny maha lafim-piainana iray ny
mosavy, izay anisan’ny mandrafitra ny fiarahamonina. Hizara ho toko telo, araka izany,
ny fitrandrahana sy andram-pandalinana atao : ao amin’ny toko voalohany no hijerena ny
fiantraikan’ny mosavy sy ny fombafomba ataon’ny olona manoloana izany ; ao amin’ny
toko faharoa kosa no hitarafana ny dikan’ny mosavy ; ary ny toko fahatelo farany dia
hatokana amin’ny ezaka fanadihadiana ny fivoaran’ny mosavy ankehitriny.

3.1. NY FIANTRAIKAN’NY MOSAVY EO AMIN’NY LAFIM-PIAINANA

SAMIHAFA SY NY FOMBAFOMBA ATAON’NY OLONA MANOLOANA
IZANY
Faritra iroboroboan’ny asan’ny mpamosavy ny kaominina Mahabo. Vokatr’izany,
maro amin’ireo mponina no mitondra faisana hatramin’izao, mitotototo etsy sy eroa
mitady izay fomba hahafahana mandresy ny mosavy.

3.1.1. Ny fiantraikan’ny mosavy

Araka ny lalàna siantifika, mifamatotra hatrany ny anton-javatra iray sy ny vokany
na amin’ny lafiny inona na amin’ny lafiny inona. Izany hoe tsy misy antony tsy ahitam-
bokatra ary tsy misy vokatra tsy misy antony, fa ny antony no mahatonga ny vokatra.
Noho izany, ny fahafantarana ny antom-pisian’ny mosavy, izay voafaritra tao amin’ny
fizarana faharoa, dia ahafahana mamaritra ny fiantraikany eo amin’ny fihariana sy toe-
karena, eo amin’ny fiarahamonina, eo amin’ny finoana amam-pivavahana ary ny
fifehezana sy fitantanana ny tanàna.

3.1.1.1. Ny mosavy sy ny fihariana aman-toe-karena

Raha ny loza voajanahary toy ny havandra, ny fanala... no loza voalohany
mpahazo ny fiompiana sy ny fambolena ataon’ny tantsaha amin’ny ankapobeny, ny
mosavy kosa dia mety ho loza faharoa, izay mateti-piseho eo amin’ny fiarahamonina.
Maro ny aretina aterany190, araka ny voalazan’ny mponina tamin’ny famotopotorana
nataonay azy ireo, izay matetika toy ny oram-panala, ka eny an-koditra vao mahangoly.

190
Ny voankanina, ny lafika ho an’ny fiompiana ary tsy dia voafaritra mazava ny anarana fiantso ny
aretina azo avy amin’ny mosavy eo amin’ny fambolena. Ny fisehony no amantaran’ny olona azy :
malazo, maina, lo, manakofa...

107
Mikorontana, vokatr’izany, ny rafitra ara-toe-karena, hany ka teraka ny fiankinan-doha
amin’ny hafa.

- Ny mosavy sy ny fikorontanan’ny rafitra ara-toe-karena

Hita sy tsapa fa sakana ho an’ny fandrosoana/fampandrosoana ao an-toerana ny
fisian’ny mosavy, satria ny rafitra ara-toe-karena mihitsy no lasibatra amin’izany. Inona
moa izay rafitra ara-toe-karena izay? Tsy inona izany fa fitambarana singa izay samy
manana ny toerany sy ny asany avy eo amin’ny lafiny toe-karena: ny mpamokatra, ny
zavatra vokarina, ny fitaovana enti-mamokatra, ny mpandray ny vokatra, sns.

Ny mpamokatra no hery fototra mampihodina ny toe-karena. Ny tsy fahafahany

manatanteraka ny asa famokarana noho ny aretina na noho ny fahakiviana, dia mahatonga
ny vokatra hihena na tsy hisy. Ohatra: ny aretin’ny taova iray ao anatin’ny olombelona
noho ny mosavy dia mahatonga ny taova rehetra ao anatiny tsy hiasa ara-dalana.
Miantraika ety ivelany izany ka mahatonga ny olona ho tsy afaka miasa. Izay
fikorontanan’ny rafitra eo amin’ny vatan’ny olona izay no mitarika ho amin’ny
fikorontanan’ny rafitra ara-toe-karena. Hita sy tsapa izany amin’ny fanombanana ny
vokatra miakatra isan-taona na eo amin’ny fambolena na eo amin’ny fiompiana.

 Tsy mahavita taona ny vokatra

Na dia eo aza ny fikarakarana fatratra ny fambolena ataon’ireo tantsaha, rehefa ho avy
ny mpisompatra, toy ny tsy misy izany. Any amin’ny voly vary sy ny voly avotra, izay
fanao eny an-tanimbary, matetika no iharan’izany fisomparana izany noho io voly io
andry iankinan’ny fiainan’ny tsirairay. Ohatra maneho izany ny fiadivan-drano amin’ny
vanim-potoanan’ny fanetsana. Misy ireo izay manana toe-tsaina maramara hatrany ka tsy
ahitana fandeferana na fitsimbinana ny hafa mihitsy ao aminy. Mahafaly azy kokoa aza
ny mahita ny tanimbarin’ny olona sasany mifanila amin’ny tanimbariny tsy voavoly.
Manamafy izany ny voalazan-dRAMAROLAHY hoe: “ny olona mpamosavy dia olona
faly amin’ny fahavoazan’ny hafa.”191 Eo ihany koa ny fisomparana ataon’ireo mpialona
amin’ny voly avotra amin’ny alalan’ny “voa tsy mahavanona”192, araka ny finoan’ny
olona ao Mahabo. Vokatr’izany, kely ary ratsy ny vokatra miakatra ka tsy mahasahana
izay filàna eo amin’ny fiainana andavanandro, tsy mahavita taona. Tsy tonga akory ny

191
RAMAROLAHY, op.cit, 1972, tak.77.
192
Efa voatanisa tao amin’ny tak.86.

108
fotoanan’ny maitso ahitra dia efa mividy fotsim-bary amin’ny kapoaka ny
ankamaroan’ireo tantsaha.

 Tsy vanona ny fiompiana

Tsy ny lafiny fambolena ihany no misedra olana eo an-toerana fa na ny lafiny fiompiana
ihany koa aza dia tafiditra ao anatin’izany. Ny omby, izay anisan’ny fitaovam-
pamokarana lehibe indrindra eo amin’ireo tantsaha, no tena lasibatra noho ny asan’ny
mpamosavy.

Ny omby vavy tsy miteraka na miteraka ihany fa mihamahia ary maty aorian’ny
fiterahany ; ny omby lahy mivadika manonto ny tompony na marary dia maty ihany koa.

Marihina fa ireo aretina mahazo ny omby193, noho ny mosavy, dia tsy sitran’ny fanafody
omen’ny mpitsabo biby. “Tsy misy afa-tsy ny ady gasy ihany, hoy ireo tantsaha mpiompy,
fa raha tsy izany dia ho fatifaty foana ny biby fiompy”.

Voalaza fa anisan’ny iharan’ny asan’ny mpamosavy ihany koa ny kisoa, indrindra ireo
mihidy any am-pahitra, izay heverin’ireo tantsaha mpiompy ho anisan’ny biby
fitahirizam-bola. Ny kisoa no biby fiompy sarotra itadiavana fanafody indrindra raha
mararin’ny mosavy : ny ankamaroan’ny ody ampiasain’ny ombiasy dia voalaza fa fady
azy avokoa. Vokatra izany, faty antoka lehibe dia lehibe tokoa ny mahazo ireo mpiompy
amin’izany satria tamorain’ny mpivaro-kena amin’ny vidiny ambany ireo biby fiompy
marary na maty.

Ireo trangan’aretina vokatry ny mosavy mahazo ny biby fiompy toy ny voankanina, ny

lafika... ireo ankehitriny, noho ny hetraketraky ny sasany, no ambaran’ny mponina fa tsy
mahavanona ny fiompiana ao Mahabo.194 Azo lazaina ho mampikororosy ny fiainan’ny
isan-tokantrano izay iharany mihitsy aza ny fisian’ireo aretina ireo satria, raha ny omby
miasa no maty, mety tsy hahazo solony mifandanja aminy intsony ary tsy mandeha araka
ny tokony ho izy ny fambolena, indrindra ny voly an-tanimbary. Rehefa tsy misy na tsy
ampy mantsy ny fitaovana ahafahana mikarakara ny tanimbary, azo heverina fa hihena
ny fahafaha-mamokatra. Ka mba tsy hahalasa “tany vao” ny tanimbary dia fanaon’ireo

193
Toy ny aretina mahazo ny olona ihany : voankanina, lafika...
194
Araka ny fanadihadiana natao ny volana febroary 2014 tao Mahabo.

109
mponina ny mampanofa izany amin’izay manana fitaovana. Ary matetika ny tany
ampanofaina toy izany, lasa “varo-maty” no hiafarany.

- Ny fiankinan-doha amin’ny hafa

Ireo voka-dratsy ateraky ny mosavy voatanisa teo ireo dia azo heverina fa
anisan’ny paika ampiasain’ireo mpamosavy mpisompatra ihany koa, entiny maka ilay
tanimbary eo am-pelatanan’ny hafa mba hahafahany mamboly azy. Marihina fa somary
kely ny velaran’ny tanimbary azo volena ao amin’ny faritry ny kaominina Mahabo 195.
Noho izany indrindra, dia heverina fa mety hampiasa hafetsena ireo manana velaran-
tanimbary kely mba hahafahany mampitombo ny tanimbary voleny, ka anisan’izany ny
famosaviana sy ny fanamafisana ny finoana ny mosavy eo amin’ny fiarahamonina.

Olana maro be no ateraky ny mosavy eo amin’ny fiainan’ny mponina raha tsy

hilaza afatsy ny fahasahiranana noho ny aretina. Matetika amin’ny fotoana fisian’ny
aretina no tsy misy ny vola na misy ihany fa tsy mahasahana ny fandaniana. Manampy
trotraka izany ny tsy fahampian’ny fitaovam-pamokarana, araka ny voalaza tetsy aloha,
raha sendra marary na maty ny biby fiompy. Vitsy amin’ireo tantsaha no manana
fahafahana hanakarama mpanao raharaha. Izany toe-javatra izany dia manery azy ireo
hampanofa na hivarotra ny tanindrazany. Hoy indrindra ny fanambaran’i Rolland
RAZAFINDRAIBE momba izany : “na dia eo aza ny fanomezan-danja ny tany ataon’ny
Malagasy, ny ankabeazan’ireo fifanarahana amin’ny fivarotan-tany dia varotra ataon’ny
tompon-tany noho ny olana lehibe mianjady aminy”196. Izany hoe tsy dia tena safidin’ny
mponina loatra ny hivarotra ny tanindrazany, satria hiteraka olana hafa ihany koa ny
fanatanterahana izany aoriana. Rehefa kely mantsy ny tany volena dia hihena ny vokatra,
ankoatra ny tsy fananana teknika fanatsarana ny fambolena izay voalaza ombieny
ombieny. Vokatr’izany, hisy ny filàna vonjy amin’ny hafa izay heverina fa hiteraka
fiankinan-doha raha matetitetika, satria ny fanampiana amin’ny ankapobeny dia
mahatonga tsy fiezahana, fahalainana ho an’ny olona mandray azy ary mety hahatonga

195
« Cette région accuse une étroitesse de cultivables, notamment les rizières, avec des vallées exiguës »,
in Monographie de la commune, 2012, p. 02.
196
MINAGRI, in http:// www.agriculture.gouv.fr: « Compte tenu de la valeur que les Malgaches accordent
à la terre, la plupart des transactions dans les marchés des terres sont plutôt des ventes faites par les
propriétaires en cas de force majeure. »

110
ny mpanome hanararaotra ny olona mila vonjy aminy. Mety ho tonga hatramin’ny
fivarotana tanindrazana sy fanompoana ny hafa amin’ny alalan’ny fanatanterahana ny asa
aman-draharahany maimaim-poana izany. Amin’izay fotoana ny mosavy dia maka
endrika fanandevozana vaovao tahaka ny fampiharana ny “ekong” izay fahita any
Cameroun (Afrika). Saingy ho an’ny eto Madagasikara, indrindra ny ao amin’ny
kaominina Mahabo, dia olona mahatsiaro tena, tonga saina no iharan’izany
fanandevozana amin’ny endriny vaovao izany: miasa misasatra ho an’ny fahavalo, ka na
fantatra aza fa tsy hahasoa ny tena fa hampitombo ny harin-karen’ny hafa dia atao satria
“efa azon’ody” hoy ny filazan’ireo tantsaha ao Mahabo azy. Izany hoe efa voabaikon’ny
ody ampiasain’ny mpamosavy.

3.1.1.2. Ny mosavy sy ny fiarahamonina

Tsy takona afenina fa misy akony lehibe eo amin’ny fiainam-piarahamonina ihany
koa ny fisian’ny mosavy ao Mahabo. Mikorontana ny rafitra mifehy ny fiarahamonina
ary tsy afaka manatanteraka ny anjara asany avy ny tsirairay.

a) Ny mosavy sy ny fikorontanan’ny rafitra mifehy ny fiarahamonina

Tsara homarihina fa ny rafitra izay ambara eto dia tsy ilay rafitra hita maso toy ny
rafi-batana araka ny fahafantaran’ny maro azy, fa ilay rafitra tsy hita maso mandrindra ny
fiainam-piarahamonina. Tafiditra ao anatin’izany ny rafitra ara-toe-karena izay voalaza
tetsy aloha. Voalazan’ny mpandinika matetika fa singa maromaro, mifanohitra sy
mifameno, mitambatra no mamorona io rafitra io ; hany ka raha voahetsika ny lafiny iray
na ahitam-piovana noho ny fidiran’ny zavatra avy ety ivelany, dia isehoam-piovana ihany
koa ny lafiny hafa, ary mipaka amin’ny rafitra manontolo mihitsy izany197. Anisan’ny
mahatonga io fiovana io ny fisian’ny mosavy eo amin’ny fiarahamonina, izay miteraka
korontana eo amin’ny lafim-piainana tsirairay. Very ny hasina maha olona na ny hasin’ny
zavatra izay mifandray amin’ny tenany ary tsapa ho mihamihen-danja ny soatoavina sy
ny fomba amam-panao.

197
Araka ny teôria stroktoralista ao amin’ny boky Anthropologie structurale I, nosoratan’i LEVI-STRAUSS,
pp. 303-375.

111
 - Ny mosavy sy ny fahaverezan-kasina
Ny asan’ny mpamosavy dia mikendry izay hahavery ny hasina ananan’ny olona
tsirairay. Araka ny famaritana nataon’i Régis RAJEMISA-RAOLISON, dia manana
heviny roa ny teny hoe “hasina”. Toy izao ny heviny voalohany : “Hery ananan’ny
zavatra iray (hasin’ny zava-maniry mahasitrana aretina), toetra ambony tsy azo
tsiratsiraina, manome hery na fahefana mihoatra ny toetran’olombelona (hasin’ny
Andriamanjaka, hasin’ny tanindrazana), haja sy hamendrehana ananan’ny tsirairay
(hasin’ny isam-batan’olona).” Ny heviny faharoa kosa dia izao : “Vola na zavatra hafa
atao fanomezana amin’ny fotoana na toe-javatra sasantsasany (hasin-jaza : vola omena
ny zaza natao hasoavana ; hasin-tanana : vola omena ny mpitsabo nitsabo ny tena ;
hasin’Andriana : ny volatsivaky nomena ny mpanjaka)”198.

Ny famaritana ny teny hoe « hasina » izay nataon’i Siméon RAJAONA ihany koa
dia nahitana fa manana hevitra roa ny voambolana. Hoy izy : “Ny heviny voalohany dia
hoe : toetra sy hery anaty ahafahana manao zavatra manokana ; izany hoe, raha ny
hasin’ny Andriamanjaka no dinihina, ny toetra sy hery anaty ahazoany mizaka ny tany
sy ny fanjakana. Ny heviny faharoa dia hoe : fomba na fihetsika ivelany, toy ny fanolorana
volatsivaky, enti-maneho ny fiekena sy ny fanoavana izany toetra sy hery anaty
ananan’ny Andriamanjaka izany”199.

Ireo famaritana roa ireo dia samy ahatsapana fa zava-tsarobidy ny hasina ary
manasongadina ny fahambonian’ny olona na zavatra iray. Mety hiovaova ny hasina
amin’ny maha “toetra sy hery anaty” azy izay : mitombo, mihena, lany. Ho an’ny hasin’ny
isam-batan’olona, dia antony roa no mety hampiova azy io : ny toetra amam-pihetsiky ny
olona manana azy ary ny toetra amam-pihetsiky ny manodidina ilay olona. Marihina fa
ny olon-drehetra dia samy manan-kasina saingy ny habetsahan’ny hasina ao aminy no tsy
mitovy. Araka ny hevi-dRAMAROLAHY : “Ny ataon’ny olona no mampanan-kasina
azy, izany hoe hahavanona na mampietry na mampitombo hasina”200. Mitombo izany
raha toa ka maneho toetra tsara sy fihetsika tsy manafintohina ny fiarahamonina ny olona
tsirairay. Mihena kosa io hasina io raha toa ka mifanohitra amin’izay toetra sy fihetsika

198
RAJEMISA RAOLISON R., Rakibolana malagasy, Fianarantsoa, 1985, tak. 417-418.
199
RAJAONA S, Takelaka notsongaina II, Fianarantsoa: 1991, tak. 466.
200
RAMAROLAHY, op.cit, 1972, tak. 172.

112
takin’ny fiarahamonina ny toetra amam-pihetsika asehony. Jereo, ohatra, ny adala fa tsy
mahafantatra akory izay toetra sy fihetsika tokony haseho imason’ny olona, hany ka
sokajin’ny fiarahamonina ho very hasina.

Fa anisan’ny mahatonga ny fahaverezan’ny hasina maha olona ihany koa ny toetra

amam-pihetsiky ny mpamosavy eo amin’ny fiarahamonina. Ny ody ratsy izay ampiasainy
hamelezana ny mpiara-monina aminy, andaniny, dia miteraka aretina maro samihafa.
Ankilany, ny fanosorana maloto na fanaovana maloto amin’ny tenan’ny olona iray na
izay zavatra mahakasika azy, ny fandikana ny fady, dia mampietry ny haja sy
fahamendrehan’io olona io. Lasa mihena na mihavery, vokatr’izany, ny hery anaty
ananany. Izany no mahatonga ireny olona voan’ny aretina azo avy amin’ny mosavy ireny
sokajiana ho olona mihen-kasina na very hasina satria mety ho tsy tompon’ny tenany
intsony izy rehefa tena mihombo ny aretina; mety hahavita fihetsika tsy nosainina akory.
Ohatra : mikiakiaka, mitsinjaka sady mandositra ary ifanenjehan’ny fokonolona,
miboridana, miteny teny tsy voahevitra imason’ny olom-pady na mirediredy noho ny
fanaintainan’ny aretina, sns. Amin’izany, na tsy izy tenany aza (ny marary) no nahatonga
ny fahaverezan-kasina tao aminy, dia sokajiana ho very hasina foana izy, mandra-
pahatafaverin’ny mpitsabo, ny fiarahamonina, izay hasina very izay ao aminy.

Tsy ny olona ihany anefa no very hasina noho ny asan’ny mpamosavy, fa eo koa
ireo zavatra mifandray amin’ny tenany : ny Razana, ny fasana. Ambaran’i Régis
RAJEMISA-RAOLISON fa : “ambony dia ambony no fiheveran’ny Malagasy ny fasana
ka fady azy ny nanazimbazimba ny fasana ; fady ny manondro fasana tamin’ny fanondro
(...) ary iza no tsy mahalala fa fady ny manitsa-pasana fa ny mpamosavy ihany no manao
izany”201. Marihina fa anisan’ny mampanan-kasina ny fasana ny fisian’ny Razana
milevina ao anatiny. Amin’ny Malagasy mantsy ny maty vita fomba ka tonga Razana dia
manana hery mihoatra amin’ny an’ny velona satria, afaka mifandray amin’ny Zanahary,
araka ny finoany. Tafita amin’ny toerana ambonimbony kokoa, ka indraindray dia
heverina ho “masina” mihitsy toy ny Razan’Andriana na Mpanjaka. Araka izany, ny

201
RAJEMISA-RAOLISON R, Fomba amam-pahendrena malagasy, tak. 112-113, nalaina tao amin’ny
Lovako T11, nosoratan’i Lala-RAKOTOSON RAOLISOA J. A, tak. 191.

113
fanitsakitsahan’ny mpamosavy ny fasana dia mampihena ary mety hamono izay hasina
ao amin’ny Razana izay, ka hahatonga azy ho tsy afaka hitahy ny velona.

- Ny mosavy sy ny fihenan-danjan’ny soatoavina sy ny fomba amam-

panao
Anisan’ny lova soa lehibe indrindra nolovantsika Malagasy tamin’ireo
raiamandreny Razambentsika tany aloha ny soatoavina sy ny fomba amam-panao. Io
soatoavina io no nambaran-dRAHAJARIZAFY hoe “hanitra nentin-dRazana” : “Toe-
panahy soa mampiavaka ny isam-pirenena (...), marika tsy mahavery tandindona ny ray
aman-dreny teo aloha, (...) lova tsy mifindra ireharehan’ny solofo amam-para ato
aoriana”202. Ankehitriny anefa dia toa tsy dia hita taratra intsony ny fandalàna ny
soatoavina maha Malagasy, ka nilazan’ny mpanoratra fa “hatrizay nivadibadihan’ny teto
amintsika ka nanadinoany ny “lova soa” napetraky ny razana, dia efa nihanalazo izy
io”203. Lasa ny fitiavam-boninahitra, ny fitiavam-bola, ny fitiavan-tena no mahazo laka
eo amin’ny fiarahamonina. Vokatra izany, rava ny fihavanana, foana ny firaisankina, tsy
misy ny fifampitokisana. Ary izany indrindra no tanjon’ny mpamosavy mba hahafahany
mamerina ny fiarahamonina ankehitriny amin’ny fiarahamonina “biby”. Ao amin’ny
kaominina Mahabo, ohatra, dia ny ahiahy no manjaka eo amin’ny fiarahamonina vokatry
ny fisian’ny mosavy, mihagoragora ny fifandraisana eo amin’ny samy mpiara-monina na
ny mpihavana.

Ny fomba amam-panao indray dia endrika iray hita maso anehoan’ny

fiarahamonina ny soatoavina lalainy. “Voafaok’izany ny fahalalam-pomba entin’ny
mpiara-belona mifanome voninahitra ary ny fomban-drazana faratampony toy ny
fanambadiana sy ny fandevenana ary ny famadihana”, hoy i mompera
RAZAFINTSALAMA Adolphe204. Fahiny, raha hanatontosa fomba amam-panao iray ny
Ntaolo, dia voalaza fa mirohotra mifanome tanana ny rehetra: ny fianakaviana, ny mpiray
tanàna, ny fokonolona, mba hahatanteraka izany. Ankehitriny kosa, araka izay hita ao
Mahabo, dia ny fianakaviana akaiky mifampatoky, ao anatin’ny tanàna iray, ihany no
mifanampy amin’izany, mba hialana amin’ny mety ho fisomparana ataon’ireo tsy maty

202
RAHAJARIZAFY A.P, Hanitra nentin-dRazana, 1950, tak. 06, in Takelaka notsongaina II, RAJAONA S,
Fianarantsoa: Ambozontany, 1972, tak. 348.
203
RAHAJARIZAFY A.P, op.cit, 1950, tak. 09.
204
RAZAFINTSALAMA A, op.cit, 2004, tak. 03.

