Elektronika 2

1
1. Prostowniki
• Układy zasilające — wiadomości wstępne
• Prostowniki niesterowane
• Prostowniki sterowane
• Filtry w układach prostowników
• Stabilizatory napięcia i prądu stałego

2
1.1 Układy zasilające
• Rodzaje, budowa i zasada działania zasilaczy
• Najważniejsze parametry zasilaczy
• Klasyfikacja zasilaczy pod względem sprawności energetycznej

3
Zasilaczem nazywamy urządzenie stanowiące źródło wielkości
elektrycznych, przetwarzające napięcie zmienne, dostarczane najczęściej z
sieci elektroenergetycznej, na napięcie o stałej wartości, wymaganej przez
zasilany element.

Zasilacze ze względu na zasadę działania można podzielić na:

• zasilacze liniowe (transformatorowe),
• zasilacze impulsowe.

4
Budowa i zasada działania zasilacza liniowego (transformatorowego)
W skład zasilacza liniowego wchodzą (rys. 1.1):
Transformator sieciowy to urządzenie elektryczne, którego zadaniem jest obniżenie
wartości napięcia sieciowego 400/230 V, 50 Hz (wartość skuteczna napięcia
międzyfazowego/fazowego), o tej samej częstotliwości, co napięcie doprowadzone do
transformatora. Transformator zapewnia izolację galwaniczną między siecią
elektroenergetyczną a układem zasilacza.

5
Prostownik to układ elektroniczny, który zamienia prąd sinusoidalnie zmienny
na prąd jednokierunkowy.
Do budowy prostowników stosuje się:
- diody prostownicze — prostowniki niesterowane,
- tyrystory — prostowniki sterowane.
Prostowniki mogą być w zależności od sposobu zasilania:
— jednofazowe lub trójfazowe,
a w zależności od zasady działania
— jednopołówkowe (półfalowe), czyli przewodzące tylko przez czas trwania
jednej połówki napięcia fazowego sinusoidalnie zmiennego lub
- dwupołówkowe (całofalowe), w których napięcie zmienne jest przekształcane
na napięcie jednokierunkowe przez cały okres przebiegu napięcia zasilającego
(przez czas trwania jego dwóch połówek: dodatniej oraz ujemnej).
6
Filtr dolnoprzepustowy to układ elektroniczny mający za zadanie ograniczanie
składowej zmiennej przebiegu napięcia uzyskanego na wyjściu prostownika, a
tym samym zmniejszenie wartości współczynnika tętnień — na wyjściu filtru
otrzymujemy napięcie wygładzone w stosunku do kształtu napięcia
wejściowego.

Najczęściej stosowane są:

• filtry pojemnościowe,
• rezystancyjno-pojemnościowe,
• indukcyjne oraz indukcyjno-pojemnościowe.

7
Stabilizator to układ elektroniczny zapewniający niezależność wyjściowych
parametrów napięcia lub prądu od zmian wartości wejściowej napięcia i
wartości prądu obciążenia oraz od zmian temperatury. Stabilizatory możemy
podzielić na stabilizatory parametryczne, kompensacyjne oraz mieszane.
Zasada działania stabilizatorów parametrycznych opiera się na zmianie
parametrów elementu stabilizacyjnego w funkcji prądu lub napięcia — zmiany
parametrów elementu przeciwdziałają zmianom wielkości stabilizowanych
(napięcia, prądu).
W stabilizatorach kompensacyjnych następuje porównywanie wartości napięcia
stabilizowanego z wartością przyjętego napięcia odniesienia, w wyniku czego
zostaje określony odpowiedni sygnał sterujący, który zapobiega niepożądanym
zmianom i powoduje automatyczną regulację wartości napięcia wyjściowego.
Praca stabilizatorów mieszanych opiera się na wykorzystaniu zasad zarówno
stabilizacji parametrycznej, jak i kompensacyjnej. 8
Budowa i zasada działania zasilacza impulsowego —
przetwornicy napięcia

9
10
Zasilacze impulsowe, nazywane również zasilaczami SPS (ang. Switching Power
Supply) lub SMPS (ang. Switched Mode Power Supplies), pracują dzięki
wykorzystaniu układu przełączającego napięcie z dużą częstotliwością.

Ze względu na tę charakterystyczną właściwość nazywa się je często

przetwornicami napięcia. W zasilaczach impulsowych wartość średnia napięcia
dostarczanego do obciążenia jest regulowana za pomocą układu sterującego,
którego zadaniem jest kontrola poziomu napięcia wyjściowego oraz prądu
obciążenia, a następnie modulacja PWM (ang. Pulse Width Modulation)
szerokości impulsów, powodujących włączanie elementu kluczującego (klucza).
11
Metoda modulacji szerokości impulsów polega na zmianie szerokości impulsu o stałej
amplitudzie i stałej częstotliwości przebiegu. Parametrem sygnału PWM jest współczynnik
wypełnienia k,
gdzie:
• k — współczynnik wypełnienia,
• t -czas trwania impulsu,
• T — okres przebiegu.
W celu określenia średniej wartości napięcia przebiegu korzystamy ze wzoru:
• gdzie:
• Usr — wartość średnia napięcia,
• k — współczynnik wypełnienia,
• U – amplituda napięcia.
Współczynnik wypełnienia jest zwykle podawany w procentach:

12
W skład zasilaczy impulsowych najczęściej wchodzą:
* Prostownik zasilany z sieci elektroenergetycznej (230 V, 50 Hz) oraz
kondensatory wygładzające tętnienia. Układem prostownika jest zwykle mostek
Graetza.
* Tranzystory kluczujące, szybko przełączające — pozwalają uzyskać napięcie
prostokątne o dużej częstotliwości. W układach zasilaczy impulsowych
najczęściej są wykorzystywane tranzystory polowe — pracują jako klucze,
przechodząc ze stanu nasycenia do stanu zatkania. Sterowanie tranzystorów
realizuje układ modulacji szerokości impulsów PWM.
* Transformator impulsowy pracujący z częstotliwością dochodzącą do kilkuset
kiloherców, przez co charakteryzuje się mniejszymi rozmiarami, a tym samym
mniejszymi stratami energii. Często stosuje się transformatory z kilkoma
uzwojeniami wtórnymi, które umożliwiają zwiększenie dostępnej liczby wyjść
oraz dostosowanie napięcia wyjściowego z transformatora do różnych wartości;
13
Diody prostownicze oraz układy filtrujące — diody pracują z dużą
częstotliwością, są dołączone do uzwojenia wtórnego transformatora,
następnie napięcie jest filtrowane w celu uzyskania składowej stałej — stałej
wartości napięcia. W skład układów filtrujących wchodzą kondensatory o dużej
pojemności lub/i dławiki. Wartość napięcia wyjściowego zależy od
współczynnika wypełnienia impulsów.
Układ sprzężenia zwrotnego, który umożliwia regulację współczynnika
wypełnienia przebiegu sterującego kluczem (tranzystorem) w zależności od
wartości napięcia uzyskanego na wyjściu zasilacza. Układ sprzężenia zwrotnego
steruje układem PWM, który przekształca napięcie wyjściowe na impulsy
prostokątne o dużej częstotliwości i różnym współczynniku wypełnienia oraz
zapewnia stałą wartość napięcia wyjściowego, niezależnie od zmian obciążenia
i zmian wartości napięcia sieciowego.
14
Zasilacze impulsowe charakteryzują się małymi tętnieniami napięcia, małymi rozmiarami i niewielką wagą,
niskimi stratami cieplnymi oraz wysoką sprawnością (około 90% wyższą niż zasilaczy liniowych), a także wysokim
poziomem stabilizacji napięcia. Wadami zasilaczy impulsowych w porównaniu z zasilaczami liniowymi są
skomplikowana budowa i wyższe koszty produkcji oraz możliwość generacji zakłóceń elektromagnetycznych.
Najważniejsze parametry zasilaczy:
• wartość skuteczna napięcia zasilającego,
• częstotliwość napięcia zasilającego,
• wartość składowej stałej napięcia wyjściowego,
• maksymalna wartość prądu obciążenia,
• maksymalna moc, jaka może zostać wytworzona w zasilaczu,
• współczynnik tętnień,
• impedancja wyjściowa,
• współczynnik stabilizacji napięcia,
• sprawność energetyczna — stosunek mocy oddawanej do mocy pobieranej z sieci elektroenergetycznej,
• warunki środowiskowe: temperatura pracy, wilgotność itp. 15
Zasilacze stosowane w komputerach określamy dodatkową cechę zwaną modularnością zasilacza,
związaną głównie z dopuszczalną sprzętową konfiguracją wewnętrzną systemu komputerowego.
Oznacza ona, że można odłączyć od zasilacza wszelkie zbyteczne przewody połączeniowe (służące do
doprowadzania napięć zasilających do poszczególnych podzespołów) i pozostawiać tylko te, które są
niezbędne do zasilania podzespołów aktualnie przyłączonych do płyty głównej.
Zasilacze komputerowe są klasyfikowane na podstawie oceny sprawności energetycznej zgodnie z
normą 80 PLUS. Zakłada ona, że sprawność energetyczna zasilacza przy określonym obciążeniu
(pomiar jest przeprowadzany dla obciążenia 20%, 50% i 100% mocy nominalnej zasilacza) nie może
być niższa niż 80% (tylko najwyżej 20% energii może być tracone w postaci ciepła). Certyfikat 80 PLUS
jest określany w kilku kategoriach, dla których musi być spełniony warunek minimalnej sprawności
energetycznej.
W zależności od kategorii wartość ta wynosi:
80% dla kategorii STANDARD, 82% — BRONZE, 85% — SILVER, 88% — GOLD lub 90% dla kategorii
PLATINUM (rys. 1.4).

16
1.2 Prostowniki niesterowane
• Podstawowe parametry prostowników
• Budowa i działanie prostowników jedno- i trójfazowych

17
Prostowniki niesterowane to układy elektroniczne, w których podstawowymi
elementami są diody prostownicze.

Prostowniki są zasilane najczęściej napięciem sinusoidalnie zmiennym

jednofazowym lub trójfazowym.

Przebieg czasowy napięcia wyjściowego prostowników jest przebiegiem

jednokierunkowym — napięcie to nazywamy napięciem wyprostowanym.
Prostowniki są przekształtnikami napięcia przemiennego na napięcie
jednokierunkowe.

18
Podstawowe parametry prostowników:
• napięcie zasilania Uwe;
• składowa stała napięcia wyjściowego Uos i składowa stała prądu wyjściowego Ios;
• wartość skuteczna napięcia wyjściowego Uo;
• sprawność energetyczna (mocowa) n — określana jako stosunek mocy wydzielanej w obciążeniu do
mocy pobieranej ze źródła:

gdzie:
Po— moc czynna prądu stałego na wyjściu prostownika, Po = Uos los,
S — moc pozorna prądu zmiennego na wejściu odbiornika, S = Uwe lwe;
• współczynnik tętnień kt; — określany jako stosunek wartości skutecznej składowej
zmiennej napięcia wyjściowego do wartości składowej stałej napięcia na wyjściu prostownika;
• maksymalna wartość napięcia wstecznego — największa wartość napięcia, która może
• występować na elemencie prostowniczym (diodzie prostowniczej) przy polaryzacji wstecznej
(zaporowej);
• dopuszczalna wartość prądu wyjściowego. 19
 Prostowniki jednofazowe
Prostownik jednofazowy jednopołówkowy (półfalowy) jest najprostszym układem
prostowniczym(rys. 1.5).
W prostowniku przedstawionym na rysunku 1.5 transformator
służy do obniżenia wartości napięcia zasilającego. Napięciem
zasilającym jest najczęściej napięcie jednofazowe z sieci
elektroenergetycznej (230 V, 50 Hz). Ponadto transformator
zapewnia izolację galwaniczną między układem prostownika a
siecią elektroenergetyczną.
Dioda prostownicza jest włączona szeregowo z odbiornikiem
rezystancyjnym. Przewodzi ona prąd, jeżeli na jej anodzie jest
potencjał elektryczny wyższy niż na katodzie. Przewodzi więc
tylko w dodatniej części sinusoidy określającej przebieg
czasowy napięcia wejściowego prostownika. Zatem przez
odbiornik płynie prąd elektryczny tylko w jednym kierunku
(kierunku dodatnim), czyli przez każde pół okresu napięcia
zasilającego. Podczas występowania ujemnego półokresu
napięcia zasilającego dioda prostownicza jest spolaryzowana
zaporowo (nie przewodzi prądu), czyli prąd w obwodzie
odbiornika nie płynie. Na rezystancji obciążenia otrzymujemy
napięcie pulsujące jednokierunkowe o zmieniającej się wartości
chwilowej — określane jako napięcie wyprostowane, tętniące.
20
Wartość napięcia wyjściowego w,,czyli napięcia na odbiorniku wynosi:

Uo = U2 — UD,

gdzie:

UD — wartość chwilowa spadku napięcia na diodzie przewodzącej, uD= UF.

Napięcie przewodzenia na złączu diody prostowniczej UF jest stosunkowo małe w

porównaniu

z napięciem uzwojenia wtórnego transformatora (w przypadku diod krzemowych

UF = 0,6--0,7 V), dlatego prawie całe dodatnie napięcie zasilające układ prostownika

jest napięciem wyjściowym — napięciem na odbiorniku.

