3° Ayllupi Yachasunchik - Pri - 2024

Ayllupi
yachasunchik 3
Quechua-Chanka
Texto de Comunicación del 3° Primaria - Quechua

Chanka
PERÚ Ministerio
de Educación
La ciudadana y el ciudadano
que queremos
Desarrolla procesos
Se reconoce como autónomos de aprendizaje.
persona valiosa y se Gestiona
identifica con su proyectos de
cultura en diferentes manera ética.
contextos.
Propicia la vida
Interpreta la en democracia
realidad y toma comprendiendo los
decisiones con procesos históricos
conocimientos y sociales.
matemáticos.
Indaga y comprende
el mundo natural y
Perfil de Se comunica en su
lengua materna,
egreso
en castellano como
artificial utilizando segunda lengua y
conocimientos en inglés como
científicos en diálogo lengua extranjera.
con saberes locales.
Aprovecha Comprende y
responsablemente aprecia la dimensión
las tecnologías. espiritual y religiosa.
Practica una vida

Aprecia manifestaciones activa y saludable.
artístico-culturales y crea
proyectos de arte.
Ayllupi yachasunchik
3
Texto de Comunicación del 3° Primaria - Quechua

Chanka
Perú Suyupi Yachaq Kamayuy
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq
Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiq Umalliq
Ñ aw inchana M ayt u 3 Q ue chua - C hanka

T e x t o d e C o m unicació n d e l 3 ° P r im ar ia - Q ue chua C hanka
©Perú Suyupi Yachaq Kamayuq

Comercio Ñampi 193 yupayniyuqpi, San Borja llaqtapi tarikun
Lima, Perú
Qayana: 615-5800
www.gob.pe/minedu
Primera edición, 2023

Tiraje: 10 891 ejemplares
Impreso en octubre 2023
R ur aq
Abilio Cisneros Miranda
M ayt u allichaypi yanapakuq

Alicia Jovita Cisneros Quispe
Q illq apa q illq aynin q aw aq

Roger Ricardo Gonzalo Segura
Allin, m ana allin kasq an q aw aq kuna

Fulgencio Fabián Lazón
Murillo Luis Alvaro Bermudo
Edwin Luciano Campos Cisneros.
D E I B nisq am ant a llapan llam kaypi yanapakuq ( D I G E I B I R A- D I E B )

Wilfredo Quispe Huayhua
M ayt u t upachiq
Jorge Luis Lozano Pezo
C hir uq
DEIB nisqapa siqichisqan siqikuna
Lucas Pinazo.
Allichasq a q aw apaq
Alicia Jovita Cisneros Quispe
I m pr e so e n:
P AC Í F I C O E D I T O R E S S . A. C .
Se terminó de imprimir en octubre 2023, en los talleres gráficos de Pacífico Editores S.A.C.,
sito en Jr. Castrovirreyna 224 - interior 1.er piso, Urb. Azcona, Breña, Lima - Perú
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N.° 2023-07711
Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente,
sin permiso expreso de los editores.
Impreso en el Perú/Printed in Peru
Riqsichikuynin
Ancha kuyasqay qari warmi yachakuq warmakuna:

Kay maytuqa qampaqmi, kaywan yanapakuspam
yachayniykita sumaqllataña kusi kusilla haypanki. Ancha
kuyakuywanmi yachachiqkuna huñunakuykuspayku
ruraykamuniku, chaymanhina yachachiqniykipa,
chaynallataq tayta mamaykipa, awiluykikunapa
yanapayninwan aswan sumaq yachanaykipaq.
Kachkantaqmi ruraykuna yachakuq masiykikunawan
yuyaymanakuykuspa yanapanakuykuspa
llamkanaykipaq.
Kay ñawinchana maytuqa llaqtaykipi yachaykunamanta,
chaynallataq ñawinpa willakuykunamanta
yachanaykipaqmi yanapasunki, hinallataq mama
simiykipi sumaqta tuqyachispa rimakuyta, allin
qillqakuytapas yachachisunkitaq, chaymantapas
aylluykikuna chaninchayta, Pacha Mamanchikta
kuyakuywan mana qachachaspa aswan waqaychayta
yachachisunkitaq. Hinallataqmi llaqtaykipi, yachay
wasiykipi, wasiykipipas runamasiykikunawan sumaq
kawsakuytapas yachachisunkitaqmi.
Kay ñawinchanapaq maytutaqqa masiykikunawanmi
huñunakuykuspa pukllakunkichik, takikunkichik,
llimpinkichikpas, chirunkichikpas, chaynallataq
yuyaymanankipas, imatapas tinkunachinkitaq,
chaykunata ruraspam llapallan hawa tupukunapi
atinakunata qispirichinki.
Ñuqaykumantaqa kay llamkana maytutaqa
sunquchakusunkipunim, aswanqa sumaqtam imatapas
yacharqunki. Kayqa masiykihinam, sumaqtam
waqaychanki.
¡Kuyakuywan llamkariy! Qampaq ancha kuyakuy kachun.

Kaqninkuna
1
Ruraykuna
Llaqtanchikpi llullu kawsayninchikkuna
Llaqtanchikpi llullu kawsaykunamanta yachasun

9
10
Ñawinchasun 11
Huk llaqtakunapa yachayninkuna 15
2
Ruraykuna
Kawsayninchikkuna huqariy
Kawsayninchik huqariymanta yachasun

17
18
Ñawinchasun 19
3
Ruraykuna
Llaqtanchikpi rayminkuna
Llaqtanchikpi raymikunamanta yachasun

25
26
Ñawinchasun 27
4
Ruraykuna
Uywanchikkunapa raymin
Uywapa raymiymanta yachasun

33
34
Ñawinchasun 35

5
Ruraykuna
LLaqtanchikpi wasi ruraykuna
Llaqtanchikpi wasi turaymanta yachasun

41
42
Ñawinchasun 43
6
Ruraykuna
Llaqtanchikpa rurayninkuna
Llaqtanchikpi awaykunamanta yachasun

49
50
Ñawinchasunchik 51
7
Ruraykuna
Llaqtanchikpi kawsaykuna tarpuy
Llaqtanchikpi kawsaykuna tarpukuymanta yachasun

57
58
Ñawinchasun 59
8
Ruraykuna
Yaku Mamanchik uyway
Yaku Mamanchik uywaymanta yachasun

65
66
Ñawinchasun 67

1
Ruraykuna
Llaqtanchikpi llullu
kawsayninchikkuna
Kay chiruta sumaqta qawaykuy, chaymanta qatiq

qillqasqata ñawinchaykuy, chaymanhina rimarinaykipaq.
Arí, kay pawqar waray, ayriway killakunapim tarpukusqanchik
kawsaykuna ña rikurimunña. Chaytam llapa pisquchakunapas
purun uywakunapas kusisqallaña takispanku willamuwanchik.
Hinaptinmi chakranchikkunata rispa, killata qawarispa,
Pacha Mamanchikman ayllukunamanpas mallichinchik.
Pisqukunamanta urukunamantapas sumaqta llullu
kawsayninchiktaqa waqaychanchik. Chaymi aswanqa
utqayman puqunqa, mikunapaq, rantikunapaqpas.
1 Llaqtanchikpi llullu kawsaykunamanta
yachasun
Chirukunata sumaqta qawaykuspayki yachakuq

1
masiykikunawan rimanakuychik. Qatiq tapukuykunawan
yanapakuykuspa:
a. Qawasqayki chirukunapi llapa runakuna ¿imatataq

rurachkanku?
ch. ¿Imakunawan yanapakuspataq llullu kawsaykunata pallanku?
h. ¿Pikunataq llullu kawsay pallaypi llamkanku?
Chirukuna qawasqaykimanhina qatiq tapukuykunata qillqana

2
maytuykipi kutichiy:
a. ¿Imatataq kay chirukunapi rurachkanku?

ch. Chirukuna qawasqaykimanhina, ¿imatataq chiqaptapuni
llullu kawsay pallaymanta niwaq?
h. ¿Llapa ayllukuna imakunatataq manaraq llullu kawsaykunata
pallachkaspa ruranku?
i. ¿Imaynatataq llullu kawsaykunata pallanku?
¿Imakunawantaq llaqtaykipi kawsaykunata pallanku? Chaytam

3
wasiykipi kaqkunata tapurikamunki, hinaspa qillqana
maytuykipi qillqaykamunki.
10
Ñawinchasun 2
1 Manaraq qillqasqata ñawinchachkaspa ruraykuna:
Chiruntaraq qawaykuy, chaynallataq qillqasqapa sutinta.
Chaymantaña qillqana maytuykipi tapukuykunataqa kutichinki.
Mama Martinamanta
a. ¿Yuyaymanasqaykimanhina, imamantaraq kay

qillqasqa nichkanman?
ch. ¿Imaraykutaq chaynata yuyaymananki? Kimsa

yuyaykunata qillqaykuy.
h. Chiru qawasqaykimanhina, ¿yuyaymanasqaykimanhina,

ima willakuytataq qillqasqapi tariwaq?
2 Masiykikunawan kay qatiq tapukuykunamanhina rimanakuy.
a. ¿Imatataq llullu kawsay pallaymanta yachanki?

ch. ¿Ñawpaqta llullku kawsaykuna pallaymanta
ñawincharqankichu?
11
3 Ñawinchasqanmanhina ruyaykuna:
Kunanqa, kay qatiq qillqasqata ñawinchaykuy.
Mama martinamantawan yutumanta
Achikyay qaspi qaspi pachallata

qatarirquspansi mama Martina
kusisqallaña llullu kawsaykuna
pallaq chakranta risqa. Chakranman
chayarquspansi, kuchun kuchun
chakranta qawamusqa.
Chaymantañas puqusqa kaq
chuqllukunata kiwllispan pallayta
qallarichkaptinsi, huk paya yutu papa suka ukumanta
pawarqusqa.
Hinaptinsi, mama Martinaqa
chuqllu pallasqanta saqiykuspan
yutupa pawasqan papa sukata
maskaykusqa. Chaysi chay
papapa yuran ukuchapi yutupa
runtun qucharayachkasqa.
Mama Martinaqa yutupa
runtuntas millqakurqun,
chaymantas pallasqan chuqlluta
qipipakuykuspan wasinman asi asillaña kutikusqa.
Yutuqa, mama Martina ripuqta
rikurquspansi runtun qawaq kutisqa.
Chaysi yutuqa manaña runtunta
tarisqachu. Hinaspansi, tuta punchaw
runtunmanta waqastin llakillawanña
purisqanpi wañurqusqa.
12
4 Ñawincharquspaña ruraykuna:
Qillqasqapa ukunpi tapukuykuna kutichinaykipaq tarinki,
hinaspa qillqana maytuykipi qillqaykunki.
a. ¿Imaynataq yutu?, ¿maykunapitaq tarichwan?

ch. ¿Imaynataq chay yutukunapa runtun?
Kaqninkuna:
Chaynata ninchik, llapa runapa,
uywakunapa, sachakunapa,
imapapas hawa rikchayninkunata.
Mana sasachakuspallam
pipatapas, imapatapas hawa
kaqnintaqa qawaykunchik.
a. ¿Hatunchu icha takasallachu? ch. ¿Ima rikchaqtaq runtun?

h. Llapa ayllukuna yutupa runtunta, ¿imakunapitaq mikunku?
5 Qillqana maytuykipi willakuqkunapa llikachasqanta ruraykuy,

hinaspa sapa taqapi nisqanmanhina huntapachiy.
1 Taqa Mama Martinapa llullu kawsaykuna pallaq
risqanmanta.
2 Taqa
3 Taqa
4 Taqa Yutu runtun maskasqanmanta, hinaspa mana
tarispan llakimanta wañukusqanmanta.
6 Tawa kuchu chakatasqapi huntachiyta tukurquspayki,

qatiqninta ñawinchaykuy:
Imamantam kasqanqa,
qillqasqapa ukunpi lliw
ima ninanmi, ¿chayta
yacharqankichu?
13
7 Kunanqa qillqasqa imamantam kasqanta musyapaykuy, kay
tapukuyta kutichispa:
¿Imamantaraq
kay qillqasqa Kay tapukuykuna kutichinaykipaqqa:
niwachkanchik? 1. Ñawpaq tawa kuchu chakatasqata
qawapaykuy.
2. Sapa taqapi ima nisqanta
ñawinchaykuy.
3. Pisi rimayllawan kutichiykuna
ninaykipaq kaqta maskaykuy.
Qillqaq: ¿Imapaqraq kay qillqasqata qillqamurqa?