114
voalavo an-kibo amin’ny sakafo iombonana. Vokatra izany, toa sarintsariny ihany sisa
ny fiaraha-mientana sy ny fanotronana ataon’ny fokonolona sy ny mpiray monina
amin’ny fanatanterahana ny fomba amam-panao, satria tsy mipetraka amin’ny toerana
tokony hisy azy intsony ireo soatoavina niriariavana fahizay. Zary lasa fandraisana anjara
mba hialana amin’ny “tody” ny fombafomba atao, satria izay ataonao amin’ny olona
ihany no ataony aminao.

Ny fahatahorana ny mpamosavy ihany anefa no anton’izany rehetra izany. Araka

izany, na dia fantatry ny olona aza fa mety hampihen-danja ny soatoavina sy ny fomba
amam-panao malagasy ny tsy fiantsoana fokonolona, dia ataony ihany satria: “aleo
misoroka toy izay mitsabo”, hoy ny fitenenana, fa “ny mahery tsy maody tsy mba ela
velona.” Amin’izay fotoana izay raha misy ny zava-mitranga toy ny aretina na korontana,
ny samy mpianakavy ihany no miara-mihosona ao, mba ho fiarovan-tenany amin’ny
hasomparan’ny hafa.

b) Ny mosavy sy ny tsy fahafahan’ny tsirairay manatanteraka ny

anjara asany
Amin’ny maha rafitra ny fiarahamonina, ireo singa na lafim-piainana samihafa
mamorona azy, dia heverina fa manana ny anjara toerany avy tahaka ny singa rehetra
mamorona ny vatan’olombelona. Ny fananana anjara toerana mitaky anjara asa. Ny
mpamosavy anefa, araka ny voalaza ombieny ombieny, dia tsy mitsahatra mitady hevitra
ny hanakorontanana io rafitra mampijoro ny fiarahamonina io, ka rehefa mikoa ny rafitra,
mazava hoa azy fa tsy hisy hipetraka amin’ny anjara toerany intsony ireo lafiny samihafa
; hiova torak’izany koa ny anjara asany.

Eo amin’ny lafiny fifampitondrana, ohatra, dia azo soritana toy izao izany rafitra izany:

115
 Zanahary

Maty Razana

Ray aman-dreny

Velona

Zanaka/taranaka

Araka ny fiheveran’ny Malagasy, ny zanaka noho izay anjara toerana misy azy
izay, dia natao hanaja sy hanoa ny Ray aman-dReny. Izay no anjara asany amin’ny
ankapobeny. Ny Ray aman-dReny kosa no mpitondra, mpanaja sy mpanara-maso ny zo
fototry ny zanaka. Ny Razana no mitahy ny Ray aman-dReny sy ny zanaka na ny velona
ary ny Zanahary amin’ny maha Mpahary azy dia mandamina, mandavorary,
manatanteraka ny fikasan’ny olombelona.

Marihina fa ny mpamosavy dia manana anjara toerana ao amin’io rafitra maneho

ny antanantohatry ny fifampitondrana eo amin’ny fiarahamonina io. Manakorontana io
lamina io anefa no ataony. Araka izany, raha mikorontana ny fiarahamonina, ny zandry
haka ny toeran’ny zoky, ny zanaka mety ho tonga hanohitra sy hanivaiva ny Ray aman-
dReny. Ny Ray aman-dReny hietry amin’ny toerana misy azy, mety tsy hahavita ny
adidiny na tsy ho to teny intsony amin’ny zanaka, ny Razana tonga mampihorohoro fa
tsy hitahy ny velona, sns. Koa araka izany, izay olona tsy manasoa, minia mandrava ny
rafi-piarahamonina na ny rohim-pifandraisana eo anivon’ny fiarahamonina/fianakaviana
dia azo tondroina ho mpamosavy.

116
3.1.1.3. Ny mosavy sy ny finoana amam-pivavahana
Tsy ny lafiny fihariana sy toe-karena na ny lafiny fiarahamonina ihany akory no
ahatsapana ny fiantraikan’ny mosavy, fa ahatarafana izany ihany koa ny lafiny finoana
amam-pivavahana. Andaniny, tsy marin-toerana ny finoana amam-pivavahana kristianina
; ankilany, miroborobo ny finoana amam-pivavahana nentim-paharazana ny fisian’ny
mosavy.

a) Ny mosavy sy ny tsy fahamarinan-toeran’ny finoana amam-pivavahana

kristianina
Ahatarafana io tsy fahamarinan-toerana io ny fihetsika ivelany asehon’ireo
kristianina: tsy dia marisika mivavaka amin’ny andro voadidin’ny eglizy hohamasinina
na ny alahady. Antony roa no mahatonga izany araka ny fiheverana kristianina :

Ny antony voalohany dia ny hakamoana mpahazo ny olona, izay mahatonga azy tsy
hivavaka na tsy hiakatra any am-piangonana amin’ny andro alahady. Izany no mahatonga
io toetra io nosokajiana ho isan’ny fahotana205 vokatry ny asan’ny devoly ao amin’ny
olona iray mba hahafahany mahazo ny fanahiny.

Ny antony faharoa indray dia ny zava-misy no ifotorany. Amin’ny fotoana izay

andehanan’ireo kristianina mivavaka any am-piangonana mantsy no fotoana
hanararaotan’ireo mpamosavy hisomparana ny foto-pivelomana. Izany indrindra no
nahatonga an-dRANDRIAMIHANTAMANANA, lehilahy 52 taona, manam-bady aman-
janaka, monina ao Andranovelona, nilaza fa : “Amin’ny andro alahady, tsy maintsy misy
olona mijanona foana miandry tanàna, hanara-maso ireo voly any an-tsaha sy ny biby
fiompy fa be ny mpisompatra. Ianao variana mivavaka any am-piangonana, izy manao
ny ataony aty.”Izany hoe manjary tsy mandry fahalemana ny faritra noho ny fisian’ny
mpamosavy. Tsapa ho tsy manana ny fahafahany ny tsirairay satria miaina amin-tebiteby
sy ahiahy lalandava.

205
Azo hamarinina amin’ny fanasokajiana ny fahotana ataon’ny fiangonana katôlika ao amin’ny katesizy
ampianariny ny zanany izany, araka ny hita ao amin’ny Katesizin’ny fiangonana katôlika, Antananarivo:
Ambozontany, 2003, tak. 20.

117
 b) Ny mosavy sy ny firoboroboan’ny finoana amam-pivavahana nentim-
paharazana
Manoloana ny tsy fahamarinan-toeran’ny finoana amam-pivavahana kristianina eo
amin’ny tontolo ambanivohitra, dia hita taratra fa tsy mitsahatra miroborobo ny finoana
amam-pivavahana nentim-paharazana. Endrika iray maneho izany ny fanomezan-danja
ny fitsaboana nentim-paharazana sy ny hasin’ny zavaboahary.

 Ny mosavy sy ny fitsaboana nentim-paharazana

Anisan’ny manome lanja ny fitsaboana nentim-paharazana ny fananany anjara asa
lehibe eo amin’ny fiarahamonina. Ny mpitsabo nentim-paharazana na ny ombiasy mantsy
eo amin’ny Malagasy dia tsy noheverina ho mpanasitrana fotsiny, fa mpandrindra ny
fiainan’ny olona tsirairay eo anivon’ny fiarahamonina. Raha lazaina amin’ny fomba hafa,
dia ny ombiasy no mamerina amin’ny laoniny ny rafitra izay voakorontan’ny
mpamosavy. “Ka na teo aza ny fanaratsiana sy fanenjehana nataon’ny eglizy azy ireny,
dia mbola mitoetra ho isan’ny olona igagana sy atahorana ihany ny ombiasy
ankehitriny206.”

Tsiahivina fa ny fidiran’ny fivavahana kristianina teto Madagasikara, fahiny, dia

nanesotra tsikelikely tao an-tsain’ny Malagasy ny finoana ny herin’ny ombiasy sy ny
odiny. Vokatra izany, tao ireo voasariky ny zavatra vahiny ka tonga nanamavo ny zavatry
ny tena, ary tao ireo izay tsy mba nijoro amin’ny maha izy azy fa sady manaraka ny
fanaon’ny hafa no mitandrina ny fanaon-dRazana. Na izany aza no zava-nisy, tsy foana
tanteraka ny finoan’ny Malagasy ny momba ireny mpitsabo nentim-paharazana ireny.
Mbola hita taratra ao amin’ny olona izany finoana izany ankehitriny ary vao mainka aza
mihamafy orina satria, na ny manam-pahalalana na ireo izay miseho ho vonton’ny finoana
kristianina dia mirohotra manatona mpitsabo nentim-paharazana rehefa tojo ny sarotra.
Ny sarotra lazaina eto moa tsy inona fa ny fahavoazana vokatry ny mosavy. Ny fahitana
izany fihetsiky ny olona izany indrindra no nahatonga an-dRAINIHIFINA nilaza fa “misy
olona sasany (...) izay mba efa noheverina ho olona mazava saina sady nahita fianarana

206
BEAUJARD P, Princes et paysans. Les Tanala de l’Ikongo. Un espace social du sud-est de Madagascar,
Paris: l’Harmattan, 1983, p. 389: « L’ombiasy reste aujourd’hui – malgré les efforts des eglises – un
personnage craint et admiré, en dépit des plaisanteries et des récriminations. »

118
no nahare ny Filazantsara nefa mbola mipepipepy maka ody amin’ny ombiasa izay tsy
manana fahalalana ampahafirin’izay an’ny dokotera akory”207.

Raha dinihina izany, azo lazaina fa tsy dia nahavaha loatra ny olan’ny Malagasy
ny fivavahana kristianina sy ny fahalalana vokatry ny siansa. Manaporofo izany ny tsy
fahombiazan’ny fanasitranan’ny mpitsabo maoderina ny aretina azo avy amin’ny
mosavy, ny tsy fahombiazan’ny fivavahana kristianina amin’ny fandroahana fanahy ratsy
izay mitoetra ao amin’ny olona iray voasavy. Izany no midika fa mbola manana ny
lanjany eo amin’ny fiarahamonina malagasy ny fitsaboana nentim-paharazana. Ary ny
fihetsiky ny olona ankehitriny dia ahatarafana ny fanomezan-danja izay fitsaboana izay
toy ny fanatonana ombiasy, ny fankanesana any amin’ny doany, sns.

 Ny mosavy sy ny hasin’ny zavaboahary

Namana tsy afa-misaraka amin’ny olombelona ny zavaboahary. Ny olombelona
no nasandratr’ilay Nahary tongotra aman-tanana ho mpanjakany, ka “na aiza na aiza
misy mponina dia tsy maintsy ao afovoan’ny zavaboahary hatrany no misy azy”208, hoy i
Fety Michel. Ireo zavaboahary manodidina azy ireo no ampiasainy hanatsarany ny
fiainany, hanehoany ny tenany sy ny ankohonany ary koa hanamafisany orina ny firenena
misy azy. Zava-dehibe loatra izany anjara asan’ny zavaboahary eo amin’ny olombelona
izany ary heverina fa izany no isan’ny mampanan-kasina ny zavaboahary.

Ho an’ny poeta na mpanoratra, dia toy ny olombelona mihitsy no nandraisany ny

zavaboahary: fizarana ny hafaliana sy ny alahelo, ny olana mianjady amin’ny tena, azo
baikoina amin’izay ilàna azy, sns. Ohatra maneho izany ity sombin-tononkalo nosoratan’i
Ny Avana RAMANANTOANINA, izay mitondra ny lohateny hoe “Hataka” ity :

207
RAINIHIFINA J, op.cit, 1975, tak. 133.
208
FETY Michel, Nahoana no avondrona ho Fokonolona isika? in MINESEB, Ny voaary. Arovy ny tontolo
iainana, kilasy faha-8 sy 7, Antananarivo: ECOPRIM, 2000, tak. 31.

119
“Omeo anay, ry alina, Omeo anay, ry volana, Omeo anay, ry kintana,

Ny fahanginanao, Ny fibaliakanao, Ny fandeferanao,

Fa be ny zava-dalina Ny fo izay mifanolana Fa sompatra ny vintana

Izay miafina ao. Mba samy hazavao. Ka tsy hita izay hatao”209. (...)

Eo amin’ny tontolon’ny fitsaboana nentim-paharazana malagasy indray dia

heverina fa tena manana ny lanjany manokana ny zavaboahary noho ny hasina izay
mitoetra ao aminy. Izy ireny no nanankinan’ny Malagasy ny fiainany amin’ny
ankapobeny : itsaboana ny aretina, iarovana amin’ny loza, hangataham-pahasoavana, sns.
I mompera RAZAFINTSALAMA ihany koa dia nanamarika izany tamin’ny
famakafakana nataony. Hoy izy : “Ny fiainan’ny olombelona dia mifaningotra
amin’ireny zava-bitananahary ireny : ka ao ny zavaboahary miantoka ny fiainany toy ny
rivotra sy ny rano ary ny sakafo, ao ny mibaiko ny fotoana iasany sy ny fotoana atoriany
toy ny andro sy ny alina ary ny masoandro sy ny volana, ao ny fitaovana fampiasany
matetika toy ny vato aman-kazo, sns”210.

Ankehitriny dia tsapa ny fironan’ny ankamaroan’ny olona amin’ireny

zavaboahary ireny toy izay hita ao Mahabo. Zavaboahary no ampiasain’ny mpamosavy
entina misompatra, hany ka zavaboahary ihany koa no ampiasain’ny mpitsabo sy ny
taizany hanoherana izany. Ohatra : Ny mpamosavy dia mampiasa hazom-paty na hazom-
pasana211, hazo mamono tena, tany homan-tena, rano mihiboka na rano mihandrona212...
entiny manimba ny mpiara-monina aminy satria, aretin-dratsy no iriny hahazo ny olona
amosaviany, dia zavaboahary manana anarana sy endrika maneho izany ireo ampiasainy
ireo. Izany hoe, ara-tandindona, anarana sy endrika toa samy manambara faharatsiana sy
fahafatesana avokoa. Manamarina izany ny voalazan-dRAMAROLAHY hoe: “(...) Ireny
zavatra nakambana ho ody ireny dia nampiasaina araka ny anarany sy ny toetra hita
aminy. (...) Ary avy amin’izany anarana sy toetr’ilay zavatra izany koa, ny heriny irina
sy antenaina ho vitan’ilay ody na hanaovan-javatra tsara na hanaovan-dratsy”213.

209
RAJAONA S, Takelaka Notsongaina I, Fianarantsoa: Ambozontany, 1969, tak. 132.
210
RAZAFINTSALAMA A, op.cit, 2004, tak. 18.
211
RAMAROLAHY, op.cit, 1972, tak. 225.
212
RAKOTOMALALA, op.cit, n°14-15, 2008.
213
RAMAROLAHY, op.cit, 1972, tak. 223.

120
Mampiasa hazo, rano, tany... ihany koa ny mpitsabo nentim-paharazana rehefa mitsabo
olona voasavy. Mampiasa hazom-paty na hazom-pasana izy saingy ny zava-kendrena
amin’ny fampiasana izany no tsy mitovy. Ho an’ny mpamosavy, na ny hazom-pasana na
ny hazo mamono tena dia samy ampiasainy irariana ilay olona amosaviana mba ho faty ;
ny tany homan-tena mba hahatonga ny aretina hanana toetra tahaka io tany io, izany hoe
mikiky tsikelikely izay olona voany ary ny rano mihiboka dia manana tandindona hoe
famonoana hasina. Ho an’ny mpitsabo nentim-paharazana, ny hazom-pasana dia
ampiasainy irariana ny aretina ao amin’ny marary mba ho lefy ny heriny. Tsy mampiasa
tany homan-tena sy rano mihandrona izy, fa rano avy any amin’ny doany sy tany avy
amin’ny fasana mpanjaka no ampiasain’ny mpitsabo nentim-paharazana mba hahafahany
manadio sy manala ny aretina ao amin’ny olona mararin’ny mosavy214.

Araka izany, azo lazaina fa manampy ny olona mararin’ny mosavy amin’ny

fitsaboana ny aretina mahazo azy ny fampiasana ny zavaboahary. Noho ny fananan’ny
zavaboahary izany anjara asa lehibe izany eo amin’ny fiarahamonina dia hita ho miverina
tsikelikely ny fanomezan-danja ny hasin’ny zavaboahary ataon’ireo mponina ao Mahabo
amin’ny alalan’ny fambolena zava-maniry ilaina amin’ny fitsaboana sy fiarovana azy
ireny. Ohatra: ravintsara, sodifafana...

3.1.1.4. Ny mosavy sy ny fifehezana amam-pitantanana ny tanàna

Nahitana izay fiantraikan’ny mosavy izay ihany koa ny lafiny fifehezana sy
fitantanana ny tanàna ao amin’ny kaominina Mahabo. Mihamafy ny fitsipika mifehy ny
fifampitondrana eo anivon’ny fiarahamonina ary voahilikilika ny zokiolona.

 Ny mosavy sy ny fitsipika mifehy ny fifampitondrana

Eo amin’ny lafiny fifehezana sy fitantanana dia tsy maintsy misy hatrany ny fitsipika
iombonana, niarahan’ny rehetra nanangana, mba ho fandaminana sy fampirindrana ny
fiainam-piarahamonina. Tafiditra ao anatin’izany fitsipika iombonana izany, izay mifehy
ny fifampitondrana, ny fitandroana ny fady. Araka ny famaritana nataon’i mompera
RAZAFINTSALAMA, ny fady dia “tsy azo akekezina na kasihina na atao na tenenina,
noho ny antony roa: - satria inoana ho ratsy, mandoza ny zavatra na olona ka halavirina

214
Araka ny fanazavana azo tamin-dRandrianaina mpitsabo nentim-paharazana monina ao Mandrabato,
kaominina Mahabo, ny 13 febroary 2014 tamin’ny 9 ora sy sasany alina.

121
– satria inoana ho manan-kasina ka mitaky fitandremana manokana”215. Noho izany,
somary hentitra kokoa ny fitandroana ny fady eo amin’ny fiarahamonina. Izany hoe
iharan’ny sazy henjana izay minia mikimpy ka mandika azy ireny satria heverin’ny
fiarahamonina ho mpamosavy.

Ho an’ny ao amin’ny kaominina Mahabo dia maro ny fady eo amin’ny fiarahamonina

ary saika mifandray amin’ny rafi-pamokarana avokoa izy ireny. Izany indrindra no
antony itandreman’ny olona ny fady satria mety hitondra loza eo amin’ny fivelomana ny
tsy fanarahana azy. Araka izany, mpamosavy no hiheveran’ny fiarahamonina ny olona
manota fady, ka ny sazy omen’ny fiarahamonina azy amin’izany dia ny fanonerana ny
vokatra simba noho ny loza nihatra216. Izany hoe ny fahamafisan’ny fitsipika mifehy ny
fifampitondrana, eto, dia azo adika, andaniny, ho fiarovana ny foto-pivelomana amin’ny
asan’ny mpamosavy. Raha goragora hatrany mantsy ny fanarahana izay fitsipika izay dia
mety ho tsizarizary ny foto-piveloman’ny olona ary ho tonga ny mosary. Ankilany, ny
fampitandrovana fatratra ny fady dia azo heverina fa fomba iray entin’ny olona sasany
manjakazaka sy miaro ny voninahiny. Izany hoe na dia tsy misy ifandraisany firy amin’ny
loza niseho aza ny fanaovana zavatra iray, dia misy ny manararaotra izany ho fambotriana
ny hafa. Ohatra : fady ny mielo eny ambalam-parihy amin’ny fotoana fiterahan’ny vary
ho an’ny ao amin’ny kaominina Mahabo fa mahatonga ny havandra hirotsaka, hono. Raha
misy mandika io fady io ka sendra miraraka tokoa ny havandra aorian’izany fanotana
fady izany, dia iharan’ny sazy izay olona izay satria heverina ho mpamosavin’ny
fiarahamonina.

 Ny mosavy sy ny fanilikilihana ny zokiolona

Anisan’ny mahatonga ny fanilikilihana ny zokiolona eo amin’ny fiarahamonina ny
firoboroboan’ny mosavy. Ny zokiolona moa dia ireo raiamandreny lehibe, ela nitoerana
teo amin’ny fiarahamonina ary efa nahitsaka taona maro. Amin’ny maha raiamandreny
azy izay, dia manana anjara toerana lehibe eo amin’ny fiarahamonina ny zokiolona.
Fahiny, araka ny voalazan’i Victorin MALZAC : “nitana ny toerana ho filohan’ny foko
ny zoky izay antsoina hoe: Zokiolona (...) ka notoavin-teny izy ireo, izany hoe: zoky
mpanome baiko (...). Izy ireo no mitarika ny foko sy ny fianakaviana iray. (...) Ny

215
RAZAFINTSALAMA A, op.cit, 2004, tak. 32-33.
216
Azo jerena ny voalaza ao amin’ny fizarana voalohany, 1.3.5.1, takila 34-35.

122
zokiolona no mpitahiry ny lovan-tsofina sy ny fomban-drazana ary tao aminy koa ny
fahefana rehetra: ara-pitsarana, ara-tafika, ara-tsôsialy, ara-toe-karena...217”
Ankehitriny anefa tsy dia hita taratra intsony izay fanomezana anjara toerana ny
zokiolona izay noho ny fiarahamonina efa mivahavaha be ihany. Araka ny hita sy re ao
amin’ny kaominina Mahabo, dia miteraka fanilikilihana ny zokiolona ny fiheverana azy
ireny ho mpamosavy eo amin’ny fiarahamonina.

Anisan’ny antony mahatonga ny fiheverana ny zokiolona ho mpamosavy ny fitsarana

ivelany ireo fihetsika sy toetr’endrika fahita eny amin’izy zokiolona: raha maneho
fihetsika hafahafa imason’ny olona na manana toetr’endrika mampatahotra, sns dia
heverina ho ratsy toetra hatrany izy ireo. Ambara ho fitsarana ivelany izany satria, araka
ny fandinihana nataon’ireo mpahay siansa samihafa toa an-dry Gabriel TARDE, Jean
PIAGET... ny olombelona dia natao hivoatra hatrany ary mandalo ireto vanim-potoana
ireto: fahazazana, fahatanorana, fahanterana. Ny fahanterana dia voalaza fa fotoana
hiverenana amin’ny maha zaza indray. Izany hoe misy fihetsika fahazaza hiverina ka
ataon’ny zokiolona : dia fihetsika izay tsy voasaina fa mandeha ho azy. Eo koa ny
fiovan’ny toe-batana izay manova tsikelikely ny toetr’endrika : mikentrona ny hoditra,
miala ny nify, manjoko, sns. Izany rehetra izany no anaratsiana ary anilikilihana ireo
zokiolona ka mahatonga azy ireo tsy mipetraka amin’ny anjara toerana tokony hisy azy
intsony.

Raha izay àry ny vokatry ny fisian’ny mosavy ao amin’ny kaominina Mahabo, manao
ahoana kosa ny fomba fiatrehan’ireo mponina izany?

3.1.2. Ny fepetra sy fomba ataon’ny mponina manoloana ny mosavy sy ny

mpamosavy

Fomba roa no hita misongadina entin’ny mponina ao Mahabo miatrika ny mosavy

sy ny mpamosavy : voalohany, ny fanatonana ombiasy ; faharoa, ny fianteherana amin’ny
finoana amam-pivavahana kristianina.

217
MALZAC V, in Histoire du royaume hova, 1880, nalaina tao amin’ny Lovako T11, nosoratan’i Lala-
RAKOTOSON RAOLISOA J. A, 2001, tak. 198.