21
Wartość chwilowa prądu płynącego w obwodzie jest równa wartości chwilowej napięcia
podzielonej przez sumę wszystkich rezystancji występujących w obwodzie (rezystancji
uzwojenia wtórnego transformatora, rezystancji diody w kierunku przewodzenia i rezystancji
odbiornika). Rezystancja diody w kierunku przewodzenia oraz rezystancja uzwojenia wtórnego
transformatora są znacznie mniejsze niż rezystancja odbiornika, dlatego można je pominąć
przy określeniu wartości chwilowej prądu płynącego w obwodzie.
Wartość chwilowa prądu i wynosi w przybliżeniu:

gdzie:
i — wartość chwilowa prądu elektrycznego płynącego przez odbiornik,
u2 — wartość chwilowa napięcia na uzwojeniu wtórnym transformatora,
Ro — rezystancja odbiornika.
Współczynnik tętnień kt wynosi:

22
Składowa stała napięcia wyjściowego Uos wynosi:

gdzie U2m, — wartość maksymalna napięcia na wejściu prostownika (wartość maksymalna

napięcia sinusoidalnie zmiennego na uzwojeniu wtórnym transformatora).
Składowa stała prądu wyjściowego Ios, wynosi:

Prostowniki jednofazowe jednopołówkowe charakteryzują się niską sprawnością energetyczną

i dużymi tętnieniami. Znaczna część energii w transformatorze jest tracona, wydziela się
bowiem energia cieplna, która powoduje jego nagrzewanie. Ze względu na wymienione wady
układ prostownika jednofazowego jednopołówkowego jest stosowany znacznie rzadziej niż
pozostałe układy prostowników — najczęściej w układach małej mocy nieprzekraczającej
kilkudziesięciu watów. 23
Prostowniki jednofazowe dwupołówkowe (całofalowe, dwupulsowe) z
obciążeniem rezystancyjnym (rys. 1.6) charakteryzują się lepszymi parametrami
niż prostowniki jednopołówkowe.
Na rysunku 1.6 zostały przedstawione schematy dwóch prostowników
dwupołówkowych jednofazowych: układu z dzielonym uzwojeniem wtórnym
transformatora i wyprowadzonym jego środkiem do prostownika oraz układu
mostkowego (mostka Graetza).
W układzie prostownika z wyprowadzonym środkiem uzwojenia wtórnego
transformatora dla dodatniej połówki napięcia zasilającego prąd w obwodzie
płynie przez górną część uzwojenia transformatora, diodę D1 i rezystancję
obciążenia Ro (na rysunku strzałki zaznaczone linią ciągłą). Natomiast dla
ujemnej połówki napięcia zasilającego prąd elektryczny w obwodzie płynie przez
dolną część uzwojenia transformatora, diodę D2 oraz rezystancję Ro (na rysunku
przepływ prądu został zaznaczony linią przerywaną). 24
 W układzie prostownika wykorzystującym układ mostka Graetza w
czasie dodatniej półfali napięcia zasilającego, prąd elektryczny płynie w
obwodzie przez uzwojenie wtórne
transformatora, diodę D1, odbiornik Ro oraz diodę D3 (linia ciągła na
rysunku). Diody D2 oraz D4 są spolaryzowane w kierunku zaporowym, a
więc nie przewodzą prądu.
Dla ujemnej połówki napięcia zasilającego w kierunku przewodzenia są
spolaryzowane diody D4 oraz D2. Prąd elektryczny w obwodzie płynie
przez uzwojenie wtórne transformatora, diodę D4, odbiornik Ro oraz
diodę D2 (na rysunku przepływ prądu został zaznaczony linią
przerywaną).
W obu przedstawionych prostownikach prąd płynący przez odbiornik
zawsze ma ten sam kierunek dla obydwu półfal napięcia zasilającego.
Napięcie na odbiorniku jest napięciem jednokierunkowym o
zmieniającej się wartości chwilowej — otrzymujemy napięcie
wyprostowane o charakterze pulsującym.
Wartość średnia napięcia wyprostowanego (składowa stała) w
prostownikach dwupołówkowych na odbiorniku jest dwa razy większa
niż w przypadku prostownika jednopołówkowego:

Współczynnik tętnień jest mniejszy niż w przypadku prostownika

jednopołówkowego i wynosi:

25
Schemat mostka Graetza można przedstawić w innej, prostszej postaci (rys. 1.7).

26
W przypadku zastosowania mostka Graetza wartość napięcia wstecznego na diodzie nieprzewodzącej jest równa wartości
chwilowej napięcia zasilającego. Maksymalna wartość napięcia na diodzie w kierunku wstecznym Urm jest równa wartości
maksymalnej napięcia zasilającego U2m.
Wadą prostownika dwupołówkowego z odczepem z transformatora jest występowanie na diodzie nieprzewodzącej
dwukrotnie większego napięcia w kierunku wstecznym niż na diodzie w prostowniku z mostkiem Graetza oraz konieczność
zastosowania bardziej złożonego w budowie transformatora z dzielonym uzwojeniem wtórnym. Uzwojenie wtórne
transformatora w tym prostowniku nie jest w pełni wykorzystane (dla dodatniej połówki napięcia uzwojeniem roboczym jest
tylko górna część uzwojenia wtórnego). Lepsze pod względem energetycznym wykorzystanie transformatora zasilającego
zapewniają układy prostownicze mostkowe.

27
Transformatory stosowane w układach prostowniczych mostkowych mają mniejsze wymiary, przez co są znacznie lżejsze.
W przypadku zastosowania mostka Graetza jako prostownika moc tracona w transformatorze jest mniejsza (w uzwojeniach
transformatora przepływa prąd sinusoidalnie zmienny), niż w przypadku pozostałych omawianych prostowników
(jednopołówkowego lub dwupołówkowego z odczepem z transformatora). Prostowniki dwupołówkowe charakteryzują się
większą sprawnością, mniejszym współczynnikiem tętnień. Zastosowanie prostownika w układzie mostka Graetza pozwala na
optymalne wykorzystanie mocy transformatora, a napięcie wsteczne na diodach jest dwukrotnie mniejsze od napięcia na
diodach w układach jednopołówkowym lub dwupołówkowym z odczepem z transformatora. Wadą układu prostownika z
mostkiem jest konieczność zastosowania czterech diod, ale w przypadku wykorzystania scalonych układów zawierających
mostek Graetza nie ma to dużego znaczenia. Mostek Graetza można zbudować z czterech niezależnych diod prostowniczych
lub wykorzystać układ scalony zawierający mostek. Porównanie parametrów jednofazowych układów prostowniczych
z obciążeniem rezystancyjnym przedstawia tabela 1.1.

28
Prostowniki trójfazowe
Prostownik trójfazowy półfalowy, układ
trójpulsowy jest układem zasilanym z
transformatora trójfazowego zawierającym w
każdej fazie jedną diodę prostowniczą (rys. 1.9).
W układzie prostownika przedstawionym na
rys. 1.9 każda dioda przewodzi dodatnią
połówkę napięcia zasilającego (dodatnią
połówkę napięcia sinusoidalnie zmiennego).
Prąd płynący przez diodę jest prądem fazowym.
Prąd elektryczny płynący przez odbiornik jest
sumą prądów wszystkich faz. W czasie trwania
jednego pełnego okresu napięcia zasilającego
sieci na odbiorniku otrzymujemy trzy pełne
połówki (pulsy) dodatnie prądu, dlatego układ
prostownika trójfazowego półfalowego
nazywamy układem trójpulsowym.
29
Wadą układu jest przepływ prądu wyprostowanego w przewodzie neutralnym.
Transformator obniżający napięcie z sieci elektroenergetycznej i zasilający
prostownik powinien mieć uzwojenie wtórne połączone w gwiazdę. Połączenie
uzwojenia wtórnego w gwiazdę umożliwia dołączenie przewodu neutralnego.