8 Masiykichikwan rimanakuspa, tapukuykunata huñuntin
kutichiychik.
¿Qammanta, ñawinchasqayki
¿Imapaqtaq qillqasqapi
aswan allinchu kanman?
chiruta churamurqaku?
¿Imarayku?
9 Kunan yachapasqaykimanta yuyaymanaykuy.

Kay tapukuykunata ñawinchaykuy, hinaspa qillqana maytuykipi
kutichiy:
a. ¿Kay ruraykunata mana sasachakuspallachu qispichirqanki?
¿Imanasqa?
ch. ¿Ima sasachakuykunatataq tarirqanki? ¿Imaynatataq
allicharqanki utaq chuyancharqankipas?
Llaqtaykipi llullu kawsay pallayta

tiqsichaykuy. Chayta qillqana
mayutuykipi qillqaykunki.
14
Huk llaqtakunapa yachayninkuna
3
Yunkapi llullu kawsaykunamanta
Yunka llaqtakunapipas achkallañam
llulllu kawsaykunaqa rurun,
kay rurukunata, wayukunata
pallaspankum mikunku. Kanmi
llullu latanuskuna, llullu lakawiti
(mani), sacha inchi, yuka, pitus,
unkucha llullullanpi mikuna.
Lakawititaqa (manitaqa)
sacha inchitapas llullullata
allaspam timpuchinku hinaspa
mikunku, chaytam puspu ninku,
chaynallataqmi yukata, pitusta,
unkuchata llullullata allanku,
manachayqa sapiyarqunmi. Llullu
latanustapas yanurquspankum
mikunku.
Wakiqnin llullu kawsaykunataqa
yanurquspankum chakirqachispa
ñututa kutarqunku
waqaychanankupaq. Chaytaqa
aswan latanusmanta ruranku,
maraypipas mulinuwanpas
ñutuchata kutarquspankum,
apikunku, qatukunaman apaspapas
rantikamunku.
Latanusmanta kuta ruranapaqqa,

yanurquspam qaranta tillpana, hinaspam
rupaypi chakichina. Chakirquptinñam
kutana maraypipas utaq mulinupipas.
Chaytam apikunkupas, chupichakunkupas.
15
1 Qillqana maytuykipi kutichiy.
a. ¿Ima llullu kawsaykunataq yunka llaqtakunapi kasqa?
ch. ¿Imaynatataq llullu latanusmanta kutata ruranku?
h. ¿Imaynatataq llullu lakawitimanta mikuyta ruranku?
i. ¿Imamantataq aswanqa qillqasqapi nichkanman?
k. ¿Imapaqraq qillqaq kay qillqasqata qillqamurqa?
2 Yachakuq masiykikunawan rimanakuspa, kay tapukuykunata

qillqana maytuykipi qillqaspa kutichiy:
Allin runa kayqa piwanpas

maywanpas imallatapas
haywanakuykuymi, nispan
¿Imapaqtaq chiruta
Manuel nin.
qillqasqa ukupi
¿Allinmi niwaqchu Manuelpa churanku?
nisqanmanta, icha manachu?
¿Imanasqa?
¿Qammanta, ñawinchasqayki
allinchu icha manachu?
¿Imanasqa?
16
2
Ruraykuna
Kawsayninchikkuna
huqariy
c
qillqasqata ñawinchaykuy, chaymanhina rimarinaykipaq.
Kay killakunapim, llapa mikuyninchikkunata
ayllunchikkunawan huñunarikuspa, ayninakuspa, kusi kusilla
Pacha Mamanchikta, Apunchikkunata yupaychaykuspa,
huqarinchik. Chaypaqmi yuyaqninchikkuna kuyakuywan
imaynam mikunapaq, rantikunapaq muhupaq akllayta,
waqaychayta yachachiwanchik.
Kay kawsay huqariypiqa llapallan runakunam, qaripas

warmipas, machupas, payapas, warmakunapas, sipaskunapas,
maqtakunapas yanapanakuspa, llamkanku. Chaynallataqmi
wayratapas, qasatapas, yakutapas, rupaytapas, paratapas,
llapa uywakunata ima minkarikuspam, kawsayninchikkunata
huqarinchik.
17
1 Kawsayninchik huqariymanta yachasun
Chirukunata sumaqta qawaykuspayki yachakuq

1
masiykikunawan rimanakuy. Qatiq tapukuykunawan
yanapakuykuspa:
a. ¿Qawasqayki chirukunapi llapa runakuna imatataq

rurachkanku?
ch. ¿Imakunawan yanapakuspataq kawsaykunata huqarinku?
h. ¿Pikunataq kawsay huqariypi llamkanku?
Chirukuna qawasqaykimanhina, qatiq tapukuykunata qillqana

2
maytuykipi kutichiy:
a. ¿Imamantaraq kay chirukunapi nichkanman?
ch. ¿Imatataq chirukuna qawasqaykimanhina kawsay
huqariymanta chiqaptapuni niwaq?
h. ¿Imakunatataq llapa ayllukuna kawsayta manaraq
huaqarichkaspa chaynallataq kawsay huqariypi ruranku?
i. ¿Imakunatam runamasinchikkuna kawsay huqariypi
rurachkanku?
¿Imakunawantaq llaqtaykipi kawsaykunata huqarinku?
3
Chaytam wasiykipi kaqkunata tapukamunki, hinaspa qillqana
18
Ñawinchasun 2
Chiruntaraq qawaykuy, chaynallataq qillqasqapa sutinta
ñawinchaykuy. Chaymantaña qillqana maytuykipi
tapukuykunataqa kutichinki.
a. Yuyaymanasqaykimanhina, ¿imamantaraq kay qillqasqa

nichkanman?
ch. ¿Imaraykutaq chaynata yuyaymananki? Kimsa

yuyaykunata qillqaykuy.
h. Chiru qawasqaykimanhina yuyaymanaspayki, ¿ima

willakuytataq tariwaq?
a. ¿Imakunatataq kawsay huqariymanta yachankichik?

ch. ¿Ñawpaqta llullu kawsaymanta ñawincharqankichu?
3 ¿Imakunawantaq llaqtaykipi kawsaykunata huqarinku?

Chaytam wasiykipi kaqkunata tapukamunki, hinaspa qillqana
maytuykipi qillqaykamunki
19
Kunanqa qatiq qillqasqata ñawinchaykuy.
Tukuy richaq papamanta
Hatun tarpuy papaqa

urqupim wiñan. Michka
papañataqmi qichwapi
wiñan. Kay kawsayqa
chiripim allinta qispin. Yana
allpapitaqmi sumaqta rurun.
Papaqa tukuy niraqmi, kanmi:

pirwanita, kuchipa akan,
chaska, imilla, wayru, qumpis,
runtus, wira pasña, puka suytu,
llumchuy waqachi, ritipa sisan.
Kachkantaqmi wakinkunapas.
Tukuy niraq sayayniyuqmi,
ruyrukuna, paltakuna,
suytukuna. Ukunpas tukuy
rikchaqkunam; kantaqmi qillu,
puka, yana, kulli, yuraq, ima.
Papa tarpunapaqqa allin
allpatam maskana. Chaypim
ruminkunata, imapas
mana allin wiñaq millay
qurakunata wischuspa,
allichana. Chaymantataq
wasi uywakunapa akanwan
wanuchana, hinaspa pikuwan
utaq chakitakllawanpas
wachukunata ruraspa
chayman muhuspa
tarpuna. Chaymantam
wiñamuptin quraqhina,
sukachana, qutuna ima.
Puqurquptinñataqmi
minkanarikuspa allana.
20
Qillqasqapa ukunpi tapukuykunapa kutichiyninta tarinki,
a. ¿Maykunapitaq hatun tarpuy Kaqninkuna: chaynata ninchik,

papa, chaynallataq michka llapa runapa, uywakunapa,
papa wiñan? sachakunapa, imapapas hawa
rikchayninkunatam.
ch. ¿Ima niraq papakunataq Mana sasachakuspallam
qillqasqapa nisqanmanhina pipatapas, imatapas hawa
kaqnintaqa qawaykunchik.
kasqa?
h. ¿Papapa wiñanan
chakrakunata
imawantaq wanuchana?
6 Simipa ima nisqanta yachanapaqqa, qatiq willakuqkunapa
llikachasqanta qawaykuy, hinaspa ñawpaqninpi chaynallataq
qipampi kaq rimanata ñawinchaykuy.
Simipa ñawpaqninpi Mana riqsisqa simi Simipa qipanpi kaq

kaq
Hatun tarpuy papaqa Michka papañataqmi qichwapi
urqupim wiñan. wiñan...
hatun tarpuy ñawpaqnin tarpukuytam michka ninchik. Qichwapim
chay tarpukuyqa manam urqupichu.
Musuq simikunapa ima ninan

maskanapaqqa:
1. Munasqanchikmamnhina achka
kutita rimayta manachayqa
qillqasqatapas ñawinchana.
2. Qillqasqa ukupi yanapawaqninchik
simikunata siqiykuna.
7 Ñam kunanqa simikunapa ima nisqan tariyta yachankiña,

qillqana maytuykipi kutichiykunata qillqaykuy.
¿Ima ninantaq MILLAY? ¿Ima ninantaq RURUN?
21
kutichiy.
a. ¿Imapaqtaq papa tarpunapaq allin

allpata maskana? Chayta allin takyasqata
willakamuy.
ch. ¿Ima niwaqtaq achka rikchaq papa

tarpukuymanta? ¿Imanasqa?
h. ¿Ima willakuykunatataq papa tarpuymanta

yachanki? Willarikamuy.
9 Kunan yachapasqaykimanta yuyaymanaykuy.
a. ¿Kay ruraykunata mana sasachakuspallachu qispichirqanki?

¿Imanasqa?
Llaqtaykipi riqsisqayki
kawsay huqariymanta
willakuy. Chaynallataq
qillqana maytuykipi
qillqaykuy.
22
3
1 Huk llaqtakunapi kawsay huqariymanta yachanapaq
ñawinchasunchik.
San Martín suyupi arus huqariymanta

San Martín suyupim yaqa llapallan runamasinchikkuna
arusllata tarpukunku. Wakiqninqa asllata, taksa
chakrakunallapi. Hukkunañataqmi hatun hatun
chakrakunapi rantikunakupaq tarpunku. Ichaqa yaqa
chay killakunallapim llapallanku tarpukusqanku arusta
huqarinku/rutunku.
Wakiqninqa taksa chakrakunapi
aruskunataqa rutunallanwanmi
rutunku. Chaymantam huk paylapa
kasqanman apanku. Hinaspam
as asllamanta hapispa waqtanku,
wakiqninñataqmi pampapi rurun
wichinankama waqtankutaq,
chaymantañam wayrachinku. Ichaqa
chay arusqa qarantillanraqmi.
Chaytam huk raku kulluta uchkurquspanku arusta chayman
winaykuspa masuwan takanku qaran tillpakuanankama,
chaytam wayrachinku.
Chay hatun hatun chakrakunapi
tarpukuqkunaqa makinaryawanñam
kusichunku, manañam yanapakuq
runakunatapas munankuñachu. Chay
makinakunam rutun, aruspa qaranta
tillpan, hinaspanpas chay pachallapi
wayrachinraq. Chaymantaqa hatun
wayqakunamanña huntachimuchkan,
aruspa turuskuntapas hina
chakraman wischumuchkantaq. Chaynatam utqayllaman
hatun chakrakunapiqa arusta huqariykunku.
San Martín suyuqa, yunkapim

tarikun. Kay suyupiqa yaqa
llapallankum arusta tarpunku,
chaymi tarpukunku mikunankupaq,
rantikunankupaqpas.
23
2 Qillqana maytuykipi kutichiy.
a. ¿Ima sutiyuq suyupitaq arusta tarpunku?
ch. ¿Imaynatataq taksa chakrapi arus tarpuqkuna huqarinku?
h. ¿Imaynatataq hatun chakrakunapi arusta huqarinku?
i. ¿Imanasqataq chay hatun chakrakunapi arus huqariqkuna
manaña runakuna yanapananta munankuñachu?
k. ¿Imamantataq kay qillqasqapi aswanqa nichkanman?
l. Qammanta, ¿allinchu wakin runakuna taksalla chakrayuq
kaynin, wakiqñataq hatun chakrayuq kaynin?, ¿imanasqa?
3 Qillqan maytuykipi willakuqkunapa llikachasqanta ruraykuy,

hinaspa simikunapa ima ninan kasqanta qillqaykuy.
Simipa ñawpaqninpi Mana riqsisqa simi Simipa qipanpi kaq
kaq
… wakiqninñataqmi rurun … wichinankama
pampapi... waqtankutaq,
chaymantañam
wayrachinku.
Ruru, llapa kawsaykunapa, sachakunapa, qiwakunapapas wayunmi,
chaytam mikunchik.
¿Ima ninanmi suyu ¿Ima ninanmi ¿Ima ninanmi

simi? tarpuy simi? waqtay simi?
4 Yachakuq masiykikunawan rimanakuychik, hinaspa qillqana

maytuykipi huñuntin kutichiy.
¿Imapitaq mana
¿Qammanta allinchu
chaynallachu San Martinpi
icha manachu qillqasqa
kawsay huqariywan
ñawinchasqayki?, ¿imanasqa?
llaqtaykipi kawsay huqariy?
24
3
Ruraykuna
Llaqtanchikpa
rayminkuna

qillqasqata ñawinchaykuy, chaymanhina rimarinaykipaq:
Llaqtanchikkunapim tayta mamanchikkuna yaqa killan killan

raymichanku llapa yayanchikkunata. Chaynam kachkan:
karnawal pukllay, llaqtanchikpa rayminpi turu pukllay,
uywanchikkunapa raymin, Perú suyunchikpa raymin, tayta
Intipa raymin, musuq wata raymi, Pacha Mamapa, Yaku
Mamapa rayminkuna chaynallataq ayanchikunapa raymin.
Chaypim llapallan runakuna minkarinakuspa tusunku, aqata
upyanku, mikuykunata yanukuspa mikunku.
25
1 Llaqtanchikpi raymikunamanta
yachasun
Kay chirukunata sumaqta qawaykuspayki yachakuq

1
yanapakuykuspa:
a. ¿Imatataq chirukunapi kaq runakuna rurachkanku?

ch. ¿Imakunatataq tusunankupaq, takinankupaq
waqachichkanku?
h. ¿Pikunataq raymikunapi raymichanku?
Qillqana maytuykipi chirukuna qawasqaykimanhina, qatiq
2
tapukuykunata kutichiy.
a. Imamantataq chirukunapi aswan nichkanman?
ch. ¿Imatataq chirukunapa nisqanmanhina llaqtanchikpi

raymikunamanta niwaq? .
h. Llapa ayllukuna, ¿ima ruraykunatataq manaraq raymi

qallarichkaptin ruranku chaynallataq raymi ruray ukupi
ruranku?
i. ¿Chirukunapi, ima raymikunatataq qawachkanki?
Ima mikuykuna raymikunapi yanukusqankuta tapukamunki.

3
Chaytañataq qillqana maytuykipi qillqaykamunki.
26
Ñawinchasun 2
Chiruntaraq qawaykuy, sutintapas ñawinchaykuy.
Chaymantaña qillqana maytuykipi tapukuykunata kutichinki.
Rihu pikanti
a. Yuyaymanasqaykimanhina, ¿imamantaraq kay qillqasqa

kachkanman?
ch. Qammanta kay qillqasqapi ¿Ima umanchaykunataq

paskarikamunqa?.
h. ¿Imapitaq qillqasqapa sutin, chirunkunawan tinkunman?
i. ¿Imapaqraq kay qillqasqata qillqanmanku karqa?
• ¿Imakunatataq rihu pikantimanta yachankichik?

• ¿Ñawpaqta rihu pikantimanta ñawincharqankichu?
27
Qatiq qillqasqata ñawinchay, hinaspa qallariyninpi
umanchasqaykiwan tinkuchiy:
Llaqtanchikpa rayminpi rihu pikanti yanukunapaq
Yaykuqkuna:
• Qaranchasqa rihu
• Kuchi qara
• Kachi
• Ahus
• Siwuylla
• Piminta
• Kuminus
• Palillu
• Mantika
• Uchu
• Irwawuyna
Imayna rurana:
1. Qaranchasqa rihuta, kuchi qarapa wirantapas siqsirispam,
mayllananchik.
2. Mankapim achka niq yakupi qaranchasqa rihuta, kuchi qarayuqta
chayanankama timpuchina.
3. Ikasqa siwuyllata, kutasqa ahusniyuqta, mantikachapi tiqtichina,
asniqlla pimintayuqta, kuminusniyuqta.
4. Allinta qilluyanankama siwuylla, ahus tiqtiruptinñataq, huk
wisllacha huntata palilluta winaykuna, chaywan sumaq
tiqtiykunanpaq.
5. Yanusqa kuchi qaratam taksakamallata kuchunawan ikana.
6. Chay siwuylla, ahus, palilluyuq tiqtichisqanchikmanmi, ikasqa
kuchi qarata winaykuna.
7. Chay tiqtichisqanchik mankamanmi yanusqa rihuta winaykuna,
hinaspam kachita munasqanchikmanhina winaykunataq,
chaytam wisllawan sumaq tinkuykunankama qaywirina.
8. Chaytam aruschayuqta, ñutuman ikasqa irwawuynayuqta
matichapi qarakuna, kutasqa uchuchayuqta miski
mikuykunankupaq.
28
Qillqasqapa ukunpi tapukuykunapa kutichiyninta tariy, hinaspa
qillqana maytuykipi qillqaykunki.
a. ¿Imakunam rihu pikantiman yaykusqa?
ch. ¿Imaynatam rihu pikantita miski mikunankupaq qarakuna
kasqa?
h. ¿Ima ruraypitaq rihu pikantita yanukunku?
i. ¿Imapaqraq kay qillqasqata qillqamurqaku?
Qillqasqa ukupi willakuyta tariy, chaymanta

5
umanchayninkunata qillqana maytuykipi huntapaykuy:
¿Imaynatam qillqasqa qallaris- Qallariy umanchaykunata qillqay

qa?
¿Ima umanchaykunataq qati- Qatiqninpi umaychaykunata qill-
payninpi kachkan? qay.
¿Imaynatataq kay qillqasqa Tukupayninpi umanchaykunata
tukupachkan? qillqay.
6 Hanay willakuqkunapa llikachasqanmanhina willakuymanhina

kutichiy:
• ¿Imamantataqsi chay qillqasqa nichkanman?

• ¿Mayqintaq qillqasqapa chawpi yuyaynin kasqa?
• ¿Ima yachachikuywantaq qillqasqa tukuchkan?
Riqsichinapaq qillqasqaqa, ima

yachaypas imamanta kasqantam
willawanchik.
29
7 Qillqaq, ¿imapaqraq kay qillqasqata qillqamurqa?
Yachakuq masiykikunawan rimanakuychik, hinaspa huñuntin

kutichimuy.
¿Ima niwaqtaq llaqtanchikpa

rayminkunapi rihu pikanti
yanukuymanta?
¿Qammanta aswan allinchu

llaqtanchikpa rayminkunamanta
yachay? ¿Imarayku?
8 Kunan yachapasqaykimanta allin mana allin kasqanta

yuyaymanaykuy.
Ñawinchaykuy, hinaspa qillqana maytuykipi qatiq tapukuykunata

kutichimuy:
a. ¿Mana sasachakuspallachu, qillqasqapa chawpi yuyayninta
tarirqanki?
ch. ¿Ñawinchayta tukurquspayki mana sasachakuspallachu
rurayninkunata rurarqanki?, ¿imanasqa?
h. ¿Ima sasachakuykunataq karqa, ichaqa imaynatataq
allicharqankichik?
¿Ima mikuykunatataq aylluykikuna

raymikunapi yanukunku? Qillqanayki
maytupi qillqaykamunki.
30
3
Huk llaqtakunapi raymikunamanta yachanapaq
1
ñawinchasunchik.
Yunkapi San Juan raymi