123
3.1.2.1. Ny fanatonana ombiasy

Noho ny fisian’ny hery heverina fa mihoatra amin’ny herin’ny olombelona ao

amin’ny ombiasy, izay ahafahany mahita ny miafina sy manasitrana ny aretina azo avy
amin’ny mosavy, dia betsaka amin’ireo mponina no manatona azy ireny, mila vonjy sy
fanampiana avy aminy. Araka izany, misy ireo miezaka ny hahafantatra fotsiny ny olona
namosavy azy sy ny fananany, ao ireo mitady fahasitranana amin’ny alalan’ny fitsaboana
ary ireo izay maka fiarovana mba tsy ho tran’ny aretina azo avy amin’ny mosavy.

a) Ny mety ho famantarana ny mpamosavy

Zava-dehibe ho an’ny tsirairay ny mahafantatra ny mpamosavy izay fahavalo
mpifanandrina aminy, mba hahafahany mitandrina sy miaro tena. “Mba hahafantaranao
izany anefa, dia tsaratsara kokoa raha lasa taizan’ny ombiasy ianao”218, hoy Robert
GUY, satria izy ireny no miezaka mampahalala misimisy kokoa ny momba ny
mpamosavy, mandentika ny finoana azy ao amin’izay olona mila izany. Ao anatin’ny
fiarahamonina ihany ny mpamosavy ary matetika ny hahafantaran’ny olona azy dia ny
vava tsy ambina avoakany raha sendra misendoatra. Manamarina izany ny voalazan-
dRAMAROLAHY manao hoe:

“Raha misy olona roa niady, nifanditra mafy, ary nentim-po tafahoatra ny iray
ka nanao fara-teny hoe “ho hitanao izany”… Miaraka amin’izay dia any amin’ny
famorehana no ifantohan’ny fisainan’ilay anaovana fara teny, ary manomboka hatreo
amin’ny fotoana nandrenesany izany dia miaina amin’ny tahotra andro aman’alina izy,
koa na inona na inona karazan’aretina na fahavoazana mihatra amin’ny tenany, na
amin’ny ankohonany, na ny fananany dia inoana fa zavatra nataon’ilay niady taminy
avokoa”219.

Ary araka ny voalaza tao amin’ny 2.2.2.1, takila 87, ny fihetsika sy ny

toetr’endrika ihany koa dia heverina fa ampy ahafantarana sy ampy inoan’ireo mponina
fa mpamosavy ny olona iray. Vokatr’izany, mbola mitoetra foana mandraka ankehitriny,
tsy ao Mahabo ihany fa amin’ny faritra rehetra, ilay fiheverana manao ny “vehivavy

218
GUY Robert, La maison du sorcier, Paris : Terras, 1980, p.118 : « Aussi, pour connaitre le sorcier qui
vous a encraudé, le mieux est devenir le client d’un contre-sorcier ».
219
RAMAROLAHY, Tahirin’ny Ntaolo, Takariva, 1972, tak. 78.

124
antitra na ny mananon-tena” ho mpamosavy satria izy ireo no heverin’ny fiarahamonina
fa ahitana fihetsika sy toetr’endrika mampitahotra ny manodidina raha sendra mandeha
irery. Ohatra maneho izany ny tranga navoakan’ny gazety Inona no Vaovao, laharana
faha-1421, ny zoma 14 marsa 2014 ao amin’ny takila fahafito. Voalaza tamin’izany fa
ramatoabe iray, manodidina ny 70 taona, monina eny Ambohitrakely, no nisy namatotra
tamin’ny andrin-jiro ary novonoina tamin’ny fomba feno habibiana noho ny
fanendrikendrehana azy ho mpamosavy.

Hita, araka izany, fa misy lafiny ratsy ny fiezahana hahafantatra ny mpamosavy

satria, mety ho tonga hatramin’ny valy faty. “Mpamosavy milevina amoron-dalana ka
mahatantesa valin-kitsaka”, hoy ny ohabolan-drazana malagasy.

b) Ny fitsaboana ny aretina
Anisan’ny fomba faharoa entin’ny mponina ao Mahabo miatrika ny mosavy ny
fitsaboana ny aretina azo avy aminy. Ny antony dia ny mba hisorohana ny fahaverezan-
tsaina sy ny fahafatesana satria “tanjon’ireo mpamosavy hatrany ny hisian’ny hoe
“maty”220. Marihina fa ny fitsaboana ny marary izay iantsorohan’ny ombiasy dia ahitana
taratra fampiasana tandindona, mifanahaka indrindra amin’ny fomba sy fihetsika
nataon’ny mpamosavy.

 Ny tandindona ampiasain’ny mpitsabo nentim-paharazana

Ho an’ny mpitsabo iray izay natoninay, nambarany fa ara-tandindona avokoa ny
fitsaboana ataony ary tsy manana fanafody omena ny marary izy fa ny fianakavian’ny
marary ihany no maka izay raokandro na zavatra hafa asainy alaina eny an-tsaha. Mety
ho ny anarany na ny lokony na ny isany na ny toetrany no maneho izany tandindona izany
amin’ireo zavatra asain’ny mpitsabo alaina ireo. Ohatra: raha misy olona voan’ny rao-
dia, dia ny laingom-botry sy ny sakamalaho no fanafody mahasitrana azy. Miara-totoina
ao anaty laona izy ireo, avy eo ahosotra ny faritra marary. Izany hoe, eto, dia araka ny
anaran’ny fanafody ny tandindona raketiny, hoy ihany ity mpitsabo ity: ny sakamalaho
dia tandindon’ny otrik’afo, mandoro tsikelikely ny aretina, hahalao monina azy; ny
laingom-botry indray dia tandindon’ny hery fanalana ny aretina ao amin’ny tenan’ny
olona marary hivoaka ety ivelany, tahaka ny ataon’ireo biby kely mamoaka ny tany ety

220
RANDRIANAINA, op.cit.

125
ivelany ka mamorona ny dongona antsoina hoe votry221. Marihina ihany fa tamin’ireo
mpitsabo nentim-paharazana miisa telo tao an-toerana, dia ity mpitsabo iray ity ihany no
afaka nifampidinika taminay noho izy azo ifampiresahana hatrany, fantatry ny olona tsara
izany ka any aminy no andehanan’ny ankamaroan’ny olona. Ireo roa hafa indray dia tsy
manavanana ny mponina loatra noho izy ireo be vola aloa nefa voalazan’ny maro fa tsy
mahasitrana aretina akory. Izany no antony tsy nahazoanay izay heviny mahakasika ny
mosavy na dia nisisika sy nitady fomba maro aza izahay. Fa toy izao kosa no
fizotran’izany fitsaboana nentim-paharazana izany, araka izay hitanay tamin’ny
fanatrehana fitsaboana marary iray ny volana martsa 2014:

 Ny fizotry ny fitsaboana
Rehefa tonga ao amin’ity mpitsabo nentim-paharazana iray ity ny olona
mararin’ny aretina voalaza fa azo avy amin’ny mosavy, dia milazalaza ny momba azy sy
ny aretina (ny fotoana nahazoana azy, ny faharetany tao amin’ny vatana, sns), izay tsy
inona fa fomba fanao any amin’ny mpitsabo maoderina ihany koa.

Aorian’izay, mivavaka izy ireo, miantso ary mitalaho amin’ny Andriamanitra izay
ivavahan’ny kristianina mba hahita fahasitranana amin’ny fitsaboana izay atao, avy eo
mangataka amin’ny fanahy izay miara-miasa amin’ilay mpitsabo. Izany hoe ity
fitsaboana nentim-paharazana iray ity dia ahitana taratra fampiharoam-pinoana
(syncrétisme) ihany koa.

Misy fitaovana vitsivitsy ampiasainy mandritra izany: fitaratra, tandrok’omby,

vola tsanganolona, lamba miloko mena, tavoahangy, rano, mimôza, taho-mangahazo,
lovia, vakana, fanalahidy, sainam-pirenena malagasy, araka izao hita amin’ny sary izao,
izay samy manana ny heviny ara-tandindona sy ara-pinoana avokoa:

221
RANDRIANAINA, op.cit.

126
Sary-05: Ireo fitaovana ampiasain’ny mpitsabo nentim-paharazana iray ao Mahabo.

Naka ny sary: LANTONIRINA Thonny Frédéric ny volana jiona 2014.

Marihina fa ireo fitaovana ireo dia samy manana ny dikany araka ny fanazavana
azonay tamin’ny mpitsabo nentim-paharazana222 nifampidinihanay.

-Ny fitaratra izay ampiasain’ny olon-drehetra amin’ny fiainana andavanandro

hijerena ny endrika amam-bika dia ampiasaina mba hahatarafana ny olona nanao ny
aretina sy ny antony nanaovany azy ary ny momba ilay marary. Raha olon-tsotra no
mampiasa azy io, tsy misy afa-tsy ny endriny ihany no hitany ao. Fa noho ny fanahy izay

222
RANDRIANAINA, op.cit.

127
mipetraka ao amin’ity mpitsabo nentim-paharazana ity ary miara-miasa aminy, dia miara-
mahita ny miafina izy ireo.

-Ny vola tsanganolona: ampiasaina ny tsangan’olona mba ho hita ao anaty

fitaratra ny tsanganan’ilay olona nanao ratsy. Vita tamin’ny volafotsy izy io ary manampy
amin’ny fitsaboana karazana aretina maro.

-Ny tandrok’omby: ampiasaina raha ohatra ka ody avy ao anaty mohara no

nampiasain’ny mpamosavy. Tsy misy na inona na inona izy io fa poaka aty. Saingy io
tandroka io no kikisan’ity mpitsabo ity ary afangarony amin’ny rano rehefa mitsabo izy.

-Ny tavoahangy sy ny rano: ny tavoahangy fasiana rano ary ny rano nalaina avy
any an-doharano, toerana mitokana tsy misy mpantsaka, tsy dikain’ny biby.

-Ny lamba miloko mena: afatotry ny mpitsabo eo amin’ny lohany amin’ny

fotoana fitsaboana, mariky ny maha mpandresy, ny fiandrianana.

-Ny fanalahidy: fitaovana ampiasaina mba hamahana ny aretina izay heverina fa

mangeja sy mamatotra ny marary.

-Ny vakana: misy karazany izy ireo ary arakaraky ny anarany ny asany:
soamanodidina, tsiatosika, tsileondoza, vakampotsy, manarimbintana.

-Ny sainam-pirenena: mariky ny fiandrianana sy ny fahaleovantena, ny saina ao

amin’ny olona tsirairay. Ny ilàna azy dia mba hampitoetra mandrakariva ao amin’ny
fanahy ny fitadidiana. Natao volontsangana fa tsy zavatra hafa ny tahony satria ny olona
mitana azy dia olona itsanganana fanahy.

-Ny mimôza sy ny taho-mangahazo: fitaovana miendrika basy, atondro any

amin’ny olona tsaboina ho fandrahonana ny aretina mba hiala ao amin’ilay marary na koa
famonoana mihitsy ny aretina.

-Ny lovia: fitaovana natao ametrahana ary anafangaroana ny rano sy ireo vola
tsanganolona, ny vakana sy ny fanalahidy.

Ny fomba fampiasana ireo fitaovana ireo indray dia miankina amin’ny aretina
mahazo ny olona. Hoy RANDRIANAINA: “raha aretin-dolo izany hoe aretina avy

128
amin’ny lolon-kazo ampiasain’ilay mpamosavy no mahazo ilay olona, dia tsy maintsy
mampiasa ireo fitaovana ireo aho, ka toy izao ny fampiasako azy: alaina ny rano madio
(rano teny an-doharano) ary atao anaty lovia miaraka amin’ireo vola tsanganolona, ny
vakana, ny fanalahidy. Avy eo alaina ny mimôza izay miendrika basy sy ny tandroka ary
ny fitaratra dia atao ao ihany koa. Ny mimôza atao mitodika any amin’ilay marary ary
ny fitaratra miankina eo amin’izany mitodika aty amiko mba hahafahako mijery ny
mahazo azy.”Indraindray misy sorona atao raha toa ka mafy na efa ela niotrehana ny
aretina. Tapahan’ny mpitsabo ny lohan’akoho (tsy mifidy loko) ary ararany ao anaty lovia
misy ireo fitaovana ny rany; avy eo alainy ny lohan’ilay akoho miaraka amin’ny rà ary
faritany amin’ny alalan’iny ny vanin-taolana tsirairay amin’ny faritra misy ilay marary:
mba hanapatapahana ilay aretina no dikany. Farany, asain’ny mpitsabo sotroin’ilay
marary tsikelikely ilay rano misy rà sy ireo fitaovana nampiasaina ary asainy hanorana
ny faritra marary. Ny vavaka sy fisaorana no mamarana ny fotoana ary ny fanoroana ireo
anaran-javatra alaina any an-tsaha atao fanafody. Izany hoe raha tsorina, ny zavatra
rehetra nataon’ny mpitsabo teo ka nampiasany ireo fitaovany ireo dia fandroahana ilay
lazainy hoe lolon-kazo tafiditra ao amin’ilay marary ihany.

Izany fomba fitsaboana izany anefa dia tsy mifanalavitra mihitsy amin’ny fomba
fitsaboana nentim-paharazana fahitan’ny maro satria ahitana taratra ny dingana rehetra
arahina amin’ny fanasitranana ny aretina. Misy ny fiantsoana fanahy, ny fizahana ny
aretina, fanalana ny ratsy ao amin’ny tena na ny fidiovana, ny sorona, ary farany, ny
vavaka fisaorana. Maneho ihany koa izany fa misy fifangaroana fombam-pivavahana: dia
ny fomba fivavahana kristianina sy ny nentim-paharazana satria vavaka amin’ilay
Andriamanitra Mpahary no atao mialoha izay vao miantso ilay fanahy, heverina ho
manan-kasina, mpanasitrana, mahita ny miafina. “Ny sorona, tandindon’ny famonjena ny
olombelona nataon’i Jesoa Kristy tety an-tany tamin’ny fanolorany ny ainy ho an’ny
kristianina, nefa koa mariky ny fanonerana ny ota sy fisaorana ho an’ny Malagasy223.
Somary nikisaka naka ny fiheveran’ny kristianina hoe famonjena anefa io fiheverana
malagasy io araka ny fandrenesanay ny fanazavan’ny mpitsabo nentim-paharazana satria

223
RAZAFINTSALAMA A, op.cit, 2004, tak. 136.

129
midika ho famonjena ihany koa ny fanaovana sorona aminy”224. Izany hoe famonjena ny
ain’ilay olona marary mba tsy ho fatin’ny aretina nataon’ny mpamosavy taminy.

- Ny fiarovana na fisorohana ny mety ho vokatry ny mosavy

Ny vahaolana farany hitan’ny mpitsabo nentim-paharazana fa hanampy ny
mponina mba tsy ho tratran’ny aretina azo avy amin’ny mosavy dia ny famporisihina ireo
olona taizany/tsaboiny hampiasa fiarovana. Misy karazany roa io fiarovana io ary efa
saika diso fantatry ny olona aza sy efa nampiasain’ireo Razambe teo aloha. Tsy inona
izany fa ny “famato” sy ny “famono ody”.

Maro ny olona no manafangaro ireo karazana fiarovana ireo kanefa dia samy
manana ny hanitra ho azy izy ireo. Ny famato dia ody fampiasan’ny olona ho fitazonany
ny hareny sy ny fananany tsy hanjakan’ny fahavalo ary ho fiarovana amin’ny loza. Araka
ny voalazan-dRAMAROLAHY:

“Ny famato dia mizara roa: famatom-bohitra sy famaton-karena. Ny famatom-

bohitra dia ninoana ho mahatonga ny mpangalatra ho voarebireby ao an-tanàna ka tsy
mahavoaka na mahazo ny zavatra angalariny; ny famaton-karena dia mampahazo
harena, miaro ny efa an-tànana tsy ho lanilany foana”225.

RANDRIANAINA, mpitsabo nentim-paharazana monina ao Mahabo, indray dia

nilaza fa: “ny lazaina hoe famaton-karena dia famaton’olona ihany, izay mitandro
mandrakariva ny fahasalamana satria, rehefa salama ny olona dia tsy lanilany foana ny
harena.”

Izany hoe na ny famatom-bohitra na ny famaton-karena izay voalaza eto dia iray

ihany fa ny fiarahamonina no manavaka azy amin’ny anaran’izay zavatra ametrahany
azy. Ny vohitra no tian’ny fiarahamonina harovana dia antsoiny hoe famatom-bohitra ny
famato; raha harena no tiany harovana dia famaton-karena no iantsoany ny famato.
Marihina anefa fa ao anatin’ny vohitra no misy ny harena, izay zava-tsoa sarobidy na
vokatra azo avy amin’ny fandovana na ny asa natao. Araka izany, azo heverina fa tsy dia

224
RANDRIANAINA, op.cit.
225
RAMAROLAHY, op.cit, 1972, tak.17

130
ny vohitra loatra no tian-karovana amin’ny mpamosavy sy ny asa ratsiny fa ny harena ao
amin’ny vohitra toy ny fahasalaman’ny mponina, ny biby fiompy, sns.

Ireto avy ny fitaovana saika fampiasan’ny mpitsabo nentim-paharazana raha

hanao famato izy, araka ny voalazan-dRANDRIANAINA mpitsabo nifampidinika
taminay: volombodintrano, sakamalaho ary rà milatsaka. Iry voalohany dia midika hoe
mangarangaran-tsy tafiditra ny ratsy, itsy faharoa kosa mahalao monina ny ratsy rehetra
ary ity farany antsoina koa hoe sorona satria rà no milatsaka dia midika famonjena.

Ny famono ody indray dia karazana fiarovana fampiasan’ny olona ho

fanalefahana na famonoana mihitsy ny herin’ny odin’ny mpamosavy. Voalazan-
dRAMAROLAHY fa:

“Ny famono ody dia zava-maniry ihany, miampy zavatra amin’ny faty, ohatra, hazo
nilanjam-paty, natao hoe: “hazom-pasana”, ka ny zava-maniry tena nalaza tamin’ny
famono ody dia ny “ramatsatso””226.

Hita amin’izany fa na ny anaran’ny zavatra atao famono ody aza dia maneho
sahady ny anjara asany manoloana ny odin’ny mpamosavy: ny hazom-paty midika
famonoana, ny ramatsatso midika fanalefahana. Izany hoe manao izay tsy handairan’ny
ody amin’ny olona kendren’ny mpamosavy ary izay no maha famono ody azy. Ankoatra
ny ramatsatso, dia misy zava-maniry na voan-java-maniry hafa koa heverin’ny
fiarahamonina fa afaka mamono ny herin’ny ody ampiasain’ny mpamosavy toy
voanjobory mainty, ny anivona, ny mpanjakaben’ny tany.

Ireo famono ody voalaza farany ireo dia manana ny heviny avokoa araka ny
fanazavan-dRANDRIANAINA, mpitsabo nentim-paharazana ao Mahabo:

-Ny voanjobory mainty: ny endrika boribory ananan’ny voanjobory dia midika

fiverenana ary ny loko mainty maneho ny maha mpanompo. Izany hoe raha sendra
voatoraka amin’ny voanjobory ny mpamosavy dia hifotitra any aminy ary hankarary azy
ny ody ratsiny. Izay fifoteran’ny ody any amin’ny mpamosavy izay no mahatonga ny
mpamosavy handevozin’ny ody ratsiny.

226
RAMAROLAHY, op.cit, 1972, tak.84

131
 - Ny anivona: karazan-kazo mitsifatsifaka izy io, miloko mainty, manana ny
hasiny manokana, maharesy ny lolo-mainty ary any amin’ny tany efitra no misy azy.

- Ny mpanjakaben’ny tany: hazo miendrika telo zoro mihodidina, mafy be ary

mitondra loko telo: ny anatiny mainty, ny ivelany menamena ary ny anelanelan’izay
mavomavo. Ny loko mainty anatiny dia maneho fa andevozin’ny ratsy ataony ny
mpamosavy izay voakapoka aminy; ny loko mavo midika fanambaniana (fanamavoana)
ary ny loko mena izay ety ivelany dia milaza fandresena ho an’ny olona mitondra azy.

Misy ihany koa anefa fihetsika heverin’ny fiarahamonina fa famono ody satria tsy
mandaitra ny odin’ny mpamosavy rehefa manao azy ny olona. Ohatra: raha sendra
mifanena amin’ny mpamosavy amin’ny alina ka mihorona ny hodi-doha dia asafo ny
faladia ny tanana, avy eo akarina, asafo ny loha.

Fomba fisorohana na fiarovana fanoron’ny mpitsabo nentim-paharazana ny

taizany ihany ireo izay novoasana teo. Miankina be dia be amin’ny finoan’ny olona
mampiasa azy ny mety handairany na tsia. Koa na dia eo aza ny fanomezan-toky ataon’ny
mpitsabo, dia tsy mahasakana ny olona hiantehitra sy hiankina amin’Andriamanitra
nahary izao rehetra izao izany.

3.1.2.2. Ny fianteherana amin’ny fivavahana kristianina

Marina fa na Andriamanitra iray ihany aza no ivavahana sy inoan’ny kristianina
rehetra, dia mbola misy hatrany ny fiheverana samihafa teraka noho ny fizarazaran’ny
fiangonana. Vokatra izany, misy ireo mpino mihevitra fa ny fandroahana ny fanahy ratsy
dia efa ampy hahasitrana sy hanafaka amin’ny ratsy. Ny hafa indray tsy manaiky raha tsy
mampiasa “Zavatra” heverina ho manan-kasina hoenti-manohitra ny ratsy toy ny labozia
masina, ny baiboly, ny ranovoahasina, ny medaly.

- Ny fandroahana fanahy ratsy

Ireo kristianina avy amin’ny fiangonana protestanta sy ny fiangonana zandriny ao
Mahabo no tena mpampihatra io fomba io. Ambaran’izy ireo fa ny aretina dia asan’i
Satana ka ny fandroahana azy hiala amin’ny tenan’ny olombelona ihany no vahaolana
mitondra ho amin’ny fahasitranana sy ny filaminan-tsaina. Ny zava-mitranga anefa, araka
ny resaka nifanaovanay tamin’ny olona narary ka nampiasana io fomba io, dia nilaza izy
ireo fa: “efa tsy mandaitra intsony ny fandroahana fanahy ratsy ankehitriny satria tsy

132
vontom-pinoana intsony ny ankamaroan’ny olona mpanao azy.” Ireo mpandroaka fanahy
ratsy aza moa ambaran’ny mpitsabo nentim-paharazana tafaresaka taminay fa: “mba
mandeha manatona azy ireo an-tsokosoko ihany koa rehefa sendran’ny aretina azo avy
amin’ny mosavy”227. Na dia izany aza no zava-misy, mbola maro ny olona ao an-toerana
no miantso ireny mpandroaka fanahy ratsy ireny rehefa misy aretina tsy sitram-
panafodin’ny dokotera mahazo azy toy ny mosavy.

- Ny fampiasana ny “zavatra” kristianina

Ireo kristianina ao amin’ny fiangonana katôlika no tena hita taratra fa manaraka
io fomba io na dia misy ihany aza kristianina avy amin’ny fiangonana samihafa vitsivitsy
misora-tena ho mampihatra izany.

Ny hoe “Zavatra” kristianina eto dia teny enti-manondro ireo fitaovana

voamasin’ny pretra, mirakitra tandindona, fampiasan’ny kristianina, katôlika indrindra
indrindra, mba hiarovana ny tenany sy ny fananany amin’ny fanafihan’ny ratsy, toy ny
ranovoahasina, ny medaly, ny sapile, ny labozia masina ary ny baiboly. Voalazan’ny
pretra matetika fa afaka miaro amin’ny loza sy manasitrana ny aretina rehetra ireo
“Zavatra” ireo rehefa mitoetra ao amin’ny olona mampiasa azy ny finoana.

