Карал Чапек

Карал Чапек
чэшск.: Karel Čapek
Асабістыя звесткі
Псеўданімы	K. Č., B. Č., Karel Plocek і Karel Vašek
Дата нараджэння	9 студзеня 1890(1890-01-09)[…]
Месца нараджэння	Мале-Сватанёвіцы[d], Аўстра-Венгрыя[…]
Дата смерці	25 снежня 1938(1938-12-25)[…] (48 гадоў)
Месца смерці	Вінаграды[d], Другая Чэхаславацкая рэспубліка
Пахаванне	Вышаградскія могілкі
Грамадзянства	Цыслейтанія  Чэхаславакія
Бацька	Антанін Чапек[d]
Жонка	Olga Scheinpflugová[d]
Альма-матар	факультэт мастацтваў Карлавага ўніверсітэта ў Празе[d] HU Berlin
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	перакладчык, раманіст, рэжысёр, фатограф, драматург, журналіст, пісьменнік навуковай фантастыкі, дзіцячы пісьменнік, пісьменнік, філосаф, мастак, літаратурны крытык, эсэіст, паэт
Жанр	навуковая фантастыка
Мова твораў	французская
Грамадская дзейнасць
Член у	Brothers Čapek[d]
Узнагароды	honorary citizen of Hradec Králové[d] (1 мая 2019) honorary citizen of Prague 10[d] (2 чэрвеня 2021)
Подпіс
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы
Цытаты ў Вікіцытатніку

Ка́рал Ча́пек (чэшск.: Karel Čapek) (9 студзеня 1890 — 25 снежня 1938) — чэшскі празаік, публіцыст, перакладчык, фатограф, драматург і фантаст.

Аўтар знакамітых п’ес «Сродак Макропуласа» (Věc makropulos, 1922), «Маці» (Matka, 1938), «R.U.R.» (Rossumovi Univerzální Roboti, 1920), раманаў «Фабрыка абсалюта» (Továrna na absolutono, 1922), «Кракатыт» (Krakatit, 1922), «Гардубал» (Hordubal, 1933), «Метэор» (Povětroň, 1934), «Звычайнае жыццё» (Obyčejný život, 1934; апошнія тры утвараюць так званую «філасофскую трылогію»), «Вайна з саламандрамі» (Válka s mloky, 1936), «Першая спасальная» (První parta, 1937), «Жыццё і творчасць кампазітара Фольтына» (Život a dílo skladatele Foltýna, 1936, не завершаны), а таксама мноства апавяданняў, эсэ, фельетонаў, казак, нарысаў, і дарожных запісак. Перакладчык сучаснай французскай паэзіі.

Біяграфія

Нарадзіўся ў Малых Сватанёвіцах, у хуткім часе з бацькамі пераехаў ва Упіцэ. Вучыўся ў гімназыі ў Градцы Кралавэ, а пазней у Брне, куды мусіў перавесціся праз антывенгерскую дзейнасць. У 1915 годзе скончыў філасофскі факультэт Карлавага ўніверсітэта ў Празе, пасля вывучаў філасофію ў Берліне і Парыжы. Праз хваробу не быў прызваны ў войска і не ўдзельнічаў у баях першай сусветнай вайны. Аднак гэтая вайна вельмі паўплывала на светабачанне пісьменніка. Пасля сканчэння навучання некаторы час працаваў дарэктарам у шляхецкай сям’і, але хутка заняўся журналістыкай. Працаваў рэдактарам у некалькіх часопісах: «Národní listy» (1917—1921), «Nebojsa» (1918—1920) і «Lidové noviny» (з 1921 года).

У 1921—1923 гадах працаваў у Тэатры на Вінаградах (Divadlo na Vinohradech).

У 1925—1933 гадах быў старшынёй чэхаславацкага ПЭН-клуба.

Пасля Мюнхенскага пагаднення і ад’ездзе Эдварда Бенеша Чапек зрабіўся аб’ектам палітычных нападаў. Апошнія тры гады жыцця правёў у Старой Гуці блізу Добржыша.

Быў выключна добрым фатографам-аматарам. Найбольш вядомая фотакніга «Дашанька, альбо Жыццё шчаняці» (Dášenka čili Život štěněte).

Цікавіўся этнічнай музыкай, быў заўзятым калекцыянерам.