Sapa watam, 24 inti raymi killapi, yunkapi
yachaq runakuna San Juanta raymichanku.
Kay raymimanqa achkallañam huk
suyukunamantapas runakuna rinku.
Chaypim llapa ima rikchaq, mikuykunata
yanukunku, tusunku ima ancha kusikuywan.
Yunkapi llapa ima rurasqankutapas
rantikunkutaq.
Hinallataq llapa wasipi wanis,
takachuta sisinayuqta, pataraskata,
yunka uywakunamanta, chaynallataq
challwakunamantapas, mikunankupaq,
rantikunankupaqpas yanukunku.
Chaynallataq,
mayuman rispanku
maqtakuna, sipaskuna,
warmakunapas,
machukunapas mayuman rispa yakupi
tuytumunku. Paykunapa iñiyninmanhinaqa,
chay tutas mayu yaku llapa runata
chuyanchan, hampin ima. Chaypitaqmi
ancha kusikuywan tukuy tuta upyaspa tusunku.
Chaymanta kutirqamuspankuñataq
llaqtapi huñunakuspanku llapallanku
yunka wawqi paninchikkunapa
pachanwan pachakuspa yunka
tusuykunata tusustin purinku. Raymi
tukunanpaqñataq huk llaqtakunamanta
riq urkistakunawan tukuy tuta
upyaspanku tusunku.
Chaynam kay San Juan raymi yunka
llaqtakunapi tukuykun.
31
2 Qillqana maytuykipi qatiq tapukuykunata kutichiy:
a. ¿Ima punchawtaq, ima killapitaq San Juan raymita yunka
runakuna raymichanku?
Ch. ¿Ima raymipaqtaq wanis, takachuta yanukuspanku
rantikunku?
h. ¿Imapaqtaq yunka runakuna San Juan raymipi mayuta rispa
tuytumunku?
i. ¿Imapitaq San Juan Raymi tukupan?
k. ¿Imamantataq kay willakuy kasqa?
3 Yachakuq masiykichikwan rimanakuspa, qillqanayki maytupi

tapukuykunata huñuntin kutichiy.
¿Imakunataq llaqtaykipi
raymikunawan yunka ¿Imakunatataq yunka
runakunapa rayminwan runakunapa San
hukhina kanman? Juan rayminmanta
Allinta hamutaykuspa yacharqunki?
willarikamuy.
¿Ima niwaqtaq yunka

runakunapa San Juan
rayminmanta?
32
4
Ruraykuna
Uywanchikkunapa
raymin
c
Watan watanmi anta sitwa killamanta, qapaq sitwa
killakama llapa ayllukuna ayninarikuspa minkanakuspa
wasi uywanchikkunata raymichanku. Kay uywanchikkunam
ima llamkayninchikpipas yanapawanchik, pachanchikkuna
ruranapaqpas millwanta quwanchik, mikunapaqpas
nakakunchiktaq, munaspaqa rantikunchikpas chaymanhina
imallapas rantipakamunapaq. Chayraykum llapallan ayllukuna
unaymantaraq allichakunku, llaqtatapas rantipakuq rinku.
Chay punchawnin chayarqamuptinqa, Apunchikkunamanmi
uywakuna sumaqlla waqaychaykunanpaq haywarikamunku,
chaynallataq huñunakuspanku yanukunku, aqakusqankuta
upyaspa, takistin llapa uywankuta raymichanku.
33
1 Uywapa raymiymanta yachasun

1
masiykikunawan rimanakuy, qatiq tapukuykunawan
yanapakuykuspa.

ch. ¿Imakunatataq Apuman haywakunankupaq apanku?
h. ¿Ima uywakunamantaq sintachikkanku?
Chirukuna qawasqaykimanhina, qillqana maytuykipi qatiq
2
tapukuykunata kutichiy:
a. ¿Ñawpaqta imatam rurasqaku, chaymanta qipanman,
imakunatam rurasqaku?
ch. ¿Imakunatataq uywakuna rayminankupaq ruranku?
h. ¿Maypitaq uywakunata raymichanku?
Ima hukniraq yachaykunatataq aylluykikuna uywakunapa

3
rayminpi, ruranku chaymanta tapukamunki. Chaytam qillqa
34
Ñawinchasun 2
Kay qatiq qillqasqata qawaykuy, hinaspa qillqanayki maytupi
Uywakunapa raymin
Ñawpaqta, qatuta rispa mikuyta, upyanata,

Chaymanta, yachaqta maskamunku, ayllukunata
MANARAQ UYWAKUNATA
waytata, sintakunata, ruruta, wilakunata,
minkakamunku, aqakunku, uywatapas nakanku,
RAYMICHACHKASPA
tantakunata, kukata hukkunatapas
quchata rispa tuturata, quri wayllata pallamunku.
rantipakamunku.
Chaymantañataq, uywakunapa
Qallaykunku, huknin tutamantaraq, misata punchawninpipuni, siquy patachita
mastanku waytakunawan tuturawan, mikuykuspanku, akuykunku. Yachaq misata
kukawan wilakunankupaq, uywakunata mastan, Apukunaman saminchakun; uywakunata
¿QILLQASQA?
UYWAKUNA RAYMIYPI
qumpunku, Apukunaman haywakamunku, sintachinku, siñalanku, wallqachinku.

tinyata waqtaspa takinku, chaynallataq Warmakunaman suñanku. Tinyata waqtaspa,
upyaspa, kukata akuspa tiyanku. qiwaylluta pukuspa, aqata upyaspa, takinkuraq
tusunkuraq.
Lliwta tukurquspaqa, llapa uywakunapa chupan kuchusqankuta, ñawpa sintakunata, misa

mastasqankuta huñuspa, Pachamaman pampamunku. Tukupayninpi, pukllanku, aqata upyaspa, takispa,
UYWA RAYMIYTA
TUKURQUSPA
tusunku. Chaynam tukun kay hatun uywa raymi sapa ayllupi.
a. ¿Ima qillqasqatataq ñawinchasaq?, ¿imaynatataq

musyarqusqani?
ch. ¿Imapaqraq kay qillqasqa kanman?
h. ¿Kayhina qillqasqakunata qawarqankichikchu? ¿Maypi?
2 Kay qatiq tapukuykunamanhina yachakuq masiykikunawan

rimanakuy.
• ¿Imapaqtaq kay qillqasqata ñawichasunchik?
• ¿Ñawpaqta uywakuna raymichaymanta
ñawincharqankichikchu? Willarikamuychik.
35
Qatiq qillqasqata ñawinchay, chaymanhina qallarispa
hamutasqaykiwan tinkuchiy.
Uywakunapa raymin
Ñawpaqta, qatuta rispa

Chaymanta, yachaqta maskamunku,
mikuyta, upyanata, waytata,
ayllukunata minkakamunku, aqakunku,
MANARAQ UYWAKUNATA
sintakunata, ruruta, wilakunata,

uywatapas nakanku, quchata rispa
RAYMICHACHKASPA
tantakunata, kukata hukkunatapas

tuturata, quri wayllata pallamunku.
rantipakamunku.
Chaymantañataq, uywakunapa
Qallaykunku, huknin
punchawninpipuni, siquy patachita
tutamantaraq, misata mastanku
mikuykuspanku, akuykunku. Yachaq
waytakunawan tuturawan, kukawan
misata mastan, Apukunaman
wilakunankupaq, uywakunata
UYWAKUNA RAYMIYPI
saminchakun; uywakunata sintachinku,

qumpunku, Apukunaman
siñalanku, wallqachinku. Warmakunaman
haywakamunku, tinyata waqtaspa
suñanku. Tinyata waqtaspa, qiwaylluta
takinku, chaynallataq upyaspa,
pukuspa, aqata upyaspa, takinkuraq
kukata akuspa tiyanku.
tusunkuraq.
Lliwta tukurquspaqa, llapa uywakunapa chupan kuchusqankuta, ñawpa sintakunata,

misa mastasqankuta huñuspa, Pachamaman pampamunku. Tukupayninpi, pukllanku,
UYWA RAYMIYTA
aqata upyaspa, takispa, tusunku. Chaynam tukun kay hatun uywa raymi sapa ayllupi.
TUKURQUSPA
36
Qillqasqapa ukunpi tapukuykunapa kutichiyninta maskaykuy,
hinaspayki qillqana maytuykipi qillqaykuy.
a. ¿Ima willakuytataq kay qillqasqapi nichkanman?
ch. ¿Imaraykutaq kay qillqasqapa sutin: “UYWAKUNAPA
RAYMIN”?
h. Qillqasqapa nisqanmanhina, ¿Imakunatataq qatuman rispa,
rantipakamunku?
i. Qillqasqapa nisqanmanhina, ¿imakunatataq uywa raymi
punchaw ruranku?
Qillqana maytuykipi willakuqkunapa llikachasqanta ruraykuy,
5
chaymanhina ruraykunata patachay, chaynallataq willakuyta
huntapachiy.
Manaraq uywakunata Ñawpaqta, Qatuta rispa mikuyta, upyanata,

raymichachkaspa waytata, sintakunata, ruruta, wilakunata,
tantakunata, kukata hukkunatapas ranti-
pakamunku.
Chaymanta,…
Uywakuna raymiypi Qallaykunku,..
Chaymantañataq,…
Uywa raymiyta tukur- Lliwta tukurquspaqa,…
quspanku Tukupayninpi,…
Qillqaq, ¿imapaqraq kay qillqasqata qillqamurqa?
Chay puririchiqkuna:
ÑAWPAQTA, CHAYMANTA,
Riqsichikuq qillqasqakunaqa,
CHAYMANTAÑATAQ,
qayllasninpim imamantapas
TUKUPAYNINPI, niqkunam
willakuykunata willawanchik.
imaynam qayllas ruraykuna
tarinapaq yanapawanchik.
37
Masiykichikwan rimanakuspa, huñuntin tapukuykunata
6
kutichiy.
¿Imapaqtaq kay qillqasqa

yanapawachwan utaq allin kanman?
¿Imapaqtaq kay qayllasman

patachakuy yanapawachwan?
¿Imarayku?
¿Imanasqataq ima ruraypipas

qayllasninpi qatipay aswan allin
kanman?
7 Kunanñataq yachasqaykimanta yuyaymanaykuy.
a. ¿Ñawinchayta tukurquspa mana sasachakuspallachu

ruraykunata qispichirqanki?, ¿imatataq sumaq qispichiyta
munawaq?
ch. ¿Ima ruraykunataq qillqasqa allin umanchanaykipaq
yanapasurqanki? ¿Imaynatataq mana atipasqaykikunata aswan
allinta rurawaq?
Kunanqa imaynam tayta mamaykipa

paqarimusqan raymichakuymanta
tiqsichaykamunki, chayta qillqana
maytuykipi qillqamunki.
38
3
Cerro de Pascopi uywakuna raymichay
Cerro de Pasco suyupiqa 25 anta sitwa

killapim uywankuta raymichanku. Kay
suyupiqa uywayuq ayllum huk aylluta
kumpaqrinpaq yaqa suqta killaraq
uywa raymipaq kachkaptin, sirwisata,
wawa tantata, winuyuqta apaspanku
maskakamunku. Chaynallataq aswan
achkanpi imatapas rantipakunku,
achka qullqipaq urkistakunatam
minkakamunku, sirwisatapas achkanpim rantimunku.
Apu Wayllaymanmi huk simanataraq haywakuyninkuta
achkanpi karukunapi kumpaqrinpiwan apanku.
Raymichakuy punchawqa kumpaqrin urqistayuq, achka
sirwisayuq minkakusqan runakunapiwan chayanku. Hinaspa
misata mastaspa, samarinku. Uywa raymichakuq ayllupas
sirwisawan, mikuykunawan, urkistawan ima suyanku.
Chaymantañam qallaykunku uywakuna chalamuyta, hinaspam
paykunaqa rupachkaq silluwan wakakunata kawallukunata
markanku. Uwihakunataqa siñalanku, chupantapas kuchunku.
Manam ichaqa llumpaytaqa sintachinkuchu. Kay siñalakuypim
sirwisata upyanku, urkistakunapas atipanakuqhinam takikunata
waqachimunku, llapa runakunapas atipanakuqhinam
tusunkupas, upyankupas.
Tukupaypiñataq llapallanku mikuykuspanku, chay
chupa kuchusqankuta, sintakuna hurqusqankuta, misa
mastasqankutawan Pacha Mamaman pampamunku.
Chaymantaqa tukuy tuta upyaspanku tusukunku.
2 Qillqanayki maytuykipi kay qatiq tapukuykunata kutichiy.
a. ¿Ima killapim Cerro de Paso suyupi uywankuta raymichanku?

ch. ¿Uywa raymichakuq ayllu imakunata apaspam kumpaqrita
maskamun?
39
3 Qillqana maytuykipi willakuqkunapa llikachasqanta ruray,
hinaspa imam sapa taqapi nisqanta huntapay.
1 Taqa Kay taqapi nichkan ima killapim uywanku raymi-

chakusqankumanta, rantipakusqankumanta, chaynalla-
taq kumpaqri maskasqankumanta.
2 Taqa
3 Taqa
4 Taqa
5 Taqa

tapukuykunata huñuntin kutichiychik.
¿Chay hinallachu
¿Qammanta allinchu
llaqtaykipi uywa
huk llaqtakunapi uywa
raymiwan, Cerro de
raymimanta riqsiy?
Pasco uywa raymi
¿Imarayku?
rurasqanku?
¿Qammanta allinchu kanman

hinallaraq uywanchikkuna
raymichay?, ¿imanasqa?
40
5
Ruraykuna
LLaqtanchikpi wasi
ruraykuna
c
qillqasqata ñawinchaykuy, chaymanhina rimarinaykipaq
Llaqtanchikkunapi mikuy huqariyta tukuykuspam, wakin

rurayninchikkunaman yaykunchik, chaykunam kanman: wasi
ruray, yantakuy, qichwa riy, wikuñakuna chakuy, millwa rutuy,
yaku mama tarpuy, uywakunapa kanchan pirqapay, chakakuna
allichay, papa michkakuy, hukkunapas ruraykunaqa kachkanya,
chaymi tayta mamanchiqqa mana samaykunkuchu.
Aswanqa llapa runamasinchikkunam kay killakunapiqa
wasinkuta rurallanku, wakiqninqa wasipa qatantam musuqmanta
qatankutaq, kaypim ayninakuspa, minkarinakuspa ancha
kusikuyllawanña, tususpa, harawispa sumaq quñi wasikunata
qispichinku.
41
1 Llaqtanchikpi wasi turaymanta
yachasun

1
masiykikunawan rimanakuychik. Qatiq tapukuykunawan
yanapakuykuspa:

ch. ¿Imakunawantaq wasita ruranku?
h. ¿Pikunataq wasi ruraypi yanapakunku?
Qillqana maytuykipi chirukunamanhina, qatiq tapukuykunata

2
kutichiy:
a. ¿Imatataq chirukunapi aswan nichkanman?
ch. ¿Chirukuna qawasqanchikmanhina, maypitaq wasikunata

rurachkanku?
h. ¿Llapa runakuna, ima ruraykunatataq manaraq wasita

rurachkaspanku ruranku, chaynallataq wasi qispiy tukurquptin
ruranku?
i. ¿Imananmantaq mana llapa runa wasinkuta rurakuptinku?
Tapukamunki, ¿Imakunatataq llaqtaykipi wasi ruranankupaq

3
ruranku? Chaytañataq qillqana maytuykipi qillqaykamunki.
42
Ñawinchasunchik 2
Mama Katapa musquyninmanta
Quñani llaqtapi Katalina payacha wawankuna qayllas Limata
ripukusqankurayku sapallan yachasqa. Wasichanpa ichu qatanpas qalaychas
ismusqaña kasqa, chaysi llunpaychata para sutukuq wasin ukuman.
Chayna kachkaptinsi sumaq pachasqa runa
kawallupi sillasqa wasinman samapakusqa.
Hinaspas nisqa: Imay sunqu payachalla kayhinapi yachanki, nispa, hakuchik
llaqtayta chaypi sumaq wasiy kachkan, nispa. Kusisqallañas payachaqa uyarin
tukuy ima nisqanta.
Chaysi kawallumpi sillaykachispa pusakusqa, allinta
puriruspankus achikyaqtaña samaykunku, chaypis runaqa ñawinykita qinchikuy
nispan nisqa, Payachaqa qinchikuykusqas, chaymanta ñawinta kichaykuptinqa
sumaq wasi ukupi runaqa rikurirqachisqa. Mamakuchaqa kusisqallañas llapa imata
mikuyta qallaykusqa. Ichaqa allinta qawaykuptinqa supaypa wasinpis kachkasqa.
Mikusqampas runapa makinkunas kasqa.
Hinaptin mamakuchaqa rikcharirquspa qawaykachakusqa, ichaqa hina wasillanpitaqsi kachkasqa.
a. ¿Qawasqaykimanhina, imamantataq kay qillqasqa nichkanman?

ch. ¿Imaynanpitaq chayna kasqanta ninki? Iskay yuyayta qillqaykuy.
h. Chirukunamanhina, ¿ima willakuytataq tarichwan?
2 Kay qatiq tapukuykunamanhina yachakuq masiykikunawan

rimanakuychik.
a. ¿Imamantataq ñawinchasqayki qillqasqa kasqa?

ch. ¿Ima kaqninkunatataq aswanqa yachayta munawaq?
43
Kunanñataq, qatiq qillqasqata ñawinchay.
Mama Katapa musquyninmanta
Quñani llaqtapi Katalina payacha wawankuna
qayllas Limata ripukusqankurayku sapallan
yachasqa. Wasichanpa ichu qatanpas qalaychas
ismusqaña kasqa, chaysi llunpaychata para
sutukuq wasin ukuman.
Chayna kachkaptinsi sumaq
pachasqa runa kawallupi sillasqa wasinman
samapakusqa. Hinaspas nisqa: Imay sunqu
payachalla kayhinapi yachanki, nispa, hakuchik
llaqtayta chaypi sumaq wasiy kachkan, nispa.
Kusisqallañas payachaqa uyarin tukuy ima
nisqanta.
Chaysi kawallumpi sillaykachispa pusakusqa,
allinta puriruspankus achikyaqtaña
samaykunku, chaypis runaqa ñawinykita
qimchikuy nispan nisqa, Payachaqa
qinchikuykusqas, chaymanta ñawinta
kichaykuptinqa sumaq wasi ukupi runaqa rikurirqachisqa.
Mamakuchaqa kusisqallañas llapa imata mikuyta qallaykusqa.
Ichaqa allinta qawaykuptinqa supaypa wasinpis kachkasqa.
Mikusqampas runapa makinkunas kasqa.
Hinaptin mamakuchaqa rikcharirquspa qawaykachakusqa, ichaqa
hina wasillanpitaqsi kachkasqa.
Qillqasqapa willakusqanmanhina imarayku hatarimusqanta
chaynallataq imaynas kasqanta musyapay. Chayta qillqanayki
maytupi qillqaykuy.
Imarayku kasqanqa imamanta

hatarimusqanta niwanchik,
chaynallataq, chaymanhina
imayna kasqanñataq imaynas
churakusqanta niwanchik.
44
¿Imananmantaq mana
wasinchikkunapa qatanta musuq
ichuwan qataptinchik?

hinaspa imaraykum hatarimusqanta utaq chaymanhina
imayna kasqanta tinkusqanmanhina huntapaykuy.
Imamantam hatarimusqan Chaymanhina rurakusqan

Wasipa qatan ismurquptin
Payachakuna sapallanku wasinkupi
yachallanku.
Allinta qawaykuptinqa
Musqukunchik imatapas
6 Kunanñataq kay tapukuykunata kutichistin qillqasqa aswan

allin kasqanmanta rimarimunki.
¿Imaraykutaqsi • Kay tapukuy kutichinaykipaqqa

wasipa qatan aswan ñawpaqtam:
musuqmanta • Ñawpaq willakuyninta
qatana kanman? qawaykunayki.
• Imamantam hatarimusqantawan
chaymanhina rurakusqanta
tinkipanayki.
• Aswan allin kaq willakuyninta
tarinayki.
¿Imatataq kay qillqasqa nichkanman?
45
kutichiy.
¿Imapaqtaq kay willakuypi

chirukunata churarqaku?
¿Imapaqtaq willakuykuna ñawinchay

aswan allin kanman?
8 Kunanñataq yuyaymanaykuy kaypi yacharisqaykimanta.
Qillqana maytuykipi ñawinchasqaykimanhina tapukuykunata

kutichiy:
a. ¿Qillqasqa ñawinchayta tukuykuspa ruraykuna rurasqaykita
patachaspa yupachayta atiwaqchu?
ch. ¿Imakunapitaq anchata sasachakurqanki?
h. ¿Chay sasachakusqayki allichanaykipaq iskay ruraykuna
rurasqaykita niykamuwaqchu?
Wasi ruraypi ñawpaq

willakuymanta rimariy.
Chayta qillqana maytuykipi
qillqaykamunki.
46
3
1 Huk llaqtakunapi wasi qispiymanta yachanapaq
ñawinchasunchik
Hatun llaqtakunapi wasi ruray

Hatun llaqtakunapiqa wasinkuta ima killapipas qullqinkupa
kasqanmanhinam ruranku, paykunaqa llapa imatapas
rantispallankum churanku, chaynallataqmi wasi ruraqtapas
yanapaqninkunatapas qullqillapaqtaq minkakamunku.
Kallikunapim allpata rantinku utaq
taytamamankupa qusqanpas kantaqyá,
chaypim inhiniruwan qawachispa
planuta rurachinku, chaymantañam
wasi ruraqta maskanku. Wasi ruraqpas
yanapaqninkunata maskantaq. Hinallataq
wasichakuq simintuta, laqrillukunata,
wirukunata, alamrikunata, ñutusqa rumita,
mayu aquta rantipakamun, chaynallataq
palakunata, karitillata, pikukunatapas
rantimuntaq.
Planupa nisqanmanhina wirukunata sayachispa, simintuta
aquwan yakuyuqta chapuspanku laqrilluwan pirqanku. Pirqayta
tukurquspankuñataqmi hatanankupaqqa kaspikunawan tablata
markatahina ruranku, chaypa hawanmanñam hatun palta laqrilluta
churanku, hinaspataqmi alamriwan wirukunata wataspa laqrillupa
hawanpi awanku. Chayta tukurquspankuñam, wasichakuqwan
ima punchawmi wasi hatay kanampaq rimanakunku.
Chay punchawpaqqa achka runakunatam minkakamunku,
wasichakuqpas kumpaqrinta maskamun, mikuy yanuchinanpaq
rantipakamun, aqata timpuchimun,
sirwisatapas rantimuntaq.
Akuykuspankum, simintuwan
aquwan yakuyuqta chapuspa
hatanku, aqata, sirwisatapas upyaspa.
Tukuchkaptinkuñam kumpaqri
urkistata pusamuspan rusta wasi
hatasqankupi sayachin, hinaspam
miski suqunakunatapas llapa runa
huqarikunanpaq wischumunku.
Chaymantañam llapanku mikunku puka
pukatita arusniyuqta, hinaspa upyaspanku
kusikuyllawanña achikyanankama tusunku.
47
2 Qillqana maytuykipi kutichiy:
a. Yachakuq masiykiwan huñunakuy, hinaspa qatiq tapukuykunata

qillqana maytuykipi kutichiy.
¿Imanasqataq hatun llaqtakunapiqa wasi ruraypi qullqillapaq

llapa runakuna yanapakunku?
¿Imasqataq hatun llaqtakunapiqa wasita wirukunawan

laqrilluwan , simintuwan ruranku?
ch. Qillqana maytuykipi imamantam hatarimusqanta chaymanhina

rurakusqanta qillqay.
Hatun llaqtakunapiqa, qullqisapa runakunam ……………….

b
………………………………………………………………………….
Hatun llaqtakunapiqa inhinirukunam planuta ruranku

chaymanhinam ……………………………………………………..
Kumpaqrikunam urkistata pusamunku chaymi llapa runakuna

………………………………………………………
Yachakuq masiykikunawan
imaraykum aswan kay
ñawinchasqanchik allin
kasqanta rimarinakuy.
48
6
Ruraykuna
Llaqtanchikpa
rurayninkuna
c
Llaqtanchikkunapiqa tayta mamanchikkunam
uywakunapa millwanmanta suma sumaq
pachakunata awakunku. Aswanqa chay ruraytam
llapa kawsaykuna huqariyta tukurquspankuña
qallarinku. Chaypaqmi uywakunapa millwanta
rutuspanku taqsanku, chaymanta tisaspankutaq
puchkanku, kawpunku ima, hinaspa kawachaspanku
tukuy rikchaqman tiñinku, chaymantam sapa rikchaq
qaytukunata kururanku, chaywan allwispa away
qallaykunankupaq. Chaynam sumaq llikllakunata,
punchukunata, qatanakunata, tukuy imatapas
awallanku.
49
1 Llaqtanchikpi awaykunamanta
yachasun

1
yanapakuykuspa:

ch. ¿Ima ruranakunawantaq awachkanku?
h. ¿Maykunapitaq awachkanku?
Chirukuna qawasqaykimanhina qillqanayki maytupi, qatiq
2
a. ¿Llaqtaykipi, ima ruraykunamantaq kay chirukunapi kaqta

tinkuchiwaq?
Ch. ¿Kimsa kaq chirupi kaqmanhina, imatataq awakuymanta
niwaq?
h. ¿Chirukunamanhina, qayllas patachasqachu chay ruraykuna
kachkanman?
i. ¿Pikunataq awanku?, ¿imaynatataq awanku?
Tayta mamaykiwan yanapachikuspayki maskamunki,

3
maykunapis llaqtaykipi sumaqta awanku. Chayta qillqana
50
Ñawinchasun 2
Chiruntaraq imayna sayayniyuq kasqanta qawaykuy.
a. ¿Yuyaymanasqaykimanhina, imamantaraq kay qillqasqa

nichkanman?
ch. ¿Imaraykutaq chaynata yuyaymananki? Kimsa yuyaykunata
qillqaykuy.
h. Chiru qawasqaykimanhina, ¿ima willakuytataq
yuyaymanasqaykimanhina qillqasqapi tarinki?
2 Masiykikunawan kay qatiq tapukuykunamanhina

rimanakuychik:
a. ¿Ima rikchaq qillqasqataq kanman?

ch. ¿Ñawpaqta llaqtanchikpi awaymanta ñawincharqankichu, icha
qillqarqankichu?
51
Kunanqa, qatiq willakuq rapi qillqasqata ñawinchay.
52
Qatiq tapukuykunata kutichiy
a. ¿Kay qillqasqa pikunaman apachinapaqtaq kanman?
ch. ¿Imapaqtaq kay rapipi willakuyta qillqamurqaku?
h. ¿Qillqasqa chaskiqkuna imaninqakutaq kay qillqasqata
chaskispanku?
5 Tapukuykunata ñawinchay, hinallataq musuqmanta qillqasqata

ñawinchay. Chaymanta kutichiykunata qillqana maytuykipi
qillqay.
¿Imatataq kay willakuq rapipi willakamuchkanman?
¿Imapaqtaq awayta yachachwan?
¿Awayninchikkunamanta ima niwaqtaq? ¿Allinchu icha

manachu? ¿Imarayku?
6 Kunanñataq qillqasqapa haypayninta allinta takyachispa

rimarimuy. Kay qatiq tapukuyta kutichikuspa.
¿Imatataqsi
kay willakuy Ñam ima rikchaq qillqasqa kasqanta
riqsichiwachkanchik? yacharqunkiña. RIQSICHIKUQ qillqasqa
kaptinqa, kay rikchaq qillqasqakunapa
haypayninqa: ima yachaykunapas
willakuymi, riqsichikuymi.
Yuyarinki, qillqasqakunapa haypayninqa, ima rikchay

qillqasqamanhinam, manam wakiqninwan hinallachu.
53
7 Masiykichikwan rimanakuspa, qatiq tapukuykunata qillqana
maytuykichikpi kutichiy.
a. ¿Ima haypayta munaspataq willakuq rapita ñawinchanchik?

ch. ¿Imamantataq willakuq rapi willawanchik?
h. ¿Aswan allinchu kanman warmakunaman away yachachiy?,
¿imarayku?
8 Kunan yuyaymanaykuy kaypi yacharisqaykimanta.
Ñawinchaykuy, hinaspa qillqana maytuykipi kay tapukuykunata

kutichiy:
a. ¿Imatataq kay qillqasqa hamutanaykipaq rurarqanki?
ch. ¿Imakunataq qillqasqapa haypaynin tarinaykipaq
yanapasurqanki?
h. ¿Imaynatataq hamuq yachaykuna yachanaykipaq atipawaq?
Ñawpaq sumaqllaña
awasqanku masiykikunaman,
aylluykikunamanpas
willanaykipaq qillqana
maytuykipi qillqaykuy.
54
3
1 Shipibokunapa awakuyninmanta yachanapaq ñawinchasunchik
Yunka Shipibo konibokunapa awayninku
Chiraw pachapipas, hinallataq puquy

pachapipas Shipibokunaqa awankum,
ichaqa manam awankuchu para
chayamuptinqa. Kay llaqtakunapiqa
warmikunallam awanku, paykuman
mamankuta qawaspanku awayta
yachanku. Kay awanankupaqqa hatun
sacha ukuta yaykuspankum kaqkunata
pallamuspa apamunku, chaykunawanmi
kuyayllapaq tukuy rikchaq awaykunata
qispichinku.
Ñawpaqtaqa llapallan ayllukunam
huñunakunku, chaypim ima pachakunas
wawankupaq awanankuta rimanakunku,
chaymanhina llapa warmikuna
awanankupaq. Chaymanta tukuy
rikchaq utkumanta qaytunku kasqan
mana kasqantapas qawarillankutaq,
chaymanhina huntachinankupaq.
Qarikunapa kushman awayta
qallaykunku, chaymantañam warmikunapa aytikunanta awanku.
Chay awayninkupim warmikunapaqqa qinqu qinquta siqinku,
qarikunapaqñataqmi kinrayninman hanayninman suni riq siqillata
awanku. Awayta tukurquspankuñataqmi, llinki mituwan sumaq
qawakunanpaq chapurqunku, chaymantañam taqsaspanku
waytankunata siranku.
Awasqankuta allinta qawaykuptinchiqqa,
chaypin, Yaku Mamamanta,
mayukunamanta, sachakunamantapas
Shipibokunapa yachayninkuna kachkan.
Chaynatam pachankuta, hukkunatapas
Shipibo wawqipaninchikkuna awallanku.
55
¿Pikunapaqtaqsi ¿Imatataq ¿Imapaqraq kay

kay qillqasqata rurachwan allin qillqasqata
qillqamurqaku? awaq kanapaq? qillqamurqaku?
3 Yachakuq masiykiwan huñunakuy, hinaspa qatiq

tapukuykunata qillqana maytuykipi kutichiy.
¿Imakunatataq
llaqtaykipi mana away
qunqanankupaq
rurawaq?
b
¿Imakunapaqtaq
awanchik?
¿Imanasqataq
awanankupaq
Apukunaman,
Pacha
Mamaman
haywakunku?
56
7
Ruraykuna
Llaqtanchikpi
kawsaykuna tarpuy
c
Kay chiruta sumaqta qawaykuy, chaymanta
qatiq qillqasqata ñawinchaykuy, chaymanhina
rimarinaykipaq..
Llaqtanchikkunapiqa llapallan ayllukunam kawsay
tarpuy killamanña yaykunku, chaypaqmi muhukunata
rikcharichinku, llamkanakunatapas allichankuña,
chakrankupi chakma kurpakunata waqtanku hinaspa
rumichanku, mana uywa yaykunampaq pirqanku,
qinchanku ima, chaymantañam wanuchanku
hinaspa kusikuyllawanña ayllukunata minkarikuspa,
killapa muyuyninta siñakunatapas qawarispa,
chaynallataq Pacha Mamaman, Apunchikkunamanpas
saminchakamuspa, harawikunawan, mikuykunata
yanukuspa, aqatapas upyaspa, allinta kukata
akuykuspa kawsaykunata tarpukunku.
57
1 Llaqtanchikpi kawsaykuna
tarpukuymanta yachasun

1
yanapakuykuspa

ch. ¿Ima ruranakunawantaq tarpuchkanku?
h. ¿Pikunataq tarpuypi yanapakunku?
Chirukuna qawasqaykimanhina, qillqana maytuykipi, qatiq

2
a. ¿Imamantataq chirukunapi nichkan?
ch. ¿Chirukuna qawasqaykimanhina, imatataq kawsaykuna
tarpuymanta niwaq?
h. ¿Llapa ayllukuna, ima ruraykunatataq manaraq
tarpukuchkaspa ruranku, chaynallataq tarpuy ukupi ruranku?
i. Ima kawsaykunatataq llaqtanchikpi runamasinchikkuna
tarpukunku?
Tapukamunki, ima kawsaykunatam llaqtaykipi tarpusqankuta.
3
Chaytañataq qillqana maytuykipi qillqamunki.
58
Llaqtanchikpi kawsaykuna
tarpukuymanta yachasun 2
Chiruntaraq qawaykuy, chaynallataq qillqasqapa sutinta
ñawinchaykuy. Chaymantaña qillqana maytuykipi
tapukuykunata kutichinki.
¿Imamantaraq kay qillqasqa nichkanman?
Chiru qawasqaykimanhina, ¿ima willakuytataq qillqasqapi

tarinki?
Kay qillqasqapi yuyaymanasqaykimanhina ¿ima simikunatataq

ñawinchanki? ¿Imanasqataq chayta yuyaymananki?
a. ¿Imakunatataq kawsaykuna tarpuymanta yachanki?

ch. ¿Ñawpaqta kawsay tarpuymanta ñawincharqankichu?
59
Kunanqa, qatiq qillqasqata ñawinchay.
Papa tarpunapaq yachachikuy

Imakunam kawsay tarpunapaq
• Muhukuna.
• Lampa.
• Chakitaklla.
• Piku.
• Yunta turu.
• Wanu.
• Kuka
• Aqa
• Haywakuy Apukunapaq.
• Uchpa.
Imaynam tarpukuynin
1. Ñawpaqtaqqa mama killata quyllurkunata qawarina allin
pachapi tarpukunapaq.
2. Apunchikkunamanmi haywarikamuna.
3. Chay punchawñataqmi, kukata akuykuna, qallariypipas,
samarispapas hinallataq tukupanapaqpas.
4. Ñawpaqtam yunta turuwan qallpachana, hinaspa rumichana.
5. Chakrakamam wanuta astana, hinaspa qayllasta wanuchana.
6. Muhuta chakraman apana, hinaspa uchpawan chapuna
mana urunanpaq.
7. Chakitakllawanpas, pikuwanpas, lampawanpas allpata
aspina.
8. Aspisqankumanmi muhuta chullallatapas, parischantintapas
winana.
9. Aqachata sapa samariptinku aypukamuna.
10. Tukuykuspa wasiyuqpa yanukusqanta mikuykuna.
60
Qillqasqapa ukunpi tapukuykunapa kutichiyninta tarinki,
Qillqasqamanhina, ¿ima llamkanakunawantaq tarpunchik?
¿Muhuta imawantaq mana urunampaq chapunchik?
¿Imapaqtaq manaraq tarpuyta qallarichkaspa

Apunchikkunaman haywakamuna?

hinaspa papa tarpukuywan, sara tarpukuy imapitaq kaqkamalla
kasqanta, icha huk kaqllachu kasqanta huntapaykachiy.
Chay niraqlla/ Huk niraq/kaqlla
kaqlla
Papa muhutam uchpawan mana

Iskaynin tarpuypim
urunanpaq chapunku. Sara
apukunaman
muhutaqa manam uchpawanqa
haywarikunku.
chapunkuchu.
6 Yuyarinaykipaq
Chay kaqkamalla Huk kaqlla
Pimampas, imamanpas chay

Pipas imapas huk niraq, huk
kaqlla kaqmi, chay niraqlla
kaqlla kayninmi.
kaqmi.
Llapa runakuna,
Runakunapas, uywakunapas,
uywakuna, imakunapas,
imapas, umanchaykunapas
umanchaykunapas mana
chay hinalla, chay niraqlla utaq
chay hinallachu.
kaqkamalla kaqkunam.
61
7 Masiykichikwan rimanakuspa, huñuntinpi tapukuykunata
kutichiy.
Qammanta, ¿aswan allinchu ¿Imapaqtaq

kay qillqasqapa willakuynin? chiruta qillqasqapi
¿Imarayku? churarqanchik?
Jorgem sumaq tarpukunampaq

imapas ruraykunata yachayta
munan. ¿Mayqin kaq
qillqasqataq Jorgeta aswan
allinta yanapanman?
8 Yachakusqanchikmanta yuyaymanasunchik.
Kay qillqasqata ñawinchay, hinaspa qillqana maytuykipi

a. ¿Kay ruraykunata mana sasachakuspallachu icha

sasachakuspachu qispichirqanki?, ¿imanasqa?
Sara tarpuywan rihu tarpuy

chay riraqllachu/kaqllachu,
icha huk niraqchu/kaqllachu.
Chaytam qillqana maytuykipi
qillqaykamunki.
62
3
1 Huk llaqtakunapi tarpukuymanta yachanapaq ñawinchasunchik
Yunka llaqtakunapi yuka tarpuymanta

Yunkapi yachaq wawqi paninchikkunapas mikunankupaq
rantikunankupaqpas chaypi ruruq kawsaykunatam tarpullanku,
aswanqa llapallan ayllukuna sapa punchaw mikusqankurayku
yukata achkanpi tarpunku.
Yukaqa musuq utaq achka wata
samaq allpapis sumaqta sapinchakun,
manachayqa uchuykunallas lluqsin. Chaymi
tarpunankupaqqa ñawpaqta tirapanku,
chaymantam chay sacha kuchusqankuta
kañaspanku allpata allichanku. Chayta
tukurquspankuñam tarpunqaku.
Yukaqa takarpullamanta wiñan, chaytam
yukata allachkaspallankuraq akllaspa kuchunku,
ichaqa achka qumir ñawinyuqtas kuchuna,
manachayqa manas wiñanchu. Chaymantam
chay takarpukunataqa yakupiraq ikllinankama
nuyuchinku, chaymantañam chakrapi pikuwan,
wachiwanpas allpata uchkuspa
mallkimunku, ichaqa manas sayanpatachu
churanku, aswanqa allpaman sirichisqatahinas
pampanku.
Huk simanallamansi
sumaqllataña wiñamun,
chaymi millay qurakunata
quranku, chaymantapas kapismanta, siwamanta
harkakuspa puqunankama uywanku.
Chaynatam yukata yunkapi tarpukunku.
Yukaqa, huk taksa sachachapa sapinmi, lliw América

suyukunapim tarpunku, ichaqa rupaq niq llaqtakunallapi
wiñan. Achka rikchaqmi, kanmi qillu, almirum, yuraq
machka. Llapa imapim yukataqa mikunchik.
63
a. ¿Imaynatataq yunkapi yachaq runakuna yukata tarpunku?
ch. ¿Imamantam yuka wiñaq kasqa?
h. ¿Imamantataq aswan kay qillqasqa nichkan?
i. ¿Qillqaq imapaqraq kay qillqasqata qillqamurqa?
3 Qillqanayki maytupi willakuqkunapa llikachasqanta ruraykuy,

hinaspa chaypi qillqaykamunki.
Chay Kaqkamallachu Huk kaqlla
Iskaynin ayllukunam Yukaqa takarpullanmantam

kawsaykunata wiñan, ichaqa yachanam
tarpurquspanku wiñarimuptin chay takarpu riqsiyta sumaq
pisqukunamanta huk kuchuyta. Papatañataqmi
uywakunamantapas huk sumaq akllasqa b
harkakunku. papachamanta wiñan.

¿Imapaqtaq chiruta
qillqasqa ukupi
churarqanchik?
Anam rimarimun:
kusa kusam kay
llamkaykunapi ¿Qampaq
llapallanchik kay qillqasqa
ayninakuspa
ñawinchasqayki
yanapanakuspa
tarpukuyqa, allinchu icha
nispa. Qam, ¿ima manachu?,
niwaqtaq Anapa ¿imarayku?
rimarimusqanmanta?
64
8
Ruraykuna
Yaku Mamanchik
uyway
c
Ñawpaq awilunchikkunaqa sumaqtam Yaku

Mamanchiktaqa uywaqku, chaynallataqmi Yaku
Mamanchikpas llapallanchik kay Pacha Mamanchikpa
wawankunata uywawanchiktaq, mana pay kaptinqa
manachá pipas ni imapas kawsanmanchu.
Chayraykum ñawpaq pachamantaraq, Yaku
Mamanchikta uywawasqanchikrayku anchata
chaninchaspa raymichananchik, chaypaqmi
minkarinakuna, tusuqkunata maskana, mikuykunata
yanukunchik, chaynallataq Yachaqkuna Yaku Mamapa
ñawinman haywakuyta apanku.
65
1 Yaku Mamanchik uywaymanta yachasun

1
yanapakuspa.

ch ¿Imakunawantaq yakuta uywachkanku?
h. ¿Pikunataq Yaku Mamanchik raymichaypi yanapakunku?
2 Chiru qawasqaykimanhina, qillqana maytuykipi qatiq

a. ¿Imatataq kay chirukunapi nichkanman?

ch. ¿Llapa ayllukuna ima ruraykunatataq manaraq Yaku Mamata
raymichkaspa, chaynallataq Yaku Mama raymiyta tukurquptin
ruranku?
h. ¿Pikunataq Yaku Mama raymiypi yanapakunku?
3 Tapukamunki, ¿Imakunatataq llaqtaykipi Yaku Mama

raymiymanta yachanku?. Chaytañataq qillqana maytuykipi
qillqaykamunki.
66
Ñawinchasun 2
a. ¿Imamantataq kay qillqasqa nichkanman?
ch. ¿Imaynatataq qillqasqapa sutinwan, chirunwan tinkun?
h. Umanchasqaykimanhina, ¿ima willakuytataq tarirquwaq?
i. ¿Ima willakuy haypanapaqtaq kayta qillqamusqaku?
2 Yachakuq masiykikunawan kay tapukuykunamanta

rimanakuychik:
a. ¿Imatataq Yaku Mamamanta yachanki?
ch. ¿Ñawpaqta Yaku Mamanta ñawincharqankichu?
67
Kay qatiq qillqasqata ñawinchay, hinaspa qallariyninpi
tapukuykuna kutichisqaykiwan tinkuchiy.
Yaku Mamanchikmanta
kawsakuyninchikmanhinaqa Yaku
Mamanchiktam anchata chaninchaspa
yupaychanchik. Yaku Mamanchiqqa Pacha
Mamanchikpa yawarninhinam, mana pay
kaptinqa manachá runakuna, uywakuna,
sachakunapas kawsanmanchu, ni imapas
kanmanchu, chaymi sumaqta hamutarispa
Yaku Mamanchiktaqa llapallanchik
waqaychananchik, yupaychananchik ima.
Kay qipa watakunatam Yaku Mamanchik llapallan llaqtakunapi
utqayllamanña pisiyachkan. Pukyukuna, quchakuna, mayukunapas
llakikuyllapaqñam chakikuchkan. ¿Imanasqataq Yaku Mamanchik
tiqsi muyunchikpi sinchita pisiyachkanman? Yaku Mamanchiqqa
pisiyachkan, llapa runamasinchikkunam llumpayta Pacha
Mamanchikta lastiku qupakunawan qachachaptinkum,
chaynallataqmi minaskunamanta yana qusni lluqsimun, antakuna
mayllasqanku qacha yakupas. Chayhinallam hatun llaqtakunapipas
waprikakuna llumpayta qusnichikamunku, hinallataqmi
kallikunapipas lata karukuna qusnikustin purichkanku,
chaykunam allpanchikkunata, yakunchikta, wayratapas llumpayta
qachacharqunku. Hinaptinmi, Pacha Mamanchik quñirikuchkan,
chaymi ritikunapas chullukuchkan, yakupas waspirikuchkan,
chaymi Yaku Mamanchiqqa pisiyakamuchkan, chaynatam lliw
yachay maskaqkunapas minkakamuchkanku, chay ONUpas
willakamuchkan.
Chayna kaptinmi lliw tiqsi muyuntinpipuni
ancha llaki kachkan. Chaymi uchuy hatun,
qaripas warmipas, llapallanchik Pacha
Mamanchikta ama qachachasunchu,
aswanqa chay ñawpaq awilunchikkunapa
hinallataq chay Movimiento por la
Defensa de la Tierrapa nisqanmanhinapas
sachakunata wasinchikkunapi,
llaqtanchikpipas mallkisun, ichapas
chaynaqa sumaq kawsakuyta
haypachwanraqpas.
68
Qillqasqa ukupi tapukuykunapa kutichiyninta tariy, hinaspa
qillqanayki maytupi qillqaykamuy.
a. Qillqasqapa nisqanmanhina, ¿imanasqataq Yaku Mamanchik
pisiyachkan?
ch. Hamutasqaykimanhina, ¿imaraykutaq Yaku Mamanchikta
chaninchaspanchik sumaqta waqaychachwan?
h. ¿Piraq kay qillqasqata qillqamurqa?
hinaspa huntapaykachiy kay tapukuymanhina: ¿Imatataqsi kay
qillqasqapa sapa taqanpi nichkanman?
Imamantataq
Taqa Nichkan
nichkanman
kawsakuyninchikmanhinaqa
Yaku Mamanchiktam
anchata chaninchaspa Yaku Mamanchik
1 Taqa yupaychanchik. chaninchaymanta,
Yaku Mamanchiqqa yupaychaymanta.
Pacha Mamanchikpa
yawarninhinam…
2 Taqa
3 Taqa
¿Imapaqtaq chiruta qillqasqa ukupi

churarqanchik?
Kay qillqasqapi,
¿mayqintaq chawpi Wakiqninpiqa, chawpi yuyayqa
yuyay? qillqasqapa qallariyllampim tarikun.
Hukkunapiñataqmi chawpi yuyayqa
qillqasqapa tukupayninpi tarikun.
Qillqaq: ¿Ima haypananpaqraq kay qillqasqata qillqamurqa?

69
6 Masiykichikwan rimanakuspa, huñuntinpi tapukuykunata
kutichiy.
Yaku Mama, ¿Ima ¿Imaynatataq Pacha

chaninchayniyuqmi? Chayta Mamanchikta,
takyasqata willakamuy. Yaku Mamachikta
waqaychachwan
sumaqlla
kawsakunanchikpaq?
Yaku Mamata
aswan llumpayta
qachachaptinchik
¿Imaynataq
tiqsimuyunchik
kanman?
7 Kunan yuyaymanaykuy kaypi yacharisqaykimanta.
Qillqana maytuykipi, ñawinchaykuspa qatiq tapukuykunata

kutichimunki:
a. ¿Mana sasachakuspallachu icha sasachakuspachu ruraykunata
qispichimurqanki?, ¿imanasqa?
ch. ¿Ima sasachakuykunatataq tarirqanki?, ¿imaynatataq
chaykunata allicharqanki?
Llaqtaykipi imapas sasachakuymanta

tiqsichaykamuspa imaynam allichana
kasqanta qillqaykamuni.
70
3
1 Ñawpa awilunchikkunapa Yaku Mama chaninchaspa
yupaychasqankumanta yachanapaq ñawinchasunchik.
Yaku Mamanchikmanta
Ñuqanchik qichwa runakunapa iñiyninchikmanhinaqa
llapallanchikmi Pacha Mamapa wawallan kachik, chaymi
wawqintin panintinhinalla kawsakunchikpas. Chaynallataqmi
kay Pachanchikpi llapa imapas ñuqanchikhina kawsakuqmi,
manam imapas mana animayuqqa/illayuqqa kanmanchu.
Chaymi ñuqanchiqqa Yakutaqqa mamanchiktahina
qawanchik, pay kaptinmi mikusqa kanchik, kawsanchikpas,
manachayqa manachá imapas kanmanchu.
Chayraykum ñawpaq awichunchikkuna, Yaku mamanchiktaqa
imamantapas harkakuspa, chuyay chuyayta waqaychaqku,
manam runapas ni uywakunapas qachachanmankuchu karqa.
Chaynallataqmi Yaku Mamanchiktaqa raymichaqku ancha
kuyakuywan, kusisqallaña, pukyupa, hatun quchakunapa
ñawinman waytakunata, mikuykunata, uywachakunatapas
haywakuqku, chaymi watan watan sumaqllataña parapas
chayamuq, yakunchikkunapas ancha chuyay chuyay
purikuq, llapa runakunata, uywakunata mallkikunata,
tarpuyninchikkunatapas sumaqllataña uywastin.
Kunan qipa watakunatañam Yaku
Mamanchikta llumpayta imawanñapas
qachachanchik, chaymi pisiyakamuchkan.
Nichkankutaqmi kaymanta 50 chunka
watamanqa aswantam chakirqamunqa
nispa, chayna kaptinqa llapa
kawsaqkunam wañusunpuni. Chaymi
llapallanchik Yaku Manachikta, Pacha
Mamanchiktapas sumaqta waqaychana
ama qachachaspa.
71
2 Qillqanayki maytupi kutichimunki:
a. ¿Ñawpaq awichunchikuna imaynatas Yaku Mamanchikta

qawasqaku?
ch. ¿Imamantataq aswanqa qillqasqapi nichkanman?
h. ¿Qillqaq, ¿imapaqraq kay qillqasqata qillqamurqa?
3 Llaqtaykipi Yaku Raymimanta qillqana maytuykipi chiruykuy.
4 Chiruta qawaykuy, chaymanta qillqana maytuykipi

qillqaykamunki, ¿imanasqam llumpay allin kanman Yaku
Mamanchik raymichay yupaychay?
5 Masiykikunawan rimanakuy, hinaspa tapukuykunata

kutichimuychik.
a. ¿LLaqtaykipi quchakunata, mayukunata, pukyukunatapas

chuyatachu hatallichkanku icha manachu?, ¿imarayku?
ch.¿Imaynatataq quchakunata, mayukunatapas, yarqakunatapas
llaqta runakuna allichanku?
h. Qam, ¿imatataq yaku pisiyasqanmanta niwaq?, ¿imakunatataq
rurawaq mana pisiyananpaq?
72
73
matsigenka montetokunirira
matsigenka montetokunirira
74
75
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
76
El 22 de julio de 2002, los representantes de las conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
y de la sociedad civil firmaron el compromiso acceso a las oportunidades económicas, sociales,
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo derecho a un empleo digno, a una educación de
Nacional. calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 3. Competitividad del País
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el Para afianzar la economía, el Acuerdo
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, se compromete a fomentar el espíritu de
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servicios,
Estos son tan importantes que serán respetados asegurar el acceso a la formalización de las
como políticas permanentes para el futuro. pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
fomentar la colocación de nuestros productos
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o en los mercados internacionales.
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores,
debemos promover y fortalecer acciones que 4. Estado Eficiente, Transparente y
garanticen el cumplimiento de esos cuatro Descentralizado
objetivos que son los siguientes: Es de vital importancia que el Estado cumpla
con sus obligaciones de manera eficiente y
1. Democracia y Estado de Derecho transparente para ponerse al servicio de todos
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos modernizar la administración pública, desarrollar
una verdadera democracia. El compromiso del instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
en la que los derechos son respetados y los poder y la economía para asegurar que el Estado
ciudadanos viven seguros y expresan con sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
2. Equidad y Justicia Social y difundir constantemente sus acciones a la
Para poder construir nuestra democracia, es sociedad en general.
necesario que cada una de las personas que
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
CORO
Somos libres, seámoslo siempre
y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
Bandera Nacional Himno Nacional Escudo Nacional
Declaración Universal de los Derechos Humanos

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN

PROHIBIDA SU VENTA

3° Ayllupi Yachasunchik - Pri - 2024

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

3° Ayllupi Yachasunchik - Pri - 2024

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

3° Ayllupi Yachasunchik - Pri - 2024

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

Ayllupi

Texto de Comunicación del 3° Primaria - Quechua

Practica una vida

Texto de Comunicación del 3° Primaria - Quechua

Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiq Umalliq

Ñ aw inchana M ayt u 3 Q ue chua - C hanka

©Perú Suyupi Yachaq Kamayuq

Primera edición, 2023

M ayt u allichaypi yanapakuq

Q illq apa q illq aynin q aw aq

Allin, m ana allin kasq an q aw aq kuna

D E I B nisq am ant a llapan llam kaypi yanapakuq ( D I G E I B I R A- D I E B )

Ancha kuyasqay qari warmi yachakuq warmakuna:

¡Kuyakuywan llamkariy! Qampaq ancha kuyakuy kachun.

Llaqtanchikpi llullu kawsaykunamanta yachasun

Huk llaqtakunapa yachayninkuna 15

Kawsayninchik huqariymanta yachasun

Huk llaqtakunapa yachayninkuna 23

Llaqtanchikpi raymikunamanta yachasun

Huk llaqtakunapa yachayninkuna 31

Uywapa raymiymanta yachasun

Huk llaqtakunapa yachayninkuna 39

Llaqtanchikpi wasi turaymanta yachasun

Huk llaqtakunapa yachayninkuna 47

Llaqtanchikpi awaykunamanta yachasun

Huk llaqtakunapa yachayninkuna 55

Llaqtanchikpi kawsaykuna tarpukuymanta yachasun

Huk llaqtakunapa yachayninkuna 63

Yaku Mamanchik uywaymanta yachasun

Huk llaqtakunapa yachayninkuna 71

Kay chiruta sumaqta qawaykuy, chaymanta qatiq

Chirukunata sumaqta qawaykuspayki yachakuq

a. Qawasqayki chirukunapi llapa runakuna ¿imatataq

Chirukuna qawasqaykimanhina qatiq tapukuykunata qillqana

a. ¿Imatataq kay chirukunapi rurachkanku?

¿Imakunawantaq llaqtaykipi kawsaykunata pallanku? Chaytam

a. ¿Yuyaymanasqaykimanhina, imamantaraq kay

ch. ¿Imaraykutaq chaynata yuyaymananki? Kimsa

h. Chiru qawasqaykimanhina, ¿yuyaymanasqaykimanhina,

2 Masiykikunawan kay qatiq tapukuykunamanhina rimanakuy.

a. ¿Imatataq llullu kawsay pallaymanta yachanki?

Mama martinamantawan yutumanta

Achikyay qaspi qaspi pachallata

a. ¿Imaynataq yutu?, ¿maykunapitaq tarichwan?

a. ¿Hatunchu icha takasallachu? ch. ¿Ima rikchaqtaq runtun?

5 Qillqana maytuykipi willakuqkunapa llikachasqanta ruraykuy,

6 Tawa kuchu chakatasqapi huntachiyta tukurquspayki,

Qillqaq: ¿Imapaqraq kay qillqasqata qillqamurqa?

9 Kunan yachapasqaykimanta yuyaymanaykuy.

Llaqtaykipi llullu kawsay pallayta

Latanusmanta kuta ruranapaqqa,

2 Yachakuq masiykikunawan rimanakuspa, kay tapukuykunata

Allin runa kayqa piwanpas

Kay kawsay huqariypiqa llapallan runakunam, qaripas

Chirukunata sumaqta qawaykuspayki yachakuq

a. ¿Qawasqayki chirukunapi llapa runakuna imatataq

Chirukuna qawasqaykimanhina, qatiq tapukuykunata qillqana

a. Yuyaymanasqaykimanhina, ¿imamantaraq kay qillqasqa

ch. ¿Imaraykutaq chaynata yuyaymananki? Kimsa