Ny ranovoahasina sy ny labozia masina no tena fampiasan’ny olona ao Mahabo

amin’ireo fitaovana ireo, indrindra fa hatramin’ny fotoana nisian’ny toerana iray, 08 km
miala ao Mahabo ary mianatsimo (ao anatin’ny faritry ny kaominina Antanetibe
Mahazaza), izay voalaza fa nampanaovin’i Masina Maria an-dRAKOTONIRINA
Bernard mivady ho toeram-pivavahana sy fangataham-pahasoavana ary fibebahana ho
an’ny olon-drehetra tsy an-kanavaka. Nanomboka ny taona 2010 no nahafantarana io
toerana io, izay mitondra ny anarana hoe Soaniroa ary tsy mbola nahazo fankatoavana
tamin’ny fiangonana. Izao hita amin’ny sary izao ny momba azy:

227
RANDRIANAINA, op.cit.

133
Sary-06: Toerana fangataham-pahasoavana amin’i Masina Maria

134
Sary-07: Toerana fandroana

135
Sary-08: Toerana fakana ranovoahasina

136
Sary-09: Toerana fangataham-pahasoavana amin’i Jesoa

137
 Sary-10: Toerana fibebahana

Ny naka ny sary: LANTONIRINA Thonny Frédéric ny volana jiona 2014.

Araka ny fisesin’ireo sary ireo, dia avy aty amin’ity toerana asehon’ny sary farany
ity ny olona no manomboka mivavaka, avy eo miakatra mankao amin’ny toerana misy
ny sarin’i Jesoa mangata-pahasoavana, izay vao maka rano handroana ary mandro; ny
mamarana azy dia ny fivavahana eo amin’ny toerana misy ny sarin’i Masina Maria.
Marihina fa tendrombohitra no misy an’i Soaniroa, ka any amin’ny farany ambony no
misy iry sary voalohany hitantsika eto iry.

138
 Araka ny fanazavana nataon’andriamatoa Bernard taminay ny 29 May 2014 teny
Soaniroa: “ny rano izay alain’ny olona eto, hoy izy, dia efa masina fa tsy mila hamasinina
intsony ary i Masina Maria no nanambara izany tamiko. Tsy azo afangaro rano hafa io
rano io fa io rano io ihany dia ampy hahasitrana ny aretina rehetra, miaro amin’ny loza
mety hiseho raha manam-pinoana an’Andriamanitra ny olona mampiasa azy. Ny marary
raha te-hahita fahasitranana, dia tsy maintsy mandro amin’io rano io. Marihiko fa ity
toerana ity dia tsy manavaka na finoana inona na finoana inona fa rehefa mino
an’Andriamanitra izy dia ho voavonjy ny fanahy amam-batany; ary tsy fady na inona na
inona saingy tsy azo atao fotsiny ny mandatsa-drà ety mba hialana amin’ny fiheverana
hoe doany ity toerana ity.”

Marihinay etoana fa efa be dia be ireo olona nahazo fahasoavana, nahita

fahasitranana, nahita fahagagana sahy nijoro vavolombelona, araka ny hitanay tao
amin’ny kahie fandraisan’andriamatoa Bernard ny hafatr’i Masina Maria. Ny
ankamaroan’ireo olona marary nahita fahasitranana teo amin’io toerana io dia saika
aretina azo avy amin’ny mosavin’olona avokoa no nahazo azy ireo.

Hita, araka izany, fa ny finoana no tena mibahan-toerana ao amin’ny olona

mararin’ny aretina azo avy amin’ny mosavy ary io finoana io ihany koa no manampy azy
hahita fahasitranana. Kanefa moa ve izay finoana izay mampisy heviny ny mosavy eo
amin’ilay olona sy ny fiarahamonina misy azy?

3.2. NY HEVITRY NY MOSAVY ARAKA IREO FANADIHADIANA SY

FANDALINANA NAROSO
Efa zary lasa fahazaran’ny olombelona matetika ny mandinika ny zava-misy sy
mitranga eo amin’ny fiainany sy ny fiarahamonina misy azy. Tsy navelany nandalo
fotsiny izy ireny fa nisintonany hevitra araka ny fisehony sy ny antony ary ny vokany.
Noho ny mosavy tsy voafaritra ho anisan’ny tranga mandalo fa mitoetra sy iainana ao
anatin’ny fiarahamonina, dia manitikitika ny saina ny hahafantatra ny heviny. Hodinihina
voalohany, araka izany, ny hevitry ny mosavy eo amin’ny lafiny fihariana sy toe-karena;
manaraka izay, ny heviny ara-piarahamonina sy ara-kolontsaina ary ara-pinoana amam-
pivavahana; farany, ny hevitry ny mosavy ara-pifehezana sy fitantanana.

139
3.2.1. Ny hevitry ny mosavy eo amin’ny lafiny fihariana sy toe-karena

Marihina fa ratsy hatrany ny ao an’eritreritra raha vao miresaka mahakasika ny

mosavy. Anisan’ny antony mahatonga izany ny fahitana ny fiantraikany ety ivelany. Teo
amin’ny lafiny fihariana sy toe-karena, ohatra, dia zavatra roa lehibe no nitranga nateraky
ny mosavy: voalohany, nikorontana ny rafitra ara-toe-karena noho ny asan’ny
mpamosavy, hany ka manjary tsy mahavita taona ny vokatra ary tsy vanona ny fiompiana
izay atao; faharoa, ny fahasahiranana mahazo ny mponina naterak’ireo fahavoazana
vokatry ny mosavy ireo dia niteraka fiankinan-doha tamin’ny hafa. Izany hoe voatery
mivarotra ny fananany izy ireo ary miandrandra tolo-tanana avy amin’ny hafa hahafahany
miatrika ny fiainany.

Raha dinihina akaiky izany fiantraikan’ny mosavy izany, dia azo lazaina fa mizara
roa lehibe ny hevitra raketin’ny mosavy: andaniny, tetika ampiasain’ny mpamosavy, izay
zary fanoitra entin’ny olona handray an-tanana ny foto-pivelomana ny mosavy; ankilany,
tetika ampiasain’ny mpamosavy hanereny ny olona hitady asa fivelomana hafa ny
mosavy.

3.2.1.1. Tetika ampiasain’ny mpamosavy, izay zary fanoitra entin’ny olona

handray an-tànana ny foto-pivelomana ny mosavy

Hohazavaina voalohany eto ny teny hoe “korontana” mialohan’ny hirosoana

amin’ny fandalinana satria io teny io no vonan’ny olana rehetra.

Ny teny hoe “korontana” dia teny ahazoana sampan-teny toy ny mikorontana,

manakorontana, sns, ilazana toe-javatra tsy ahitana filaminana na firindrana. Teny
fampiasan’ny fiarahamonina matetika izy io entiny manondro ny asan’ny mpamosavy:
“manakorontana” sy ny vokatr’izany: “mikorontana”. Raha itarina, ny teny hoe
“korontana”, eo amin’ny lafiny toe-karena, dia teny enti-manambara ny
fitsitotonganan’ny foto-piveloman’ny olona. Ohatra maneho izany ny hoe tsy mahavita
taona ny vokatra, tsy vanona ny fiompiana. Matoa tsy mahavita taona ny vokatra, dia
misy fihenana nitranga tao: na teo amin’ny lafiny fatra na teo amin’ny lafiny hatsarana.
Torak’izany ihany koa ny amin’ny fiompiana, ny tsy fahavanonan’izay ompiana dia
midika fihenana. Izany hoe mihena ny habetsahan’ny biby fiompy.

140
 Marihina fa ny korontana dia mety hiteraka fihetsika roa mifanohitra eo amin’ny
olona izay miaina azy: ny fihetsika voalohany dia ny faharisihana vokatry ny hafanam-
po te-handamina baikoin’ny hambom-po tsara; ny fihetsika faharoa kosa dia ny
fahalainana noho ny hasosorana na fahakiviana, ka zary miraviravy tànana.

 Ny faharisihana vokatry ny hafanam-po te-handamina ateraky ny

hambom-po
Ny olona tsirairay miaina eo anivon’ny fiarahamonina dia natao hahatsapa sy
hahamarika ny zava-misy sy mitranga rehetra ao. Amin’ny alalan’ireo fitaovam-
pandrenesana dimy ananany no ahafahany manao izany. Ka ny korontana vokatry ny
mosavy dia tsapany amin’ny fisian’ny fiovana miiba eo amin’ny lafiny fihariana sy toe-
karena. Vokatr’izany, misy hafanam-po teraka ao aminy, mandrisika azy hitady izay
fototry ny olana mba hahafahana mandamina io korontana io. Ohatra: ny fanatonana
ombiasy, ny fitsaboana ny aretina mahazo ny voly sy ny biby fiompy, sns. Raha lazaina
amin’ny fomba hafa, ny fisian’ny mosavy dia zary fanoitra entin’ny olona handray an-
tanana ny foto-pivelomany. Tsy inona io foto-pivelomany io fa ny fiompiana sy ny
fambolena. Endrika iray maneho izany fandraisana an-tànana izany ny fikarakarana
ataony. Ohatra: “mikarakara tena” amin’ny fanatonana ombiasy voalaza teo.

Io fikarakarana io indray dia mety hiseho amin’ny endrika fiarovana na

fanoherana, arakaraka ny fiarahamonina.

Ao amin’ny kaominina Mahabo, ohatra, dia saika mirona kokoa amin’ny

fiarovana ny foto-pivelomana ny ankamaroan’ireo mponina. Hita taratra izany amin’ny
fampiasany ny ody omen’ny ombiasy sy ny fanatanterahana izay lazainy. Izany hoe tena
mbola iainan’ny mponina ao io fomba io.

Tany amin’ny fiarahamonina hafa indray dia ny fanoherana no hita sesilany.

Ohatra: tany Italia (Eorôpa), tamin’ny vanim-potoanan’ny Moyen-Age, ireo nantsoina hoe
“benandanti”, olona manana hery manokana, dia voalaza fa in-telo isan-taona izy ireo
miady amin’ny mpamosavy mpanimba voly mba hahafahana mampitobaka ny vokatry
ny tany.

Hita, araka izany, fa samy manana ny fomba fikarakarana na fandraisana an-

tanana ny foto-pivelomana ny fiarahamonina. Na izany aza, nisy ny fototra niraisana ka

141
nahatonga izany: ny asan’ny mpamosavy, saingy ny herim-po sy ny herin-tsaina
hanohitra ny mpamosavy dia mitondra fandresena, hampitobaka ny vokatra ary
hampandroso.

 Ny fahalainana noho ny hasosorana na fahakiviana

Vokatry ny korontana nateraky ny mosavy izay ihany, dia fihetsika mety ho hita taratra
eny amin’ny olona koa ny fahalainana noho ny hasosorana na fahakiviana ateraky ny
hasomparan’ny mpamosavy. Io fihetsika io no misarika ny olona hitady asa fivelomana
hafa, izany hoe tsy hanao intsony ny asa fivelomana nahazatra azy toy ny fambolena sy
fiompiana, ohatra, fa hanova izany amin’ny asa vaovao mihitsy. Miraviravy tanana ireo
tantsaha araka izany ary dia fandresena ho an’ilay mpamosavy ny fahitana izany.

3.2.1.2. Tetika ampiasain’ny mpamosavy hanereny ny olona hanao asa fivelomana

hafa ny mosavy

Eo amin’ny olombelona, ny asa fivelomana dia izay asa ahafahana mamelona ny

vatana sy mikolokolo ny aina. Ao anatin’izany ny fiompiana sy fambolena izay
ilofosan’ireo tantsaha any ambanivohitra. Ireo no anisan’ny asa fivelomana tsy dia sarotra
ny manatanteraka azy kanefa mila fananana tekinika sy fahaiza-manao mba hahatsara sy
hahabetsaka ny vokatra miakatra. Ny akora rehetra ilaina dia efa misy eo an-toerana
avokoa toy ny tany, ny omby, ny zezika, sns. Ny olan’ireo tantsaha sasany anefa
manoloana izany dia ny fisian’ny mpamosavy, izay miezaka manimba ireo fitaovam-
pamokarany ireo.

Amin’ireo tantsaha, indrindra ny ao amin’ny kaominina Mahabo, dia ny vary no

foto-tsakafon’izy ireo izay iombonany amin’ny Malagasy manontolo. Na dia misy aza
anefa ny haninkotrana maro isan-karazany, tsy nataony hahasolo ny vary izany. Izany
fiheverana izany no mahatonga ny tanimbary hanana ny lanjany eo amin’ireo tantsaha.
Toy ny aina ny tanimbary, hany ka raha ratsy ny vokatra noho ny tsy fahatomombanan’ny
fikarakarana azy, dia miantraika any amin’ny tsirairay izany: izany hoe manjary marefo
ny aina rehefa tratran’ny tsy fahampian-tsakafo.

Ny omby ihany koa dia anisan’ny ain’ny tantsaha satria miantoka ny fiasana ny
tanimbary, ny zezika ary ny fitaomam-bokatra, raha toa ka anaovana fombafomba na koa
mari-boninahitra, sns, any amin’ny faritra hafa. Vokatr’izany, raha misy aretina na loza

142
mahazo ny omby, dia ny fiveloman’ireo tantsaha no tsizarizary manaraka izay. Hihena
ny fahafaha-mamokatra ary hihakely ny vokatra miakatra.

Araka izany, azo lazaina ho mandringa ny asa fiveloman’ireo tantsaha raha toa ka
tsy eo ny iray amin’ireo fitaovam-pamokarana ireo na misy manao an-kasomparana.
Miteraka fahakiviana eo amin’ireo tantsaha izany, ka mahatonga azy ireo tsy dia hifototra
amin’ny asa fiompiana sy fambolena intsony. Tandindomin-doza mantsy ny ainy
amin’izany satria, rehefa tsy manjary ny taom-pambolena na mitsipozipozy ny fiompiana,
dia mety ho tonga ny mosary. Ny mosavy, araka izany, dia sady mety hitarika fandemen-
tsaina ho an’ny olona kivy amin’ny hasomparana nefa mety hitarika herin-tsaina noho ny
fananan’ny olona hambom-po hiatrika ilay sotasota ataon’ny mpamosavy aminy.

Mitondra fandemen-tsaina ny mosavy satria heverin’ireo tantsaha fa misy hatrany

olo-mamosavy azy ireo ka mahatonga ny hakiviany. Izany hoe rehefa malemy ny saina
dia mety ho kivy na ketraka ka tsy harisika intsony amin’izay zavatra nahavoa azy. Ohatra
maneho izany ny fampanofana na fivarotana ny tanimbary ary ny fivarotana ny omby,
izay heverina ho aina, andry iankinan’ny fahavelomana.

Raha fehezina izay voalaza rehetra izay, ny mosavy dia tsy inona fa fomba ratsy
ahafahan’ny mpamosavy manesotra eo am-pelantanan’ireo tantsaha izay zava-tsarobidy
indrindra aminy: ny tanimbary sy ny omby; fomba ratsy manampy ny olona ho vonon-
kisetra ny ratsy ary hifototra bebe kokoa amin’ny asa fivelomana izay atao. Toa asa
fivelomana mandeha ho azy, tsy dia mila pitsopitsony be mantsy indraindray ny
fambolena sy ny fiompiana amin’ireo tantsaha, saingy rehefa misy ny mosavy dia
mitotototo atsy sy aroa mitady vaha olana hiarovana ny voly sy ny fiompiana hitsinjovana
ny ankohonana sy ny fananana izy ireo fa tsy manaiky resy.

3.2.2. Ny hevitry ny mosavy ara-piarahamonina

Ara-piarahamonina, ny mosavy dia tetika ampiasain’ny mpamosavy hamahany ny
olany eo amin’ny fiarahamonina ary ho fanaovana ny olona eo amin’ny fiarahamonina
hanjary toy ny biby.

143
 3.2.2.1. Tetika ampiasain’ny mpamosavy hamahany ny olan’izy mpamosavy
eo amin’ny fiarahamonina ny mosavy
Maro ny olana mpitranga matetika eo amin’ny fiarahamonina. Samy mitady izay
fomba hahafahana mamaha azy ireny ny tsirairay. Ny olona sasany mamaha izany olana
izany ao anatin’ny fifanatonana sy ny fifampidinihana, ny hafa indray dia toa tsy te-
hifanatona sy hifampidinika ka mampiasa tetika hafahafa izay heveriny fa hahavaha ny
olany toy ny mosavy. Ohatra: anisan’ny fihetsika tsy dia azoazon’ny olona sasany loatra
eo amin’ny fiarahamonina misy azy ny fizahozahoana na ny fanandratan-tena eo
anatrehan’ny hafa. Izany fihetsika izany indraindray no mahatonga azy hiteny hoe “tsy
ampahafirin’izay...” Ny fitenenany io teny io dia efa mamolavola sahady ao an-tsainy
teti-dratsy ahafahana mamingana sy misompatra ilay olona mizahozaho sy manandran-
tena. Ny fahavoazan’io olona io, araka izany, no vahaolana amin’ny mpamosavy.

Tsiahivina fa ny mosavy dia fomba miafina, an-kolaka na mivantana atao amin’ny

olon-kosomparana.

- Ambara ho isan’ny fomba miafina izy io satria na ny fotoana na ny toerana

anaovan’ny mpamosavy izany dia sady tsy ampoizina no tsy fantatra mazava. Izany hoe
tsy misy fambara na marika ahafantarana ny mosavy ka hahafahana misoroka azy
mialoha.

- Mety ho ankolaka ny mosavy, izany hoe tsy mikasika amin’ny vatana. Izany no
anisan’ny mahasarotra ny fomba fiatrehana ny mosavy. Tsy dia ahitana porofo mazava,
hita maso na azo tsapain-tanana, ahafahana manameloka ny olona nanao azy na ny
mpamosavy.

- Mety ho mivantana ny mosavy raha toa ka mampiasa ody ratsy na ody mahery
ny mpamosavy, ampiarahany amin’ny sakafo.

Vokatra izany, na fantatry ny mpitsabo nentim-paharazana aza ny mpamosavy, ka

ambarany amin’ny olona niharan’ny famosaviana ny momba azy, dia tsy misy afatsy ny
fananarana sy fampitandremana no vaha olana omeny ilay olona. Manomboka eo dia
maodimaody ary mitandritandrina amin’izay ataony mandrakariva io olona nisy
namosavy io. Izany toetra amam-pihetsika vokatry ny fisian’ny mosavy eo anivon’ny

144
fiarahamonina izany no nomarihin’i Eric de ROSNY ho isan’ny fomba iray ahafahan’ny
fiarahamonina mandrindra sy mandamina ny disadisa mitranga ao anatiny. Hoy izy:

“Inona no rindra fonosin’ny famosaviana? Tsy fomba fijery fa fitambarana toetra amam-
pihetsika manaraka lôjika, ahafahan’ny fiarahamonina iray mitantana ny disadisa
mitranga ao anatiny noho ny asan’ny mpamosavy”228.

Izany hoe na dia misy aza ny fahavoazana mihatra aman’aina, tsapa fa voatandro
hatrany ny filaminana eo anivon’ny fiarahamonina. Ny fitrangan’ny aretina azo avy
amin’ny mosavy no manefy ny sain’ireo mponina hangina. Sady sarotra ihany koa ny
hanendrikendrika olona ho namosavy nefa tsy hananana porofo mazava sy mivaingana.
Araka izany, tsy misy ny fifandonana eo amin’ny fiarahamonina sy izay mety ho
mpamosavy. Ny tsy isian’izany fifandonana izany no heverina fa tanjon’ny mpamosavy.

3.2.2.2.Tetika ampiasain’ny mpamosavy hanambaniany ny olona hanjary

toy ny biby ny mosavy229
Efa voalaza ombieny ombieny fa ny fiarahamonina dia anjakan’ny tsy fitoviana
hatrany amin’ny lafiny maro samihafa. Io tsy fitoviana io mazàna no mampisy elanelana
lalina eo amin’ny samy mpiara-belona; manimba tsikelikely ny fifandraisana ka miteraka
savorovoro. Anisan’ny antony mahatonga izany ny fisian’ny fanararaotana satria, eo
amin’ny fiarahamonina, araka ny hevitr’i Ny Avana RAMANANTOANINA ato amin’ity
andalan-tononkalony vitsivitsy ity, dia:

“Ny manan-karena mamabo ny ory,

Ny be fahefana finaritra hamely,

Ny olon-dehibe hametsy ny kely”230.

Vokatra izany, misy hatrany ireo iharan’ny tsindrihazolena eo amin’ny fiainana, toa
kely hery ka tsy mba afa-manohitra. Ny sasany amin’ireny olona ireny dia mazàna

228
De ROSNY E., op.cit., 1992, p. 107: « Qu’est-ce que la sorcellerie comme système? Non pas une
théorie mais un ensemble logique de comportements et de pratiques permettant à une société donnée
de gérer les tensions provoquées en son sein par des agresseurs. »
229
« L’animalisation de l’homme », hoy RAKOTOMALALA Malanjaona, in
http://www.taloha.info/document.php?id=161.
230
Ny Avana RAMANANTOANINA, “Ny marina hoe ?”, in Lovako T11, nosoratan’i Lala-RAKOTOSON
RAOLISOA J. A, tak. 121.

145
mirotsaka eo amin’ny sehatry ny mosavy mba hahafahany manohitra io tsy fitoviana io
amin’ny alalan’ny fanaovany ny olona eo amin’ny fiarahamonina hanjary toy ny biby.
Izany hoe rehefa voa amin’ny mosavy ny olona iray dia manjary tsy tompon’ny tenany
intsony ka mety hanaotao foana eo imason’ny fiarahamonina. Manaporofo izany ny
voalazan-dRAKOTOMALALA Malanjaona hoe: “(...) Ny olona voan’ny mosavy dia tsy
mahalala intsony ny fitsipi-pitondran-tena sy ny fitsipi-piarahamonina, miboridana eo
imason’ny besinimaro na manoloana ny Ray aman-dReny izay olom-pady amin’ny tena,
manana fitondran-tena toy ny alika (...)”231.

Marihina fa ny biby dia tsy mba manam-panahy handanjalanjana tahaka ny

olombelona. Izany no mahatonga azy tsy hahalala menatra amin’izay zavatra ataony.
Manana toetra toy izany ny olona voan’ny mosavy, ka heverina tsy ho ao anaty
fiarahamonin’olombelona intsony fa any ivelany satria tsy tompon’ny tenany, na dia
manan-karena sy manam-pahefana ary ambony firazanana aza izy. Miankina amin’ny
fahasitranan’io olona io ny fiverenany eo anivon’ny fiarahamonina.

3.2.3. Ny hevitry ny mosavy ara-kolontsaina

Amin’ity lafiny ity, ny mosavy dia tetika ampiasain’ny mpamosavy entiny mamotika
ny kolontsain’ny fiarahamonina sy ny maha olona ny olona ary anehoany ny heriny.

3.2.3.1. Tetika ampiasain’ny mpamosavy entiny mamotika ny kolontsain’ny

fiarahamonina sy ny maha olona ny olona ny mosavy
3.2.3.2.
Ny fiarahamonina tsirairay avy dia samy manana ny kolontsaina mampiavaka azy.
Araka ny voalazan’i DOBZANSKY izay taterin’i COLLEYN: “amin’ny alalan’ny
fianarana no andratoana ny kolontsaina. Tsy misy olona teraka ho Amerikanina izany,
Sinoa na “Hottentos”, tantsaha, miaramila na mpanjaka, manam-pahaizana momba ny
mozika, na mpanakanto, masina, tsy vanona na mazava fo, fa mianatra avokoa vao tonga
amin’izany”232. Izany hoe tsy azo heverina ho manana kolontsaina ny olona iray ao anaty

231
http://www.taloha.info/document.php?id=161: « (...) Une victime [de la sorcellerie] ne reconnaît plus
les lois morales et sociales, en se mettant nue en public ou devant des parents avec qui les relations
sexuelles sont interdites, se comportant comme un chien (...). »
232
COLLEYN J.P, Eléments d’anthropologie sociale et culturelle, Belgique, 1998, p.25 : « Etant donné que
la culture s’acquiert par apprentissage, les gens ne naissent pas Americains, Chinois ou Hottentos,

146
fiarahamonina raha tsy efa nianatra na nampianarin’ny fiarahamonina ny kolontsaina.
Izay no nahatonga ity mpanoratra nilaza hoe tsy teraka ho Amerikanina, sns... mihitsy
ianao, ohatra, raha tsy nobeazina tamin’ny alalan’ny kolontsaina amerikanina. Mbola
nohamafisin’i COLLEYN moa izany tamin’ny filazany fa “voaozona handala
kolontsaina ny olona satria tsy afaka ny hihaina sy hivelona ivelan’izay fandaminam-
piarahamonina izy”233. Ny fananana sy fandalàna izay kolontsaina izay no anisan’ny
mampisongadina ny maha olon’ny fiarahamonina kanefa dia ezahin’ny mpamosavy
fongorana hatrany. Hita taratra ny fihetsika maneho izany asa famongorana ny
kolontsaina ataon’ny mpamosavy izany eo amin’ny fanatanterahana ireo fomba amam-
panao izay manamarika ny fiainan’ny Malagasy toy ny amin’ny fiterahana, famorana,
fanambadiana ary fahafatesana.

 Eo amin’ny fiterahana:
Fomba fitenin’ny Malagasy eo amin’ny fiarahamonina matetika, izay maneho ny
kolontsainy, ny hoe “ny hanambadian-kiterahana”, “ny hiterahan-ko dimby” sy ny hoe
“ny zanaka no harena”. Zava-dehibe tokoa, araka izany, ny fananan-janaka eo amin’ny
Malagasy satria tsy mba noheveriny ho toy ny zavatra madinika tsy dia misy lanjany ny
zanaka fa nasandrany ho ambony mihitsy: harena. Izany hoe manampy amin’ny fihariana
sy toe-karena, miantoka amin’ny fikarakarana ireo Ray aman-dReny rahatrizay, rehareha
eo amin’ny fiarahamonina, mitondra ary mamelo-maso ny anaran-dRay. Manamafy izany
fanomezan-danja ny zanaka ateraka izany ny fiheverana ireo vehivavy momba, tsy
miteraka, izay antsoin’ny fiarahamonina hoe “vato kiboribory” sy esoina amin’itony
ohabolana itony:

-“Mahita loza ry Ikalamomba, misambo-balala ho an-janak’olona”,

-“Oriory ry Ikalamomba: noana, tsy manan-kangatahana; voky, tsy manan-

kotolorana”,

- “Hiran’Ikalamomba, ka ranomaso no farany”,

paysans, soldats ou aristocrates, savants musiciens, ou artistes, saints, chenapans ou moyennement

vertueux ; ils apprennent à l’être ».
233
COLLEYN J.P, op.cit, 1998, p.25: « On peut affirmer que l’homme est condamné à être cultivé. Il ne peut
exister en dehors d’une organisation sociale ».

147
 -“Ikalamomba tsy tian-dahy, ka maty vao Ramalala”234.

Manoloana io kolontsaina manome lanja ny zanaka io sy mitsinjo ny faharetan’ny

aina, ny mpamosavy dia manao izay tsy hampaharitra sy hahafoana ny taranaka. Ataony
izay hahavoan’ny lafika ny reny tsy tiany mba tsy hahazoany taranaka mihitsy, araka ny
efa voalaza tao amin’ny fizarana faharoa, takila 84. Kanefa rehefa tsy misy ny taranaka,
foana manaraka izay ihany koa ny kolontsaina satria ny taranaka no natao hampitana azy
ireny.

Marihina fa tandremana fatratra ny vehivavy bevohoka mandra-piterany, eny na

rehefa teraka aza sao misy mamosavy. Ohatra: ny renin’ilay vehivavy na ny vadiny, na
izay fantany tsara sy itokiany ihany no mikarakara ny sakafony, mandevina ny ahitra,
manasa ny lamba misy ny tain-jaza. Tandremana avokoa araka izany na ny volo na ny
tain-jaza na ny lamban-jaza mba tsy ho voarain’ny mpamosavy.

 Eo amin’ny famorana:
Ny famorana eo amin’ny Malagasy, indrindra tamin’ny andro fahiny, dia naneho
kolontsaina niavaka tokoa satria misy fombafomba maro atao mandritra ny fotoana
fanatanterahana izany, izay misy dikany sy lanjany avokoa eo amin’ny fiarahamonina,
sady vanim-potoana lehibe iray fiampitan’ny zazalahy hoforaina avy amin’ny lafin-dreny
mankany amin’ny lafin-dray. Ny mpamosavy anefa tamin’izany ary mandraka
ankehitriny dia noheverin’ny fiarahamonina ho isan’ny vato misakana mba tsy hahatafita
ilay zaza: mety hamorika ny zaza na manao izay tsy hahasitrana ny feriny. Vokatr’izany,
nisy ny famonoana voalavo (anarana niantsoana ny mpamosavy ihany koa noho izy
mpanimba sy mpisompatra) fahiny alohan’ny fotoana famorana, ny zanaka andriana
ohatra, mba ho fisorohana izay loza mety hahazo ilay zaza noho ny asan’ny mpamosavy.
Hoy i COUSINS mitatitra izany:

“Koa raha ny Mpanjaka, na Havan’Andriana akaiky azy no nikasa hanao

hasoavan-jaza dia novorina aloha ny vahoaka, raha mbola lavidavitra ny andro izay
noheverina hanaovana izany, ka nikabariana tahatahaka izao: Izao àry, ry Ambaniandro
(hoy ny Mpanjaka), fa handehandeha hitety vohitra; ho any Alasora, ho any
Ambohitrabiby, ho any Ambohimanga, ho any Ambohidratrimo, ho any Ilafy, ho any

234
RAHAJARIZAFY A.P, op.cit, 2004, tak.37.

148
Namehana, hanao araka ny fomban-drazako. Koa izany no ambarako aminareo:
“Amboary ny lalana, ataovy madio tsara, sorohy ny bozaka, ary vonoy ny voalavo;
ataovy tsara sava, ataovy izay hahalany azy, na dia ho roa aman-telo isam-polo aza”235.

Manampy izany fisorohana amin’ny loza izany koa ny fisian’ny fady isan-
karazany izay heverina ho misy fifandraisana amin’ny famorana toy ny tsy fahazoana
manao firaisana ara-nofo na miteny maloto mandritra ny alina alohan’ny famorana izay
niombonan’ny sarambaben’olona. Araka ny voalazan-dROMBAKA:

“tsy mandry amin’ity alina ity, fa milalao mandoak’andro, manodidina ny trano

sy ny tanàna. Feno hehy ny vava, tsy misy izay lahy sy vavy, na havana na tsy havana, fa
samy mibitabitaka mifalihavanja, amin’izany anefa dia tena fady ny manao teny vetaveta
na sangy misy fisainana maloto fa raha misy tsikaritra amin’izany dia izy no tondroin’ny
fokonolona ho mamosavy ny zaza didiam-poitra raha misy izay loza ka simba ny zaza eo
am-pandidiana. (...) Eny fa na dia ny mpivady aza tsy miray amin’io alina io fa alina
masina io ka tsy maintsy manadio tena daholo izay tonga eo”236.

Izany rehetra izany anefa dia tsy inona fa mbola fiarovana hatrany ny kolontsaina,
ny taranaka mba tsy ho fongotry ny mpamosavy satria raha tsy tafita ny zaza amin’ny
famorana: tsy sitram-pery, maty, dia ho faty tsikelikely ihany koa ny kolontsaina, izay
mifamatotra amin’ny fitohizan’aina eo amin’ny Ray aman-dReny sy ny taranaka izay
vato namelan-kafatra.

 Eo amin’ny fanambadiana:
Ny voalaza ho fanaon’ny mpamosavy indray amin’ny fanambadiana dia misakana
ireo mpifankatia tsy ho tafita amin’izany dingana lalovany izany. Ampiadiany ny lahy sy
vavy hifanambady, ampifandrafesiny ny mpianakavy, ataony izay hisian’izao
karazan’olana rehetra izao mialoha ny raharaha, eny fa na hatrany an-tokantrano efa vita
raharaha aza dia mbola korontaniny ihany. Ny fanambadiana anefa fomba hahafahana
manome, mampitombo ary mampaharitra ny taranaka. Vokatr’izany, raha tsy misy ny
fanambadiana, dia tsy hisy ny taranaka, ary rehefa tsy misy ny taranaka dia ho foana ho
azy ny kolontsaina satria tsy misy ny fara sy dimby hampitana azy.

235
COUSINS W.E, op.cit, 1963, tak. 1-2.
236
ROMBAKA I. P, Fomban-dRazana Antemoro, Fianarantsoa, 1970, tak.57.

149
  Eo amin’ny fahafatesana:
Ny finoan’ny Malagasy ny amin’ny fahafatesana dia maneho fa afaka mitahy ny
velona ny maty rehefa voakarakara tsara, na tsara levenana na koa hoe tafita amin’ny
toerana tokony hisy azy, lasan-ko Razana. Matetika anefa amin’ireny vaninandro ireny
dia misy foana ny sakana, manao izay tsy ahatongavan’ny ampitaina any amin’ny toerana
tokony hitodiany. Tsy iza no mahatonga izany sakana izany fa ny mpamosavy ihany araka
ny fihevitry ny maro. Rehefa tsy tafita amin’izay fotoana izay ny maty dia mety ho lasa
angatra na matoatoa237 mampitahotra sy mampitebiteby ny velona.

Misy kolontsaina lalain’ny fiarahamonina amin’ny fahafatesana toy ny

fitomanian’ny tompo-manjo noho ny alahelo vokatry ny fisarahana, ny fiaraha-miory
ataon’ny mpiara-monina aminy, ny fifanampiana, sns, kanefa dia toherin’ny mpamosavy
amin’ny fanehoana endrika sy fihetsika mifanohitra amin’izany: faly, mandihy... Araka
izany, tsy ny mamorika amin’ny sakafo na ny mampiasa ody hanimbana na hamonoana
olona/biby/zavatra ihany no antsoina hoe mpamosavy fa rehefa mety ho olona
mpisompatra ara-kevitra, fihetsika, atao dia heverin’ny olona ho “mpamosavy” araka ny
fiteny fandre hoe “tahaka ny mpamosavy”, ohatra ny vehivavy mirakorako volo; ny olona
ratsy fijery “manao fijerim-pamosavy”.

Marihina fa mandritra ny fanatanterahana ireo fomba amam-panao voalaza ireo,

dia misy hatrany ny fiaraha-misakafo ataon’ny mpianakavy sy ny havana aman-tsakaiza
nasaina. “Ny fiaraha-misakafo mantsy, araka ny hevitr’i COLLEYN, dia anisan’ny
fomba fandaminana ny disadisa rehetra misy, fanamorana ny fifandraisana (...) ho an’ny
ankamaroan’ny mponina”238. Kanefa amin’ireny fotoana ireny indrindra no
hanararaotan’ny mpamosavy hamelezana izay ankahalainy amin’ny alalan’ny sakafo.
Vokatr’izany, raha heverina ho mampiombona sy manatsara ny fifandraisana ny fiaraha-
misakafo, dia manjary miteraka ahiahy eo amin’ny olon-drehetra manao izany ary
miafara amin’ny korontana.

237
RAZAFINTSALAMA A, op.cit, 2004, tak. 121.
238
COLLEYN J.P, op.cit, 1998, p.22: « Manger ensemble constitue pour de nombreux peuples le moyen
d’apaiser les tensions, de favoriser la bonne entente (...) »

150
Fehiny

Ny famahavahana izay natao teo dia nahatsapana fa miantraika hatrany eo

amin’ny fomba fitàna na fisantarana vanim-potoana ny asan’ny mpamosavy raha tsy
voasoroka mialoha. Io fomba fitàna na fisantarana io anefa no isan’ny manome lanja ny
kolontsaina sy ny antom-pisian’ilay fiarahamonina tompony noho ny fisian’ireo dingana
sy fombafomba maro atao mandritra izany. Ary ny tena zava-dehibe indrindra dia ny
fifandrohizan’ireo dingana sy fombafomba amin’ny fiainan’ny olombelona sy ny
taranany. Rehefa tsy misy mantsy ny taranaka dia tapa-tohy ihany koa ny kolontsaina, na
eo anivon’ny ankohonana izany na eo anivon’ny fiarahamonina na eo anivon’ny firenena.

3.2.3.3.Tetika ampiasain’ny mpamosavy entiny maneho ny heriny ny

mosavy
Hoy i J.J. ROUSSEAU ao amin’ny Contrat social :

« Tsy afaka mamorona hery vaovao ny olombelona, saingy afaka manambatra

kosa izay hery misy eo aminy ; tsy manana fomba ahafahany miaro ny tenany izy afa-tsy
amin’ny alalan’ny famolavolana vondron-kery iray izay afaka mitondra azy ho amin’ny
fanoherana »239. Izany hoe arakaraka ny hery eo am-pelantanana no ahafahana mivoatra
na tsia. Raha kely ny hery ananana, mety tsy dia hahavita zavatra toy inona; mifamadika
amin’izay, raha lehibe ny hery ananana, dia mety ho be dia be sy goavana ny zava-bita.
Ho an’ny tantsaha, ohatra, dia tsy ampy ny fananana herim-batana fotsiny, iatrehana ny
fiompiana sy ny fambolena satria tsy ny vatana ihany no manatanteraka izany, fa eo koa
ny saina izay ahafahana mikirakira ireo tekinika isan-karazany. Ilaina, araka izany, ny
fananana herin-tsaina mba hahafahana manatsara ny asa fivelomana na manarina
haingana izay mety tsy fahombiazana.

Ho an’ny mpamosavy indray dia tsy afaka mandavo izay heveriny ho lehibe sy
matanjaka, mpifanandrina aminy eo amin’ny fiarahamonina, izy, raha tsy misy hery hafa
manampy ny herin’ny tenany. Izany no antony ampiasan’ny mpamosavy ody mahery na
ody ratsy satria rehefa mitambatra amin’ny herin’ny tenan’ny mpamosavy ny herin’ny
ody dia lasa hery iray lehibe afaka manimba na mamono. Ka na dia hita fa olona osa

239
ROUSSEAU J.J, Contrat social, 1973, p.72 : « Les hommes ne peuvent engendrer de nouvelles forces,
mais unir celles qui existent, ils n’ont plus moyens pour se conserver que de former par agrégation une
somme des forces qui puissent l’emporter sur la résistance. »

151
amin’ny lafiny rehetra aza ny mpamosavy, dia voalaza fa manana ny heriny manokana
rehefa miaraka amin’ny ody mahery: tsy azo raha henjehina, hono, mahavita tsy
mampihetsika na mampalemy izay mifanehitra aminy amin’ny alina, mahavita misoavaly
olona na mitolona omby, sns240. Araka izany, azo lazaina ho fomba iray enti-maneho hery
ny mosavy satria ireo toetra amam-pihetsika voalaza fa fanaon’ny mpamosavy ireo dia
tsy mandeha ho azy fa mila hery avokoa. Anisan’ny mampisongadina io heriny io ny
fahaizany mampikororosy ny fiainan’ny isan-tokantrano, miainga avy amin’ny fihetsika
sy hetraketraka madinika, ny famelezana aretina ka hatramin’ny fahafatesana.

3.2.4. Ny hevitry ny mosavy eo amin’ny finoana amam-pivavahana

Araka ny hita teo amin’ny zana-pizarana teo aloha, dia voalaza fa miankina amin’ny
finoana ny mampandaitra na tsia ny mosavy. Ny mpamosavy dia mino ny herin’ny ody
ampiasainy ary ny olona sasany eo amin’ny fiarahamonina dia mino koa fa mahery izany
ody izany. Vokatr’izany, misy fihetsika roa mifanohitra teraka eo amin’ny roa tonta: ny
mpamosavy dia mivavaka, mirary ny olona hamosaviana mba handairan’ny mosavy ao
aminy; ny olona hamosaviana kosa eo anatrehan’izany tsy mitsahatra mivavaka mba
hampandamoka avokoa ny asan’ny mpamosavy aminy. Izay fidiran’ny mosavy an-
tsehatra eo amin’ny lafiny finoana amam-pivavahana izay anefa dia mahatonga ny
mosavy hanjary hanana ny heviny manokana. Andaniny, ny mosavy dia tetika
ampiasain’ny mpamosavy entiny manozongozona ny finoana ananan’ny tsirairay;
ankilany, tetika ampiasain’ny mpamosavy entiny manohitra an’Andriamanitra sy ny
fiangonana.

3.2.4.1. Tetika ampiasain’ny mpamosavy entiny manozongozonana ny

finoan’ny tsirairay ny mosavy
Ny fiantraikan’ny aretina azo avy amin’ny mosavy eo amin’ny tenan’ny olona
iray mazàna mahatonga azy hiroaroa saina eo amin’ny fitsaboana atao. Mbetika
manankim-po amin’Andriamanitra, izay heverina ho mahefa ny zava-drehetra, mbetika
miantehitra amin’ny fitsaboana ataon’ny mpitsabo nentim-paharazana. Anisan’ny antony
mahatonga izany ny fiheverana ny mosavy ho asan’ny devoly, ho an’ny kristianina;
asan’ny ody ratsy, ho an’ny mpino ny nentin-drazana ary aretin-tsaina na aretina vokatry

240
Tahaka ny nahazo ireo “telo lahy nosoavalin’ny mpamosavy teny andrefan’i Mananjara”, voalazan’ny
Gazetiko laharana 4828 ny sabotsy 22 martsa 2014, izay voatanisa ao amin’ny fizarana faharoa, takila 77.

152
ny fikorontanan’ny taova ao anaty... ho an’ny siansa. Araka izany, ny mosavy dia azo
heverina ho tetika ampiasain’ny mpamosavy entiny manozongozona ny finoana
ananan’ny tsirairay. Izany hoe raha misy olona iray mararin’ny mosavy, mino
an’Andriamanitra, mivavaka tsy tapaka nefa tsy mahita fahasitranana, dia mety hirona
any amin’ny fitsaboana nentim-paharazana izy. Mifamadika amin’izay, raha tsy mahita
fahasitranana tany amin’ny fitsaboana nentim-paharazana izy, dia miezaka manatona
an’Andriamanitra, mivavaka mba ho sitrana. Mety koa sady mivavaka
amin’Andriamanitra io olona mararin’ny mosavy io no manatona mpitsabo nentim-
paharazana sy/na mpitsabo maoderina. Manamarina izany ny teny fanolorana mialoha ny
sombintantara “ody ratsy” voalaza ao amin’ny Hamy: “zava-maro loha no
hiantsampazan’ny Malagasy manoloana ny aretina : ny siansa manaisotra ny
fanaintainana, ny fivavahana mitondra fahatonian-tsaina, ny hery miafina manasitrana
izay olana tsy voavaha tany rehetra tany. Mandrirotra ny olona mila vonjy avokoa
ireo.”241 Izany hoe rehefa tojo ny olana saro-bahana, toy ny aretina azo avy amin’ny
mosavy ny olona iray dia miantoraka amin’izay rehetra heveriny fa hahasitrana azy.

3.2.4.2.Tetika ampiasain’ny mpamosavy entiny manohitra

an’Andriamanitra sy ny fiangonana ny mosavy
Eo amin’ny lafiny finoana amam-pivavahana izay ihany, azo adika ho fanoherana
an’Andriamanitra, andaniny, ny mosavy ho an’ny mpino kristianina. Ny fisainana sy ny
fihetsika ary ny fanaon’ireo mpamosavy mantsy dia hita ho tsy mifanaraka avokoa
amin’ny lalàm-pitondran-tena kristianina satria tsy manaja ny didin’Andriamanitra araka
izay voasoratra ao amin’ny baiboly masina hoe “aza mamono olona”. Tsy misalasala izy
ireo mandatsaka ain’olona, eny fa na dia amin’ny fomba ankolaka aza no hanatanterahany
izany; tsy menatra ny misompatra ny foto-piveloman’ny hafa koa noho ny fialonana ao
aminy.

Etsy ankilan’izay, midika ho fanoherana ny fiangonana ihany koa ny mosavy satria

ny fiangonana dia miezaka mampiray ny kristianina ho ao amin’Andriamanitra hatrany
fa ny mpamosavy kosa dia tsy mitsahatra ny mampiady, mampifandrafy ary
mampisaratsaraka ny kristianina toy izay hita ao Mahabo. Ary raha ny zava-nisy tany

241
I.P. ANDRIAMANGATIANA, op.cit., 2000, tak.39.

153
Eorôpa tamin’ny vanim-potoanan’ny “Moyen-Age” sy ny “Temps Modernes” momba ny
mosavy, araka ny efa voalaza tao amin’ny fizarana faharoa, takila 57, no dinihina, dia hita
tokoa fa mpanohitra ny fiangonana ny mpamosavy satria, voalaza ho manimbazimba ny
“zavatra masina” sy manozongozona ny fahefan’ny mpitondra fivavahana. Saingy ireto
voalaza farany ireto moa dia toe-javatra nanafangaroan’ny mpitondra fivavahana,
indrindra ny katôlika, tamin’izany fotoana ny “hérétique”242 sy ny “mpamosavy” ary ny
“mpanao mazia”243.

3.2.5. Ny hevitry ny mosavy ara-pifehezana sy fitantanana ny fiarahamonina

Eo amin’ny lafiny fifehezana sy fitantanana, ny mosavy dia tetika ampiasain’ny
mpamosavy entiny mifehy ny fiarahamonina misy azy

Mandrakariva ny fifehezana sy fitantanana ny fiarahamonina dia ilàna fahefana. Tsy

misy olona afaka manatanteraka izany andraikitra izany raha tsy ao aminy ny fahefana.
Maro ny loharano mety hahazoana azy io: Zanahary, Razana, vola aman-karena,
fahaizana, hafetsena, hery, sns.

Fahiny, ohatra, ny fahefan’ny Zokiolona dia ninoan’ny fiarahamonina fa avy

amin’ny Razana. Rehefa nisy ny fanitaram-panjakana nataon’ireo Zokiolona, dia nanjary
nanana loharano hafa ny fahefana: dia ny hafetsena sy ny hery izany. Ho an’ny Frantsay
mpanjanatany taty aoriana, nisongadina kokoa izay fampiasana hery sy hafetsena izay
mba hahazoana ny fahefana hahafahana mifehy ny tany sy ny fanjakana malagasy.
Nampiasa basy aman-tafondro ary baiboly izy ireo nambaboany ny Malagasy, ka rehefa
azony ny fahefana dia nampiadiany ny samy Malagasy tamin’ny alalan’ny “zarazarao
hanjakana”. Tsy misy hafa amin’izany fihetsiky ny mpanjanatany izany ny fihetsiky ny
mpamosavy eo amin’ny fiarahamonina. Saingy ny hany mampiavaka ny mpamosavy dia
ny fampiasana ody mahery na ody ratsy ho solon’ny basy aman-tafondro. Ny ody mahery
no fitaovana entiny maka ny fahefana eo amin’ny fiarahamonina ary koa entiny
mampiady, mampisaratsaraka ny mpiara-monina.

Marihina fa ny fiarahamonina amin’ny ankapobeny dia toy ny hery lehibe iray, izay
ahitana taratra ny fivondronana sy ny firaisan-kinan’ny mpiara-monina araka ilay

242
Olona mpampiely fampianaran-diso manohitra ny finoana.
243
Olona mpahay fahagagana na mpitsabo.

154
ohabolana hoe “ny firaisan-kina no hery”. Noho izany, raha mikorontana ny
fiarahamonina, ka hizarazara na hitsitokotoko ny mpiara-monina, tsy hiray hina intsony,
dia mazava ho azy fa hizarazara ihany koa ny hery. Io fizarazarana io anefa midika
fahalemena, hany ka mora ho an’ny mpamosavy ny mifehy ny fiarahamonina satria izay
matanjaka ihany no mandresy ary mahazo ny fahefana. Araka izany, azo adika ho fomba
iray entin’ny mpamosavy mifehy ny fiarahamonina ny mosavy. Izany hoe ny fampiasana
ody mahery hamelezana ny mpiara-monina no miantoka ny fahazoany ny fahefana
hifehezana.

3.3. NY FIVOARAN’NY MOSAVY

Mbola ny mosavy, araka ny fiheverana nentim-paharazana, ihany hatramin’izao no hita
misongadina sy maro mpahalala eo amin’ny fiarahamonina. Ny mosavy anefa amin’ny
maha trangam-piarahamonina azy dia tsy mitsahatra mivoatra manaraka ny fivoaran’ny
olombelona hatrany. Noho izany, ilaina ny manana fomba fijery mifanaraka amin’ny
vanim-potoana ankehitriny mba hahatarafana izay fivoaran’ny mosavy izay. Lafin-
javatra roa, araka izany, no hodinihina manaraka eto: ny antony mampivoatra ny mosavy
ary ny endri-pivoarany eo anivon’ny fiarahamonina.

3.3.1. Ny antony mampivoatra ny mosavy

Araka ny famaritan-kevitra, soritana indray fa ny mosavy dia zavatra ataon’olona

hisomparana ny hafa, mety hanimba na hahafaty izay olona iharany. Eto, tsy ny olona
iray na roa intsony no lasibatry ny mosavy, fa ny fiarahamonina iray manontolo mihitsy
satria mivoatra ny mosavy ary mahakasika ny fiainan’ny fiarahamonina. Ireto avy no
antony mahatonga izany fivoaran’ny mosavy izany: ny fihoarana ny tsy fitoviana ary ny
fahateren’ny fomba fijery.

3.3.1.1.Ny fihoarana ny tsy fitoviana

Anisan’ny antony iray mahatonga ny fivoaran’ny mosavy ao amin’ny kaominina
Mahabo ny fihoarana ny tsy fitoviana. Ny tsy fitoviana lazaina eto dia izay mahakasika
ny fari-piainana sy ny fananana, ny fitondran-tena, ny fahaizana amam-pahalalana, ny
firazanana ary ny hevitra, araka ny efa voatanisa tao amin’ny fizarana faharoa, takila 87.
Araka izany, maro ny tokantrano no mikororosy ny fivelomany noho ny afitsok’ireo be
fialonana. Lasa manaotao foana eo amin’ny fiainana satria tsy ampy fandinihana ny

155
amin’ny toro hevitry ny hafa. “Ho an’ireo be fialonana mantsy, zarany aza ianao tsy
tafarina eo amin’ny fiainana, ambany fivelomana raha mihoatra aminy, mba hahafahany
manandevo anao sy misondrotra ambonimbony kokoa noho ianao”, hoy
RANDRIAMIHANTAMANANA raha tafaresaka taminay tamin’ny 06 martsa 2014
tamin’ny dimy ora sy sasany hariva tao Andranovelona. Izany hoe tsy mahafaly ny olona
sasany ao anaty fiarahamonina mihitsy ny fahamboniana na ny fiavahana amin’ny lafiny
fari-piainana sy fananana, ny fitondran-tena, sns. Mba hampitovy anao aminy na
hampietry anao ho eo ambaniny, dia tsy mitsahatra mitady izay fomba hahafahana manao
izany ireo olona be fialonana ireo. “Ory hava-manana”, hoy ny Ntaolo. Miezaka ny mba
hihoatra ny fari-piainan’ny hafa ny mpamosavy ka mitady fomba vaovao.

3.3.1.2.Ny fahateren’ny fomba fijery

Ny fahateren’ny fomba fijery ihany koa hatramin’izao no vao mainka
mampirongatra ny mosavy, manjary manana endrika samihafa. Mbola mihevitra mantsy
ny ankamaroan’ny mponina ao Mahabo fa ny zavatra ataon’olona amin’ny alalan’ny ody
ratsy ihany ka miteraka aretina eo amin’ny tenany na ny fananany no ataony hoe
“mosavy”. Vokatr’izany, izay zava-miseho tsy ampiasana ody eo amin’ny fiarahamonina,
manana endrika ratsy mety hanimba na hahafaty ny fiarahamonina sy ny firenena, dia
ambaran’ny mponina ao an-toerana ho haratsian-toetra tsotra ihany fa tsy mosavy.

Ohatra: tsy mba mosavy no iheveran’ny olona ny fandorana tanety na dia fantany
aza fa manimba ny tontolo iainana ny fisiany ary miteraka voka-dratsy eo amin’ny
fahasalamany. Hetraketraka, tsy fahaiza-miaina: izany no andraisany ny doro tanety.

Ny fahateren’ny fomba fijery toy izany no isan’ny manome vahana ny

mpamosavy eo amin’ny fiarahamonina. Marina fa misy ny tena mpamosavy mpilalao ody
ratsy, saingy raha arahina ny famaritana hita tany am-boalohany, dia izay olona
mampiseho fihetsika sy fanao manohintohina ny fiainam-piarahamonina, manimba na
mamono ny hafa dia azo ambara ho mpamosavy ihany koa, raha ny fivoaran’ny
famaritan’ny “avara-pianarana” ny hoe “mosavy”. Izany hoe ny fahateren’ny fomba
fijerin’ireo mponina ao Mahabo eto dia mety hitarika azy hamosavy ny tenany sy ny
taranany amin’ny famotehana ny tontolo iainana, ohatra, na famorehana izay
tafasondrotra tokona hitondra fampivoarana ao an-tanàna.

156
3.3.2. Ny endri-pivoaran’ny mosavy

Ny fiarahamonina dia mivoatra hatrany noho ny fananan’ny olombelona saina tia

karokaroka. Mivoatra manaraka izay koa ny mosavy araka ny fivoaran’ny famaritana. Ao
ny mosavy mivoatra ho fitaka ary ao ny mosavy mivoatra ho fanamparam-pahefana.

3.3.2.1. Ny mosavy mivoatra ho fitaka

Raha tsiahivina ny famaritana nataon’i Régis RAJEMISA RAOLISON momba
ny fitaka, dia toy izao izany: “Teny na zavatra toa marina nefa diso entina hanambakana
ny atao hoe fitaka244.” Izany hoe ny fitaka eto dia fitaovana fanatrarana tanjona, izay tsy
inona fa fitadiavana tombontsoa manokana ho an’ny tena. Ka na fantatra aza fa mety
hanimba na hahafaty ny hafa, dia atao ihany mba hihoarana ireo tsy fitoviana samihafa
voatanisa ombieny ombieny.

Mahakasika ny fari-piainana sy ny fananana, maro ireo olona manaotao foana

noho ny fanoroana vohony ataon’ny sasany.

Eo amin’ny lafiny fiompiana, ny manana omby somary kely aina sy malain-

kanina, ohatra, dia manome rongony izany biby fiompy izany mba hahatonga azy
hatanjaka sy hazoto homana araka ny toro hevitr’ireo be fialonana. Tsy ny omby ihany
no ampiharan’ny olona izany fa ny kisoa ihany koa, hany ka ny omby mivadika manonto
ny tompony ary ny kisoa manjary manaikitra izay manakaiky azy.

Eo amin’ny fambolena, fomban’ireo tantsaha ny manovaova ny masomboly

amin’ny alalan’ny fifanakalozana. Amin’ireny fotoana ireny anefa no hanararaotan’ireo
be fialonana manome masomboly ratsy, manoro hevitra izay tsy hahavokarana ireo izay
sendra azy. Vokatr’izany, tsapa fa tena lasibatry ny mosavy ny lafiny fihariana sy toe-
karena satria potika ireo foto-pivelomana izay heverina fa andry iankinan’ny fiainan’ny
mponina. Izany hoe tsy ody ratsy eto no miasa fa hevi-dratsy sy fitaka hisomparana ny
biby na ny volin’ny olon-tsy tiana. Izany fivoaran’ny mosavy ho fitaka sy hevi-dratsy
izany indrindra no noheverin’ny Ntaolo ho ratsy kokoa satria “aleo mifanena amin’ny
mpamosavy toy izay mifanena amin’ny mpandainga”, hoy izy. Ny avara-pianarana sy ny
mpanao pôlitika anefa dia toa maro no mamahan-dalitra ny fiarahamonina.

244
RAJEMISA RAOLISON R, op.cit, 1985, tak. 346.

157
Mampanantena sy milokaloka amin’ny fotoanan’ny fampielezan-kevitra fa
hampandroso, kanefa zara raha misy ampahatelon’ny fampanantenany no tanteraka. Lasa
“kobaka am-bava” sy “volana an-tenda” ny ankabeazan’ny toky nataon’ireo avara-
pianarana sy mpanao pôlitika, hoy ny fijerin’ny fiarahamonina. Manamarina izany ny
zava-misy eo amin’ny fiarahamonina, araka izay voalazan’i Jean Jacques
RAKOTOARISON: “ankehitriny, eto Madagasikara, mamely mafy ny kolikoly, ny
fahosana ara-toe-karena, ny fahoriana (tsy fahatomombanana ara-tsakafo, ny tsy
fahampiana na tsy fisian’ny fitsaboana akaiky ny vahoaka), ny tsy fandriam-pahalemana,
ny fanodinkodinana ny volam-bahoaka, ny fangejana ny fahafahana (fahafahana maneho
hevitra...)...”245

Eo amin’ny lafiny fitondran-tena, “ny tanàna tsy ilaozana adala”, hoy ny

fitenenana, na dia misy aza ny manam-panahy, itoeran’ny fahaizana amam-pahalalana.
Ny atao hoe “adala” eto dia tsy ilay heviny hentitra loatra izay mamaritra ny olona ho
very saina tanteraka, tsy mahatsiaro tena ary mahavita zavatra mahamenatra eo imason’ny
manodidina na mahavanon-doza, sns fa ilay olona te-hisompatra, te-hanala izay olona tsy
tiany ao anatin’ny fahatsarana, fahitsiana ho amin’ny faharatsiana sy ny fahamelohana.
Ireny olona ireny dia tsy iza fa ireo izay heverina ho namana, olona manam-pifandraisana
akaiky amin’ny tena kanjo tsy maharitra noho ny fialonana ka tonga mpanolo-bato
mafana. Ny tanora mandranto fahaizana amam-pahalalana any an-tsekoly no tena
voakasik’izany. Ao ny mizatra amin’ny fisotroana sy fifohana zava-mahadomelina, ao ny
miala amin’ny toetra tsara nampianarin’ny Ray aman-dReniny ka tonga tsy mahalala
fomba sy tia misompatra ary miady amin’olona sendra azy. Tsy vitsy amin’ireo zazavavy
tsy ampy taona no mandeha manambady tsy fidiny noho ny fitondrana vohoka, vokatry
ny fitaka ary zary voapoizina ny fiainany. Araka izany, tsy mamosavy toy ny fanaon’ny
olona manapoizina sy mampiasa ody intsony ny ankamaroan’izy ireo ankehitriny fa
misompatra fiainan’olona amin’ny fitaka amin’ny alalan’ny hevitra, vola...

245
ICM, A Madagascar, relévons le défi face à la pauvreté, Tananarive : T.P.F.L.M., Collection ISTA, n°14,
2009, p.56 : « Aujourd’hui à Madagascar sévissent la corruption, le marasme économique, la misère
(insécurité alimentaire, insuffisance et même absence de soins de santé primaires), la gabegie, les
détournements de deniers publics, la privatisation de certaines libertés (liberté d’expression...)... »

158
3.3.2.2. Ny mosavy mivoatra ho fanararaotam-pahefana
Marihina fa ny lafiny tsy fitoviana ihany no isan’ny antony mahatonga ny
fanararaotam-pahefana. Endrika iray isehoan’ny mosavy ihany koa izany satria heverina
fa mitondra voka-dratsy ho an’ireo izay miaina azy.

Eo amin’ny sehatry ny fitantanana ny raharaham-panjakana, ohatra, hita fa

manjaka dia manjaka ny kolikoly. Araka ny hitanay tamin’ny 10 ôktôbra 2012 tao
amin’ny biraon’ny kaominina Mahabo, izay manoratra tany na manao kara-panondro,
sns... dia tsy maintsy manome vola ny tompon’andraikitra na mampisotro toaka azy, raha
tsy izany tsy vita izay zavatra atao. Ny fanaovana izany toe-javatra izany anefa dia tena
voararan’ny lalàna. Araka ny fehezan-dalàna famaizana laharana faha-2004-030,
andininy 177, mikasika ny ady atao amin’ny kolikoly, nivoaka tao amin’ny gazetim-
panjakana laharana 2928/2004 tamin’ny 16/09/004 mantsy, dia “hosaziana roa taona ka
hatramin’ny folo taona an-tranomaizina sy lamandy iray tapitrisa ariary ka hatramin’ny
roanjato tapitrisa ariary na ny iray amin’ireo sazy ireo ihany, ny fandraisan’ny olona
iray nametrahana fahefam-panjakana, nampiandraiketina asam-panjakana na manao
asam-panjakana nahavoafidy, ny fangatahana na fankatoavana, tsy ananan-jo
mivantana na amin’ny alalan’ny olon-kafa, izay mety ho tolotra, fampanantenana,
fanomezana na tombontsoa mba hanatontosany na tsia asa mifanandrify amin’ny
andraikitra sahaniny, na nohamorain’izany andraikiny izany.” Ankoatra izay, araka ny
resaka mandeha eo amin’ny fiarahamonina, voalaza fa ireo tompon’andraikitra sasany ao
amin’ny kaominina ireo dia tsy atokisana raha resaka vola. Izany zava-misy izany no
fositra mahatonga ny kaominina Mahabo tsy mandroso ankehitriny sy ilazan’ny mponina
azy ho “tany lavitra Andriana”. Tsy misy sahy manohitra izany fomba tsy mety izany
anefa ny mponina satria tsy manana fiarovana; raha hitaraina, tsy misy mpihaino. Ny
BIANCO na birao mahaleotena misahana ny ady amin’ny kolikoly rahateo koa lavitra
azy satria any Ambohibao246.

Eo amin’ny lafiny fampianarana, mizara roa mazava tsara ny mpandray anjara

ao an-dakilasy: ny mpampianatra sy ny mpianatra. Ny ankamaroan’ireo mpampianatra ao
amin’ny kaominina Mahabo, araka ny efa voalaza tany amin’ny fizarana voalohany,

246
BIANCO: Birao Mahaleotena Iadiana amin’ny Kolikoly – villa « La Piscine » - Ambohibao –
Antananarivo, BP. 399.

159
takila 30, dia mpampianatra karamain’ny raiamandreny sy ny ben’ny tanàna avokoa.
Araka izany, maro tamin’izy ireo no tsy nahazo fiofanana tamin’ny fampianarana fa noho
ny tsy fahampian’ny mpampianatra mpisolo toerana alefan’ny Fanjakana, dia “toy ny
fandrotrarana an-tanàna haolo izy ireo ka mandimby anaran-dray tsy satry”. Miteraka
voka-dratsy eo amin’ny mpianatra mandranto fahalalana anefa izany satria ny fahefana
amin’ny maha mpampianatra azy fotsiny no ampiharin’ireo mpampianatra, fa ny tekinika
pedagôjika momba ny fampianarana sy ny fanabeazana dia manjavozavo. “Matetika no
tsy tafita ny lesona, variana manasazy mpianatra fotsiny ireo mpampianatra fa tsy mba
mitady fomba hafa hanampiana anay mpianatra, (...) sady tsy dia mahaliana indraindray
ny zavatra ampianariny, (...) tsy mampazoto ny mianatra aminy”: ireo no hevitr’ireo
mpianatry ny CEG maromaro tafaresaka taminay tamin’ny 17 febroary 2014 tao Mahabo.
Raha zohina izany zava-misy izany, azo heverina fa ho simba tanteraka ny ho avin’ireo
mpianatra raha tsy voajerin’ny Fanjakana akaiky ny momba ireo mpampianatra. Asa
masina mantsy ny fampianarana sy ny fanabeazana, hoy izay mpanoratra iray izay, ka
tsara raha ifotorana bebe kokoa ny tontolony, satria rehefa tsy tafita ireo mpianatra na tsy
mahazo fanabeazana sahaza azy, dia hanaotao foana eo amin’ny fiarahamonina: izany
hoe lasa mpamosavin’ny fiarahamonina.

Eo amin’ny lafiny finoana amam-pivavahana, ny fanavakavaham-bolon-

koditra no tena mahazo vahana. Ao amin’ny fiangonana katôlika iray ao an-toerana izay
nanatrehanay fotoam-pivavahana, voalazan’ireo kristianina sasany sendra anay fa ireo
olona mainty fihodirana kokoa dia sakanan’ireo milaza ho tompom-piangonana (fotsy
fihodirana) tsy hiakatra eny ambony alitara. Mbola misy hatrany mantsy ny fiheverana
ireny olona ireny ho andevo ary tsy eo amin’ny fiangonana ihany no isian’izany fa hatrany
anivon’ny fiarahamonina mihitsy. Izany tranga misy eo anivon’ny fiarahamonina izany
no nahatonga an’i MOLET nilaza fa “nandritra ny fotoana ela, ny lokon’ny hoditra no
fanondroana ny lalàm-piarahamonina sy nanavahana ny “olo-mainty”, manana lokon-
koditra matroka na andevo, “ny olom-potsy”, manana lokon-koditra mazava izay
antsoina ihany koa hoe olona afaka ary tsy isan’ny andriana. (...) Ankehitriny, na dia tsy
hita eo amin’ny lafiny fitsarana sy ny lafiny pôlitika intsony aza izay fanavakavahana
izay, dia mbola manjaka eo anivon’ny fiarahamonina, raha tsy hiresaka tranga

160
manokana toy ny mariazy izay fahitantsika247”. Izany hoe ny Ray aman-dReny manana
volon-koditra fotsy, ohatra, dia misakana ny zanany tsy hanambady olona mainty
fihodirana. Vokatr’izany, hita ho mihalatsa-danja ireo mainty fihodirana eo amin’ny
fiarahamonina noho ny fanilikilihana atao aminy. Izany fihetsika izany anefa dia tsy inona
fa famosaviana ny sainy sahady, fanehoana fiheverana fa tsy manan-jo mitovy amin’ny
olon-drehetra eo amin’ny fiarahamonina izy satria heverina ho andevo.

Fehiny

Hita tamin’ny fitrandrahana sy andram-pandalinana izay natao teo fa niteraka

fahavoazana ho an’ny mponina ao Mahabo ny fisian’ny mosavy. Voakasik’izany avokoa
ny lafim-piainana samihafa: fihariana sy toe-karena, fiarahamonina, finoana amam-
pivavahana, fifehezana sy fitantanana. Nahafahana nanatsoaka izay mety ho hevitry ny
mosavy koa anefa izany mba hahafahana manampy sahady ny fiarahamonina/olona
miatrika sy mifehy ny mosavy sy ireo sotasota aterany izay ataon’ny mpamosavy.
Nisongadina teo ihany koa fa nahitana fivoarany izay lafiny mosavy izay noho ny
fivoaran’ny famaritana omen’ny “avara-pianarana” azy satria tsy ny vorika sy ny raodia
fotsiny intsony ohatra, no tondroina ho mosavy fa mpamosavin’ny fiarahamonina avokoa
rehefa fanetriben’ny marina, rariny, hitsiny na ara-kevitra io na ara-pihetsika na amin’ny
asa tanterahina.

247
MOLET L, La foi malgache : cosmogonie, théologie et anthropologie, Paris : ORSTOM, tome II, 1977,
p.718 : «La couleur de la peau, pendant longtemps fut l’indication d’un statut social et l’on distinguait les
olo-mainty, les foncés ou esclaves, des olom-potsy, de teinte claire et qui étaient libres sans être nobles.
(...) Aujourd’hui, ces distinctions ont en principe disparu sur le plan juridique et politique mais jouent
encore sur le plan social, en particulier à propos du mariage, comme nous l’avons vu. »

161
 TENY FAMARANANA

Maro ny mihevitra ny fisian’ny mosavy ho toy ny tantara noforonina sy nofinofy

eo amin’ny fiarahamonina mandraka ankehitriny. Lohahevitra saro-pady sy manahirana
ity momba ny mosavy ity, nefa izay indrindra no isan’ny nanosika anay hanadihady sy
hanaporofo ny fisiany na tsia. Antenainay anefa fa hanala ireo ahiahy mamatopatotra ny
sain’ny olona, hitondra fijery vaovao eo amin’ny fiarahamonina ny fikarohana, ny
fanadihadiana ary ny fandalinana naroso momba ny mosavy. Ahitana fizarana telo lehibe
ny asa natolotra, izay vokatry ny dinika nifanaovana tamin’ny mponina ao Mahabo sy
izay natrehina na niainana tany an-toerana ary fampitahana sy fijerena ireo tranga hafa
ivelan’ny fiarahamonina nifotorana.

Tao amin’ny fizarana voalohany, nisy ny fanoritsoritana sy fampahafantarana ny

kaominina Mahabo, toerana nirotsahana an-tsehatra sy nanaovana ny fanadihadiana.
Nahafahana nahalala ny zava-misy ao amin’ny kaominina Mahabo izany ; manampy
amin’ny fanakaran-kevitra amin’izay hita ato amin’ny asa fikarohana ihany koa. Hita
tamin’izany fa toerana ambanivohitra iray ato anatin’ny faritanin’Antananarivo i Mahabo
ary 45 km ny tanan-dehibe no misy azy. Ahitana mponina manodidina ny 6612 isa eo ho
eo izay miparitaka amin’ny velaran-tany mirefy 34 km2. RAINIBETAVA efatra
mianadahy, voalaza fa avy any Ambohimanga, no tonga nanorim-ponenana tao an-
toerana fahiny, ka nahatonga ny fiforonan’ny anaran-tanàna hoe Mahabo sy ny foko
Zanamanotrona. Somary tratra aoriana ihany ny kaominina Mahabo raha ny
fandrosoan’ny isan-tanàna no jerena. Ratsy ny lalana, vitsy ary efa tranainy ihany ny foto-
drafitra asa miorina ao an-toerana toy ny sekoly, izay tsy ampy mpampianatra.
Novahavahana tato koa ny fifandraisan’ireo lafim-piainana samihafa misy toy ny finoana
amam-pivavahana, ny fomba amam-panao, ny fitantanana ny tanàna ary ny lafiny
fihariana sy toe-karena ao Mahabo. Tamin’izany no nahafantarana sahady ireo olana
samihafa iainan’ny mponina eo amin’ny fiainana andavanandro. Anisan’izany ny olana
noho ny fisian’ny asan’ny mpamosavy. Tsy misy ny fandriam-pahalemana, hany ka
mitaintain-dava ny mponina, mandry tsy lavo loha izay hiseho ny ampitso eo amin’ny
tenany, ny foto-pivelomany, ny ho aviny sy ny taranany.

Tao amin’ny fizarana faharoa, ny fikarohana sy fanadihadiana ary

fampahafantarana ireo tranga amam-piheverana fahiny mahakasika ny mosavy, tany

162
ivelany sy teto Madagasikara, indrindra ny tao amin’ny kaominina Mahabo no tena
nifotorana. Nofantarina ny tantaran’ny mosavy mba hahafahana miroso amin’ny
fandalinana ny zava-misy manodidina ny tontolon’ny mosavy ankehitriny.

Ho an’ny tany ivelan’i Madagasikara, indrindra fa ny tany Eorôpa, dia ny

fifandonana teo amin’ireo mpino kristianina sy ny mpino ny nentin-drazana no anisan’ny
antony nampisongadina ny mosavy. Fifandonana izay vokatry ny fifangaroam-
piheverana ka tonga hatramin’ny fandripahana ain’olona maro mihitsy. Tao Afrika indray
dia hita fa nifandray tamin’ny rafi-piarahamonina ny fisian’ny mosavy. Vokatra izany, na
toy inona na toy inona ny asan’ny mpitondra fivavahana, dia tsy voasakany kosa ny
firoborobon’ny mosavy teo anivon’ny fiarahamonina.

Ho an’ny teto anivon’ny Riaka, nampizarazara ny hevitry ny mpandinika ny

famaritana ny amin’ny fiavian’ny mosavy teo amin’ny fiarahamonina malagasy. Na izany
aza, tsinjo ihany fa nisy fototra itovitoviana ny zava-nisy tany ivelany sy ny teto an-
toerana. Ireo nahiahiana ho mpamosavy dia niharan’ny fitsarana henjana tokoa toy ny
fampinomana tangena, ny fandraisana vy mahamay, sns. Saingy tsy naharitra ela ireny
tranga ireny fa nihafoana tsikelikely raha vao tafiditra teto ny mpanjanatany.

Tao amin’ny kaominina Mahabo, nisy ny fanadihadiana ny tranga mahakasika ny

mosavy izay fahita sy fandre ao an-toerana. Nisongadina tamin’izany ny famahavahana
ireo endrika samihafa isehoan’ny mosavy eo amin’ny fiarahamonina, izay sady
mahakasika ny vatana no mahakasika ny fananana toy ny voankanina, ny ambalavelona,
ny lafika, sns. Araka ny fanadihadiana natao, dia misy antony manosika ny olona sasany
hamosavy. Anisan’izany ny fananana vintan-dratsy, ny fialonana ary ny fitazonana ody.
Ny fandairan’ny mosavy indray dia hita fa miankina be dia be amin’ny olona
hamosaviana sy ny finoany izany.

Ny fizarana fahatelo no nanaovanay ny andram-pandalinana ny mosavy amin’ny

maha trangam-piarahamonina azy. Hita tamin’izany fa miteraka voka-dratsy eo amin’ny
fiainan’ny tsirairay ny asan’ny mpamosavy ary mipaka hatrany amin’ny fiarahamonina
ankapobeny mihitsy izany. Ratsy ny vokatra eny an-tsaha, miharingana andro aman’alina
ny biby fiompy, ahiana lava ny mosary, mikorontana ny rafi-piarahamonina ankapobeny.
Tsapa fa mihavery ny hasina maha olona sy ny hasin’ny zavaboahary. Mihamihen-danja

163
ny soatoavina sy ny fomba amam-panao. Nisongadina koa tamin’ny fandalinana natao fa
tsy marin-toerana ny finoana amam-pivavahana kristianina ary mihamiroborobo hatrany
ny finoana amam-pivavahana nentin-drazana. Hita tato fa natahorana sy nailikilika ireo
zokiolona noho ny fiheveran’ny fiarahamonina azy ireo ho mpamosavy. Teo
anatrehan’izany dia tsy niraviravy tanana ireo mponina tao Mahabo, fa niezaka nikaroka
hatrany izay fomba enti-miatrika ny mpamosavy sy ny asany toy ny fanatonana mpitsabo
nentim-paharazana sy fiantorahana amin’Andriamanitra. Anisan’ny nisongadina tao
amin’ity fizarana ity koa ny famakafakana izay mety ho hevitry ny mosavy sy ny
fivoarany ankehitriny. Niova nanaraka ny vanim-potoana ny fiheverana sy ny famaritana
ny mosavy, ka tsy ny vorika sy ny aretin’ny vatana fotsiny fa rehefa mety ho fitaka sy
fanimbana ny olona, ny tontolo iainana, ny firenena, dia voasokajy ho mosavy avokoa na
ara-kevitra io na ara-pihetsika na amin’ny asa tanterahina. Hita tamin’izany fa loza
mitatao ho an’ny fiarahamonina ny mosavy. Tokony hoheverina akaiky izay fomba
hamongorana azy tsy hanjaka eo amin’ny fiarahamonina intsony, na teo aza ireo ezaka
maro efa natao sy voalaza ato amin’ity asa fikarohana ity.

Marihina fa ny lalan-tsaina narahina nandritra ny fanatanterahana ity asa

fandalinana sy fikarohana ity, ny fomba fijery ara-anjara asa izay nifanindran-dalana
tamin’ny fomba fijery antrôpôlôjia baikoin’ny hetsika, dia nahafahana nijery sy
nampitaha ireo tranga misy momba ny mosavy sy ny fivoarany, ny endrika isehoany, ny
antom-pisiany sy ny vokany ary ny tetika amam-paika nentin’ny fiarahamonina niatrika
azy. Tsapa fa rehefa mosavy dia saika mikendry ratsy amin’olona sy ny fananany, izay
mety hanimba na hahafaty. Hita tato ihany koa anefa fa misy ihany izay mety hampiavaka
ny isam-paritra sy ny isam-pirenena. Ankoatra ireo lalan-tsaina nofinidinay iasana
manokana, dia nisy lalan-tsaina hafa toy izay mifandraika amin’ny kolontsaina
fampiasan-dry Margaret MEAD, Ruth BENEDICT... izay nampiharina tato, ka
ahafahanay milaza fa ny lalan-tsaina marolafy248 dia tsy azon’ny antrôpôlaogy ialana
amin’ny fanatontosana asa fikarohana.

Farany, soritanay hatrany fa saro-pady sy manahirana ny lohahevitra momba ny

mosavy nofinidinay. Amin’ny maha olon’ny fiarahamonina anay, dia misy hatrany ny
ahiahin’ny mponina ny amin’ny tenanay, izay heveriny ho mpianatra ho mpamosavy ;

248
Approche pluridisciplinaire

164
tanora fanahy loatra, hoy ny mpiara-monina ka mety tsy hahatana tsiambaratelo na mety
hanandrakandrana izay zavatra fantatra. Izahay koa etsy ankilan’izany velona ahiahy
ihany ny amin’ny ho avy, heverinay fa mety ho maro no tsy faly, indrindra fa ireo
mpamosavin’ny fiarahamonina, amin’ny fanaovanay izao asa fikarohana izao. Mety
hampitombo ny fankahalana ao anatiny izany noho ny fandalinana izay miafina momba
azy, mety hahatonga valifaty. Amin’ny maha mpikaroka, tsy dia nahafa-po ny valin’ny
fanadihadiana satria, toa hita taratra eny ihany fa mbola be dia be ireo zava-miafina izay
tsy sahin’ny olona aboraka sao haningotra ny tenany na ny taranany na ny fianakaviany.
Vokatra izany, izay kely azo no nifotorana. Mpisava lalana ihany izahay raha nanao ity
asa fikarohana momba ny mosavy ity, fa mbola midadasika sy betsaka ny sehatra azo
halalinina mahakasika ny lohahevitra, mba hahafahana manatsara ny fari-piainana sy ny
fisainan’ny mpiara-belona. Dingana ihany no nataonay araka izany hoenti-manatratra ny
tanjona izay mbola tsy tratra, dia ny hisian’ny fiarahamonina mirindra sy milamina ary
mivoatra ho amin’ny tsaratsara kokoa hatrany. Na izany aza, misy ampahany amin’ny
tanjona izay tokony hotratrarina no efa tratra: dia ny fahavitana dingam-pikarohana
CAPEN.

Ny lafy ratsin’ny mosavy hatramin’izao no tena hita nisongadina nandritra izay

famakafakana sy fandalinana natao. Tsy nahaleo ny tosiky ny ratsy ireo fombafomba
nataon’ny olona fa zary aro fanina fotsiny mba tsy hianjerana any amin’ny fahafatesana.
Raha ho an’ny eto Madagasikara, indrindra ny ao amin’ny kaominina Mahabo,
ankehitriny, dia mbola mijanona ho nofinofy izany famongorana ny mpamosavy sy ny
asa ratsiny izany. Ny fiarovan-tena no tena mahamaika ny mponina fa tsy ny fiheverana
izay tombontsoa iombonana, toy ny soatoavina, mety ho tran’ny fahalovana ary ny
fahalevonana rehefa diso hanjakan’ny mosavy. Noho izany indrindra no nahatonga anay
hihevitra izay mety ho fanefitry ny mosavy mba hiarovana ny tombontsoan’ny isam-
batan’olona sy ny tombontsoa iombonana ary mba hampihenana ny asan’ny mpamosavy
raha toa ka heverina ho sarotra ny famongorana azy. Heverinay fa hanampy amin’ny
fanatrarana izany tanjona izany ny fanomezan-danja ny soatoavina sy ny kolontsaina
malagasy.

165
 Fanomezan-danja ny soatoavina sy ny kolontsaina malagasy

Raha izay zava-nisy teto Madagasikara nandritra ny taona maro izay no dinihina,
dia tsapa fa toerana nifanenana kolontsaina maro ity Nosy ity. Izany hoe samy nanana ny
kolontsainy avy ny olona isam-pirenena tonga teto. Ireny kolontsaina ireny rehefa
tafahaona teo amin’ny fiarahamonina dia tsy maintsy nifandona noho ny tsy fitoviany.
Araka izany, izay matanjaka ihany no nivoaka ho mpandresy, tonga narahin’ny
ankamaroan’ny olona. Tsy tongatonga ho azy anefa izany fandresena izany, fa niankina
indrindra tamin’ny fiarahamonina niavian’ilay kolontsaina. Ohatra: somary natanjaka
kokoa ny kolontsaina tandrefana teto Madagasikara satria ireo firenena tandrefana dia
natanjaka tamin’ny lafiny pôlitika sy toe-karena sy ny maro hafa; somary natanjaka ny
kolontsaina kristianina teto amintsika satria natanjaka ny foto-kevi-pinoana kristianina
nitondra azy. Ny kolontsaina malagasy kosa teo anatrehan’izany somary osaosa, ka
nanomboka nihamanjavozavo teo amin’ny fiarahamonina satria nifangaro tamin’ny
kolontsain’ny vahiny tonga teto Madagasikara. Noho izany, ilaina ny manome lanja
kokoa ny soatoavina sy ny kolontsaina malagasy mba hahafahana miala tsikelikely ao
anatin’ny tontolon’ny mosavy satria, ny tsy fifankahazoana eo amin’ny samy Malagasy,
noho ny tsy fitoviana kolontsaina arahina, dia mety hiteraka fanambaniana mankamin’ny
fandrangitana sy fihantsiana ady. Ny ady anefa dia tsy voatery fifampikatrohana ara-
batana mivantana. Mety ho fifamelezana amin’ny alalan’ny ody sy ny hery miafina, na
lainga sy fitaka, sns. Araka izany, ny fanitsiana izay fisainana amam-piheverana
manambany ny maha Malagasy no heverinay fa mitondra ho amin’ny fanomezan-danja
ny soatoavina sy ny kolontsaina malagasy.

Tsy hamerina izay efa voalazan’ny mpandinika sasany, toa an’i Emilson Daniel
ANDRIAMALALA, fotsiny akory no ataonay eto fa hanamafy izany mba hiraikitra ao
an-tsaina sy ho tonga fiainana mahazatra ao amin’ny olona. Lasa ny vahiny no filamatra
eo amin’ny Malagasy, hany ka tsy mahagaga raha manjaka eo amin’ny fiarahamonina ny
mosavy249 satria ireo fomba fiaina vahiny ezahin’ny Malagasy arahina dia manefy
tsikelikely ny sainy hitsipaka izay hanitra nentin-drazana. Ohatra: ny firehana

249
Marihina fa, araka ny fandalinana nataonay, ny fivoaran’ny mosavy dia nahatonga anay hamaritra fa
tsy izay rehetra misompatra ny fiarahamonina amin’ny alalan’ny ody mahery ihany no mpamosavy fa izay
mikendry ny hanakorontana sy hanimba ny fiainan’ny hafa amin’ny fomba maro samihafa toy ny lainga,
ny fitaka...

166
“individualisme” izay nahazo vahana teo amin’ny fiarahamonina tandrefana dia
narahin’ny Malagasy, ka nahatonga azy hanamaivana ny lanjan’ny fihavanana, ny
firaisankina, ny fifampitsimbinana, sns. Mihalalina ny tsy fitoviana eo anivon’ny
fiarahamonina satria revo amin’ny fikatsahana ny tombontsoa ho an’ny tena samy irery
ny ankamaroan’ny Malagasy. Torak’izany ihany koa, ny fahitan’ny Malagasy ny vokatra
vahiny tonga nibosesika teto dia nahatonga azy hanamaivana izay “vita gasy”. Lasa “toy
ny valalan’amboa, hoy i Jean NARIVONY, ny maha Malagasy250”, ka ny tompony aza
tsy tia azy.

Vokatr’izany, teraka ny sain-dratsy hisompatra izay tafakatra ambonimbony

kokoa eo amin’ny fiainana ary ny efa tafakatra ambonimbony finaritry ny manao
tsindrihazolena ny ambany. Maneho izany fihetsika izany ny sary an’ohatra nataon’ny
mpanjanatany sasany fahiny, araka ny lovantsofina251 fandre ao Mahabo ankehitriny, hoe:
“raha samy nalatsaka tao anaty lavaka mitokana avy ny Malagasy sy ny hafa firenena
tamin’ny andron’ny fanjanahantany, dia tsapa fa ny Malagasy tsy nila nambenana satria
izay mitady ho tafakatra dia sintonin’ny namany hidina”. Izany hoe tsy dia nahitana
firaisan-kina intsony rehefa nosaratsarahan’ny tsy fitoviana. Mbola manamarina izany tsy
fahaizana miray hina izany ny voalazan’i Emilson Daniel ANDRIAMALALA: “Ary raha
jerena toa tia fivondronana kosa isika Malagasy, dia lavitra antsika ny firaisan-kina.”252
Raha izany no zava-misy, azo lazaina fa tsy dia hita taratra ao amin’ny Malagasy ny
fiombonana sy ny fifampitokisana. Ny ahiahy no manjaka eo amin’ny fiarahamonina,
hany ka lany andro mifamosavy an-toerana fotsiny, araka ilay ohabolana hoe
“mpamosavy malemy ka ny ao an-trano ihany no aripaka.” Izany hoe raha efa fantatra
fa tsy afaka mivoatra ny tena, dia ny hafa izay tokony hanondrotra no somparana mba ho
voa mitovy amin’izay mahazo ny tena. Izany fisainana amam-piheverana izany no mila
hahitsy amin’ny alalan’ny fandrariana indray ny toe-tsaina mampiombona satria, araka
ny voalazan’i Emilson Daniel ANDRIAMALALA, dia “tsy dia ny volon-koditra sy ny
tarehy amam-bika loatra no maha-firenena ny firenena, fa ny toe-tsainy sy ny fomba

250
NARIVONY J., « Rajakom-bazaha », in Amboaran-tononkalo, tak.175.
251
Natao ho isan’ny lovantsofina io sary an’ohatra io satria, tamin’ny fanjanahantany no nipoirany ary
nampitapitain’ireo raiamandreny lehibe am-bava hatrany tamin’ny taranany. Izany hoe tsy fantatra
mazava izay loharano niandohany, fa raiamandreny lehibe, tsy nitonona anarana, no nitantara izany
taminay ny volana febroary 2014 tao Mahabo.
252
ANDRIAMALALA E.D., Ny fanagasiana, Antananarivo: Librairie Mixte, 2009, (1975), tak.51.

167
entiny misaina. Koa raha te-ho vanon-ko firenena ny Malagasy, dia eo no tokony
hampivondronany ny herim-panarenany rehetra.”253 Izany hoe ny fanovana miaraka ny
toe-tsaina no antoky ny fahombiazana indray eo amin’ny fiarahamonina. Tsy zavatra
mandeha ho azy izany fa mila ny fiezahana sy ny fikirizan’ny tsirairay. Raha misy ady na
tsy fifankahazoana na tsy fitoviana no marimarina kokoa, dia tokony samy hahay hanaiky
sy handefitra ary hitony na ny andaniny na ny ankilany fa tsy hifanao an-dolom-po, araka
ny fiteny hoe “tsy misy resy tsy miady fa izay to fo mpamosavy”. Manamafy izany fa na
ny kolontsaina malagasy aza dia mametraka fa ny mpanao fo lentika dia mpamosavy, fa
tsy izay mamorika sy mivoaka alina ihany.

Fanomezan-danja ny fampianarana sy ny fanabeazana

Anisan’ny fototra mila fanamafisana ary tokony homen-danja ny lafiny

fanabeazana sy fampianarana an-tsekoly na ivelan’ny sekoly eto Madagasikara, araka ny
fandinihanay, satria ny fandringan’izany no isan’ny mampitombo sy manamafy ny
asan’ny mpamosavy. Izany hoe rehefa tsy ampy fahalalana, tsy afaka mivelatra amin’ny
sehatra maro samihafa, tsy ampy fitaizana ny zaza malagasy, dia ho mora fitahin’ny hafa
sy zary manaotao foana. Araka izany, ilaina ny fandraisana an-tanan’ny rehetra eo
amin’ny famolavolana ny maha olona.

 Ny fanabeazana sy fampianarana ivelan’ny sekoly

Miainga avy ao amin’ny ankohonana izany ary mipaka hatrany amin’ny

fiarahamonina ankapobeny. Beazina ny zaza na ny tanora hanana fomba fisainana
mahitsy sy mazava; hahay handanjalanja ny fiteniny, ny fihetsiny, ny fitafiny, ny fanaony
manoloana ny hafa. Na iza na iza, tokony hifanabe na aiza na aiza. Heverinay fa hahamafy
fototra izany fanabeazana izany ny fampianarana sy fanazarana ny tsirairay handray
andraikitra dieny mbola kely. Manala tsikelikely ao aminy ireo toetra tsy dia
mampahomby eo amin’ny fiainana izany toy ny fiankinan-doha, ny fialonana, fa
hanampy azy hioitra hatrany eo amin’ny fiainana satria, ireo toetra ireo no isan’ny antony
manosika ny olona hamosavy, araka ny voalaza tao amin’ny fizarana faharoa, takila 91-
92. Rehefa tsy zatra mandray andraikitra ny olona iray, ka sendra izay tsy fananana na tsy
fisiana, dia mety hiankin-doha amin’ny fiandrandrana fanampiana ataon’ny hafa

253
ANDRIAMALALA E.D., Ny fanagasiana, Antananarivo: Librairie Mixte, 2009, (1975), tak.41.

168
mandrakariva. Ny hafa anefa mety ho sahirana koa ka tsy afaka ny hanampy intsony.
Mety ho tonga ao amin’ilay zatra nampiana izany ny fialonana na ny fankahalana, ka
hahatonga azy hisompatra.

 Ny fanabeazana sy fampianarana an-tsekoly

Any an-tsekoly, tokony hanana tanjona sy paikady mazava ny mpampianatra

amin’ny taranjany sy izay lesona ataony. Tsy izay te-hampianatra dia mampianatra fa
izay niofana tamin’ny fampianarana no tokony hampianatra. Izany hoe raha tafita any
amin’ny mpianatra ny fahalalana izay omen’ny mpampianatra, raha tsy fantatry ny
mpianatra ny ilany izany eo amin’ny fiainany, dia ho zava-poana ihany sy fandaniana
fotoana fotsiny ny fidirany an-tsekoly. Mitovy amin’ny olona tsy nandia sekoly ihany
ireo mpianatra amin’izany, ka mety ho voafitaky ny mpamosavy hatrany eo amin’ny
fiainana, mora resen-dahatra amin’ny fanaovana zavatra ratsy, manimba, mahafaty.
Ohatra : ny fandraisana zava-mahadomelina. Na ianarana any an-tsekoly aza io
lohahevitra io, dia tsy hahasakana ny olona tsy handray zava-mahadomelina rehefa
voavilin’ny hafa ny sainy. Eo ihany koa ny tokony hamolavolan’ny Fanjakana
fandaharam-pianarana hifanaraka amin’ny filàn’ny fiarahamonina sy ny zava-misy eto
an-toerana mba tsy hahatonga ny tanora ho tampi-dalan-kaleha aorian’ny fianarana
ataony, mba hahatonga azy ireo tsy hirona ho any amin’ny hevi-dratsy manimba. Izany
hoe raha mahavita fianarana ny tanora iray, ka mahita asa avy hatrany mifanaraka
amin’ny fianarana nataony, dia mety hihena ny tahan’ny fahatongavany amin’ny
fiankinan-doha, ny fialonana, ny fankahalana... izay antony manosika ny olona hamosavy
toy izay fandre sy fahita ao Mahabo.

Fananganana lalàna

Heverinay fa mety hanampy amin’ny fanafoanana ny asan’ny mpamosavy ihany

koa ny fananganana lalàna hahafahana manenjika sy manasazy azy ireo. Ka ny tetika
amam-paika voalohany tokony hampiasaina mba hahafahana miroso amin’izany dia ny
famondronana ireo mpitsabo nentim-paharazana isam-paritra, nahazo fankatoavana
tamin’ny Fanjakana. Araka ny efa hitantsika teo amin’ny fizarana fahatelo mantsy, dia
izy ireo ihany no tena afaka mamantatra ireo mpamosavy manana ody ratsy eo amin’ny
fiarahamonina satria voalaza fa manana hery miafina izay miara-miasa aminy ireo

169
mpitsabo ireo. Noho izany, ho mora kokoa ny fanenjehana ireo mpamosavy raha misy ny
fiaraha-miasa eo amin’ny Fanjakana sy ny mpitsabo nentim-paharazana. Izany hoe hatao
ho isan’ny mpitandro ny filaminana ihany koa ny mpitsabo nentim-paharazana sady
miaramila rahateo no fiantson’ny olona azy ireny eo amin’ny fiarahamonina. Marihina
tsara fa ny asan’izy ireo eo amin’ny fiarahamonina dia ny manasitrana sy manome
fiarovana ny marary, mamerina amin’ny laoniny indray ny rafitra izay voakorontan’ny
mpamosavy. Noho izany, azo sokajiana ho andrimason’ny fiarahamonina ireo mpitsabo
ireo ka raha vao misy trangan-javatra momba ny mosavy toy ny aretina, ohatra, dia
azon’izy ireo atao ny mampandre ny mpitandro ny filaminana ankehitriny mba
hisambotra izay olona heveriny fa mamosavy ary manao famotorana sy manolotra azy
amin’ny fitsarana mahefa. Voalaza koa anefa fa misy amin’ireo mpitsabo nentim-
paharazana no mahay roa: izany hoe sady mahay mamosavy no mahay manasitrana.
Araka izany, izy ireo ihany koa dia tokony hifanara-maso mba hisian’ny fangaraharana
eo amin’ny fiarahamonina, satria mety hisy amin’izy ireo hanana sain-dratsy
hanendrikendrika, hiahiahy ho mpamosavy ireo olona tsy mifankahazo aminy. Amin’ny
Malagasy mantsy « izay fatra-piahiahy mpamosavy », ka mety misy amin’izy ireo
mpamosavy fa mody mitsabo mba hanakonany ny ratsy ataony.

Fanatsarana ny fomba fiasa

Ny fananganana lalàna hamongorana ireo mpamosavy mampiasa ody ratsy na

ody mahery, araka ny fiheverana tranainy, no hita nisongadina teo. Eto kosa dia ny
fanatsarana ny fomba fiasa indray no tokony himasoana. Izany hoe efa misy ny lalàna fa
ny fampiharana azy no mbola tsizarizary, hany ka mahazo vahana ireo mpamosavy
ambony latabatra, izay tsy iza fa ny mpanao kolikoly. Noho izany, tokony
hampanakaikezina ny mponina ny birao mahaleo tena misahana ny ady amin’ny kolikoly,
indrindra any amin’ny faritra voalaza fa tany lavitra andriana, mba hahafahan’izy ireo
manao fitarainana, tokony hisy olona hanara-maso akaiky ny fandehan-draharaha any
amin’ireny biraom-panjakana isanisany ireny.

Izany rehetra izany anefa tsy ho tanteraka mihitsy raha tsy homban’ny fiaraha-
mientan’ny rehetra sy ny fandraisana an-tànana ataon’ny Fanjakana, satria “ny asa vadi-
drano tsy vita raha tsy ifanakonana” ary “ny tao-trano tsy efan’ny irery”. Tolo-kevitra
ihany ny anay fa ny fanatanterahana miankina amin’ny hevitry ny maro. Lohahevitra

170
saro-pady ity lohahevitra nofinidinay miompana amin’ny mosavy ity kanefa heverinay
ho adidy sy anjara biriky hiatrehana ny fampivoarana sy ny fanabeazam-pirenena ka
hiako ara-toe-karena ho fanatsarana ny fari-piainan’ny tsirairay ny vokatry ny asanay.

Fehiny

Raha ny famorehana amin’ny sakafo, raha ny fanimbana sy famonoana amin’ny

alalan’ny ody mahery, raha ny fivoahana alina miaraka amin’ny kary sy vorondolo...
hatramin’izay no nahalalan’ny maro ny mpamosavy, dia hita tamin’ity asa fikarohana sy
fandalinana ity fa tsy izy ireo ihany no atao hoe mpamosavy ankehitriny. Misy ireo olona
izay fanetriben’ny fiarahamonina, firenena, manolo-bato mafana ny hafa ; misy ireo izay
misoloky sy manao hevi-petsy hanimbana ny fiarahamonina, nahavita fianarana toy ny
dokotera na mpanao raokandro... azo sokajiana ho mpamosavy koa noho izany toetrany
sy asa ratsiny izany. Marihina anefa fa ny tsirairay, ny fiarahamonina, ny faritra, ny
firenen-tsamihafa dia mety samy hanana ny fomba fijeriny mahakasika ny
mosavy/mpamosavy na ireo biby voalaza fa miaraka aminy. I Michel ANDRIANJAFY,
ohatra, ao amin’ny boky nosoratany Firy no efa nifanena tamin’ny mpamosavy, dia
maneho, araka ny zava-misy hitany, fa misy mpamosavy tsara fanahy eo amin’ny
fiarahamonina, tahaka ireo folo vavy izay nanavotra an-drasazy teo am-pelatanan’ireo
jiolahy254. Ny fomba fijerin-dRANDRIAMIADANARIVO, izay asehony ao amin’ny
tantara Sikajin’Idadabe koa dia ahitana izay hatsaram-panahy ananan’ny mpamosavy
sasany eo amin’ny fiarahamonina izay, toy ny fanavotan’ny mpamosavy an’i Goaibe fony
izy nokasain’i Ndremba novonoina255. Ny nahatonga azy ireny ho mpamosavy mpanao
soa, araka ny voalazan’i Michel ANDRIANJAFY, dia tsy noho ny sitra-pony velively fa
“noho ny fandrika nataon’irony mpivarotra ody. Izay tery moa adala: entanin’ny tsy "te-
hilaozam-pofombady” na “te-ho tiam-bady” na “te-hateza am-panambadiana”, ka
mitsarapaka ary amin’ny zava-poana. Famoto! Ambalambato! Ody fitia!... Nividy ireny
tan-tsokosoko ka ny tena no tonga raiki-doza tsy fidiny. Nanjary mpivoaka alina vao
gaga!"256 Izany hoe tsy fidiny ho an’ireny olona ireny ny hivoaka alina, ny ho tonga

254
Michel ANDRIANJAFY, « Mpamosavy mpanao soa... », in Firy no efa nifanena tamin’ny mpamosavy?,
Antananarivo, 1989, tak. 12.
255
RANDRIAMIADANARIVO, « Babon’ny mpamosavy », in Sikajin’Idadabe, Antananarivo, 2009, tak. 110-
116
256
Michel ANDRIANJAFY, Op.cit, 1989, tak. 04.

171
mpamosavy, fa noho ny fiavotana na fanavotan-tena nataony, izay noheveriny fa.
nahomby no nahatonga azy tamin’izany toerana maha mpamosavy izany. Araka izany,
azo heverina fa ny tena ratsy, ny tena mpamosavy dia tsy izy ireo fa ilay mpivarotra,
mpanome ody azy, raha ny hevitr’i Michel ANDRIANJAFY no fakafakaina

FAMINTINANA

Trangam-piarahamonina fahita maneran-tany, efa nisy hatramin’ny ela ary mbola

hita taratra eo amin’ny fiarahamonina ankehitriny ny mosavy, toy izay hita ao amin’ny
kaominina Mahabo distrikan’Ambohidratrimo, faritra Analamanga. Araka ny
fanadihadiana sy fandalinana izay natao, ny mosavy dia zavatra ataon’olona izay antsoina
hoe mpamosavy, mety hanimba na hahafaty ny olon-kosomparany. Lasibatr ‘izany
avokoa ny lafim-piainana samihafa ao Mahabo: ny fihariana sy toe-karena, ny
fiarahamonina, ny finoana amam-pivavahana, ny fifehezana sy fitantanana ny tanàna,
hany ka mahatsiaro ho sahirana ny mponina. Rava ny foto-pivelomany, mikorontana ny
rafitra isan-tokony, tsy mandry fahalemana ny faritra. Ny fisian’izany olana mianjady
amin’ny mponina izany no isan’ny nanosika anay nanao izao asa fikarohana izao,
ahafahana mifehy sy miatrika ny mosavy mba hisian’ny fandrosoana eo anivon’ny
fiarahamonina.

RÉSUMÉ

La sorcellerie est un fait existant et vécu par la société d’aujourd’hui et partout

dans le monde, comme ce qui se produit encore de nos jours dans la commune de Mahabo,
district d’Ambohidratrimo, dans la région d’Analamanga. D’après les recherches et
enquêtes que nous avons effectuées, la sorcellerie apporte des méfaits destructeurs et
mortels sur tout ce qu’elle touche. Et qui devient cible et victime directe dans différents
points d’existence psycho-religieuse et socio-économiques, imposant l’instabilité de
gestion financière dans chaque foyer. L’insécurité règne à l’intérieure-même du cercle
communautaire. Ces diverses anomalies pèsent lourd sur la population. Ce qui nous a
incités à accomplir des analyses approfondies afin de trouver des mesures préventives et
protectrices contre la présence certaine et dominante de la sorcellerie. Et cherchant à
maîtriser sa puissance maléfique qui pose de handicap majeur contre toute possibilité de
développement au sein de la société régionale. Les habitants se sentent totalement gênes
et pris au dépourvu.

172
 ABSTRACT

Sorcery is found all over the world and still existed in the society
nowadays, which is the case of the village of Mahabo located in distric Ambohidratrimo,
region Analamanga. As far as our investigation reveal, the purpose of sorcery is to destroy
its target. Witchcraft rule over the village of Mahabo not only in the field of religion,
society, but also economicaly. As result people face financially problems and they are
victim of insecurity. This anomaly fact encouraged us to make the research in order to
maintain peace in Mahabo’ society.

173
 IREO BOKY NANOVOZAN-KEVITRA

ANDRIAMALALA (E.D.) Ny fanagasiana, Antananarivo: Librairie

Mixte, 59p.
2009

ANDRIAMANGATIANA (I.P.) Hamy, Antananarivo : Faribolana I.P.A., 50p.

2000 Vakivakim-piainana, Antananarivo :

Faribolana I.P.A., 75p
1998

ANDRIAMANJATO (R.) Le Tsiny et le Tody dans la pensée malgache,

Paris: Collection Présence Africaine, 100p
1957

ANDRIANJAFY (M.) Firy no efa nifanena tamin’ny mpamosavy?,

Antananarivo: FO.FI.PA, 55p.
1989

CALLET (R.P.) Tantara ny Andriana eto Madagasikara, 2

Tomes,Antananarivo: Imprimerie Nationale,
1908
1243p

COLLEYN J.P, Eléments d’anthropologie sociale et

culturelle, Belgique: Université de Bruxelles,
1998
225p

COUSINS (W.E.) Fomba malagasy, Tananarive: Trano Printy

Imarivolanitra, 207p.
1963

DELUMEAU (J.) La peur en Occident (XIVe-XVIIIe S.), Paris:

Fayard, 471p.
1978

De ROSNY (E.) Les yeux de ma chèvre, Paris: Plon, 458p.

1981
L’Afrique des guérisons, Paris: KARTHALA,
1992
223p.

174
DESCHAMPS (H.) L’Histoire de Madagascar, Paris : Berger-
Levrault, 348p
1972

DOUGLAS (M.) De la souillure. Essai sur les notions de

pollution et de tabou, Paris: Maspero, 192p
1981

DUBY (G.) & PERROT (M.) Histoire des femmes en Occident le XVIe-
XVIIIe Siècles, Paris: Plon, 559p.
1991

ELIADE (M.) Occultisme, sorcellerie et modes culturelles,

Paris: Gallimard, 182p.
1978

ELLI (L.) Fomba Bara, Fianarantsoa: Imprimerie St-

Paul, 363p
1999

EMMANUEL (F.) Dictionnaire Hachette encyclopédique, Paris:

SPADEM, 1858p
2001

EVANS-PRITCHARD (E.E.) Anthropologie sociale, Paris: Payot, 174p.

1969

1937 Sorcellerie, oracles et magie chez les Azandé,

Paris: Gallimard, 559p.

FANONY (F.) “Le sorcier maléfique et l’épreuve du tangena

en pays Betsimisaraka”, in Omaly sy Anio,
1985
n°21-22, Antananarivo, pp.133-148.

FERRAND (G.) L’Origine Africaine des Malgaches, Paris:

Imprimerie Nationale, 152p.
1908

GRANDIDIER (A.) L’Origine des Malgaches, Paris: Librairie

Hachette, 180p.
1902

175
HARDYMAN (J.T.) «Observation sur la sorcellerie
« AMBALAVELONA » dans la région de
1974
l’Antsihanaka, in Bulletin de l’Académie
Malgache, T.52, pp.57-63.

I.C.M. A Madagascar, relévons le défi face à la

pauvreté, Tananarive : T.P.F.L.M., Collection
2009
ISTA, n°14, 114p.

JAOVELO-DZAO (R.) Mythes, rites et transes à Madagascar.

Angano, Joro et Tromba Sakalava,
2005
Antananarivo: Ambozontany,
Analamahitsy, Paris: Karthala, 391p.

LAPLANTINE (F.) Clefs pour l’anthropologie, Paris: Seghers,

226p.
1987

LEVI-STRAUSS (Cl.) Anthropologie structurale I, Paris: Plon, 454p.

1958

MALINOWSKI (B.) Une théorie scientifique de la culture, Paris:

Maspero, 190p.
1968

MOLET (L.) La foi malgache : Cosmogonie, théologie et

anthropologie, TOME II, Paris: ORSTOM,
1977
pp.405-796.

OBADIA (L.) La sorcellerie, Paris: Le Cavalier Bleu, 125p.

2005

176
RADCLIFFE-BROWN Structure et fonction dans la société primitive,
Paris: Ed. de Minuit, 240p.
1968

RAHAJARIZAFY (A.P.) Ny Ohabolana malagasy, Fianarantsoa:

Ambozontany, 176p.
1970

RAINIHIFINA (J.) Lovantsaina I, Tantara betsileo, Fianarantsoa:

Ambozontany, 240p.
1975

RAJAONA (S.) Takelaka Notsongaina II, Fianarantsoa:

Ambozontany, 506p.
1972

RAKOTOMALALA (M.) « A la redécouverte de quelques éléments de

la sorcellerie en Imerina (Madagascar)»,
2005
TALOHA n°14-15, in
http://www.taloha.info/document.php?id=161.

RANDRIAMAMONJY (F.) Tantaran’i Madagasikara isam-paritra,

Antananarivo: TPFLM, 587p.
2006

RANDRIAMAROLAZA (L.P.) Ny VINTANA sy ny TENDRY, in HIRATRA

n°01, Antananarivo: Université
1979
d’Antananarivo, pp.117-149.

RANDRIAMIADANARIVO Sikajin’Idadabe, Antananarivo: Librairie

Mixte, 2009, 168p.
2009

RANDRIANAMBINY (R.) Tantara sy fomba amam-panao Antefasy,

FOFIPA, 120p.
1978

RAMAROLAHY Rakitry ny elan’ny Ntaolo Malagasy,

Tananarive: Imprimerie Catholique, 342p.
1971

177
 1972 Tahirin’ny Ntaolo, Tananarive: Imprimerie
TAKARIVA Antanimena, 102p.

RAPATSALAHY (P.) Fankalazana ny fahazato taonan’ny sekoly

ambaratonga Voalohany ao Mahabo,
1996
Antananarivo: Takariva, 26p.

RAZAFINTSALAMA (A.) Tari-dàlana ho enti-manadihady ny

fiarahamonina Ntaolo, Antananarivo: ISTPM,
1995
98p.
2004
Tari-dàlana ho enti-manadihady ny finoana sy
ny fomba malagasy, Antananarivo: Librairie
Md Paoly, 148p.

RAZAKANDRAINY (na DOX) Folihala, Tananarive: Imprimerie Nationale,

213p.
1968

ROMBAKA (I.P.) Fomban-dRazana Antemoro, Fianarantsoa:

Ambozontany, 121p
1970

TONGASOLO (P.) Fomban-dRazana Tsimihety, Fianarantsoa:

Ambozontany, 383p
1985

VAN GENNEP (A.) Les rites de passage, Paris: EMILE NOURRY,

320p.
1981

VIG (L.) « Le symbolisme dans le culte malgache et

dans la vie sociale populaire », in Acta
1985
Orientalia: 46 ; pp.111-163.

VIG (L.) Ny fireham-pinoan’ny Ntaolo Malagasy. Les

conceptions religieuses des anciens
2001
Malgaches, Antananarivo: Ambozontany
Analamahitsy, 191p.

178
 WEBER (E.) Une histoire de l’Europe: de la Renaissance au
XVIIIe Siècle, Paris: Fayard, 522p.
1986

ZANAMIHOATRA (R.) Vainafo Tononkira, Fianarantsoa:

Ambozontany, 143p.
1969

 GAZETY
Gazety Gazetiko laharana 4828 nivoaka ny sabotsy 22 martsa
2014

Gazety Midi FLASH laharana 450 nivoaka ny alarobia 11 jona 2014

Gazety Basy Vava laharana 6994 nivoaka ny alatsinainy 03

febroary 2014

Gazety Inona no Vaovao laharana faha-1421 nivoaka ny zoma 14 marsa

2014.

 TAHIRIN-KEVITRA ELEKTRONIKA
http://fr.wikipedia.org/wiki/Sorcellerie, du 06 mars 2014 à 08h40.

http://fr.wikipedia.org/wiki/Chasse_aux_sorci%C3%A8res, du 06 mars 2014 à 08h54.

http://www.ayaas.net/carnet/croyance/sorcier.php, du 07 mars 2014 à 09h30.

http:// echange-spirituel.kazeo.com/la-sorcellerie/la-sorcellerie-européenne, a1080130.html, du

08 mars 2014 à 05h50.

179
  IREO OLONA NIFAMPIDINIHANA SY NANAIKY NITONONA
ANARANA

01 RAKOTOMORA
02 RAKOTONIRINA Bernard
03 RANDRIAMIHAJAMANANA
04 RANDRIAMIHANTAMANANA
05 RANDRIANAINA

180
 « ODY RATSY »

Maneho ny asa ratsin’ny hery miafina mifehy ny « Ody ratsy ». Sombintantara avy amin’ny zava-nisy marina, hoy
ny mpamorona. Zava-maro loha no hiantsampazan’ny Malagasy manoloana ny aretina : ny siansa manaisotra
ny fanaintainana, n fivavahana mitondra fahatonian-tsaina, ny hery miafina manasitrana izay olana tsy voavaha
tany rehetra tany. Mandrirotra ny olona mila vonjy avokoa ireo. Misy ny hery mpisompatra, tsy mbola voafehy,
ary tsy ahitam-panafany. Ny hany fanefitra aloha, hatramin’izao, dia ny « aza voany ».

Takarivan’Alahady tamin’izay. Efa mba folapolaka ny doron’andron’i Boina. Avy nipasoka ireo lamba
voasasany Ramatoa Razanany, ka handeha hanatitra izany any amin’ny tompony. Asa nentiny mba
hanampiana an’Ingahy Rasamy vadiny tamin’ny fivelomana izany. Nataony an-doloha ny sobika nisy
ireo lamba ka vita kalamina, dia lasa izy.

Kanjo, vao teo amin’ny sampanan-dalana andrefan-tranony, tampoka, potraka Razanany, ary torana !
Zazalahy kely sendra nahita azy no nihazakazaka niantso an’Ingahy Rasamy. Nifamonjena ity niharam-
boina. Tsy mbola nahatsiaro tena ka nobataina faingana nankany an-trano. Voan’ny sondron-kafanana
tampoka ve ?

Tsy nahitana ratra teny amin’ny tenany. Saingy ny vavany : feno faroratra ; ny rantsam-batany :
nihinjitra. Dia nihiratra ny masony, nidiridiry ; nihiaka tampoka izy :

-Matiko ! Matiko ‘ty ! Tsy amelako ! Matiko !

Taitra Ingahy Rasamy ; androbe ve no mampirdiredy toy izao ? Tsy hitany anefa izay hosarangotina. Izy
irery manko no tao an-trano ; tsy nifampiteraka izy roa, ka zanak’anabaviny iray no taizany. Mbola tany
am-piangonan-kariva anefa i Marthe. Nilomay niantso an’Ingahy Radavida mpifanolobodirindrina
taminy izy.

Vetivety dia tafaverina ry zareo. Ramatoa Razanany kanjo efa tery afovoan-tokotany, nitomany,
nihiakiaka :

-Matiko ‘ty ! Matiko ‘ty, ho ‘aho ! Tsy amelako intsony !

Solompitandrina tao an-tanàna ingahy Radavida ; noheveriny ho demonia ity nahazo an-dRamatoa
Razanany ka nivavaka malaky izy. Tsy nitsahatra anefa ny antsoantso, sady ‘ndeha hiriotra hivoaka ny
fefy ity marary ! Nosavihin’izy roalahy faingana ! Vehivavy kely reny Ramatoa Razanany, nalemy paika
tokoa ny andavanandro. Saingy tamin’io, nila tsy ho voatanan’ireto lehilahy lehibe roa fa nandrifatra
toa omby masiaka, nandrangotra, nirifatra, nirintona :

-Avelao aho e ! Avelao aho, ho ‘aho ! Tsy amelako ‘ty ! Tsy amelako mihitsy e ! Matiko !

Sempotra vao nahatana azy. Dia nitony tampoka ny antsoantsony. Nentina moramora tao an-trano
Razanany ; natombina teo am-parafara.

-Fa maninona aho ? Hoy ny feo keliny.

-Tsy maninona akory ianao, hoy Ingahy Rasamy nanambitamby, fa mitonia aloha ! Efa eto izahay.

Toa nitsiky ilay marary ; ary sondrian-tory vetivety teo. Nifanontany mangina ireo niandry azy : « Inona
loatra ity ? »

i
Tonga i Marthe avy nivavaka. Vao teo an-tokonam-baravarana izy, niantsambotra Razanany :

-Matiko ‘ty ! Matiko ! Tsy avelako raha tsy maty !

Niontana iray ihany ny fon’izy telo mianaka ! Razanany, indry ! ‘ndeha hiriotra indray, hivoaka !
Nifamonjena, nifampitolomana ! Ady an’aina tokoa vao voatana !

-Avelao aho, ho ‘aho ! Matiko ‘ty ! Matiko !

Izay foana no ambentin-teniny, tsy an-kijanona : « Matiko ‘ty ! »

... Ny alin’iny, nampihorohoro fa nitony kely ny marary dia nitroatra, nikiakiaka, toa voan’ny
ramanenjana ! Dia nitony...

Niantsambotra indray, nihiaka : « Matiko ‘ty ! Matiko ! » Saiky tsy naraina ny andro...

Vao mangiran-dratsin’ny Alatsinainy dia tapa-kevitra Ingahy Rasamy nampiantso an’i Baban’Imaro ;
nalaza ho « nahay raha » izy io. Tonga ilay anti-dahy sy ny angorodaony, ary nanomboka nitendry.
Niraondraona, namelovelo ny feon-kirany. Nihantona, nilefaka ireo hery nandrirodrirotra an-
dRamatoa Razanany ; dia nitony kokoa izy ; toa nihanahalankalana ny fihetsehan’ny aretiny. Nisento
ny fianakaviana...

(...)

Talata maraina. Vao mangiran-dratsy. Maty Ramatoa Razanany. Teny tokana no nambarany farany :
« Tonga ny fotoana », dia izay : maty izy ! Nalevina ny alarobia. Tsy nanan-kitondrana azy any Imerina
Ingahy Rasamy vadiny. Dia zary « Sakalava diso » Itompokovavy...

Ny Alakamisy ihany anefa dia nandeha ny feo tao an-tanàna ; nisy, hono, tovolahy roa avy any
Madirovalo, nila an’i Marthe. Saingy nolaviny sy nianjonany ary nanaovany teny mahery. Ireo, hoe, no
nametraka ody ratsy teo amin’ilay sampanan-dalana nolalovan-dRamatoa Razanany ka
nahapotrahany. I Marthe no nokendrena...

-Mino izany « ambalavelona » izany ve ianao, ry Baban’Imaro ? hoy Ingahy Rasamy tamin’ity anti-dahy.

-Tsy ambalavelona akory iny, anaka, fa ambalamaty ! hoy i Baban’Imaro namihina ny angorodaony.

... Lao monina Ingahy Rasamy ka niainga hody ho any an-tanindrazany. Tsy nahavalovotaka azy ny
haratsian’ny sasany...

Iharilanto Patrick ANDRIAMANGATIANA, in Hamy, Antananarivo : Faribolana IPA, 2000, tak. 39-42.
(Nivoaka tao amin’ny gazety MITA, faha-38, jolay-aogositra 1998)

ii
iii
iv
v
vi
vii
viii
ix
x
xi
xii
xiii
xiv
xv
xvi
xvii
xviii
 FILAZALAZANA MOMBA NY BOKY

Anarana : LANTONIRINA

Fanampiny : Thonny Frédéric

Adiresy : Lot 25B bis Antanandrano Tel : 033 14 737 76

Lohateny :

NY MOSAVY EO AMIN’NY FIARAHAMONINA MALAGASY ARAKA NY

AHITANA AZY AO AMIN’NY KAOMININA MAHABO-
DISTRIKAN’AMBOHIDRATRIMO-FARITRA ANALAMANGA

Isan’ny takila : 180 Teny fototra :

Antrôpôlôjia, fiarahamonina, kolontsaina, mosavy,
Isan’ny fafana : 02
mazia, finoana amam-pivavahana, ody.
isan’ny sary: 10
Mots clés:
isan’ny sarintany: 03 Anthropologie, sociale, culture, sorcellerie, magie,
religion, ody.

Famintinana

Trangam-piarahamonina fahita maneran-tany, efa nisy hatramin’ny ela ary mbola hita taratra eo
amin’ny fiarahamonina ankehitriny ny mosavy, toy izay hita ao amin’ny kaominina Mahabo
distrikan’Ambohidratrimo, faritra Analamanga. Araka ny fanadihadiana sy fandalinana izay
natao, ny mosavy dia zavatra ataon’olona izay antsoina hoe mpamosavy, mety hanimba na
hahafaty ny olon-kosomparany. Lasibatr ‘izany avokoa ny lafim-piainana samihafa ao Mahabo:
ny fihariana sy toe-karena, ny fiarahamonina, ny finoana amam-pivavahana, ny fifehezana sy
fitantanana ny tanàna, hany ka mahatsiaro ho sahirana ny mponina. Rava ny foto-pivelomany,
mikorontana ny rafitra isan-tokony, tsy mandry fahalemana ny faritra. Ny fisian’izany olana
mianjady amin’ny mponina izany no isan’ny nanosika anay nanao izao asa fikarohana izao,
ahafahana mifehy sy miatrika ny mosavy mba hisian’ny fandrosoana eo anivon’ny
fiarahamonina.

Mpitarika:

Mme RAZAIARISOA Marie Olga

Maître de conférences à l’ENS - Université d’Antananarivo.