Творчасць

Літаратурную творчасць пачаў перад першай сусветнай вайной, спачатку пісаў разам з братам Ёсефам, які быў перш за ўсё мастаком. На яго творчасць вельмі паўплывала філасофская і эстэтычная адукацыя, перш за ўсё прагматызм і экспрэсіянізм, а таксама навукова-тэхнічная рэвалюцыя. Шмат у якіх творах Чапек выказваў непакой, што тэхніка будзе мець уладу над чалавекам.

Адметнай рысай творчасці Карала Чапека з’яўляецца выкарыстанне надзвычай багатага слоўнікавага запасу, выкарыстанне нязвыклых слоў і развітыя сінтаксічныя канструкцыі. Чапеку належыць аўтарства слова «робат», якое з яго п’есай «R.U.R.» распаўсюдзілася па ўсім свеце.

У творах Чапека рэалізуецца індывідуалістычны падыход, і, значыць, прызнанне моцы індывідуума, суб’ектыўнасці праўды.

Опус Карала Чапека вельмі вялікі. Яго творы падзяляюць на дзве тэматычныя групы:

• Творы, прысвечаныя вывучэнню ўнутранага жыцця асобы, з дапамогай якога Чапек намагаецца спазнаць чалавека.
• Утапічныя творы, у якіх Чапек аналізуе грамадскія праблемы. У некаторых творах адчувальны непакой ад надыходзячага фашызму. Гэтыя творы — прадвесце чэшскай навуковай фантастыкі.

Журналісцкая праца Карала Чапека звязаная перш за ўсё з газетай «Lidové noviny» («Народная газета»), дзе ён у пэўным сэнсе працягваў справу Яна Неруды. Напісаў вялікую колькасць фельетонаў і калонак.

Проза

• «Ззяйныя глыбі» (Zářivé hlubiny, 1916) — кніжнае выданне апавяданняў, друкаваных у часопісах у суаўтарстве з братам Ёсефам.
• «Божыя мукі» (Boží muka, 1917) — філасофскія апавяданні, прысвечаныя вывучэнню таямніцы чалавечай душы і лёсавызначальных выпадковасцей у жыцці чалавека (у суаўтарстве з Іозефам Чапекам).
• «Сад Краканоша» (Krakonošova zahrada, 1918) — кніжнае выданне малых празаічных твораў, друкаваных у часопісах (у суаўтарстве з братам Іозефам) у 1908—1911 гг.
• «Крытыка слоў» (Kritika slov, 1918) — публіцыстыка.
• «Няёмкія апавяданні» (Trapné povídky, 1921) — скептычныя развагі пра сэнс чалавечага існавання.
• «Фабрыка абсалюту» (Továrna na absolutno, 1922) — раман-фельетон.
• «Кракатыт» (Krakatit, 1922) — раман.
• «Пра самыя блізкія рэчы» (O nejbližších věcech, 1925) — кніжнае выданне газетных калонак, дробныя развагі.
• «Скандальная афера Іозефа Галоўшка» (Skandální aféra Josefa Holouška, 1927)
• «Апавяданні з адной кішэні» (Povídky z jedné kapsy, 1929)
• «Апавяданні з другой кішэні» (Povídky z druhé kapsy, 1929) — апавяданні з дэтэктыўнай тэматыкай.
• «Год садоўніка» (Zahradníkův rok, 1929) — фельетоны аб садоўніцтве і чэшскім характары.
• «Марсіяс, альбо крыху пра літаратуру» (Marsyas čili na okraj literatury, 1931).
• «Апокрыфы» (Apokryfy, 1932) — апавяданні.
• «Пра агульныя рэчы, альбо Zoon politikon» (O věcech obecných čili Zoon politikon, 1932) — фельетоны і артыкулы.
• «Гордубал» (Hordubal, 1933)
• «Метэор» (Povětroň, 1934)
• «Звычайнае жыццё» (Obyčejný život, 1934)
• «Вайна з саламандрамі» (Válka s mloky, 1936) — алегарычны антыфашысцкі раман.
• «Жыццё і творчасць кампазітара Фолтына» (Život a dílo skladatele Foltýna, 1939)

Драматургія

• «Кахання гульня ракавая» (Lásky hra osudná, 1910)
• «Рабаўнік» (Loupežník, 1920)
• «R.U.R.» (Rosumovi Univerzální Roboti — Росумавыя Універсальныя Робаты, 1920)
• «З жыцця жамяры» (Ze života hmyzu, 1921)
• «Справа Макропулас» (Věc Makropulos, 1922)
• «Белая хвароба» (Bílá nemoc, 1937)
• «Маці» (Matka, 1938)

Вандроўныя нарысы

Гэтыя творы не ўяўляюць сабой геаграфічныя нататкі. Гэта запіс асаблівасцей, звычак, стылю жыцця.

• «Італьянскія лісты» (Italské listy, 1923)
• «Англійскія лісты» (Anglické listy, 1924)
• «Падарожжа ў Іспанію» (Výlet do Španěl, 1930)
• «Замалёўкі з Галандыі» (Obrázky z Holandska, 1932)
• «Падарожжа на поўнач» (Cesta na sever, 1936)

Для дзяцей

• «Дзевяць казак і яшчэ адна ад Іозефа Чапека як даважак» (Devatero pohádek a ještě jedna od Josefa Čapka jako přívažek, 1932)
• «Дашанька, альбо Жыццё шчаняці» (Dášeňka čili život štěněte, 1933)

Філасофскія творы

• «Прагматызм, альбо Філасофія практычнага жыцця» (Pragmatismus čili Filosofie praktického života, 1918)

Пераклады

• «Французская паэзія новага часу» (Francouzská poezie nové doby, 1920)

Палітычныя творы

• «Размовы з Т. Г. М.» (Т. Г. М. — Тамаш Гарык Масарык, першы прэзідэнт Чэхаславакіі) (Hovory s TGM, 1928—1935)
• «Маўчанне з Т. Г. Масарыкам» (Mlčení s T. G. Masarykem, 1935)

Пасмяротныя выданні

• «У мяне быў сабака і кот» (Měl jsem psa a kočku, 1939) — проза і фельетоны
• «Каляндар» (Kalendář, 1940) — калонкі
• «Пра людзей» (O lidech, 1940)
• «Узрушаныя танцы» (Vzrušené tance, 1946) — вершы
• «Байкі і падапавяданні» (Bajky a podpovídky, 1946)
• «Дзіця і лаўр» (Ratolest a vavřín, 1947)
• «Замалёўкі з дому» (Obrázky z domova, 1953)
• «Рэчы вакол нас» (Věci kolem nás, 1954)
• «Нататкі пра творчасць» (Poznámky o tvorbě, 1959) — выбранае з літаратуразнаўчых прац
• «На беразе дзён» (Na břehu dnů, 1966)
• «Чытанне пра Т. Г. М.» (Čtení o TGM, 1969)
• «Месца для Джонатана!» (Místo pro Jonathana!, 1970)
• «Лісты Вользе» (Listy Olze, 1971)
• «Дробкі пад сталом часу» (Drobty pod stolem doby, 1975)
• «Лісты Аніелцы» (Listy Anielce, 1978)
• «Лісты з шуфлядкі» (Dopisy ze zásuvky, 1980)
• «Кіналібрэта» (Filmová libreta, 1988)

Беларускія пераклады

• Карал Чапэк [Біягр.] Кніга апокрыфаў: Пакаранне Праметэя; Як у былыя часы; Аляксандр Вялікі; Смерць Архімеда; Рымскія легіёны; Лазар; Укрыжаванне; Іканаборства [Навелы] (Пер. з чэшск. В. Буйвал) // Крыніца № 10-11 (36), 1997. — С. 66-87.

Літаратура

• Ivan Klíma. Karel Čapek: Life and Work. — Catbird Press, 2002. — 259 с. — ISBN 0945774532.
• B. R. Bradbrook. Karel Čapek: In Pursuit of Truth, Tolerance, and Trust. — Sussex Academic Press, 1998. — 257 с. — ISBN 9781898723851.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Карал Чапек
• Старонка, прысвечаная Каралу Чапеку (па-чэшску і па-англійску)
• Карал Чапек. Размовы з Т. Г. М. (па-чэшску)
• Апавяданні «Лазар», «Пра пяць хлябоў», «Укрыжаванне» ў часопісе «НАША ВЕРА» у перакладзе Валерыя Буйвала
• «Часы заняпаду» ў ANNUS ALBARUTHENICUS 6/2005 Архівавана 19 красавіка 2005. у перакладзе Валерыя Буйвала
• Злачынства на пошце. Апавяданне