Wartość maksymalna napięcia wyprostowanego wynosi:

Wartość średnia napięcia wyprostowanego za okres 2n jest równa 0,675 wartości

skutecznej napięcia międzyfazowego oraz 1,17 wartości skutecznej napięcia
fazowego.
30
 Prostownik trójfazowy mostkowy (całofalowy), prostownik sześciopulsowy jest układem
powstałym z połączenia szeregowego dwóch układów trójpulsowych (rys. 1.10).

Na rysunku 1.10a linią przerywaną zaznaczono prąd

płynący dla dodatniej połówki napięcia zasilającego
ur przez diodę D1. Prąd każdej fazy składa się z
dwóch impulsów. Prąd obciążenia jest sumą prądów
wszystkich faz układu zasilającego. W układzie
prostownika mostkowego trójfazowego
otrzymujemy większą sprawność energetyczną, niż
w układzie prostownika trójpulsowego. Ponadto
układ charakteryzuje się małymi tętnieniami
napięcia wyjściowego. 31
Schematy, wykresy czasowe oraz wartości współczynnika tętnień dla omawianych
prostowników przedstawiono w tabeli 1.2.

32
1.3 Prostowniki sterowane
• Działanie prostowników sterowanych
• Układy prostowników sterowanych jednofazowych
• Układy prostowników sterowanych trójfazowych

33
Prostowniki sterowane są układami, które umożliwiają regulację wartości średniej
napięcia wyjściowego wyprostowanego, a tym samym regulację wartości mocy
wyjściowej. W prostownikach sterowanych diody prostownicze są zastąpione
tyrystorami. W układach tyrystorowych przez zmianę wartości kąta włączenia
tyrystorów zmieniamy wartość średnią napięcia wyprostowanego. Włączenie
tyrystora (przejście tyrystora ze stanu blokowania do stanu przewodzenia)
uzyskujemy przez podanie dodatniego impulsu na bramkę tyrystora, przy polaryzacji
tyrystora w kierunku przewodzenia (wyższy potencjał elektryczny na anodzie
względem katody tyrystora). Tyrystory są sterowane za pomocą układów
analogowych lub cyfrowych.
Po włączeniu tyrystor pracuje jak dioda prostownicza: przewodzi prąd elektryczny,
jeżeli na jego anodzie jest wyższy potencjał niż na katodzie.
W przypadku tyrystora wartość prądu przewodzenia jest większa niż wartość prądu
podtrzymania. Podział prostowników sterowanych jest taki sam jak w przypadku
prostowników niesterowanych. 34
Prostownik sterowany półfalowy z obciążeniem rezystancyjnym jest
najprostszym układem prostownika sterowanego (rys. 1.11).
W prostowniku przedstawionym na rysunku 1.11 prąd elektryczny
płynie w obwodzie przy dodatniej połówce napięcia zasilającego od
momentu podania impulsu bramowego na tyrystor. Kąt włączenia
tyrystora a możemy zmieniać od 0 do n w czasie trwania dodatniej
półfali napięcia zasilającego. Przez regulację wartości kąta włączenia
(wysterowania) tyrystora regulujemy wartość średnią napięcia
wyprostowanego — napięcia wyjściowego:
im większa wartość kąta załączenia a tyrystora, tym mniejsza
wartość średnia napięcia wyjściowego.
Największą wartość średnią napięcia wyprostowanego uzyskujemy
dla kąta wysterowania równego 0.

Podczas włączania tyrystora w czasie trwania dodatniej półfali

napięcia zasilającego układ dla a = 0 przebiegi prądów i napięć
elektrycznych w obwodzie będą identyczne jak w prostowniku
niesterowanym jednofazowym półfalowym (w prostowniku z
diodą prostowniczą) — prostownik sterowany pracuje tak samo
jak prostownik niesterowany. Przy takim wysterowaniu
tyrystora uzyskujemy największą wartość średnią napięcia
wyjściowego.
35
Prostowniki sterowane jednofazowe
całofalowe uzyskujemy w taki sam
sposób, to znaczy diody prostownicze
w układach zastępujemy tyrystorami.
Prostowniki jednofazowe całofalowe
sterowane mogą być zbudowane z
wykorzystaniem układu z
wyprowadzonym środkiem uzwojenia
wtórnego transformatora lub w
układzie mostkowym.

Prostowniki jednofazowe sterowane mostkowe mogą być

zbudowane z czterech tyrystorów (rys 1.12e) lub dwóch
diod i dwóch tyrystorów (rys. 1.12c). Przebiegi napięć i
prądów są jednakowe dla obydwu układów.

36
Wśród prostowników sterowanych trójfazowych wyróżniamy
układy prostowników półfalowych (trójpulsowych,
gwiazdowych) oraz układy mostkowe (rys. 1.13 i 1.14).
W prostowniku sterowanym mostkowym określa się tyrystory
T1, T3, T5 jako tyrystory z grupy katodowej (katody tyrystorów
są ze sobą połączone) oraz tyrystory T2, T4, I6 jako
należące do grupy anodowej (anody tyrystorów są ze sobą
połączone). Po doprowadzeniu impulsów bramkowych w
prostowniku sterowanym mostkowym zawsze przewodzą dwa
tyrystory: jeden z grupy katodowej i jeden z grupy anodowej.
Przepływ prądu wyprostowanego w obwodzie wymaga
odpowiedniej kolejności włączania poszczególnych tyrystorów
zarówno w grupie katodowej, jak i w grupie anodowej układu
prostownika trójfazowego.

37
38
 W układach prostowników sterowanych
konieczny jest dodatkowy obwód służący
do wyzwalania tyrystora. Jest to układ
wytwarzający i przekazujący impulsy
bramkowe do tyrystora.
Impulsy sterujące bramką powinny
charakteryzować się odpowiednią
szerokością, stromością narastania oraz
odpowiednią wartością napięć i prądów
bramkowych. Przykładowe układy
wyzwalania tyrystorów przedstawiono na
rysunku 1.15.

Układ formujący (rys. 1.15a) przekształca

przebieg sinusoidalny doprowadzony do jego
wejścia na ciąg impulsów o odpowiednim
kształcie i właściwej wartości.

39
Jeżeli w obwodzie prostownika sterowanego jednofazowego
jednopulsowego uwzględnimy indukcyjności obwodu
wejściowego oraz dławika wygładzającego, zmieni się przebieg
czasowy prądu płynącego przez odbiornik (rys. 1.16).
Zastosowanie dławika w obwodzie ma wpływ na przebieg
prądu płynącego przez obwód. Powoduje zmniejszenie wartości
maksymalnej prądu oraz przedłużenie czasu jego przepływu.
Ponadto indukcyjność włączona szeregowo w obwodzie nie
pozwala na gwałtowne zmiany wartości płynącego prądu —
brak skokowej zmiany wartości prądu — rys 1.16d i rys 1.16e.

40
1.4 Filtry w układach prostowników
• Działanie i budowa filtrów
• Zastosowanie filtrów w układach prostowniczych

41
W celu zmniejszenia tętnień przebiegów
czasowych napięcia oraz prądu na wyjściu
prostowników stosuje się dodatkowe
obwody, nazywane filtrami. Są one
zbudowane z elementów reaktancyjnych,
takich jak cewki i kondensatory.
Kondensatory i cewki, dzięki swoim
właściwościom do magazynowania energii
(odpowiednio w polu elektrycznym lub w
polu magnetycznym) oraz zdolnościom do
przekazywania tej energii do rezystancji
obciążenia, doskonale spełniają funkcję
elementów kształtujących (filtrujących)
przebiegi napięć i prądów na rezystancji
obciążenia. Kondensator jako filtr w
układach prostowniczych jest zawsze
dołączany równolegle z obciążeniem,
natomiast cewka jest dołączana
szeregowo. Zastosowanie filtrów w
prostownikach powoduje wygładzenie
przebiegów czasowych napięć
wyjściowych (napięć na obciążeniu) oraz
zapewnia ciągłość przepływu prądu przez
42
obciążenie.
W prostowniku jednofazowym, półfalowym z filtrem pojemnościowym (rys. 1.17) kondensator gromadzi energię elektryczną
podczas przewodzenia diody prostowniczej, czyli w czasie trwania dodatniej połówki napięcia zasilającego. Ładowanie
kondensatora występuje wówczas, gdy wartość chwilowa napięcia na wejściu prostownika jest większa niż wartość chwilowa
napięcia na kondensatorze. Po upływie czasu t2 (rys. 1.17), wartości chwilowe napięcia zasilającego u2 oraz napięcia na
kondensatorze u0 zrównują się i kondensator przestaje się ładować. Kondensator ładuje się w obwodzie: uzwojenie
wtórne transformatora, dioda prostownicza, kondensator. Szybkość ładowania kondensatora określa stała czasowa:

W chwili gdy napięcia na kondensatorze i napięcie zasilające zrównają się, dioda przestaje przewodzić i kondensator zaczyna
się rozładowywać w obwodzie: kondensator, obciążenie ze stałą czasową :

Rozładowanie kondensatora trwa do chwili ponownego zrównania wartości chwilowych napięć w oraz u,, a potem znów
następuje proces doładowywania kondensatora. Na rysunku 1.17 przedstawiono przebieg czasowy prądu płynącego przez
diodę, który ma charakter impulsowy. Wartość stałej czasowej jest wskaźnikiem szybkości zmian napięcia na
kondensatorze. Wraz ze wzrostem wartości stałej czasowej zmiany napięcia na kondensatorze zachodzą
wolniej (kondensator wolniej się ładuje lub rozładowuje).
Aby uzyskać jak najlepsze parametry obwodu stała czasowa powinna spełniać warunki:
; powinna być jak najmniejsza, co zapewnia szybsze ładowanie kondensatora, a tym samym większą wartość składowej stałej
napięcia na wyjściu oraz mniejsze tętnienia napięcia;
,powinna być jak największa, co zapewnia wolniejsze rozładowanie kondensatora oraz także zmniejsza tętnienia napięcia
43
wyjściowego; w celu zapewnienia dużej stałej czasowej w układach zasilaczy stosuje się kondensatory o dużych pojemnościach.
Przebiegi napięć i prądu w układach prostowników jednofazowych całofalowych z obciążeniem rezystancyjno-pojemnościowym
przedstawiono na rysunku 1.18. W układzie całofalowym omówione wcześniej procesy ładowania i rozładowania kondensatora
zachodzą w taki sam sposób jak dla układu prostownika półfalowego, ale dwa razy częściej (z podwojoną częstotliwością).
W związku z tym w układzie prostowniczym całofalowym występują mniejsze tętnienia oraz większa wartość składowej stałej
napięcia wyjściowego niż w układach półfalowych.
Prostowniki w układzie z kondensatorem mają mniejsze tętnienia oraz lepszą sprawność energetyczną niż prostowniki z
obciążeniem tylko rezystancyjnym.

W układach z obciążeniem rezystancyjno-pojemnościowym

należy dobrać diody o odpowiednich parametrach ze względu
na duże wartości prądu ładowania kondensatora w momencie
włączenia układu; kondensator ładuje się od wartości zerowej
do wartości szczytowej napięcia zasilania (wartość prądu
płynącego jest równa U2m /RF).
Prostowniki z filtrem pojemnościowym stosuje się w układach
małej mocy (do kilkuset watów) np. w przyrządach
pomiarowych, odbiornikach radiowych.

44
Układy prostownicze z filtrem indukcyjnym stosuje się w
układach dużej mocy, układach trójfazowych. Na rysunkach
1.19 i 1.20 przedstawiono układy prostownicze z obciążeniem
rezystancyjno-indukcyjnym. W układach prostowniczych dławik
włączamy szeregowo z obciążeniem. Dławik o indukcyjności L
nie pozwala na gwałtowne zmiany prądu w obwodzie. Ponadto
dławik jest elementem, który podobnie jak kondensator, ma
zdolność gromadzenia energii. Dławik magazynuje energię
dostarczaną z transformatora w swoim polu magnetycznym w
czasie od 0 do t1. W czasie trwania ujemnej połówki
napięcia zasilającego, gdy dioda prostownicza nie przewodzi
prądu, dławik jest jedynym źródłem energii, którą oddaje do
obciążenia. Zastosowanie dławika w obwodzie prostownika
powoduje zwiększenie czasu przepływu prądu w obwodzie
(prąd płynie w czasie dłuższym niż połowa okresu).

45
 W prostowniku półfalowym z filtrem indukcyjnym prąd nie
płynie przez obciążenie w sposób ciągły, dlatego układy tego
typu są rzadziej stosowane. Filtr indukcyjny jest stosowany
częściej w prostownikach całofalowych (rys. 1.20).

Z rysunku 1.20 wynika, że im większa jest wartość indukcyjności

L, tym mniejsza jest wartość współczynnika tętnień oraz
większa skuteczność układu. Przebieg czasowy prądu
płynącego przez obciążenie jest idealny (przebieg prądu
stałego), gdy

46
Jeżeli uwzględnimy właściwości wynikające ze stosowania kondensatora i dławika jako filtrów i połączymy te elementy
kaskadowo, to otrzymamy filtry dolnoprzepustowe, (rys. 1.21).
Filtry dolnoprzepustowe mają niewielki wpływ na składową stałą napięcia wyjściowego prostownika, natomiast zmniejszają
składową zmienną, a tym samym tętnienia układu. Filtr włączamy między wyjście prostownika i obciążenie. Skuteczność
filtru określa parametr nazywany współczynnikiem filtracji F.
Współczynnik filtracji F jest to stosunek składowej podstawowej napięcia zmiennego na wejściu układu do składowej
podstawowej napięcia zmiennego na wyjściu układu.

47
1.5 Stabilizatory napięcia i prądu
stałego
• Rodzaje stabilizatorów
• Podstawowe parametry stabilizatorów
• Budowa i działanie układów stabilizatorów

48
Stabilizatorem nazywamy układ elektroniczny, którego zadaniem jest utrzymywanie na swoim wyjściu stałej wartości napięcia
(stabilizator napięcia) lub stałej wartości prądu (stapilizator prądu) niezależnie od zmian napięcia zasilającego, obciążenia
układu oraz od czynników zewnętrznych (np. temperatury).
Stabilizatory ze względu na zasadę działania dzielimy na:
* parametryczne,
* kompensacyjne o działaniu ciągłym lub impulsowym.
W idealnym stabilizatorze napięcia wartość napięcia wyjściowego powinna być stała, niezależna od napięcia wejściowego w
zakresie dopuszczalnych zmian jego wartości , wartości prądu wyjściowego oraz od temperatury. Idealny
stabilizator prądu powinien zapewnić stałą wartość prądu wyjściowego, niezależną od zmian w dopuszczalnych granicach
wartości napięcia wejściowego oraz od wartości napięcia wyjściowego i temperatury.

49
Na podstawie charakterystyki przejściowej stabilizatora przedstawionej na rysunku 1.22c, możemy wyznaczyć współczynnik stabilizacji napięcia układu. Dioda Zenera przy polaryzacji w kierunku
przewodzenia charakteryzuje się podobnymi właściwościami co dioda prostownicza, natomiast przy polaryzacji w kierunku zaporowym ma właściwości, które wykorzystuje się w układach
stabilizacji napięcia. W zakresie napięć ujemnych od 0 do charakterystycznej wartości napięcia Uz (napięcie Zenera) dioda charakteryzuje się bardzo dużą rezystancją, a przepływający przez nią
prąd ma wartość rzędu mikroamperów. Po przekroczeniu wartości napięcia Zenera Uz wartość prądu gwałtownie zwiększa się, przy czym dla prądów w zakresie wartości od Iz min do Iz max
spadek napięcia ma diodzie zmienia się w niewielkich granicach Δ Uz (ΔUz <<Uz). W przypadku ustalonej już wartości prądu płynącego przez diodę Zenera napięcie na jej zaciskach będzie
zależało tyko od współczynnika temperaturowego napięcia. W układzie najprostszego stabilizatora (rys.1.22), napięcie niestabilizowane, jednokierunkowe Uwe zasila diodę DZ przez rezystor
szeregowy R. Zmiany napięcia wejściowego Uwe, powyżej wartości Uz, powodują zmiany wartości prądu Iz oraz tym samym zmiany spadku napięcia na rezystorze R. Wartość napięcia na
diodzie i równolegle dołączonym do niej odbiorniku Ro zmienia się nieznacznie (w zakresie pracy diody od Iz min do Iz max). Układ stabilizatora przedstawionego na rysunku 1.22
charakteryzuje się małą sprawnością energetyczną, brakiem możliwości regulacji napięcia wyjściowego. Natomiast jego zaletą jest prostota schematu układu.
50
Znacznie lepszymi właściwościami charakteryzują się bardziej złożone układy stabizatorów parametrycznych, których
przykładowe schematy zostały przedstawione na rysunku 1.23.
Parametry stabilizatorów parametrycznych zależą głównie od parametrów zastosowanych elementów oraz od parametrów
diody Zenera. W stabilizatorach napięcia elementy stabilizujące są połączone równolegle z obciążeniem, natomiast w
stabilizatorach prądu — szeregowo z obciążeniem.

51
52
Najprostszym układem stabilizatora kompensacyjnego o działaniu
ciągłym jest układ przedstawiony na rysunku 1.25a. W tym
układzie elementem regulacyjnym, a jednocześnie
porównującym, jest tranzystor mocy pracujący w układzie
wtórnika emiterowego (wtórnik emiterowy zapewnia
wzmocnienie prądu, nie wzmacnia napięcia). Tranzystor
zastosowany w układzie zwiększa rezystancję Rs układu. Układ
pozwala na obciążenie. większym prądem wyjściowym oraz
lepszą stabilizację napięcia wyjściowego. Napięcie
wyjściowe jest równe wartości napięcia na diodzie Zenera
pomniejszone o wartość spadku napięcia na złączu baza — emiter
tranzystora.
W układzie przedstawionym na rysunku 1.25b jako element
regulacyjny zastosowano układ Darlingtona (tranzystory T1 i T2)
w celu zwiększenia wartości prądu wyjściowego.
Tranzystor T3 w przypadku wystąpienia różnicy (sygnał błędu)
napięć między napięciem wzorcowym (napięcie na diodzie
Zenera), a napięciem wyjściowym stabilizowanym,
wzmacnia sygnał powstałego błędu.

53
54
 2. Wzmacniacze
• Parametry wzmacniaczy
• Układy pracy wzmacniaczy i punkt pracy wzmacniacza
• Klasy pracy wzmacniaczy
• Sprzężenie zwrotne
• Wzmacniacze wielostopniowe
• Wzmacniacze mocy
• Wzmacniacz różnicowy
• Wzmacniacze szerokopasmowe
• Wzmacniacz operacyjny
• Zastosowanie wzmacniacza operacyjnego
• Wzmacniacze selektywne
55
2.1 Parametry wzmacniaczy
• Budowa i działanie wzmacniaczy
• Rodzaje i opis parametrów wzmacniaczy

56
Wzmacniaczem (układem wzmacniającym) nazywamy układ elektroniczny, którego zadaniem
jest wzmocnienie sygnału bez zmiany jego kształtu. Układ elektroniczny wzmacniający
zawiera element czynny — tranzystor bipolarny lub unipolarny, który jest elementem
sterującym przepływem energii ze źródła zasilania do obciążenia. Układ wzmacniający
wzmacnia sygnał doprowadzony do jego zacisków wejściowych kosztem energii
doprowadzonej ze źródła napięcia stałego (rys. 2.1), czyli napięcie źródła zasilającego oraz
prąd pobierany ze źródła zasilania są przekształcane na sygnał wyjściowy.

W układzie wzmacniacza wyróżniamy dwa obwody — obwód

zasilania oraz obwód sygnału.
Wzmacniacz jest czwórnikiem, w związku z tym ma parę
zacisków wejściowych (dwa zaciski wejściowe), do których jest
doprowadzony sygnał wejściowy (wzmacniany) oraz parę
zacisków wyjściowych, do których jest dołączone obciążenie,
będące odbiornikiem sygnału wyjściowego. Na rysunku 2.1
źródłem sygnału jest źródło Eg o impedancji Zg, natomiast
odbiornikiem jest impedancja Zo.

57
Parametry wzmacniaczy
1. Wzmocnienie K — definiowane jako stosunek wartości skutecznej (lub amplitudy)
sygnału wyjściowego do wartości skutecznej (lub amplitudy) sygnału wejściowego.
Wyróżniamy następujące jego rodzaje:

58
2. Zniekształcenia nieliniowe — parametr wynikający z nieliniowości statycznych
charakterystyk prądowo-napięciowych elementów czynnych wzmacniacza (np. tranzystora).
Podany na wejście wzmacniacza sygnał sinusoidalnie zmienny po wzmocnieniu, czyli na wyjściu
wzmacniacza nie jest przebiegiem sinusoidalnie zmiennym — jest odkształcony (rys. 2.2),

Przebieg niesinusoidalnie zmienny (odkształcony)

jest sumą przebiegów sinusoidalnie zmiennych —
przebiegu sinusoidalnie zmiennego o
częstotliwości podstawowej
(częstotliwość przebiegu odkształconego) oraz
przebiegów sinusoidalnych, których częstotliwości
są wielokrotnościami częstotliwości sygnału
podstawowego. Przebiegi te noszą
nazwę harmonicznych. Widmo sygnału
wyjściowego zawiera oprócz składowej
podstawowej składowe harmoniczne wyższego
rzędu.
59
Zniekształcenia nieliniowe wprowadzane przez wzmacniacz określa się przez współczynnik
zawartości harmonicznych h:

gdzie U1, U2, U3, U4,... — wartości skuteczne pierwszej, drugiej, trzeciej, czwartej itd.
harmonicznej napięcia.

60
3. Zniekształcenia liniowe, które powstają na skutek niejednakowego przenoszenia przez
wzmacniacz sygnałów o różnych częstotliwościach. Jeżeli sygnał podany na wejściu
wzmacniacza jest sygnałem niesinusoidalnie zmiennym, czyli sygnałem składającym się z
wielu harmonicznych, a wzmacniacz charakteryzuje się różnymi współczynnikami
wzmocnienia (na podstawie charakterystyki częstotliwościowej wzmacniacza) dla różnych
częstotliwości, to powstają zniekształcenia liniowe. Na skutek zniekształceń liniowych sygnał
wzmocniony zostaje zniekształcony.
4. Rezystancja wejściowa Rwe lub impedancja wejściowa Zwe — jest określana jako
rezystancja (impedancja) widziana z zacisków wejściowych układu:

61
5. Rezystancja wyjściowa Rwy lub impedancja wejściowa Zw, — jest określana jako
rezystancja (impedancja) widziana z zacisków wyjściowych wzmacniacza:

6. Sprawność wzmacniacza — określana jako stosunek wartości mocy, którą wzmacniacz

oddaje do obciążenia Po, do mocy Pz pobranej przez układ wzmacniający z obwodów
zasilających:

62
7. Charakterystyka przejściowa wzmacniacza (charakterystyka dynamiczna) — określa
zależność wartości maksymalnej (lub skutecznej) napięcia wyjściowego Uwy, wzmacniacza w
funkcji wartości maksymalnej (lub skutecznej) napięcia wejściowego Uwe dla danej wartości
częstotliwości wzmacnianego sygnału: Uwy = f( Uwe), przy stałej wartości częstotliwości (f=
const).
Wartość napięcia granicznego U, określa największą
amplitudę sygnału wejściowego, którą można
doprowadzić do wejścia wzmacniacza, aby na jego
wyjściu otrzymać sygnał niezniekształcony. W
zakresie napięć wejściowych od 0 do wartości U,
charakterystyka przejściowa (rys. 2.4) jest liniowa, co
oznacza, że w tym zakresie wartość napięcia
wyjściowego będzie proporcjonalna do wartości
napięcia wejściowego. Nachylenie charakterystyki
przejściowej wzmacniacza jest określone przez
współczynnik wzmocnienia napięciowego.

Z przebiegu zależności na rysunku 2.4 wynika, że przyrost amplitudy napięcia wejściowego

powyżej wartości napięcia U, nie spowoduje żadnego wzrostu amplitudy napięcia wyjściowego.
63
Po przekroczeniu wartości napięcia wejściowego równego wartości napięcia przesterowania
Uwe max = Up rzeczywista charakterystyka przejściowa wzmacniacza jest charakterystyką
nieliniową, nachylenie charakterystyki zmniejsza się (rys. 2.5), co oznacza zmniejszanie się
wartości wzmocnienia układu dla napięć z tego zakresu. Pracę wzmacniacza przy napięciach
wejściowych o wartościach większych od wartości napięcia Up nazywamy przesterowaniem
wzmacniacza, a efektem takiej pracy (przesterowania) jest zniekształcenie sygnału
wyjściowego wzmacniacza. Praca wzmacniacza w zakresie napięć wejściowych mniejszych od
wartości Uwe min (rys. 2.5) jest niewskazana ze względu na stosunkowo duży poziom
(porównywalny do napięć wejściowych z tego zakresu wartości) szumów własnych
wzmacniacza.

64
8. Zakres dynamiczny wzmacniacza D — parametr ten określa dopuszczalne
wartości amplitud sygnałów wejściowych, dla których amplituda sygnału
wyjściowego jest proporcjonalna do amplitudy sygnału wejściowego:

gdzie Uwe max, Uwe min — maksymalna i minimalna wartość napięcia

wejściowego wzmacniacza (rys. 2.5).
Zakres dynamiczny wzmacniacza podaje się również w decybelach [dB]:

65
9. Charakterystyki częstotliwościowe wzmacniacza — opisują właściwości wzmacniacza w
funkcji częstotliwości sygnału wejściowego. Wśród charakterystyk częstotliwościowych
wyróżniamy charakterystyki:
• amplitudową — określa zależność wzmocnienia napięciowego Ku, w funkcji częstotliwości f:
Ku=f(f);

• fazową — określa zależność ϕ

przesunięcia fazowego
(różnica faz sygnału
wyjściowego i sygnału
wejściowego) w funkcji
częstotliwości f: ϕ =f(f).

66
Charakterystyki częstotliwościowe wzmacniacza: amplitudowa i fazowa są ze
sobą ściśle powiązane.

67
10. Pasmo przenoszenia wzmacniacza B jest to przedział częstotliwości między wartościami
granicznymi częstotliwości — częstotliwością górną i dolną: B = fg — fd.

Częstotliwości graniczne fg, fd — odpowiednio częstotliwości: górna oraz dolna wzmacniacza,

są to wartości częstotliwości sygnału wejściowego, przy których wzmocnienie wzmacniacza
zmniejsza się o 3 dB (w mierze logarytmicznej) lub przy których wzmocnienie wzmacniacza
maleje do wartości odpowiadającej

maksymalną wzmocnienia napięciowego.

Wzmocnienie mocy wzmacniacza Kp, dla częstotliwości granicznych maleje do połowy,
natomiast przesunięcie fazowe wnoszone przez wzmacniacz wynosi odpowiednio: +45 stopni
dla dolnej częstotliwości granicznej fd oraz —45 stopni dla górnej częstotliwości granicznej fg.
Przesunięcie fazowe wprowadzane przez układ wzmacniający w przedziale częstotliwości
znajdujących się w zakresie pasma przenoszenia wynosi dla wzmacniacza odwracającego fazę
= 180 stopni oraz dla wzmacniacza nieodwracającego ϕ = 0 stopni.

68
W celu uzyskania wzmocnienia napięciowego o wartości przekraczającej
wzmocnienie pojedynczego układu wzmacniającego stosuje się wzmacniacze
wielostopniowe. Wzmacniacze wielostopniowe uzyskuje się przez połączenie
wielu stopni pojedynczych wzmacniaczy w taki sposób, że napięcie wyjściowe
stopnia poprzedniego jest napięciem wejściowym stopnia następnego —
połączenie takie jest określane jako połączenie kaskadowe.
Wypadkowe wzmocnienie Ku, połączenia kaskadowego n stopni pojedynczych
wzmacniaczy będzie wynosiło:

Gdzie — współczynniki wzmocnienia napięciowego kolejnych

stopni.

69
Kolejne stopnie wzmacniaczy w układzie
wielostopniowym są określane
odpowiednio jako stopień wejściowy (lub
przedwzmacniacz), stopień lub stopnie
pośrednie oraz stopień wyjściowy.
Połączenie (sprzężenie) poszczególnych
stopni może być realizowane bezpośrednio
(rys. 2.8a), pośrednio — za pomocą
kondensatora (rys. 2.8b) lub
transformatora. Sprzężenie bezpośrednie
stopni wzmacniacza jest najczęściej
stosowane w układach scalonych
wzmacniaczy napięcia stałego
(wzmacniacze sygnałów wolnozmiennych),
natomiast pośrednie sprzężenie stopni
wzmacniaczy stosuje się we
wzmacniaczach napięcia zmiennego.

70
2.2 Układy pracy i punkt pracy
wzmacniaczy
• Zastosowanie tranzystorów w układach wzmacniaczy
• Układy połączeń tranzystorów
• Wyznaczanie punktu pracy tranzystora

71
Podstawowymi elementami czynnymi
stosowanymi do budowy wzmacniaczy są
tranzystory bipolarne i unipolarne.
Właściwości układu wzmacniającego
zależą od sposobu włączenia w układ
wzmacniacza tranzystora. Na rysunku 2.9
zamieszczono układy połączeń tranzystora
bipolarnego i odpowiadające im pod
względem właściwości układy połączeń
tranzystora unipolarnego — układ WS jest
odpowiednikiem układu WE. Układ
wspólnego źródła WS charakteryzuje się
dużym wzmocnieniem napięciowym, lecz
nieco mniejszym niż dla układu WE.
Analogicznie układ połączeń tranzystora
unipolarnego WD (wspólny dren) jest
odpowiednikiem układu połączeń
tranzystora bipolarnego wspólnego
kolektora WC.

72
Układy połączeń tranzystora bipolarnego:
• o wspólnym emiterze WE (OE) — w tego typu połączeniu emiter jest wspólną
elektrodą obwodów:
 wejściowego i wyjściowego;
 sygnał wejściowy jest doprowadzony między bazą a emiterem tranzystora,
 obciążenie jest dołączone między kolektorem a emiterem,
• o wspólnym kolektorze WC (OC) — kolektor jest wspólną elektrodą obwodów:
wejściowego i wyjściowego;
sygnał wejściowy jest doprowadzony między bazą a kolektorem tranzystora,
obciążenie jest dołączone między emiterem a kolektorem,
• o wspólnej bazie WB (OB) — baza jest wspólną elektrodą obwodów:
wejściowego i wyjściowego;
sygnał wejściowy jest doprowadzony między emiterem i bazę tranzystora,
obciążenie jest dołączone między kolektorem i bazą.
73
Układy połączeń tranzystora unipolarnego:
• o wspólnym źródle WS (OS) — źródło jest wspólną elektrodą dla sygnału
wejściowego i wyjściowego;
 sygnał wejściowy jest doprowadzany między bramką a źródłem,
 dren jest zaciskiem wyjściowym,
• o wspólnym drenie WD (OD) — dren jest wspólną elektrodą sygnału
wejściowego i wyjściowego;
sygnał wejściowy jest doprowadzany pomiędzy bramką a drenem,
obciążenie jest przyłączone między elektrodami źródła i drenem,
• o wspólnej bramce WG (OG) — bramka stanowi wspólną elektrodę dla wejścia
i wyjścia układu;
 zaciskiem wejściowym jest źródło,
 zaciskiem wyjściowym jest dren.

74
Najczęściej stosowanym układem wzmacniającym jest układ z tranzystorem bipolarnym w
układzie połączeń wspólnego emitera WE. Tranzystor w układzie wzmacniacza pracuje w
stanie aktywnym, co oznacza następującą jego polaryzację: złącze baza—emiter w kierunku
przewodzenia, a złącze baza-kolektor w kierunku zaporowym.

75
Stan pracy tranzystora określa się za pomocą jego punktu pracy Q, czyli wartości prądów
stałych przez niego przepływających oraz wartości napięć stałych występujących między jego
elektrodami: Ube — napięcie między bazą a emiterem, Ubc — napięcie między bazą a
kolektorem, Uce — napięcie między kolektorem a emiterem, lb — prąd bazy, lE — prąd
emitera, lc — prąd kolektora. Wszystkie wielkości wartości prądów i napięć dla danego typu
tranzystora są od siebie ściśle uzależnione.
Punkt pracy tranzystora znajduje się na charakterystyce prądowo-napięciowej lub w polu
charakterystyk — jest określony wartościami prądów i napięć w odniesieniu do danej rodziny
charakterystyk.

Podczas doboru wartości prądów i napięć określających punkt pracy tranzystora należy
uwzględnić parametry tranzystora, rodzaj układu pracy, wartość napięcia zasilającego oraz
wartości elementów polaryzujących (rezystorów).
Najprostszą metodą wyznaczenia punktu pracy tranzystora jest metoda graficzna. Punkt pracy
tranzystora Q jest punktem przecięcia prostej obciążenia i charakterystyki wyjściowej
tranzystora Ic= f(Uce) dla określonej wartości prądu bazy Ib (rys. 2.11).
76
Prostą obciążenia (na rys. 2.11 jest to
prosta AB) rysujemy w polu
charakterystyk wyjściowych
tranzystora Ic = f(Uce). Punkt A o
współrzędnych (Ec, 0) prostej
obciążenia jest położony na osi
odciętych, natomiast punkt B o
współrzędnych (0, Ec /Rc) leży na osi
rzędnych układu współrzędnych.

77
Aby wyznaczyć punkty A i B przyjmujemy:
• lc=0 (rozwarty kolektor), po podstawieniu do równania Uce = Ec— IcRc
mamy UcE= Ec, czyli otrzymujemy współrzędne punku 4;
• Uce=0 (zwarty kolektor i emiter), po podstawieniu do równania
Uce = Ec— IcRc mamy
Ec = IcRc, stąd Ic= Ec/ Rc, czyli otrzymujemy współrzędne punktu B.
78
Aby wyznaczyć punkty A i B przyjmujemy:
• lc=0 (rozwarty kolektor), po podstawieniu do równania Uce = Ec— IcRc mamy UcE= Ec, czyli otrzymujemy
współrzędne punku 4;
• Uce=0 (zwarty kolektor i emiter), po podstawieniu do równania Uce = Ec— IcRc mamy Ec = IcRc, stąd Ic= Ec/ Rc,
czyli otrzymujemy współrzędne punktu B.
Do wyznaczenia położenia punktu pracy tranzystora Q na prostej obciążenia w zakresie aktywnym pracy
tranzystora najczęściej przyjmuje się wartość Uce = Ec /2. Po graficznym przeniesieniu prostej obciążenia na
charakterystyki wejściowe Ib = f(Ube) tranzystora otrzymamy charakterystykę roboczą, po której będzie poruszał
się punkt pracy wraz ze zmianą wartości prądu bazy.
Wyznaczenie prostej obciążenia dla układu pracy tranzystora przedstawionego na rysunku 2.12 przeprowadzamy
analogicznie.
Aby wyznaczyć punkty A i B przyjmujemy:
• |c=0 (rozwarty kolektor), po podstawieniu do równania Uce = Ec — le(Rc + Re) otrzymamy Uce = Ec, czyli mamy
współrzędne punktu A;
• Uce =0 (zwarty kolektor i emiter), po podstawieniu do równania Uce = