Anaina 4

ARQUEOLOXÍA DENDE O INCIPIT ALÉN EUROPA
ARCHAEOLOGY FROM INCIPIT BEYOND EUROPE
A diversidade cultural é un reto para a investigación, tanto como para a convivencia

O mellor coñecemento do que é diferente incrementa a nosa comprensión da realidade
Cultural diversity is a major challenge both for research and coexistence
The deeper we know the difference, the better we understand reality
Anaina 4
Pastor Fábrega-Álvarez & Felipe Criado-Boado (eds.)
Ficha Técnica
Anaina 4 Cristina Sánchez-Carretero; Instituto de Ciencias del Patrimonio; Consejo Superior de

Serie electrónica de monografías didácticas e de divulgación Investigaciones Científicas
Título do volume: DIVERSA. Arqueoloxía dende o Incipit alén Europa / Archaeology Consello Asesor:
from Incipit beyond Europe Paloma González Marcén; Centre d’Estudis del Patrimoni Arqueològic de la Prehistòria;
Ano: 2017 Universitat Autònoma de Barcelona
Matilde González Méndez; Arqueomasi - Revalorización y Comunicación del Patrimonio
Editores: Pastor Fábrega Álvarez e Felipe Criado Boado Cultural
Alfredo González Ruibal; Instituto de Ciencias del Patrimonio; Consejo Superior de
Fotografías (en orde alfabética): Roberto Aboal, Joaquín Aldabe, César Borie, Investigaciones Científicas
Felipe Criado Boado, Cecilia Dal Zovo, Pastor Fábrega Álvarez, Camila Gianotti, A. César Lianne Hall; Sydney Harbour Federation Trust
González García, Alfredo González Ruibal, Christopher Kleihege, Carlos Nieto Miranda, Victoria Novelo; CIESAS-Peninsular
César Parcero Oubiña, Mariela Pino, Tuul Mª Ángeles Querol Fernández; Departamento de Prehistoria; Universidad Complutense de
Madrid
Textos (en orde alfabética): David Barreiro, Felipe Criado Boado, Cecilia Dal Zovo, Gonzalo Ruiz Zapatero; Departamento de Prehistoria; Universidad Complutense de Madrid
Pastor Fábrega Álvarez, Camila Gianotti, A. César González García, Alfredo González
Ruibal, César Parcero Oubiña Edita:
Instituto de Ciencias del Patrimonio (Incipit)
Comité Editorial: Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC)
Felipe Criado-Boado; Instituto de Ciencias del Patrimonio; Consejo Superior de
Investigaciones Científicas (director) Dirección de contacto:
Carlos Otero-Vilariño; Instituto de Ciencias del Patrimonio; Consejo Superior de Instituto de Ciencias del Patrimonio
Investigaciones Científicas (secretario) Avda. de Vigo s/n
Xosé-Lois Armada; Instituto de Ciencias del Patrimonio; Consejo Superior de 15705 Santiago de Compostela – España
Investigaciones Científicas Teléfono +34 981 590 962
Xurxo M. Ayán Vila; Instituto de Ciencias del Patrimonio; Consejo Superior de Fax +34 981 592 504
Investigaciones Científicas E-mail [email protected]
César Carreras Monfort; Grup de Recerca Òliba; Universitat Oberta de Catalunya Web www.incipit.csic.es
Isabel Cobas Fernández; Instituto de Enseñanza Secundaria Praia Barraña, Boiro (A Coruña)
Ángela García Blanco; Departamento de Difusión; Museo Arqueológico Nacional ISBN 978-84-697-3925-9
Llorenç Prats Canals; Departament d’Antropologia Cultural i Història d’Amèrica i Àfrica; ISSN 2174-8616
Universitat de Barcelona
Orixe Origin
Esta publicación revitaliza o material de DIVERSA, una mostra que nos anos 2014 e This publication revitalizes the material of DIVERSA, an exhibition that toured
2015 percorreu distintas cidades galegas. Dita mostra, baseada en investigacións different Galician cities in years 2014 and 2015. This exhibition, based on research
realizadas alén Europa, recopila unha serie de fotografías ilustrativas destes projects executed outside Europe, compiles a series of photographs illustrating
traballos, levados a cabo polo Instituto de Ciencias del Patrimonio (Incipit) do the work carried out by the Institute of Heritage Sciences (Incipit) belonging to
Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC). the Spanish National Research Council (CSIC).
Nestes estudos participan tanto persoal investigador como entidades científicas Besides the Incipit staff, people from many other institutions and local
e comunidades moi diversas. Cada serie de fotografías vai precedida coa communities have been involved in those projects. Each series of photographs
información do proxecto correspondente, que inclúe referencias ás institucións is preceded by information from the corresponding project, which includes
e ás persoas que o fixeron realidade. references to the institutions and the people who made it possible.
A maior parte destas investigacións foron realizadas con financiamento do Most of the projects shown here were funded by the Instituto de Patrimonio
Instituto de Patrimonio Cultural de España (IPCE), do Ministerio de Educación e Cultural de España (IPCE), Spanish Ministry of Educación and Cultura, through
Cultura, a través da súa convocatoria anual de Actuaciones Arqueológicas en el the annual call Actuaciones Arqueológicas en el Exterior, Dirección General de
Exterior da Dirección General de Bellas Artes y Bienes Culturales y de Archivos y Bellas Artes y Bienes Culturales y de Archivos y Bibliotecas de la Secretaría de
Bibliotecas de la Secretaría de Estado de Cultura. Estado de Cultura.
O financiamento para a exposición foi complementado polo proxecto Consolider- The exhibition has also been supported by the Consolider-TCP Project (Programa
TCP (Programa Consolider INGENIO 2010, Ministerio de Educación e Ciencia), Consolider INGENIO 2010, Ministerio de Educación e Ciencia), the NEARCH
o proxecto NEARCH (Programa Cultura 2007-2013 da Comisión Europea) e o Project (European Commission, Culture Programme 2007-2013) and the Incipit.
propio Incipit.
Compromiso Commitment
A arqueoloxía europea veu traballando a miúdo fóra de Europa. No pasado, European Archaeology has often worked abroad. In the past this activity was
esta actividade foi unha das moitas estratexias que serviron para estender e one of many strategies intended to extend and impose Western hegemony
impoñer a hexemonía occidental no mundo. Pero, hoxe, na maioría dos casos around the world. However, these days, in most cases, it bears no relation to
non existe relación coas antigas arqueoloxía e antropoloxía colonialistas, que old fashioned forms of colonialist Archaeology and Anthropology, which were
pretendían acrecentar o chauvinismo dos países europeos a expensas das aimed at increasing the Western-centric chauvinism of European countries
culturas non occidentais. O imperialismo europeo serviu efectivamente para at the expense of non-Western cultures. European imperialism used to feed
cimentar o benestar de Europa, pero a investigación poscolonial actual entende Europe´s welfare, but today postcolonial research understands the world in a
o mundo dun xeito diferente: condicionados como estamos por una realidade different way: framed as we are by an increasingly multicultural reality, our
cada vez mais multicultural, os nosos proxectos forman parte dun diálogo activo projects form part of an active dialogue with “the other”. Cultural diversity
co “outro”. A diversidade cultural constitúe un importante reto tanto para a constitutes a major challenge both for research and for coexistence. The more
investigación como para a convivencia. Canto máis comprendemos as nosas we understand our differences, the more we are able to understand reality.
diferenzas, máis capaces somos de comprender a realidade.
The aim of the Institute of Heritage Sciences (Incipit), a research centre based in
O obxectivo do Instituto de Ciencias do Patrimonio (Incipit), un centro de Santiago de Compostela and belonging to the Spanish National Research Council
investigación con sede en Santiago de Compostela e pertencente ó Consello (CSIC), is to gain a better understanding of multiculturality and diversity as a key
Superior de Investigacións Científicas (CSIC), é obter unha mellor comprensión component of social reality. This objective has led to us becoming involved in
da multiculturalidade e a diversidade como compoñentes clave da realidade research projects well beyond our immediate surroundings.
social. Este obxectivo levounos a implicarnos en proxectos de investigación alén
do noso entorno. Two years ago, the Incipit designed and organized an exhibition, entitled
“Diverse: Archaeology from Incipit beyond Europe”. This exhibition was based
Hai dous anos, o Incipit deseñou e organizou unha mostra titulada “Diversa: on different archaeological and ethnoarchaeological projects carried out by the
Arqueoloxía dende o Incipit alén Europa”. Esta mostra nutríase de contidos Incipit around the world. The common elements in all of these projects were,
procedentes de diferentes proxectos arqueolóxicos e etnoarqueolóxicos levados and still are, a community perspective and a sense of scientific practice as being
a cabo dende o Incipit por todo o mundo. Os elementos comúns a todos estes inseparable from political work with citizens everywhere, along with the aim of
proxectos eran, e seguen a ser, unha perspectiva comunitaria e un sentido da making this perspective visible to our own community.
práctica científica inseparables do traballo político coas comunidades de todo o
mundo, amais de facer visible esta perspectiva á nosa propia comunidade.
Esencia Essence
As imaxes deste traballo son portas para descubrir a diversidade no tempo, no The images in this exhibition are gateways to discover diversity across time,
espazo, no saber... mesmo na forma de abordar a investigación. space, knowledge… even across research strategies.
Estas portas lévannos á montaña sagrada de Ikh Bogd Uul (Mongolia), ás These gateways take us to the sacred mountain of Ikh Bogd Uul (Mongolia), the
paisaxes agrarias do Deserto de Atacama (Chile), ás orixes da monumentalidade agrarian landscapes of the Atacama Desert (Chile), the origins of architectural
nas Terras Baixas do Cono Sur Americano (Uruguai), ás sociedades da Idade do monumentality in the Latin American Southern Cone (Uruguay), the Iron Age
Ferro do Estuario do Muni (Guinea Ecuatorial), ás minorías étnicas da fronteira societies of the Muni Estuary (Equatorial Guinea), the ethnic minorities of the
etiope-sudanesa, a Costa Rica, Perú, Xordania e máis Turquía. Lévannos a Ethiopia-Sudan border, to Costa Rica, Perú, Jordan and Turkey. Our steps are
estudos de arqueoastronomía realizados para descubrir como as sociedades guided towards archaeoastronomical studies that explore how ancient societies
antigas se serviron de eventos astronómicos para, con base na infalibilidade took advantage of astronomic events to build an understanding of the world,
dos mesmos, construír a súa concepción do mundo e organizar a súa paisaxe e to organize the landscape and time. Or towards a comparative analysis of the
a súa temporalidade. Lévannos mesmo a análises comparativas de procesos de participation processes and public engagement in the construction of cultural
participación das comunidades locais e do público na construción de patrimonio heritage (as the project TRAMA3 illustrates).
e na investigación científica (tal é o caso do proxecto TRAMA3).
These images, these “doors to diversity”, show above all the point of view of
Quixemos abrir estas portas á diversidade utilizando imaxes que, ante todo, the different specialists involved (archaeologists, anthropologists) when facing
mostran o punto de vista do especialista cando confronta realidades distintas. foreign realities. We are well aware that having chosen a “before the present”
Somos conscientes de que utilizamos distintas fórmulas para referirnos á reference for the dates provided in the texts, or that locating the areas of study
cronoloxía (por exemplo, “anos antes do presente” ou “BP” –Before Present-), in uncommon views of the earth globe we are forcing you, the observer, to
e de que situamos as zonas de estudo en vistas parciais do globo terráqueo, make an additional effort to understand the temporal and spatial location of
forzámoste, observador ou observadora, a facer un esforzo mental para situar what you will see here. This kind of disorientation is deliberate, as part of the
as datas nunha historia plural, e para localizar as imaxes nun espazo global. Esta jump into diversity that we are proposing here.
aparente desorientación forma parte da experiencia da diversidade.
Paisaxes fortificadas e agrarias no Altiplano Andino
Na zona andina, o denominado período Intermedio Tardío (950-500 BP) é o momento previo á expansión incaica. Malia non existir nese momento unha
organización política tan centralizada e complexa coma a dos incas, os grupos humanos da época foron quen de desenvolver formas complexas de poboar o
territorio e de obter a súa subsistencia en entornos ás veces moi extremos. O noso proxecto tenta de analizar o ocorrido neste período Intermedio Tardío nunha
área situada na rexión do Alto Loa, ao norte de Chile. O Alto Loa é unha zona moi desértica e de altura (arredor de 3.200 metros), que é parte do deserto de
Atacama, o lugar máis árido do planeta.
Nesta zona, ao igual que en toda a zona andina, este período Intermedio Tardío caracterízase por un tipo de sitios arqueolóxicos, chamados pukaras,
tipicamente fortificados e semellantes aos nosos castros. Os pukaras desta zona (Topaín e Turi) conservan nas súas contornas os restos duns complexos sistemas
de socalcos de cultivo e canles para o rego. Estes sistemas amosan a capacidade das pequenas comunidades da zona para poñer en cultivo un espazo
extremadamente árido grazas a unha xestión planificada e eficaz dos escasísimos recursos de auga.
O proxecto diríxese a entender o xeito no que estes espazos foron construídos e usados e, especialmente, a comprender os cambios que se produciron tras da Área de Vegas de
chegada dos incas á zona. Hai uns 500 BP a zona foi integrada dentro do estado Incaico, o que supuxo transformacións nos modos de vida e na forma e a Turi-Alto Loa (II Región)
intensidade coa que eses espazos se cultivaron. Malia as reducidas posibilidades ambientais da zona, os habitantes locais souberon manexar os escasos recursos Chile
de auga para facer florecer porcións deste deserto ate hoxe en día, cando os seus modos de vida están sendo seriamente ameazados pola extracción masiva de
auga para abastecer á industria mineira a grande escala do cobre.
Fortified and agrarian landscapes in the highland Andes

In the Andean area the so-called Late Intermediate period (950-500 BP) is the period that preceded the expansion of Inka rule. Despite the lack of a highly centralized and complex
political organization in that moment, the inhabitants of the Andean highlands were able to develop sophisticated ways to settle the land and to put it into cultivation under extreme
environmental conditions. Our project tries to analyse the archaeological evidence of that period in a region located in the Upper Loa River, in Northern Chile. The Upper Loa is an arid
area in high altitude (about 3,200 m) which is part of the well-known Atacama desert, the driest place in the world.
The most characteristic archaeological features of the period are the pukaras, small dispersed hilltop/fortified settlements rather similar to the Galician castros. Around the two pukaras
in the study area, Turi and Topaín, a remarkable ensemble of abandoned cultivation and irrigation structures is preserved. They are highly representative of the strategies of land use
and production of small communities on a local scale in an extremely restrictive environment.
Our approach is focused to understand the cultivation system behind the remains of extremely well-preserved structures, in terms of the scale of production, the technology they
involved and the transformations of the system over time. Around 500 BP the area falls under the Inka rule, which should have implied some changes in the ways of life and, especially,
in the productive landscape. Despite the restrictive environmental conditions of the area, the local people have been able to wisely manage the limited water resources to make the
desert flourish until nowadays, when their ways of life are being deeply challenged by the massive water consumption of the large-scale copper mining in the region.
Título do proxecto: Paisaxes fortificadas e agrarias no Altiplano Andino Fortified and agrarian landscapes in the highland Andes Outras institucións participantes: Universidad de Chile, University of New Mexico (EEUU) Equipo de Traballo: César Parcero Oubiña, Frances Hayashida,
Andrés Troncoso e Diego Salazar (dirs.), Pastor Fábrega Álvarez, Cruz Ferro Vázquez, Alejandro Güimil Fariña, Patricia Mañana Borrazás, Sonia García Rodríguez, Roberto Aboal, Rocío Varela Pousa, Xurxo Ayán Vila, Mariela Pino, César Borie, Cristián González, Beau Murphy,
Miguel Martínez, Esther Echenique, Gary Huckleberry, Barbara M. Winsborough, Jonathan Sandor, Jack Johnson, Virginia McRostie, Antonio Maldonado Financiamento: Ministerio de Cultura, Axudas, en réxime de concorrencia competitiva, para proxectos arqueolóxicos no
exterior correspondentes a 2010, 2011, 2012 e 2013. National Geographic Society (Grant #9296-13) Wenner-Gren Foundation for Anthropological Research, International Collaborative Research Grant National Science Foundation, Catalyzing International Collaborations Grant
(OISE-1265816) Datas de Realización: 2010 a 2014 Agradecementos: O equipo do proxecto está especialmente agradecido ás comunidades indíxenas atacameñas de Ayquina-Turi e Cupo, e ós seus respectivos dirixentes, por permitirnos traballar nos seus sitios ancestrais.
Paisaxes fortificadas e agrarias
no Altiplano Andino
Dende o espazo
Imaxe do satélite GeoEye 1, procesada por
Pastor Fábrega Álvarez
A zona de traballo do proxecto vista dende
o satélite GeoEye 1. A cor vermella indica
as escasas zonas con vexetación neste
árido espazo: cara o centro destácanse os
pasteiros das Vegas de Turi, ao norte se adi-
viña a pequena mancha de campos de cul-
tivo no lugar de Paniri, e ao sur obsérvase
en parte a veiga do encaixado curso do río
Salado. A área cuberta pola imaxe é duns
17 x 12 km.
Fortified and agrarian landscapes

in the highland Andes
From the space
GeoEye 1 image processed by Pastor Fábre-
ga Álvarez
The study area of the project as seen from the
GeoEye 1 satellite. Red colours highlight the
few areas with vegetation in this arid space:
the pastures of Vegas de Turi span across
the middle of the image, towards the North
the small area of fields in Paniri is visible,
and to the South the narrow canyon of the
Salado river also allows the development of
cultivated fields. The image covers an area
of 17 x 12 km approximately.
no Altiplano Andino
Paisaxe con cerros ao fondo
Fotografía de Pastor Fábrega Álvarez
Hoxe, igual que hai 600 anos, hai dúas pre-
senzas dominantes na paisaxe da zona. A
primeira é o deserto, a aridez, a extrema
sequidade. A segunda é a permanente pre-
senza dos cerros coma fitos que presiden,
ao tempo que acoutan, o sentido do lugar.
Todos os cerros teñen nomes propios, e to-
das as comunidades locais da zona teñen
os seus propios cerros tutelares. Ao fondo e
á dereita, os cerros Q’aulor y Ch’ita, cerros
tutelares da aldea de Caspana. A continui-
dade das formas do terreo e a escaseza de
referencias e interrupcións visuais (árbores,
casas,…) fai que nesta paisaxe a percepción
do tamaño das cousas sexa ben distinta, á
que nós acostumamos a ter en Galicia: os
seus cumios, malia non estar entre os máis
altos, están uns 1.300 metros por riba do
punto onde se tomou a foto.

Landscape with cerros in the
background
Photo by Pastor Fábrega Álvarez
Nowadays, as 600 years ago, two main
features command the landscape. On the
one hand, the desert, the dryness, the
extreme aridity. On the other hand, the
ever present cerros (peaks), true landmarks
that both dominate and bound the sense
of place. Every single cerro has its own
name, and every local community has its
own tutelary cerro. In the background and
to the right, the Q’aulor and Ch’ita, tutelary
cerros for the inhabitants of Caspana. The
topographic continuity and the scarcity
of visual interruptions and references
in between create a (for us, Galicians)
confusing perception of distance, size and
height: the summit of the Q’aulor and
Ch’ita are about 1.300 higher than the
place where the picture was taken.
no Altiplano Andino
Verdor no medio do deserto
Fotografía de César Parcero Oubiña
En contraste coa paisaxe dominante, hai
pequenos espazos onde a presenza de
auga permite hoxe, igual que hai séculos,
o desenvolvemento dunha agricultura in-
tensiva e variada. A meirande parte destes
espazos teñen a forma de paisaxes de ban-
cais e socalcos, coma no caso da veiga de
Ayquina, arredor do río Salado, na imaxe.

Greenness in the heart of the desert
Photo by César Parcero Oubiña
In sharp contrast with the general landscape,
restricted areas where the existence of
water allows today, as it did in the past,
the development of an intensive and varied
agriculture are found. Most of those areas
are terraced, as the fields of Ayquina, in the
banks of the Salado river, pictured here.
no Altiplano Andino
Leiras esmorecidas
No pasado existiron fontes de auga que
hoxe desapareceron. Esas fontes permitiron
a construción de espazos de cultivo tan am-
plos e complexos coma os hoxe existentes.
A extrema sequidade do ambiente permitiu
que eses espazos, abandonados hai máis
de 500 anos, sexan aínda perfectamente
visibles. Na imaxe, extensos socalcos pre-
incaicos nas abas do cerro Topaín, onde
existiu unha aldea tamén preincaica dende
a que está tomada a foto.

Long-gone fields
Some water sources from the past have
now dried out. Those sources allowed
the construction of field systems as large
and complex as those currently in use.
The extreme aridity has contributed to the
remarkable preservation of those fields,
abandoned more than 500 years ago. In the
picture, large group of pre-inca terraced fields
in the slopes of the cerro Topaín. The picture
was taken from the top of the same cerro,
where the remains of a contemporaneous
settlement site are found.
no Altiplano Andino
Canle seco
Fotografía de Roberto Aboal Fernández
Unha parte esencial do sistema de cultivo
antigo foi a construción de canais para
conducir a auga dende a fonte de orixe até
os campos. Estes canais chegaron a salvar
distancias de até 2 km. Malia a aparente-
mente simple tecnoloxía empregada, estas
redes de rego incluían elementos tan so-
branceiros coma represas e acuedutos para
salvar quebradas de máis de 10 m de lar-
gura e ate 4 m de profundidade. Na imaxe,
tramo de canal que conducía a auga cara
os socalcos do cerro Topaín, os mesmos da
imaxe exposta a carón desta.

Dried canal
Photo by Roberto Aboal Fernández
A basic component of the ancient fields
system was the construction of a network
of irrigation canals, that spanned across
an area of 2 km. Despite the apparently
simple technology available at the time,
the network included some remarkable
elements as artificial reservoirs (dams) or
aqueducts that cross quebradas (gullies)
more than 10 m in width and 4 in depth.
In the picture, section of the canal that
drove the water from a spring source to the
terraced fields in the cerro Topaín, pictured
in the photo next to this.
no Altiplano Andino
Augas que foron
O abandono de moitos dos campos de cul-
tivo prehispánicos debeuse probablemente
ao esgotamento da fonte da que procedía
a auga que os permitía regar. Hoxe en día
o lugar de esa fonte aparece na paisaxe
coma unha pequena depresión que aínda
conserva unha maior humidade que a con-
torna, o que permite o desenvolvemento
dunha vexetación un pouco máis verde. Á
dereita, na primeira liña de horizonte, vese
o cerro Topaín, onde estaba unha aldea
preincaica e máis unha boa extensión de
socalcos de cultivo, visibles nas imaxes an-
teriores, e cara onde foi canalizada a auga
dende esta fonte.

Bygone waters
The abandonment of many prehispanic fields
was most likely caused by the exhaustion of
the spring source that provided the water
for irrigation. Nowadays, that spring looks
like a small green basin in the landscape,
reflecting the existence of still some
subterranean moisture. To the right, the
cerro Topaín represents the closest visual
horizon. A pre-inca settlement and a group
of fields were built on that cerro, as shown
in other pictures; the water from this spring
was channelled towards there.
no Altiplano Andino
Paisaxe construído
Malia a pequena entidade das fontes de
auga, os habitantes prehispánicos deste lu-
gar foron quen de desenvolver un sistema
de cultivo ben complexo e extenso. A base
do cultivo foron unha ampla serie de so-
calcos e campos delimitados por muros e
canles, perfectamente abastecidos polas
canais de rego, que hoxe en día aínda son
moi ben visibles na paisaxe. No conxunto
da zona de traballo do proxecto docu-
mentamos unhas 60 hectáreas de campos
deste tipo. Malia que non todas elas foron
cultivadas ao mesmo tempo, a súa escala é
notable se temos en conta que eses cam-
pos correspóndense a só dous poboados
que terían acollido a unha poboación de
arredor de 1.000 persoas.

Architectured landscape
Despite the small scale of the water sources,
the prehispanic inhabitants of the area were
able to develop a complex and large system
of cultivation fields. Fields and terraces were
delimited by retaining walls, stone alignments
and dykes, and water was supplied by the
canals. All those features are still well visible
on the landscape today. A total of 60 Has.
of cultivation fields have been documented
in the area by our project. Although not all
of them were cultivated simultaneously, the
scale is remarkable when compared with an
estimated population of ca. 1.000 for the
area in that period.
no Altiplano Andino
Ate a última pinga de auga
Fotografía de César Borie
Na zona de traballo do proxecto existen
dúas áreas principais de campos de culti-
vo antigos: a de Topaín, amosada nalgun-
has das imaxes anteriores, e a de Paniri.
Nesta última, na que aínda existe auga na
actualidade, hai tanto campos abandona-
dos coma outros aínda en uso hoxe en día.
Ademais de socalcos e canles, nos campos
de Paniri se construíron uns elementos ben
particulares: uns amoreamentos de pedras
ben acoutados e rematados, chamados lo-
calmente rumimoqos. Semella que están
relacionados dalgunha forma co manexo
da auga, co seu máximo aproveitamen-
to posible, evitando a súa evaporación (as
canles atravesan por baixo deles, ou dis-
corren aos seus pés), máis aínda non está
clara a funcionalidade concreta dos máis
de 350 que identificamos nestes campos
de Paniri.

Until the last drop of water
Photo by César Borie
There are two main groups of ancient fields
within the study area: the area of Topaín,
partially shown in previous pictures, and
the area of Paniri. In Paniri, where water
still exists nowadays, both abandoned and
in use fields are found. Besides terraces and
canals, in the fields of Paniri a particular
type of construction is frequently found: it
consists of a pile of stones with external,
wellshapedand regular retaining walls.
They are locally called rumimoqos. They are
somehow related to water management,
perhaps to optimize its use and prevent
evaporation (canals run below them, or
attached to their sides), but their specific
function is still far from clear. More than
350 of them have been documented so far
in the area of Paniri.
no Altiplano Andino
Vivindo no cumio
Fotografía de César Parcero Oubiña
A poboación que construíu e usou este
complexo sistema agrario viviu concen-
trada unicamente en dous lugares. O máis
pequeno deles é Topaín, unha aldea de
100-200 habitantes situada no cumio dun
outeiro que, aínda que moi pequeno com-
parado cos grandes cerros circundantes,
destácase abondo sobre as extensas plani-
cies da contorna. De novo, a percepción
das distancias e tamaños faise confusa:
véxase a persoa no centro da imaxe para
ter unha idea da escala. Agás pola ausencia
de murallas e foxos, Topaín lembra moito
aos nosos castros. Polo que sabemos,
Topaín foi construído e habitado antes da
chegada dos incas á zona, posiblemente
entre os séculos XI e XIV, e abandonado
logo da chegada destes, a lo menos como
aldea permanente.

Living on top of a hill
Photo by César Parcero Oubiña
The people who constructed and used that
complex system of fields lived gathered in
just two settlements. Topaín is the smaller,
a hamlet of 100-200 inhabitants located
on the top of a hill that, despite being tiny
compared with the high cerros, is clearly
prominent at a local level. The perception
of distance and size is again confusing: the
person in the middle of the picture serves
as a visual scale. Save for the lack of ditches
and ramparts, Topaín is very much similar
to the Galician castros (Iron Age hillforts).
According to the evidence available, Topaín
was built and lived before the arrival of the
Incas to the area, between the XIth and
XIVth centuries, and the abandoned, at
least as a permanent settlement.
no Altiplano Andino
Coma se marchasen onte
Fotografía de Pastor Fábrega-Álvarez
O segundo poboado da zona é Turi, que
é xa unha aldea grande ou unha pequena
vila, e que puido ter unha poboación de
500-1.000 persoas. Turi ten unha historia
algo máis complexa que Topaín, xa que
foi ocupado igualmente antes da chegada
dos incas, pero continuou a ser habitado
despois. De feito os incas o converteron
nunha especie de capital local, levantando
algunhas construcións públicas impor-
tantes, como unha grande praza chamada
kancha. Malia que en Turi só se fixeron
algunhas sondaxes arqueolóxicas, a conser-
vación é tan excepcional que case todas as
construcións antigas se ven perfectamente.
O mesmo ocorre cos obxectos arqueolóxi-
cos, abundantísimos en todo o sitio, e
entre os que destaca a grande cantidade
de muíños de man, que informan doutra
dimensión da produción agrícola. Coma
sempre, os cerros presiden e ordenan a
paisaxe (na imaxe, o cerro Paniri).

It seems they left yesterday
The second settlement in the area is Turi,
a larger village that could have gathered a
population of 500-1.000.Turi has a more
complex biography: it was also built and
lived before the arrival of the Incas, but
it remained in use after that. Actually
the Incas turned it into a regional capital,
building some relevant constructions as a
large plaza called kancha. Although only
small scale archaeological pits have been
excavated in Turi, the preservation is so
remarkable that most ancient constructions
are perfectly visible today. So they are the
remains of archaeological objects, extremely
abundant over the entire site. Among them
the huge amount of grinding stones is
especially noticeable. As is usual, the cerros
dominate the landscape (pictured here, the
cerro Paniri).
no Altiplano Andino
As mellores compañeiras
Fotografía de Mariela Pino
Ademais do cultivo, a gandería ocupou
no pasado, coma hoxe en día, un impor-
tante papel nas actividades dos habitantes
da zona. Ovellas, algunhas cabras e, sobre
todo, camélidos (llamas e alpacas) son os
animais pastoreados nesta zona. A impor-
tancia esencial das llamas historicamente
debeuse ao seu papel como animais de car-
ga, formando extensas caravanas que per-
mitían o intercambio de produtos a longa
distancia, entre a costa e a cordilleira. Hoxe
en día as llamas son sobre todo usadas pola
súa lá e carne. Na imaxe, rabaño de llamas
da Señora Adriana, a única habitante per-
manente de Paniri. Tras das llamas vénse
os antigos socalcos prehispánicos de Paniri;
no último plano, de novo os cerros Q’aulor
y Ch’ita, a máis de 30 km de distancia!

Among the best friends
Photo by Mariela Pino
Besides cultivation, stockbreeding played
in the past, as it is today, an important
role in the daily life of the local people.
Sheep, some goats and, above all, camelids
(llamas and alpacas) are the basic stock in
the area. The key historical role of llamas
was related to their use as burden animals,
composing large caravans that made long
distance trade between the coast and the
cordillera possible. Nowadays llamas are
breed basically for their wool and meat. In
the picture, llama flock of Sra. Adriana, the
only permanent inhabitant of Paniri. Behind
the llamas, the ancient terraced fields of
Paniri are visible; in the background, the
cerros Q’aulor and Ch’ita, located more
than 30 km away!
no Altiplano Andino
A outra escala
Os cerros, a sequidade, o deserto… Unha
paisaxe realmente impoñente, aberta,
ampla, cunha escala moi difícil de asumir.
Na outra metade, un ceo case sempre
limpo, igual de aberto e impoñente. Na
imaxe, á esquerda o cerro Paniri, un dos
máis dominantes da zona, cos seus case
6.000 metros (a foto está tomada a unha
cota duns 3.000 m). Á dereita, ao fondo e
nevado, o cerro León. Diante del, unha su-
perficie chaira que é o cerro Echado. Todos
estes cerros son de orixe volcánica, ben
volcáns inactivos (Paniri, Leon) ou enormes
coladas de lava (Echado).

Beyond human scale
The cerros, the dryness, the desert,… A
truly overwhelming landscape, large, open,
with a scale beyond easy grasp. Above an
always clean sky, which is as open as it is
impressive. In the picture, on the left side,
the cerro Paniri, among the highest in the
area, with nearly 6.000 m (the picture was
taken at ca. 3.000 m). On the right side
and in the background, the cero Leon,
with the summit covered in snow. In front
of it, the cerro Echado looks like a large flat
surface. All these cerros have a volcanic
origin, either dormant volcanos (Paniri,
Leon) or huge lava flows (Echado).
Unha arqueoloxía da resistencia na Etiopia
A fronteira entre o Sudán e a Etiopia e una rexión aillada e remota que serviu como refuxio para grupos igualitarios durante milenios. Entre 2001 e 2010
levamos a cabo unha investigación etnoarqueolóxica na Etiopia occidental, con unha ducia de grupos étnicos, co fin de comprender a resistencia social ao
Estado. Aetnoarqueoloxía é o estudo das sociedades tradicionais vivas con métodos arqueolóxicos. Os/as etnoarqueólogo/as investigan todo o que é
material: cerámicas, casas, paisaxes enteiras e o corpo mesmo da xente. No caso da Etiopia occidental, estes elementos fálannos da forma en que a xente
mantivo os seus costumes e valores igualitarios durante séculos contra imposicións externas. As xentes que estudamos recorren a diferentes tácticas de
resistencia. Algúns decidiron fuxir a zonas inaccesibles, onde continúan levando o seu modo de vida tradicional. Outros rexeitaron desprazarse das súas
terras ancestrais e resisten, ás veces violentamente, á invasión de xentes das sociedades dominantes. Outros optaron polo mimetismo: apropiáronse de
costumes alleos para pasar desapercibidos e manteñen así a súa independencia cultural. Porén, a presión do Estado moderno está facendo inútil calquera
estratexia de resistencia a medio prazo. Etiopia (estados autónomos
de Benishangul-Gumuz,
Oromia e Gambela)
An archaeology of resistance in Ethiopia

The borderland between Sudan and Ethiopia is an isolated and remote region which has acted for millennia as a refuge for egalitarian groups. Between
2001 and 2010, an ethnoarchaeological investigation was carried out in Western Ethiopia among a dozen ethnic groups with the aim of understanding
social resistance against the State. Ethnoarchaeology is the study of living traditional societies with archaeological methods. Ethnoarchaeologists look at
everything material: pots, houses, entire landscapes and even bodies. In the case of Western Ethiopia, these elements tell us about the way people have
maintained their customs and egalitarian values for centuries against external imposition. The peoples that we have studied resort to different tactics of
resistance. Some have decided to flee to inaccessible areas, where they continue carrying out their traditional ways of life. Others have refused to move from
their ancestral lands and have resisted, often violently, the encroachment of people from the dominant societies. Still others have resorted to mimicry: they
have appropriated foreign customs so as to pass unnoticed and maintain their cultural independence. The pressure of the modern State, however, is making
any strategy of resistance futile in the mid-term.
Título do proxecto: Unha arqueoloxía da resistencia na Etiopia. Prospección arqueolóxica e etnoarqueolóxica de Benishangul-Gumuz, Gambela e Anfillo An archaeology of resistance in Ethiopia. Archaeological and ethnoarchaeological survey of Benishangul-Gumuz,
Gambela and Anfillo Outras institucións participantes: Universidade Complutense de Madrid Equipo de Traballo: Alfredo González Ruibal (dir.), Xurxo Ayán Vila, Álvaro Falquina Aparicio, Carlos Nieto, Yonatan Sahle Financiamento: Ministerio de Cultura, Universidade
Complutense de Madrid Datas de Realización: 2001 a 2010 Agradecementos: Víctor M. Fernández Martínez (Universidade Complutense de Madrid), Authority for the Research and Conservation of Cultural Heritage (Etiopia), autoridades competentes en cultura e
turismo de Benishangul-Gumuz, Oromia e Gambela
Unha arqueoloxía da
resistencia na Etiopia
Muller gumuz das terras baixas de
Qwara
Fotografía de Alfredo González Ruibal
O adorno persoal é moi importante entre
as mulleres gumuz. Os grandes aros nas
orellas e no nariz e os colares son típicos
deste grupo e o distinguen dos veciños.
An archaeology of resistance in
Ethiopia
Gumuz woman from the lowlands
of Qwara
Photo by Alfredo González Ruibal
Personal adornment is very important among
Gumuz women. Large earrings, piercings
and necklaces are typical of this group
and distinguish them from neighbouring
communities.
Muller gumuz de Metema cunha
carga de sorgo
As mulleres gumuz transportan cargas pe-
sadas con paus de transporte. Isto permí-
telles manter o equilibrio e camiñar rectas,
como fan os homes. É una forma de actuar
a igualdade.
An archaeology of resistance
in Ethiopia
Gumuz woman from Metema
carrying sorghum
Gumuz women transport heavy loads with
carrying sticks. This allows them to maintain
the balance and walk erect, as men do. It is
a way of performing equality.
Mulleres komo
Os Komo teñen rexeitado sistematica-
mente a incorporación ao Estado. Para
manter a súa independencia, viven en
lugares inaccesibles. As mulleres néganse
a cubrirse os peitos: os seus torsos e bra-
zos están decorados con escarificacións
e aneis, que están agora prohibidos polo
goberno etíope.
in Ethiopia
Komo woman
The Komo have systematically refused to
be incorporated by the State. To maintain
their independence, they live in inaccessible
places. Women refuse to cover their breasts:
their torsos and arms are decorated with
scarifications and piercings, which are now
prohibited by the Ethiopian government.
Interior opuuo
Fotografía de Carlos Nieto Miranda
Os Opuuo son unha pequena comunidade
que vive preto do Sudán, na rexión de
Gambela. Non foron aínda estudados por
ningún antropólogo.
in Ethiopia
Opuuo interior
Photo by Carlos Nieto Miranda
The Opuuo are a tiny community living
close to the Sudan in the Gambela region.
They have never been studied by any
anthropologist.
Mulleres sabu facendo fariña
Os Sabu son un pequeno grupo de agricul-
tores de roza. Moran nunha área cuberta
de selva, na que tamén cazan e recolectan
mel. Falan unha lingua que non está rela-
cionada con ningunha familia lingüística
coñecida e a súa cultura e organización so-
cial son practicamente descoñecidas.
in Ethiopia
Gumuz woman from Metema
carrying sorghum
The Sabu are a small group of slash-and-
burn agriculturalists. They live in an area
covered by rainforest, where they also hunt
and gather honey. They speak a language
unrelated to any known linguistic family
and their culture and social organization are
virtually unknown.
Entrevista nunha comunidade
majangir
Os Majangir son veciños dos Sabu. Son un
grupo moito máis grande e mellor coñe-
cido. A finais dos anos 60 do século pasa-
do foron evanxelizados por presbiterianos
estadounidenses e a súa cultura mudou
drasticamente.
in Ethiopia
Interview in a Majangir community
The Majangir are neighbours of the Sabu.
They are a larger and much better known
group. During the late 1960s they were
evangelized by American Presbyterians and
their culture was drastically transformed.
Muller dats’in
A fronteira entre o Sudán e a Etiopía acolle
a unha variedade de pequenos grupos
dos que se sabe moi pouco. En 2013, o
noso equipo “descubriu” un grupo que
era descoñecido para os antropólogos e
lingüistas… e mesmo para o Estado etíope.
Chámanse a si mesmos Dats’in e falan unha
lingua non rexistrada até o momento.
An archaeology of resistance in
Ethiopia
Dats’in woman
The borderland between Sudan and
Ethiopia hosts a variety of small groups of
which little is known. In 2013, our team
“discovered” a group that was unknown
for anthropologists and linguists…
and even the Ethiopian state. They call
themselves Dats’in and speak a language
that was previously unrecorded.
Conxunto de habitación añuak
Os Añuak son agricultores intensivos. Viven
en amplos conxuntos de habitación con
moitas cabanas. As cabanas están recuber-
tas de barro e decoradas con deseños xeo-
métricos. O millo é o seu alimento básico.
Tamén se emprega en facer unha variedade
de cervexas e licores.
in Ethiopia
Añuak compound
The Añuak are intensive agriculturalists.
They live in large compounds with many
huts. The huts are covered with mud
and decorated with geometrical designs.
Corn is their staple food. It is also used to
produce a variety of beers and liquors.
Home nuer poñendo palla no teito
dunha cabana
Os Nuer son veciños dos Añuak. Como
eles, chegaron á Etiopia nunha data relati-
vamente serodia (hai uns 150 anos no caso
dos Nuer). En vez de agricultores son pas-
tores. O gando é o máis importante para
eles. As cabanas máis impresionantes que
constrúen (como a da fotografía) non son
as súas propias casas, senón as cortes para
as vacas.
in Ethiopia
Nuer thatching a house
The Nuer are neighbours of the Añuak. Like
them, they arrived to Ethiopia in a relatively
late date (around 150 years ago in the case
of the Nuer). Instead of agriculturalists they
are cattle herders. Cattle is all important to
them. The most impressivehuts that they
build (like the one in the photograph) are
not their own houses, but cow sheds.
Parella boro da montaña de Wembera
Os Shinasha ou Boro son un grupo do
sur da Etiopia que se asentou a centos de
quilómetros ao norte do seu fogar ances-
tral, entre os Gumuz, fai 450 anos. A súa
cultura é moi diferente da dos Gumuz, a
quen escravizaron até os anos 30 do século
pasado. Moitos vellos Boro aínda se aferran
ás súas crenzas e rituais tradicionais. As
lanzas teñen un papel moi importante en
rituais relixiosos.
in Ethiopia
Boro couple from Wembera mountain
The Shinasha or Boro are a group from
southern Ethiopia that settled hundreds of
kilometers north of their homeland, amidst
the Gumuz, 450 years ago. Their culture is
very different to the Gumuz and they have
enslaved their neighbours until the 1930s.
Many old Boro still cling to their traditional
beliefs and rituals. Spears play an important
role in religious rituals.
Entrevista a un vello busase
Os Busase están moi relacionados cos Boro.
Tamén eles emigraron do seu fogar ances-
tral fai 450 anos. No seu caso, marcharon
para a Etiopia occidental, onde ocuparon
as terras dos Komo. Aos Komo que ficaron
submetidos aos novos señores chamáron-
lles “Mao”.
in Ethiopia
Interview to a Busase elder
The Busase are strongly linked to the Boro.
They also emigrated from their homeland
450 years ago. In their case, they moved
to western Ethiopia, where they occupied
the lands of the Komo. The Komo that
were subjected to the new rulers were
called “Mao”.
Homes Mao executando unha danza
da caza
Aínda que submetidos aos Busase, os Mao
mantiveron moitas das súas tradicións.
Unha delas é a danza da caza. Orixinal-
mente era tamén unha danza guerreira.
Executar a danza diante da sociedade
dominante é unha forma de dicirlle á xente
que están preparados para resistir.
in Ethiopia
Mao people performing a hunting
dance
Although subjected to the Busase, the Mao
maintained many of their traditions. One of
them is the hunting dance. Originally, it was
also a war dance. Performing the dance in
front of the dominant society is a way of
telling people that they are ready to resist.
Das sociedades bantús ao estado colonial en África Central
Unha grande parte da África subsahariana está ocupada hoxe por falantes de linguas bantú. Os falantes de bantú expandíronse desde África occidental cara o leste e o sur
do continente. A cultura e organización social dos primeiros bantús é pouco coñecida. Se teñen escavados poucos xacementos arqueolóxicos con información significativa.
Unha excepción son os da illa de Corisco, en Guinea Ecuatorial. Escavamos aquí un dos sitios da Idade do Ferro máis importantes da África Central: Nandá. Este xacemento
foi ocupado desde hai 2000 anos até hai 800 por diferentes comunidades bantús. A escavación veu motivada pola construción dun aeroporto que sacou á luz os restos
arqueolóxicos. Documentamos dous cemiterios que nos informan sobre costumes funerarios, percepcións do corpo, valores relixiosos e demais.O primeiro cemiterio (2000
e 1700 anos antes do presente) estaba composto por enterramentos secundarios: os corpos deixábanse expostos primeiro aos elementos, para a súa descomposición, e
despois enterrábanse os ósos xunto a distintos obxectos: machados, adornos, lanzas, culleres rituais e “diñeiro” de ferro. Este “diñeiro” utilizábase en intercambios
matrimoniais. Só se enterraba no cemiterio a xente dotada de poderes sobrenaturais. Os seus ósos se consideraban sagrados e con poder para axudar aos vivos. Un novo
espazo de enterramento estabeleceuse en Nandá hai 1100 anos. Corresponde a un novo grupo étnico que chegou a illa, con novos costumes. Os cadáveres dos mortos Guinea Ecuatorial
depositábanse en tumbas, arrodeados de vasillas con ofrendas de alimentos e bebida, coitelos rituais de circuncisión e tatuaxe, aixós para traballar a madeira, colares e (Estuario do Muni, illas
brazaletes. Corisco abandonouse hai 800 anos, e non foi reocupada de novo até hai tres séculos. Tamén documentamos as trazas materiais do comercio europeo e o de Corisco e Elobeyes)
colonialismo dos derradeiros dous séculos. Durante ese tempo, Guinea Ecuatorial era unha colonia española e permaneceu como tal até 1968. As súas ruínas (misións,
edificios administrativos e factorías) están sendo devoradas pola selva.
From Bantu societies to the colonial state in Central Africa

A large part of Sub-Saharan Africa is occupied today by speakers of Bantu languages.Bantu speakers expanded from Western Africa to the east and south of the continent. The culture and social organization
of early Bantu peoples are still scarcely known. Few archaeological sites have been excavated that offer significant information. An exception is those of the island of Corisco in Equatorial Guinea. We excavated
here one of the most important Iron Age sites of Central Africa: Nandá. This site was occupied between the twentieht and eighth centuries before the present. The excavation was motived by the construction
of an airport, that brought to light the archaeological remains. We documented two cemeteries. The first one (20th -17th c. BP) had secondary burials: the bodies were first exposed to the elements and then
the bones buried, along with artifacts: axes, adornments, spears, ritual spoons and iron currency. This iron currency was used for marriage exchanges. Only people endowed with supernatural powers were
buried. Their bones were considered sacred and with power to help the living. A new burial ground was established in Nandá during the 11th century BP. It belonged to a different ethnic group with new
customs. Corpses were deposited in deep graves surrounded by pots with offerings of food and drink, ritual knives for circumcision and tattooing, adzes for carving wood, collars and necklaces. Corisco was
abandoned during the 8th century and was not settled again until the 3rd century BP.Wehave also documented the material traces of European trade and colonialism of the last two centuries. At that time,
Equatorial Guinea was a Spanish colony and it remained so until 1968. Its ruins (missions, administrative buildings and commercial posts) arenoweaten away by the thick tropical forest.
Título do proxecto: Das sociedades bantús ao estado colonial en África Central. Arqueoloxía no Estuario do Muni (Guinea Ecuatorial): da Idade do Ferro ao estado poscolonial From Bantu societies to the colonial state in Central Africa. Archaeology of the Muni Estuary
(Equatorial Guinea): from the Iron Age to the post-colonial state Equipo de Traballo: Alfredo González Ruibal (dir.), Xurxo Ayán Vila, Cruz Ferro Vázquez, Sonia García Rodríguez, Carlos Marín Suárez, Carlos Otero Vilariño, Llorenç Picornell Gelabert, Manuel Sánchez-Elipe
Lorente Financiamento: Ministerio de Cultura, Axencia Española para a Cooperación Internacional ao Desenvolvemento (AECID), Centro Cultural Español en Bata Datas de Realización: 2009-2012 Agradecementos: Embaixada de España en Malabo, Consulado de
España en Bata, Centros Culturais de España en Malabo e Bata, Ministerio de Información de Guinea Ecuatorial, Ministerio de Cultura e Turismo de Guinea Ecuatorial
Das sociedades bantús ao esta-
do colonial en África Central
Costa occidental de Corisco
Corisco está hoxe case por completo cu-
berta por bosque secundario e as praias
están arrodeadas de cocos. A paisaxe era
moi distinta hai dous mil anos: a illa estaba
toda cultivada e non había palmeiras. Estas
as introduciron os portugueses hai máis de
400 anos.
From Bantu societies to the

colonial state in Central Africa
The western coast of Corisco
Corisco is today almost completely covered
by second-growth forest and the beaches
are lined by coconut trees. The landscape
was very different two thousand years ago:
the island was all cultivated and there were
no palm trees. These were introduced by the
Portuguese over 400 years ago.
Escavación dunha tumba da Primeira
Idade do Ferro (hai 1600 anos)
Pertenceu probablemente a un especialista
ritual. Descubrimos tres coitelos-fouce que
aínda se usan agora en algunhas partes de
Camerún en danzas rituais. Tamén se uti-
lizaban como moeda.

Excavation of an Early Iron Age
burial (1600 years ago)
This probably belonged to a ritual
specialist. We discovered three sickle-
knives that are still used today in some
parts of Cameroon in ritual dances. They
were used also as currency.
Adornos de nocelo e machados
nunha tumba dos séculos I-II d.C.
Recollemos quince machados neste depósi-
to. Os machados tamén se utilizaban como
moeda. Con toda probabilidade, este rico
enterramento pertenceu a un individuo
prestixioso, seica un especialista ritual.

Anklets and axes in a 1st-2nd c.
AD burial
15 axes were recovered from this deposit.
The axes were also used as money. In all
likelihood, this wealthy burial belonged
to a prestigious individual, perhaps a
ritual specialist.
Escavación de varias tumbas da
Idade do Ferro tardía en Nandá
(século XI-XII d.C.)

Excavation of several Late Iron Age
burials in Nandá (11th – 12th c. AD)
Escavación dun enterramento da
Idade do Ferro tardía
A fotografía mostra a foxa funeraria antes
da escavación.

Excavation of a Late Iron Age burial
The photograph shows the burial pit before
excavation.
Enterramento da Idade do Ferro
tardía despois da escavación
Esta típica tumba da época tiña moitas
ofrendas funerarias: cerámicas, brazaletes,
aixós e coitelos.

Late Iron Age burial after excavation
This typical grave had many funerary
offerings: pots, bracelets, adzes and knives.
Enterramento dun xefe da Idade do
Ferro tardía
Consideramos que esta tumba pertenceu a
un xefe porque tiña moitas mais cerámicas
que ningunha outra (25 vasillas), alén de
catro torques de ferro, un símbolo tradicio-
nal de poder en África Central.

Burial of a Late Iron Age chief
We consider that this grave belonged to a
chief because it had many more pots than
any other (25 vessels) as well as four iron
torcs, a traditional symbol of power in
Central Africa.
Ruínas da misión claretiana de
Corisco, fundada en 1885
Os misioneiros católicos trataron de con-
verter a poboación local (os Benga), mais
atoparon unha forte resistencia. Finalmente
conseguiron evanxelizar a unha grande
parte da poboación, pero as crenzas tradi-
cionais sobreviviron até hoxe.

Ruins of the Claretian mission of
Corisco, established in 1885
Catholic missionaries tried to convert the
local people (the Benga), but met a strong
resistance. They eventually managed to
evangelize a large part of the population,
but traditional beliefs survive to date.
Ruínas da misión claretiana da illa
de Elobey Chico
Esta misión fundouse case o mesmo tempo
que a de Corisco.

Ruins of the Claretian mission of
the island of Elobey Chico
This mission was founded at around the
same time as that of Corisco.
Tumba dunha meniña no cemiterio
presbiteriano de Corisco
Antes da chegada dos claretianos, había
misioneiros presbiterianos en Corisco.
Chegaron a illa desde New Jersey (EE.UU.)
a mediados do século XIX. Unha porcen-
taxe elevada dos misioneiros e as súas fa-
milias morreron durante os primeiros anos
de misión, debido sobre todo a doenzas
tropicais. Unha parte da poboación Benga,
porén, continúa sendo protestante hoxe.

Tomb of a child in the Presbyterian
cemetery of Corisco
Before the arrival of the Claretians, there
were Presbyterian missionaries in Corisco.
They arrived to the island from New Jersey
during the mid-19th century. A large
percentage of the missionaries and their
families died during the first years of the
mission, mostly due to tropical diseases.
A part of the Benga population, however,
remains Protestant to this day.
Ruínas dunha factoría comercial
alemá en Elobey Chico
Estabelecéronse factorías de Francia, Ale-
maña e o Reino Unido no que oficialmente
era unha colonia española – Guinea Ecu-
atorial – desde mediados do século XIX en
adiante. Permaneceron activas na rexión até
a Primeira Guerra Mundial.

Ruins of a German trading outpost
in Elobey Chico
Commercial outposts from France,
Germany and the United Kingdom were
established in what was officially a Spanish
colony – Equatorial Guinea – from the
mid-nineteenth century onwards. They
remained active in the region until the First
World War.
Ruínas dunha factoría en Corisco
A colonia española trouxo o final do
apoxeo comercial de Corisco e Elobey. As
comunidades locais sufriron un proceso
de empobrecemento e marxinación, que
chega até hoxe.

Ruins of a trading outpost in Corisco
The Spanish colony brought an end to the
commercial boom of Corisco and Elobey. The
local communities suffered impoverishment
and marginalization – to these days.
Arqueoloxía dunha montaña sagrada
A montaña sagrada Ikh Bogd Uul (de 3957 m. de altitude), localizada entre o extremo máis oriental do macizo dos Altái e o Deserto do Gobi, foi estudada
como parte dunha investigación sobre a construción de paisaxes sagrados nos Montes Altái. O traballo de campo foi levado a cabo en colaboración co
equipo italiano do Profesor Marcolongo, a administración local e os habitantes de Bogd, que exerceron de guías e referentes, todo baixo a supervisión do
Instituto de Arqueoloxía da Academia de Ciencias de Mongolia. A montaña Ikh Bogd Uul forma parte dun parque natural, cunha regulación de acceso moi
restritiva, e a montaña mesma ocupa unha posición especial na tradición devota dos seus habitantes. Por estas razóns, o proxecto centrouse na
documentación arqueolóxica superficial, aplicando unha perspectiva derivada dunha arqueoloxía “humana” da paisaxe. Isto nos permitiu unha grande
liberdade de movemento e de interacción cos habitantes locais, que son os verdadeiros expertos, profundos coñecedores do territorio. Ao mesmo tempo,
a amplitude da área de investigación, comparable en extensión á provincia de A Coruña, foi manexada con coidado para intentar entender as estruturas
Ikh Bogd Uul, Altái orientais,
espaciais, económicas e simbólicas propias de poboacións consideradas tradicionalmente nómades. O traballo de campo concentrouse na documentación pobo de Bogd, provincia de
de túmulos da Idade do Bronce e do Ferro, de sitios con arte rupestre e de outras estruturas tradicionais e budistas, como os oboo, que se atopan en cruces Bayankhongor, Mongolia
de camiños, no cumio das montañas e nas zonas de paso. Tamén documentamos camiños e campamentos tradicionais de pastores, e tomamos medidas
arqueo-astronómicas nos principais xacementos.
Archaeology of a Sacred Mountain

The Sacred Mountain of Ikh Bogd Uul (3957 m. on the sea level), which is located between the eastern part of the Altai Mountains and the Gobi Desert, was studied as part of a complex
research about the history and meaning of sacred landscapes in Altai Mountains. Intensive fieldwork surveys were carried out in cooperation with the Italian team led by Professor
Marcolongo, the administration of Bogd soum and representative local community members as guides, under the supervision of the Institute of Archaeology of the Mongolian Academy
of Sciences. Ikh Bogd Uul Mountain belongs to a Natural Park area with highly restrictive access. The mountain occupies a special place in the devotional tradition of local inhabitants.
For these reasons, the research project has been focused on archaeological surveys, rather than excavations, applying a perspective based on 'human' landscape archaeology. In this
way, we enjoyed considerable freedom of movements and interaction opportunities with the local inhabitants, who are the real skilful experts in their own territory. At the same time,
we managed the extension of the research area, as large as approximately La Coruña County, in order to understand properly the spatial, economic and symbolic structures of the
supposed nomadic local populations. Our fieldwork activities were then focused on documenting Bronze and Iron Age mounds, prehistoric rock art sites and other ethnographic and
Buddhist structures, such as oboo cairns that are usually located at crossroads, on mountaintops and at mountain passes. We also documented traditional herders' paths and campsites
and we took several archaeo-astronomic measurements from all main sites on Ikh Bogd Uul Mountain.
Título do proxecto: Arqueoloxía dunha montaña sagrada. Prospección arqueolóxica no Ikh Bogd Uul, Mongolia Archaeology of a Sacred Mountain. Archaeological Survey on Ikh Bogd Uul Mountain, Mongolia Outras institucións participantes: IRPI-CNR, Instituto de Xe-
oloxía Aplicada, Consello Nacional de Investigación (Italia) MAS, Instituto de Arqueoloxía da Academia Nacional das Ciencias (Mongolia) Equipo de Traballo: Cecilia Dal Zovo (dir.), Felipe Criado Boado, Yolanda Seoane Veiga, Alejandro Güimil Fariña, Bruno Marcolongo
Financiamento: Ministerio de Cultura. CSIC Datas de Realización: 2009, 2010 e 2011 Agradecementos: D. Battogoo eD. Batsuur (pastores e guías) e Uirsaikhan (topógrafa e guía), polo seu apoio fundamental e a súa experiencia impagable. Tuul (tradutora e consegui-
dora). Ms. Tseveen (alcaldesa de Bogd), e todo o seu equipo, polo apoio administrativo e loxístico. FERW Found for Empowerment of Rural Women (axencia gubernamental para a cooperación local) polo soporte loxístico en campo. Profesor Bruno Marcolongo, Istituto
per la Ricerca e la Protezione Idrogeologica del Consiglio Nazionale delle Ricerche (CNR), de Italia. Instituto de Arqueoloxía da Academia Nacional das Ciencias de Mongolia.
Arqueoloxía dunha montaña
sagrada
Entre os Montes Altái e o Deserto
do Gobi: o Monte Ikh Bogd Uul e o
Lago Orog Nuur
Fotografía de Cecilia Dal Zovo
Ikh Bogd Uul é unha montaña sagrada dos
Montes Altái, en Mongolia. Os elementos
de cultura material e inmaterial asociados
a esta montaña son o noso obxectivo de
investigación. Aos pés da aba norte da
montaña repousa un antigo lago glaciar,
Orog Nuur, que aínda tivo algo de auga
nos últimos anos, a pesares da crecente
desertización da área entre os Montes
Altái e o Deserto do Gobi. Cara a finais
do verán, en agosto, cando foi tomada a
fotografía, os pastores locais levan os seus
campamentos, e máis os rabaños, desde os
altos pastos do Ikh Bogd Uul até a ribeira
do lago, onde acostuman pasar o outono.
Nesta fotografía podemos observar as típi-
cas casas redondas mongois, feitas de fel-
tro de fina e branca lá.
Archaeology of a Sacred
Mountain
Between the Altai Mountains and
the Gobi desert: Ikh Bogd Uul
Mountain and Orog Nuur Lake
Photo by Cecilia Dal Zovo
Ikh Bogd Uul is a sacred mountain of
Mongolian Altai. The material and
immaterial cultural elements associated
to this mountain are the focus of our
archaeological investigation. At the northern
feet of the mountain lies an ancient glacial
lake, Orog Nuur, which in the last years
had some water, in spite of the increasing
aridisation of the area between Altai
Mountains and the Gobi Desert. In August,
at the end of the summer, when the picture
was taken, local herders move their camps
and their flocks from the high pastures of
Ikh Bogd Uul Mountain to the shore of the
lake, where they usually spend the autumn.
In this picture, we can observe the typical
Mongolian rounded houses, made of thick
white wool felt.
sagrada
Túmulo khirigsuur da Idade do Bronce,
mirando cara a Montaña Culler
Nos altos pastos do Monte Ikh Bogd Uul
temos documentados moitos túmulos fu-
nerarios das idades do Bronce e do Ferro
(khirigsuur), que foron construídos, proba-
blemente, hai máis de 3000 anos. No noso
traballo temos situado e fotografado cen-
tos de túmulos e tamén, en moitos casos,
temos tomado medidas arqueoastronómi-
cas, como está a facer a arqueóloga nesta
imaxe. De feito, grazas á axuda dun ar-
queoastrónomo temos descuberto que
algúns túmulos rechamantes do Monte
Ikh Bogd Uul están sempre orientados ao
horizonte sueste, cara un cumio monta-
ñoso chamado Khalbagant Uul (Montaña
Culler). A través deste cumio, que na fo-
tografía pode observarse na derradeira
liña azul do horizonte, os túmulos están
aparentemente orientados e asociados se-
gundo un evento astronómico relacionado
co ciclo lunar, que ocorre cada 18,6 anos: a
parada maior sur da Lúa.
Mountain
Bronze Age khirigsuur mound,
looking southeast towards the
Spoon Mountain
In the high pastures area of Ikh Bogd Uul
Mountain, we have documented many
Bronze and Iron Age burial mounds,
which were probably built more than three
thousands of years ago. In our fieldwork,
we positioned and photographed hundreds
of mounds, and in some cases, we also
took archaeoastronomic measurements, as
the archaeologist is doing in this picture.
In fact, thanks to the help of an archaeo-
astronomer, we have discovered that
some significant mounds of Ikh Bogd
Uul Mountain are always oriented to the
southeastern horizon, towards a mountain
summit called Khalbagant Uul, Spoon
Mountain. Through this mountain summit,
which can be observed in the last blue
line horizon of the picture, mounds are
apparently oriented and associated to a
particular astronomic event of the moon
cycle that happens every 18.6 years: the
southern major lunar standstill.
sagrada
O túmulo khirigsuur e a pedra fincada
de Pontsag Oboo, vistos desde o
leste e a finais de outubro, co cumio
nevado do Ikh Bogd Uul ao fondo
Os túmulos da Idade do Bronce (khirigsuur)
son parte dun fenómeno monumental, que
se espallou polos Montes Altái e por toda a
Asia Central hai máis de 3000 anos. Teñen
un montículo central feito de pedras e terra,
e un cercado exterior, que pode ser redondo
ou cadrado. Arredor do enterramento baixo
o túmulo central, que é individual, outras
estruturas de pedra conteñen a miúdo osos
queimados de animal. O khirigsuur Pontsag
Oboo está situado no alto dun venteado
outeiro. É o máis salientable túmulo nos al-
tos pastos do Monte Ikh Bogd Uul: a figura
de Uirsaikh, o topógrafo local, serve como
escala. O diámetro da pedra fincada exterior
é de máis de 60 metros, e ten un elemento
único en toda a nosa área da investigación:
unha ringleira de estelas gravadas e finca-
das. Probablemente, estas representaban
individuos cos seus atributos de guerra.
Mountain
The khirigsuur mound and standing
stone of Pontsag Oboo, viewed
from the east and a late October
snow-capped summit of Ikh Bogd
Uul in the background
Bronze Age Khirigsuur mounds belong to
a monumental phenomenon, which was
widespread in the Altai Mountains and all
Central Asia more than three thousands of
years ago. They have a central mound of
stones and earth, and a squared or rounded
outer fence. Besides the inhumated individual
under the central mound, other satellite stone
cairns often contain the remains of burnt
animal bones. Pontsag Oboo khirigsuur is
located at the top of a windy high hilltop. It
is the most outstanding mound on Ikh Bogd
Uul Mountain high pastures, as the figure of
Uirsaikh, the local topographer, can display
as scale. The diameter of the outer stone
fence is more than 60 m large and it has a
unique element in our research area: a row
of rare standing-stone engraved stelae which
probably represented individuals in their
warring attributes.
sagrada
Pequena rocha volcánica con
gravados de animais, no porto de
Pontsag Oboo
No Monte Ikh Bogd Uul temos documen-
tado varios sitios con arte rupestre, que
probablemente datan de hai 3000 anos.
Estes gravados, a maioría de animais, aínda
que tamén hai figuras humanas e escenas
de caza, pódense atopar nos altos muros
de pedra. Outras veces foron tallados en
pequenos cantos rodados, como no caso
do conxunto de gravados situado preto
dun porto de montaña, dominado polo
outeiro de Pontsag Oboo, co túmulo da
Idade de Bronce na súa parte superior.
Mountain
Volcanic small boulder with
engraved animals by Pontsag
Oboo mountain pass
On Ikh Bogd Uul Mountain, we have
documented several rock art sites that
probably date back to the first millennium
before Christ. These engravings, mostly
of animals, but also of human figures and
hunting scenes, can be found on high
vertical stonewalls. Otherwise, they were
carved on small rounded boulders, like in
the case of the cluster of engraved stones
nearby an important mountain pass,
overlooked by Pontsag Oboo hill and the
Bronze Age mound on its top.
sagrada
Battogoo e o equipo de traballo de
campo no sitio de arte rupestre de
Jaran Bogd, co lago Orog Nuur e o
Val dos Lagos ao fondo
Fotografía de Tuul, tradutor e biólogo
mongol do noso equipo
Grazas á guía de Battogoo, un experto,
rico e respectado pastor que tamén exer-
ceu como capataz local durante á época en
que Mongolia estaba baixo a influencia da
Unión Soviética, as arqueólogas puideron
explorar o Monte Ikh Bogd Uul e todos os
seus tesouros prehistóricos ocultos. Tamén
puideron documentar o sitio de arte rupes-
tre prehistórico de Jaran Bogd, que pode
ter 3000 anos de antigüidade. O sitio ten
ducias de rochas gravadas arredor dun
pequeno pozo de auga; de xeito significa-
tivo, este abrigado lugar, situado nun oco
no medio do monte, é hoxe un concorrido
campamento de inverno, onde varias fa-
milias de pastores, cos seus rabaños, poden
pasar o inverno, ben protexidos dos fríos
ventos do norte.
Mountain
Battogoo and the fieldwork team
at Jaran Bogd rock art site, the
Orog Nuur Lake and the Valley of
Lakes in the background
Photo by Tuul, Mongolian translator and
biologist of our 2011 fieldwork team
Thanks to the guide of Battogoo, an expert,
wealthy and respected herder, who also
exerted as local foreman during the time
Mongolia was under the influence of
Sovietic Union, the archaeologists could
explore the Ikh Bogd Uul Mountain and all
its hidden prehistoric treasures. We could
also document the prehistoric rock art site of
Jaran Bogd, probably dating back to the first
millennium before Christ. The site consists
in dozens of engraved boulders around
a small waterhole and, significantly, this
sheltered place in an inner mountain hollow
is currently a concurred winter campsite,
where several herder families with their
flocks can spend wintertime, well protected
by northern chilling winds.
sagrada
Campamento de inverno no val
interior de Ikh Bogd Uul, cun corral
de animais e unha tenda de feltro
branco
Cara finais do outono, os pastores locais
adoitan deixar as chairas do Lago Orog
Nuur e moverse cara os abrigados vales
interiores do Monte Ikh Bogd Uul. Hoxe,
esta migración fana tan só as parellas de
avanzada idade ou os varóns, mentres
que as mulleres tenden a pasar o inverno
no centro do pobo, onde nenos e adoles-
centes acoden ás escolas locais. Os cam-
pamentos de inverno atópanse en lugares
fixos, e os pastores poden instalar as súas
tendas de feltro a carón dos curros onde
gardan, durante a noite, os rabaños de
ovellas e cabras de Cachemira. As familias
ricas tamén pasan as largas e frías noites
de inverno tratando de captar o sinal de
televisión con potentes antenas parabóli-
cas, mentres que as baterías de televisión,
teléfonos móbiles e outros dispositivos
eléctricos recárganse usando paneis solares
ou muíños de vento.
Mountain
Winter camp in an Ikh Bogd Uul
inner valley, with a corral for
animals and a white felt tent for
the family
At the end of the autumn, local herders
usually leave the open plains of Orog Nuur
Lake and move up to sheltered inner valleys
of Ikh Bogd Uul Mountain. Nowadays, this
migration is undertaken only by older
couples or men, while women tend to
spend the wintertime at the village centre,
where their children and teenagers attend
to local schools. Winter campsites are
located at fixed places, and the herders
can set their felt tents next to the stone
corrals where they close up their flocks
of sheep and cashmere goats during the
night. Wealthy families also spend the long
and cold winter nights trying to catch TV
signals with powerful satellite antennas,
while TV batteries, mobiles or other
electrical devices are recharged thanks to
solar panels or windmills.
sagrada
Benvidos á caremonia no interior
dun ger mongol
O espazo circular, acolledor e cómodo do
interior dun ger, a tenda de feltro branco
mongol, está organizado con sumo coi-
dado. Os visitantes séntanse á dereita
do xefe da familia, que ten os armarios
principais con todos os retratos familiares.
Detrás, pódese ver un pequeno altar e
unha tele enriba dun armario tradicional
ben decorado. Nesta foto, o noso invitado
nos acolle con alimentos brancos: pan
frito, iogur e queixo seco, mais té con leite
quente. Tamén recibe o profesor Bruno
Marcolongo, líder do equipo italiano, coa
tradicional cerimonia de ofrenda de ta-
baco que garda nun fermoso e pequeno
bote de marmelada.
Mountain
Welcome ceremony inside a mon-
golian ger
The circular, warm and comfortable inner
space of a ger, the white Mongolian felt tent,
is accurately organised. The visitors sit at the
right of the head of the family, who has the
main cupboards with all family portraits.
Behind, you can see a small altar and the
TV on a traditional richly painted cupboard.
In this picture, our guest welcomes us with
white food: fried bread, dried yogurt and
cheese, and hot milk tea. He also greets
Professor Bruno Marcolongo, leader of the
Italian team, with the traditional ceremony
of offering snuff tobacco from a precious
small gem bottle.
sagrada
Circunvalacións arredor do Altar
budista de Gegenii Oboo
Os membros do equipo, e os notables dos
centros do concello de Bogd, incluído o
alcalde Tseveen, realizan as tradicionais tres
voltas (no sentido das agullas do reloxo)
en torno ao altar budista de pedra coñe-
cido como Gegenii Oboo, ‘a mouteira do
Iluminado’. Este altar atópase nun prom-
inente outeiro do Ikh Bogd Uul. Hoxe en
día, a fe budista está florecendo de novo
en Mongolia, tras a época soviética, pero
antes, na época medieval, o budismo
impuxérase entre as comunidades locais
a través da construción de altares budis-
tas, ou do uso de toponimia budista nos
seus antigos lugares de culto, que form-
aban parte de paisaxes sagradas. Isto suce-
deu especialmente no caso de salientables
cumios sagrados, que foron considerados
como habitados por espíritos locais impor-
tantes no folclore de Mongolia e, proba-
blemente, nas cosmoloxías prehistóricas de
Asia Central.
Mountain
Circumambulations around the
Buddhist altar of Gegenii Oboo
Team members, and notables of Bogd
council centres, including the major Tseveen,
perform the traditional three clockwise
turns around the stone Buddhist altar
known as Gegenii Oboo, ‘the cairn of the
Enlightened One’. This stupa altar is located
on a commanding Ikh Bogd Uul hilltop.
Nowadays, the Buddhist faith is flourishing
again in Mongolia after the soviet period,
but before, in medieval time, Buddhism was
imposed to local communities through the
construction of Buddhist altars, or the use
of Buddhist toponimy for their former cult
places included in ancient sacred landscapes.
This especially happened in the case of
important and sacred mountaintops, which
were regarded as inhabited by local master
spirits in Mongolian folklore as well, probably,
in prehistoric Central Asian cosmologies.
Orientatio ad Sidera
A Astronomía Cultural é o estudo do saber astronómico de culturas ancestrais en relación co seu pensamento e sociedade. Isto abrangue tanto a cosmovisión, Turquía
é dicir, a maneira na que as persoas entenden e se relacionan co cosmos, como a medida do tempo, especialmente a partires da creación do calendario. Estes
saberes constitúen un rico patrimonio cultural que como tal foi recoñecido na iniciativa “Astronomía e patrimonio mundial” da UNESCO. A posición en relación
co tempo e coas estrelas foi, e segue a ser, parte esencial do sentido do lugar propio dos seres humanos, e permite entender a paisaxe cultural dun xeito integral,
comprendendo o que está sobre e debaixo da parte visíbel do horizonte. Para analizar esta temática estamos a facer diferentes estudos, a través dunha ampla
variedade cultural. O estudo sobre calendarios, carteado celeste e organización espacial das culturas do Mediterráneo Oriental é unha das áreas máis
traballadas, especialmente Exipto e o mundo hitita. Co fin de contrastar os datos obtidos nestas culturas, estamos a analizar así mesmo o entorno siriopalestino
e Xordania. Tamén adicamos especial interese á astronomía do fenómeno megalítico. Esta é unha liña controvertida na que a nosa contribución está a resultar
substancial. Os estudos feitos na zona de Europa Occidental e no Mediterráneo indican que poden existir tradicións rexionais de orientación, vencelladas coas
ideas relixiosas, e materializadas na construción destes monumentos megalíticos. Nos últimos anos estamos a facer o estudo, por medio de observacións Xordanía
astronómicas, da cuadrícula de rúas das cidades romanas. Segundo contan as fontes, este trazado estaba imbuído dun ritual complexo no que tería xogado un
papel a observación dos astros.
Cultural Astronomy is the study of ancestral astronomical knowledges in relation to the human mind and society. This involves mainly the cosmovision or the way people interact with
and understand the Cosmos, and the measurement of time, specially through the concept of timekeeping. Both issues conform a rich cultural heritage related to astronomy, as it has
been reflected in the UNESCO initiative “Astronomy and World Heritage”. Location in relation to the time and the starst is fundamental to build up the human sense of place facilitating
to understand the landscape as a global entity, including the visible part below and above the horizon. The research performed in the framework of this project is channeled through
several lines open by or group. One of the most in depth areas covered by our research group is the Near East. We have investigated about the calendar, the celestial mapping and the
special organization of these societies, mainly in ancient Egypt and the Hittite realm. To compare the data obtained in these cultures we are also analyzing the Syrian-Palestinian and
Jordanian environment. We also dedicate special interest to astronomy of the megalithic phenomenon. This is a controversial line that and our contribution is still substantial. Studies
in the area of Western Europe and the Mediterranean Area indicate that there may be regional traditions of architectural orientation, linked to religious ideas embodied in the
construction of these megalithic monuments. In recent years, we are studying the orthogonal grid of streets in the Roman town. According to the classical sources, this plain was
embedded within a complex ceremonial based on astronomic observation that have played an important role.
Título do proxecto: Orientatio ad Sidera Outras institucións participantes: Instituto de Astrofísica de Canarias Equipo de Traballo: Juan Antonio Belmonte, A. César González-García (dirs.), Andrea Polcaro, Andrea Rodríguez-Antón Financiamento: Ministerio de Economía
e Competitividade (MINECO) Datas de Realización: 2009, 2011 Agradecementos: Boa parte do traballo de campo desenvolveuse coa axuda inestimable dunha serie de persoas. Quereríamos agradecer especialmente á astrónoma Lourdes Costa-Ferrer e á antropóloga
Margarita Sanz de Lara o seu apoio durante e tras as campañas.
Dolmen de Wadi Jedideh no alto
da serra
Fotografía de A. César González-García
Xordania alberga un gran número de
monumentos megalíticos, especialmente
dolmens construídos durante a Idade do
Bronce Medio (hai entre 5800 e 5500 anos).
Estes monumentos, que hoxe en día sofren
una grave ameaza de destrución, están dis-
postos en necrópoles, algunhas con centos
de megálitos. Curiosamente, as necrópoles
adoitan aparecer nos outeiros, como o de
Wadi Jedideh, preto do curso dos ríos es-
tacionais que corren cara o val do Xordán.
Os dolmens foron, posiblemente, o lugar
de enterramento dunha unidade familiar, e
soen aparecer tanto na parte superior como
nas abas dos outeiros. Con orientacións
que non son azarosas, o noso equipo
descobreu que a localización e orientación
destes dolmens semella seguir un patrón
complexo. A súa orientación vencéllase
tanto ás formas da paisaxe local, incluíndo
estruturas antrópicas como un recinto
circular megalítico central, como aos corpos
celestes, quizais o sol, ou tal vez a lúa.
Wadi Jedideh dolmen at the top of
the ridge
Photo by A. César González-García
Jordan hosts a large number of megalithic
monuments, especially dolmens built
during the middle Bronze Age (5800-5500
years ago). These monuments, that today
endure a severe threat of destruction, are
arranged in necropolises some of them
with hundreds of megaliths. Interestingly,
the necropolises tend to appear in hills, like
the one at Wadi Jedideh, close to the course
of seasonal rivers that run towards the
Jordan valley. The dolmens were possibly
the burial site for a family unit, and tend
to appear both at the top and in the slopes
of the hills. With orientations that are far
from random, our team has uncovered that
there seems to be a complex pattern in the
location and orientation of these dolmens.
Their orientation appears linked with local
landscape features, including anthropic
features such as a central megalithic circular
enclosure and with astronomical bodies,
possibly the sun or perhaps the moon.
Unha procesión de dolmens
Fotografía de A. César González García
Wadi Jedideh está moi preto do Monte
Nebo (Xordania), o suposto lugar de sepul-
tura de Moisés, o que tal vez nos estea a
falar dunha longa tradición de santidade
desta zona. Este é, posiblemente, un dos
sitios do país con dolmens máis suxestivos
e mellor conservados. Os dolmens, en
aparencia repartidos ao chou pola paisaxe,
parecen seguir ringleiras onde cada un
se situaría a continuación do seguinte,
nunha especie de desfile petrificado. De
feito, tal impresión parece ser real, debido
á cantidade deles que parecen estar
involucrados neste xogo. Polo tanto, as
nosas investigacións poderían contribuír
a desvelar un complicado e ordenado
marco de localizacións e orientacións,
aparentemente caóticas, que nos estaría a
falar dunha paisaxe que tería sido planifi-
cada, dalgunha maneira, polas xentes que
erixiron as pedras hai miles de anos.
A ‘procession’ of dolmens
Photo by A. César González García
Wadi Jedideh is very near mount Nebo
(Jordan), the supposed burial place of
Moses, perhaps indicating the longstanding
tradition of sacredness of this area. This is
possibly one of the best preserved and most
suggestive dolmen sites in the country. The
dolmens, scattered apparently at random
throughout the landscape, do seem to
follow sometimes rows where one is
seemingly facing the next one in a kind of
petrified parade. In fact, such impression
seems to be real, due to the number of
them that appear to be involved in this
game. Thus, our investigations could help to
unveil that the seemingly chaotic placement
and orientation hides a complicated picture
of ordered placements and alignments that
may indicate a landscape that has been
somehow planed by the people who erected
those stones thousands of years ago.
Tumbas palacianas, Petra (Xordania)
Petra, a famosa capital dos nabateos,
destaca como un dos mellores exemplos
do enxeño humano. A cidade de pedra
alberga un gran número de tumbas, ceno-
tafios, templos e santuarios escavados nos
acantilados de pedra de gra e nos barran-
cos aos pés do Jebel Arum (Xordania merid-
ional) por estes comerciantes caravaneiros
hai uns vinte séculos. As inscricións e escul-
turas atopadas en algúns dos seus temp-
los por todo o país, con deuses que encar-
nan personaxes astrais, estannos a falar
da importancia dos ceos na súa relixión.
No ano 2011, o nos equipo levou a cabo
unha campaña de campo para medir a ori-
entación dun gran número de templos no
antigo reino nabateo, revelando que a eses
templos tendían a orientarse, principal-
mente, cara o sol, en determinadas épocas
do ano: os solsticios e os equinoccios.
Palace Tombs, Petra (Jordan)
Petra, the famous capital of the Nabataeans,
stands out as one of the best examples of
human ingenuity. The Stone City houses
a large number of tombs, cenotaphs,
temples and shrines carved deep in the
sandstone cliffs and ravines at the feet of
the Jebel Arum (southern Jordan) by these
caravan traders some 20 centuries ago.
The inscriptions and sculptures found in
some of their temples along the country
talk about the importance of the heavens in
their religion, with several gods portraying
astral characters. In the year 2011, our team
carried out a field campaign to measure the
orientation of a large number of temples
in the ancient Nabataean realm and found
that those temples tended to face mainly
towards the sun at particular times of the
year: the solstices and equinoxes.
Ad Deir, o Mosteiro, Petra
O Mosteiro é a estrutura escavada máis
grande de Petra. Aínda non está claro se foi
un templo a Dushara, unha das deidades
máis importantes dos nabateos, ou a tumba
ou cenotafio dun dos seus reis (tal vez Obo-
das I ou Rabel II). O seu nome actual provén
da época bizantina, cando se transformou
en mosteiro. O lugar, situado no extremo
occidental de Petra, ao final dunha sinuosa
ruta ascendente, é impresionante. O inte-
rior, escavado na rocha, como case toda a
cidade, ten ao fondo un nicho elevado,
onde posiblemente estaría localizado o
betilo (pedra sagrada que simboliza o deus).
No momento do solsticio de inverno, tal vez
o día do nacemento do deus Dushara, este
monumento produce un dos máis impresio-
nantes efectos de luz e sombra en Petra, e
mesmo en todo o Próximo Oriente. Nese
momento, o sol ponse pola parte superior
dunha rocha, en fronte do Mosteiro, para
volver a aparecer, só momentaneamente,
para iluminar o nicho, que estaría perfecta-
mente enmarcado na sombra proxectada
polas xambas da porta, para desaparecer
definitivamente pouco despois.
Ad Deir, the Monastery, Petra
The Monastery is the largest carved
structure in Petra. It is still unclear if this
was a temple to one of the Nabataeans’
most important deities, Dushara, or if it was
the tomb or cenotaph for one of its kings
(perhaps Obodas I or Rabel II). Its present
name comes from Byzantine times, when
it was converted into a monastery. The
place, located at the western end of Petra,
at the end of a windingly ascending route
is stunning. The interior, carved in the rock
like most of the city, has in its far end an
elevated niche where possibly the baetylus
of the god was located. By the time of the
Winter Solstice, perhaps the birth day of the
god Dushara, this monument houses one
of the most impressive light-and-shadow
effects in Petra and perhaps in the Middle
East. Then, the sun sets at the top of a rock
in front of the Monastery, only to re-appear
momentarily to illuminate the niche, that
would be perfectly framed by the shadow
cast by the door jambs, to completely
disappear again a few moments after.
Alaca Hüyük (Turquía central),
Porta monumental
Os hititas apareceron na Anatolia central
hai 4000 anos e, durante varios séculos,
até o seu colapso, hai preto de 3200 anos,
controlaron unha ampla zona do Próximo
Oriente, actuando como contrapeso do
Imperio Novo dos exipcios. Coñecido como
“o país dos mil deuses”, a súa relixión
estaba dominada por un par de deuses: o
Deus da Tormenta de Hatti, e a Deusa Solar
de Arinna. Estes dous deuses represéntanse
nos dous lados da porta monumental da
cidade de Alaca Hüyük, recibindo regalos
e procesións por parte do rei e da raíña
hititas, que, unha vez por ano, tiñan que
realizar una serie de rituais aos deuses,
onde os templos, as portas da cidade e os
cumios das montañas xogaban un papel
destacado. De acordo cos anais, escritos
en taboíñas cuneiformes, eses rituais tiñan
lugar en momentos especiais do ano. A
máis importante tiña lugar na primavera,
e prolongábase durante corenta días. Po-
siblemente finalizaba cunha procesión que
involucraría ás tres portas máis importantes
de Hatusha, a súa capital, que teñen orien-
tacións relacionadas co calendario ritual.
Alaca Hüyük (central Turkey),
Monumental Gate.
The Hittites appeared in central Anatolia
some 4000 years ago, and during several
centuries, and until their collapse around
3200 years ago, they controlled a large
area of the Middle East, acting as a counter
balance of the Egyptian New Kingdom.
Known as ‘the country of a thousand gods’,
their religion was dominated by a couple of
gods: the Storm God of Hatti and the Solar
Goddess of Arinna. These two gods are
depicted at the sides of the Monumental
Gate of the city of Alaca Hüyük receiving
presents and processions from the Hittite king
and queen, who once a year had to perform
a number of ritual to the gods where the
temples, city gates and the mountain tops
played a prominent role. According to the
annals, written in cuneiform tablets, those
rituals where performed at special times of
the year. The most important one was held
at spring and lasted for 40 days. It possibly
ended with a procession that involved the
three most important gates of Hatusha,
their capital, which have orientations linked
with the timing of those rituals.
Entrada principal ao Templo 1 de
Hatusha
O Templo 1 é o templo máis grande de
Hatusha, a capital dos hititas. Foi probable-
mente un templo dobre, dedicado á parella
suprema de deuses hititas, o Deus da Tor-
menta de Hatti, e a Deusa Solar de Arinna.
Esta deusa tiña un festival dedicado a ela,
moi probablemente cara o comezo do in-
verno. No 2009 o equipo realizou traballo
de campo en Hatusha e noutro antigos
sitios hititas, para medir a orientación dos
seus templos. Descubrimos que un gran
número de templos ten unha orientación
cara o solsticio de inverno, xa fose na albo-
rada ou no solpor. O templo 1 é un deles:
a entrada ao complexo atópase fronte á
saída do sol no solsticio de inverno. Non
só resulta especial a orientación, tamén a
situación era elixida deliberadamente. O
sol, nese día, aparecería pola parte inferior
de Büyükale, a cidadela de Hatusha que se
aprecia na imaxe, ao fondo. O sol iría entón
como trepando pola pendente até a parte
superior dun santuario, situado no cumio,
dedicado á Deusa Solar de Arinna.
Main entrance to the Temple 1
complex in Hatusha
Temple 1 is the largest temple in Hatusha,
the Hittite capital. It was probably a double
temple, devoted to the supreme couple
of Hittite gods, the Storm God of Hatti
and the Solar Goddess of Arinna. This
goddess had a festival dedicated to her,
most probably by the beginning of winter.
In 2009 out team carried out field work in
Hatusha and other ancient Hittite sites to
measure the orientation of their temples.
We found that a large number of temples
had an orientation towards Winter Solstice,
either sunrise or sunset. Temple 1 is one of
them: the entrance to the complex is facing
sunrise on Winter Solstice. Not only the
orientation is special, but also the location
was deliberately chosen. The sun on that
day would rise at the bottom edge of the
Büyükale, the citadel of Hatusha seen at the
background of the picture. The sun would
then climb the slope to fully rise on top of
a shrine dedicated to the Solar Goddess of
Arinna located at the top of the ridge.
Terraza oriental de Nemrut Dag
Nemrut Dag alberga a monumental tumba
do rei Antíoco I Theos de Comagene (século
I a.C.) Antíoco era o rei dun pequeno reino
que actuaba como un estado tapón entre
os Imperios Romano e o Parto. Porén, cara
o final do seu reinado sentíase tan forte e
rico como para construír un gran complexo
funerario na parte superior da montaña
máis alta do reino (2400 m de altitude). O
complexo conta cun gran montículo, a 50
metros de altura, e dúas terrazas principais,
situadas a leste e oeste. En cada unha das
terrazas Antíoco retratouse en grandes
estatuas, a carón dunha serie de deuses,
cuxos nomes son gregos e iranios, e con
claros carácteres astrais vinculados aos
planetas Mercurio, Marte e Xúpiter. As
estatuas estaban flanqueadas por grava-
dos que representan aos antepasados de
Antíoco, aliñados até Alexandre Magno
na banda grega, e até Darío na banda
irania. Xunto a estes elementos, nas dúas
terrazas había dous relevos do horóscopo
máis antigo: un león rodeado de estrelas,
unha media lúa e tres grandes estrelas cos
nomes dos planetas Mercurio, Marte e
Xúpiter en letras gregas.
Eastern Terrace of Nemrut Dag
Nemrut Dag houses the monumental tomb
of king Antiochus I Theos of Commagene
(I Century BC). Antiochus was the king of
a petty kingdom acting as a buffer state
between the Roman realm and the Parthian
Empire. However, at the end of his kingdom
this king felt as strong and wealthy as to
build a large burial complex at the top of
the tallest (2400 m.a.s.l.) mountain in his
kingdom. The complex has a large mound,
50 meters high, and two main terraces
located towards east and west. In each of
the terraces Antiochus is portrayed in huge
sitting statues together with a series of gods
both with Greek and Iranian names and with
clear astral characters linked to the planets
Mercury, Mars and Jupiter. The statues were
flanked with engravings depicting Antiochus
ancestors, who lined up until Alexander the
Great in the Greek side and Darius in the
Iranian one. Together with these elements,
on both terraces, there were two carved
relieves of the oldest horoscope: a lion
surrounded by stars, a crescent and three
large stars with the names of the planets
Mercury, Mars and Jupiter in Greek letters.
O amencer no solsticio de verán
prodúcese có aliñamento dos zócolos
dos antepasados gregos de Antíoco I
En xuño de 2009, o noso equipo subiu á
montaña para presenciar a saída del sol do
solsticio de verán, pensando que o sitio
estaría orientada cara este punto. Para a
nosa sorpresa, mentres a orientación da
terraza oeste coincidía co solpor do solsti-
cio de inverno, a orientación das estrutu-
ras principais na terraza oriental non coin-
cidía co amencer do solsticio de verán,
por uns poucos graos. Porén, esta desvia-
ción deunos unha chave para comprender
o monumento. Esta orientación, xunto coa
inscrición feita na parte posterior das estatuas
por orde de Antíoco, mencionando explicit-
amente a data de entronización e a do seu
aniversario, máis unha nova interpretación do
horóscopo, permitiunos pensar que o monu-
mento foi posiblemente edificado despois
dunha conxunción dos planetas Mercurio,
Marte e Xúpiter, no ano 49 antes de Cristo. A
orientación da terraza oriental cara á saída do
sol coincidiría así co día da entronización de
Antíoco, mentres que a terraza oeste coincide
co solpor no día do aniversario de Antíoco ese
mesmo ano.
Summer Solstice sunrise occurs in
line with the sockets of the Greek
ancestors of Antiochus I
In June 2009, our team climbed up the
mountain to witness the Summer Solstice
sunrise thinking that the site was oriented
to this point. To our surprise, while the
orientation of the west terrace did point
to winter solstice sunset, the orientation of
the main structures in the eastern terrace
where off of summer solstice sunrise by
a few degrees. However, these gave us a
key to understand the monument. This
orientation together with the inscription
placed at the back of the statues by order of
Antiochus, explicitly mentioning two dates,
his enthronement and his birthday, and a
new interpretation of the Horoscope allowed
us to establish that the whole monument
was possibly laid down after a conjunction
of the planets Mercury, Mars and Jupiter
on the year 49 BC, with the orientation of
the eastern terrace facing sunrise on the
day of Antiochus enthronement, while the
west terrace is facing sunset on the day of
Antiochus birthday that same year.
Traballo en Rede para a Acción Multivocal en Arqueoloxía, Antropoloxía e Ambiente
TRAMA3 é unha rede de traballo para a acción multivocal en Arqueoloxía, Antropoloxía e Ambiente. Concíbese como unha rede de proxectos de ciencia
pública e participación comunitaria que ten como finalidade comparar experiencias científicas de coconstrución do coñecemento multivocal en torno ao
patrimonio. Chamamos multivocalidade á necesidade de que o patrimonio se constrúa de forma plural e colectiva, non só por efecto da práctica científica.
O noso desafío é pensar a multivocalidade na xeración do patrimonio e a súa integración co ambiental a través do diálogo e da sistematización de
experiencias dos diferentes socios, procedentes de oito países diferentes. Nestas experiencias maniféstanse situacións diversas, e moitas veces antagónicas,
do traballo en patrimonio, cos seus conflitos, intereses, resistencias, converxencias e disonancias, pero renovando o discurso e a práctica da arqueoloxía e a
Cueva de Altamira
antropoloxía. TRAMA3 está formada por nove socios de diferentes países. Cada un dos socios aporta unha visión particular proporcionada pola súa (Cantabria, España)
experiencia, e pola diversidade interna do equipo (cuxos integrantes varían en función de diversos factores; é dicir, non hai un equipo fixo por socio Complexo Arqueológico dos
Perdigões (Évora, Portugal)
participante). A maioría dos socios centran a súa contribución en torno a un espazo concreto no que se desenvolve a súa actividade científica. A estes
espazos denominámolos sitios laboratorio, e tres deles (El Diquís, Caral e Laguna de Rocha en Costa Rica, Perú e Uruguay respeitivamente) proporcionaron Proyecto Hidroeléctrico
de El Diquís (Costa Rica)
as fotografías que ilustran este proxecto.
Zona Arqueológica
de Caral (Perú)
Networking for Multivocal Action in Archaeology, Anthropology and Environmental Sciences

TRAMA3 is a network for multivocal action in Archaeology, Anthropology and Environment. It is conceived as a network of public science projects and
community engagement which aims to collate scientific experience of co-construction of knowledge around multivocal heritage. We call multivocality. It is
proposed to discuss the theory and practice of multivocality in the generation of heritage and its integration with the environment through dialogue and
systematization of the different partners from eight different countries. These experiences are presented as "sites-lab " where different (often problematic)
ways of dealing with Heritage are manifested conflicts, interests, strengths, convergences and dissonances of the processes of heritagization, but renew the Parques naturais
Cuenca alta do Suroeste do
discourse and practice of archaeology and anthropology. TRAMA3 comprises nine partners from different countries. Each of the partners brings a unique del río Limarí, Estado de
IV Región
vision provided by the experience, background and internal diversity of the team (whose members vary according to several factors, because there is no fixed (Chile)
São Paulo
(Brasil)
team participating partner). Moreover, most of the partners focus their contribution around a particular space in which scientific activity takes place. We call Área Protegida
Provincias de
these spaces as site-lab and three of them (El Diquís, Caral and Laguna de Rocha) provide the photographs illustrating this project. La Pampa e de la Laguna
San Luis de Rocha
(Arxentina) (Uruguai)
Título do proxecto: Traballo en Rede para a Acción Multivocal en Arqueoloxía, Antropoloxía e Ambiente Networking for Multivocal Action in Archaeology, Anthropologyand Environmental Sciences Outras institucións participantes: Laboratorio de Arqueología del Paisaje
y Patrimonio (LAPPU, Centro Universitario de la Región Este, Universidad de la República, Uruguai); Facultad de Ciencias Sociales de la Universidad Nacional del Centro de la provincia de Buenos Aires (Arxentina); Departamento de Antropología de la Facultad de Ciencias
Sociales de la Universidad de Chile; nstituto Costarricense de Electricidad; ERA Arqueologia (Portugal) Laboratório Interdisciplinar do Patrimônio, Ambiente e Comunidades (LIPAC), Universidade Estatal de Campinas (São Paulo, Brasil); Zona Arqueológica de Caral (Perú)
Equipo de Traballo: Camila Gianotti (dir.), Bianca Vienni, Rafael Curtoni, Andrés Troncoso, Patricia Salatino, Christian Hidalgo, António Valera, Miguel Lago, Aline Carvalho, Luciana de Souza, Cristina Fachini, Ruth Shady, Carlos Leyva, Beatriz Ballesteros, David Barreiro
Financiamento: Área de Ciencia e Sociedade do programa CYTED (Ciencia y Tecnología para el desarrollo) Datas de Realización: 2013-2016 Agradecementos: Christopher Kleihege, Felipe Criado Boado, Joaquín Aldabe e Camila Gianotti, polas imaxes.
Traballo en Rede para a Acción
Multivocal en Arqueoloxía,
Antropoloxía e Ambiente
Simbiose
Fotografía de Joaquín Aldabe
Convivindo coa gandería, que é un dos usos
tradicionais da área protexida da Laguna de
Rocha, as píldoras chilenas (chorlitos canela)
agrúpanse nas pradarías da lagoa, logo da
súa migración desde as áreas de crianza,
na fría e afastada tundra do Mar Ártico, en
Alasca e no Canadá. Estas pequenas aves,
hoxe ameazadas de extinción, vense favo-
recidas polo manexo do campo natural e o
pastoreo do gando, que xera condicións de
hábitat axeitadas para a súa alimentación e
descanso. No área protexida coexisten prác-
ticas diferentes, pero non por iso excluíntes.
Día tras día, a investigación, conservación
e xestión do patrimonio interactúan coa
actividade e usos produtivos do territorio;
en moitas ocasións aboian os conflitos,
pero noutras, como esta, dialogan entre si,
establecendo unha simbiose que beneficia
a ambas partes.
NetworkingforMultivocal Action
in Archaeology, Anthropology
and Environmental Sciences
Symbiosis
Photo by Joaquín Aldabe
Living with livestock, one of the traditional
uses of the protected area Laguna de
Rocha, the rufous-chested dotterels are
grouped on the prairies of the lagoon,
after its migration from breeding grounds
in the cold and distant sea arctic tundra,
in Alaska and Canada. These small birds,
threatened by extinction, are favored by
the management of the natural countryside
and grazing livestock, which creates habitat
conditions suitable for feeding and resting.
In the protected area coexist different
practices but not exclusive. Day after day
research, conservation and management of
heritage interact with productive activity and
productive land uses; conflicts often emerge,
but others, like this one, talk to each other
establishing a symbiosis that benefits.
Pirámides do centro cerimonial de
Caral
Fotografía de Felipe Criado Boado
As grandes pirámides de Caral (e outros
centros contemporáneos) construíronse nas
etapas media e tardía da Civilización Caral
(entre o 4600 e o 4000 antes do presente).
Son construcións moi complexas que, nun
certo sentido, nunca se remataron de con-
struír, senón que periodicamente recrecíanse
incorporándolles novas plataformas e ampli-
ando a súa superficie. Isto, polo que imos
vendo, é unha característica constante da
arquitectura universal de toda época e cul-
tura. En Galicia obsérvase o mesmo, desde a
Catedral de Santiago aos megálitos, primei-
ras construcións monumentais do noso
país, levantadas entre 6000 e 4000 anos
antes do presente. A técnica construtiva das
pirámides era moi esmerada, preparada en-
tre outras cousas para resistir aos frecuentes
terremotos da rexión. Para iso, a alma das
plataformas piramidais conformábase acu-
mulando pedra e cascallo dentro de grandes
bolsas (Shicras) feitas de fibra vexetal, o que
confería maior capacidade de adaptación
estrutural aos tremores de terra.
Pyramids in the ceremonial center
of Caral
Photo by Felipe Criado-Boado
The pyramids of Caral (and other
contemporary sites) were built in the middle
and late stages of the “Caral civilization”
(between 4600 and 4000 years before the
present). They are complex constructions
that, in some sense, were never finished
since their builders developed new building
stages periodically by incorporating new
platforms and increasing their surface. This
is quite common feature in the monumental
architecture of any time and culture. In
Galicia the same is observed as in the
Cathedral of Santiago as in the megaliths,
the first monumental architecture built
between 6000 and 4000 years before
present. The construction techniques of
Caral pyramids were quite sophisticated,
being able even of resisting the frequent
earthquakes in the region. To do this, the
inner of pyramidal platforms was filled with
large bags containing stones (shicras), what
gave more structural resilience to quakes.
Diquís, ou Río Grande en lingua Teribe
Complexo de vales fluviais que anegará a
construción dunha gran presa hidroeléctrica
promovida polo ICE (Instituto Costarricense
de Electricidad), no sur do país para procurar
a autonomía enerxética de Costa Rica. A
presa producirá 630 megawatios de poten-
cia e cubrirá coas augas unha superficie de
6.800 hectáreas. A zona afectada ten un im-
portante patrimonio arqueolóxico e cultural,
e nela residen comunidades de varias etnias
orixinarias, particularmente Terruas, Borucas
e Teribes. O ICE acometeu un amplo estudo
antropolóxico e arqueolóxico na zona, como
parte dos traballos de avaliación do impacto
ambiental. Un obxectivo esencial destes foi
fomentar a interacción coas comunidades
afectadas polo proxecto e a participación
destas nos plans de mitigación do seu impac-
to. É un interesante exemplo, en situacións
extremas determinadas polas prioridades
políticas e económicas gobernamentais, de
co-participación das comunidades locais, non
exenta de tensións, xunto aos especialistas
en arqueoloxía e antropoloxía, na definición
e toma de decisións dun proxecto complexo.
Diquís, the “Great River” in Teribe
language
Photo by Felipe Criado Boado
System of river valleys to be flooded by the
construction of a huge hydroelectric dam
promoted by ICE (Instituto Costarricense de
Electricidad) in the south of the country to
ensure the energy independence of Costa
Rica. The dam will produce 630 megawatts
of power and will cover an area of 6800
hectares. The affected area keeps a relevant
archaeological and cultural heritage and is
home to several native ethnic communities,
particularly Terrua, Boruca and Teribe. ICE
undertook an extensive anthropological and
archaeological research in the area, as part of
the environmental impact assessment. A key
aim of these was to encourage interaction
with the communities affected by the project
and to engage their participation in the plans
to reduce its impacts. It is an interesting
example of promoting co-participation of local
communities with specialists in archaeology
and anthropology in the definition and
decision making of a complex project carried
out under extreme situations determined by
government policy and economic priorities
Esferas de Costa Rica
Posiblemente sexa este un dos monumentos
arqueolóxicos máis sorprendentes do mundo.
No sur de Costa Rica, durante a fase Chiriquí
(entre 1500 e 500 anos antes do presente),
labráronse centos de esferas de proporcións
diversas, desde o tamaño dun balón ata
dun diámetro de 3 metros. O seu índice de
esfericidade é practicamente perfecto, e
demostran unha pericia técnica moi elevada.
A súa función e significado, con todo, seguen
rodeados polo misterio. Ás veces marcan as
entradas aos poboados ou casas principais.
Outras veces agrúpanse en conxuntos rituais.
O descubrimento fortuíto da maior parte
delas non permite facer unha investigación
que poida interpretar o seu sentido desde o
coñecemento exhaustivo do seu contexto.
Esta esfera está depositada na Hacienda La
Victoria, na zona do Proxecto Hidroeléctrico
El Diquís, e ilustra o rico patrimonio arque-
olóxico afectado por esta presa.
Spheres of Costa Rica
Photo by Felipe Criado Boado
Probably, this is one of the most intriguing
archaeologicalmonuments in the world. In
Southern Costa Rica, during the Chiriqui
phase (between 1500 and 500 years before
present), hundreds of spheres of varying
sizes were carved from the size of a balloon
to a diameter of 3 meters. Their sphericity
index is almost perfect and demonstrates
the technical expertise of their builders.
Their function and meaning still remain
surrounded by mystery. Some of them
marked the entrances to villages or major
houses. Others are part of ritual assemblages.
The hazard discovery of most of them makes
difficult to interpret their meaning through
a full understanding of their archaeological
context. The sphere on the photo is placed
in the Hacienda La Victoria, in the area
of the Diquis Hydroelectric Project, and
illustrates the rich archaeological heritage
affected by this dam.
Chalanas
Fotografía de Camila Gianotti
O vaivén das chalanas, cando o sol de marzo está
no seu punto máis alto, anuncia que non é hora
de calar nin de levantar redes. É ese tempo inter-
medio no que os pescadores da comunidade de
La Barra descansan e se ocupan doutras faenas,
ata que as sombras longas do solpor chámanlles a
internarse na lagoa. Camaróns, caranguexos sirí e
piardas serán a pesca do día de moitos fogares de
Rocha (rexión oriental do Uruguai). A pesca tradi-
cional, un dos valores culturais da área protexida,
forma parte dos sinais de identidade da Laguna
de Rocha e, ao mesmo tempo, é un dos seus
principais usos produtivos. O aproveitamento da
costa mariña e do litoral lacunar é tamén parte da
historia da área. Lonxe da beira actual debúxase
unha antiga costa (paleocosta), de cando a lagoa
non era lagoa, que garda pegadas e vestixios mile-
narios de antigas poboacións costeiras. O vínculo
co espello de auga e a vida ao bordo da lagoa im-
pregnaron culturas que se sucederon no tempo.
Hoxe en día, a situación é tamén outra para a
comunidade de pescadores; como permanecer
alí onde moitos naceron, como manter vivas as
súas prácticas, como colaborar coa conservación
e a sustentabilidade dos recursos pesqueiros da
área, son algúns dos desafíos que enfronta a
comunidade de La Barra coa transformación do
seu espazo nun territorio protexido.
Networking for Multivocal Action

in Archaeology, Anthropology and
Environmental Sciences
Chalanas
Photo by Camila Gianotti
The sway of the chalanas (traditional boats), when
the March’s sun is at its peak, announces that it
is not time to setting and lifting the nets. Is this
intermediate time when the fishermen community
of La Barra rest and take care of other tasks until
the long shadows of sunset call them to get into
the lagoon. Shrimp, siri crab and mackerel will
be fishing day many households in Rocha (East
Uruguay). Traditional fishing, one of the cultural
values of the protected area is one of the hallmarks
of Laguna de Rocha and at the same time is one
of their main productive uses. The use of marine
coastal and lagoon shoreline is also part of the
history of the area. Far away from the actual shore,
a former paleoshore is drawn; it comes from when
the lagoon was no lagoon, which keeps tracks of
ancient relics and ancient coastal towns. The link to
the sheet of water and life permeated cultures that
occurred over time. Today, the situation is different
for the fishing community; how to stay right where
many were born, how to keep alive their practices,
how to support the conservation and sustainability
of fishery resources in the area are some of the
challenges facing the community of La Barra with
transforming their space into a protected territory.
Traballo en Rede para a Acción Multivocal
en Arqueoloxía, Antropoloxía e Ambiente
Naufraxio
Fotografía de Camila Gianotti
A lagoa non pode pensarse se non é en relación co mar
adxacente. O diálogo entre ambos ecosistemas prodúcese
principalmente a través dunha barra areosa que tempos
atrás se abría ou se pechaba a capricho, permitindo que a
bacía lacustre tivese máis ou menos sal, e máis ou menos
auga. Actualmente existe un protocolo de apertura artificial
baseado en múltiples criterios e consensos, que intenta dar
resposta inmediata a situacións extraordinarias ocasionadas
polo capricho da natureza e a súa negativa a romper a
efémera barra areosa. Pero esa relación constante amosa
outras caras; o mar embravecido embate contra a praia e é
motivo suficiente para que numerosos barcos, que buscaron
refuxio nas proximidades do Cabo de Santa María (actual-
mente o pobo La Paloma) sexan arrastrados para terminar
naufragando na rompente da barra. Precisamente a zona da
barra, onde conecta a lagoa co mar, é unha área complicada
para a navegación. Con frecuencia, tras días de tormenta,
aparecen na praia restos de naufraxios, dentro do territorio
mariño do área protexida.
A principios de abril do ano 2012 apareceu o casco dunha
embarcación en madeira, cunha boa parte da súa estrutura
ben conservada. Cadernas, cravos de bronce e o tipo de
armazón permitiron datar os restos no século XIX ou XX.
A presenza de restos de tellas con inscricións que anuncian
Pierre Sacoman – St. Henry, Marseille suxiren que se trataba
dun barco cun cargamento de tellas e cerámicas francesas.
Gardaparques, técnicos da área e arqueólogos apresúranse
a documentar, rexistrar os achados e suscitar solucións para
protexer, conservar e estudar os restos.
Networking for Multivocal Action
in Archaeology, Anthropology and
Environmental Sciences
Shipwreck
Photo by Camila Gianotti
The lagoon is unthinkable but is relative to the adjacent sea.
The dialogue between the two ecosystems occurs primarily
through a sandbar that time ago opened or closed capriciously
allowing the lake basin had more or less salt, more or less
water. Currently, there is an artificial opening protocol based
on multiple criteria and consensus that immediate attempts
to emergency situations caused by the whim of nature and
its refusal to break the ephemeral sandbar response. But this
constant ratio shows other faces; the raging sea assault on the
beach and is sufficient for many boats, who sought refuge in
the vicinity of Cabo Santa María (now village La Paloma) have
been dragged to finish sinking into the surf of “la barra” (the
Bar). It was there, near the bar, which connects the lagoon to
the sea, is a complicated area for navigation. Often, after days
of storm wrecks appear on the beach, in the sea area of the
protected area.
In early April in 2012, appeared the hull of a wooden boat with
a good part of its well-preserved structure. Frames, bronze nails
and frame rate allowed approximate chronology of the 19th or
20th century. The presence of traces of tiles with inscriptions
announcing Sacoman Pierre - St Henry, Marseille suggest that
it was a ship with a cargo of French tiles and ceramics. Ranger,
area technicians and archaeologists are racing to document,
record the findings and propose solutions to protect, conserve
and study the remains.
Edificio piramidal maior do centro
cerimonial de Caral
Fotografía de Christopher Kleihege
Vista aérea do conxunto piramidal de maior
tamaño da cidade de Caral. Considérase
que foi o principal edificio público da ci-
dade, debido á súa posición central, monu-
mentalidade e a asociación coa gran praza
circular afundida. Esta daba acceso ao edi-
ficio a través de escaleiras monumentais. A
pirámide estaba formada por plataformas es-
calonadas. Sobre elas había edificios e salóns
cerimoniais, templos e altares. En menos de
20 anos de traballo, o esforzo do equipo da
Zona Arqueológica Caral permitiu descubrir,
escavar, reconstruír e recuperar para o públi-
co ducias de edificios como este. O proxecto
outorgou especial atención á relación coas
comunidades locais, e para iso buscou me-
dios de incorporar a estas nos traballos. É un
obxectivo esencial que o desenvolvemento
turístico do área de Caral fomente o crece-
mento destas comunidades, dotándoas de
novas oportunidades e recursos para o seu
desenvolvemento sostíbel.
Main Pyramid of the Caral
ceremonial centre
Photo by Christopher Kleihege
Aerial vista of the largest pyramid of Caral
ceremonial centre. Because of its central
location, monumentality and association
with the large sunken circular plaza, it is
considered to have been the main public
building in the city. The latter gave access to
the building via monumental staircases. The
pyramid was formed by stepped platforms.
There were buildings and ceremonial halls,
temples and shrines above the platforms. In
less than 20 years of work, the efforts by
the “Caral area” team allowed discover,
excavate, reconstruct and open to the public
serveral buildings like this. The project has
given special attention to the relationship
with local communities, and has therefore
seek and open alternative ways to engage
them in the project. A major focus of
the Caral project is to promote tourism
development in the area and to increase the
living standards of these communities by
providing them with new opportunities and
resources for sustainable development.
Panorámica do centro ceremonial
da cidade de Caral en Perú
Fotografía de Christopher Kleihege
Hai 5000 anos, ao longo do val do Supe,
preto da costa peruana e a uns 100 km ao
norte de Lima, xurdiron grandes centros
cerimoniais con decenas de pirámides moi
complexas e de gran tamaño. Ao redor
delas aglomerábase a poboación rural e
as primeiras cidades. Os estudos realizados
polo equipo da Zona Arqueológica Caral,
dirixido pola profesora Ruth Shady durante
vinte anos, permitiron dar a coñecer a for-
mación e evolución desta sociedade que xa
se coñece como “a máis antiga civilización
das Américas”. En 2009 foi declarada Patri-
monio Mundial pola UNESCO en recoñece-
mento á súa importancia. O centro principal
é a cidade de Caral. Caral, e os outros
centros contemporáneos, sitúanse no punto
de contacto entre o deserto e o val fluvial,
única zona na que, cun bo manexo das es-
casas reservas de auga dispoñibles, pódese
practicar unha agricultura permanente.
General view of the ceremonial centre
of the old city of Caral, in Perú
Photo by Christopher Kleihege
5000 years ago, along the Valley of Supe,
near the Peruvian coast and about 100 km
north of Lima, large ceremonial centers
emerged with dozens of complex and large
pyramids. Around them the rural population
and the first cities were developed. Twenty
years of research carried out by the “Caral
area” team, led by Professor Ruth Shady,
have allowed discover the formation and
evolution of this society what is already
known as “the oldest civilization in the
Americas.” In 2009 it was declared aWorld
Heritage Site by UNESCO in recognition of
its importance. The main center is the “city”
of Caral. Caral and other contemporary
centres are at the point of contact between
the desert and the river valleys, the only
area where a good management of the
scarce water available facilitate to develope
permanent cultivation.
“A viaxes son os viaxeiros. O que vemos non é o que vemos, senón o que somos” (Pessoa).
Esteamos onde esteamos, levamos con nós o que somos. Pero tamén somos o que vemos.
A viaxe nos muda, combina nunha mesma circunstancia o estar, o ver e o ser.
Agora o Incipit aborda novos proxectos na Somalilandia e Arxentina.
E espalla colaboracións no Brasil, Colombia, Portugal e Holanda…
A viaxe continúa…
“Journeys are the travellers. What we see is not what we see but we are” (Pessoa).
Wherever we are, we bring with us what we are. But we also become what we see.
Travel makes us, it combines in the same circumstance being in, seeing at and being by.
Now Incipit begins new projects in Somaliland and Argentina.
Furthermore it widens its networks to Brasil, Colombia, Portugal and The Nederland.
Travel continues...

Anaina 4

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

Anaina 4

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Anaina 4

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

ARQUEOLOXÍA DENDE O INCIPIT ALÉN EUROPA

ARCHAEOLOGY FROM INCIPIT BEYOND EUROPE

A diversidade cultural é un reto para a investigación, tanto como para a convivencia

Anaina 4 Cristina Sánchez-Carretero; Instituto de Ciencias del Patrimonio; Consejo Superior de

Fortified and agrarian landscapes in the highland Andes

Fortified and agrarian landscapes

Fortified and agrarian landscapes

Fortified and agrarian landscapes

Fortified and agrarian landscapes

Fortified and agrarian landscapes

Fortified and agrarian landscapes

Fortified and agrarian landscapes

Fortified and agrarian landscapes

Fortified and agrarian landscapes

Fortified and agrarian landscapes

Fortified and agrarian landscapes

Fortified and agrarian landscapes

An archaeology of resistance in Ethiopia

From Bantu societies to the colonial state in Central Africa

From Bantu societies to the

From Bantu societies to the

From Bantu societies to the

From Bantu societies to the

From Bantu societies to the

From Bantu societies to the

From Bantu societies to the

From Bantu societies to the

From Bantu societies to the

From Bantu societies to the

From Bantu societies to the

From Bantu societies to the

Archaeology of a Sacred Mountain

Networking for Multivocal Action in Archaeology, Anthropology and Environmental Sciences

Networking for Multivocal Action

También podría gustarte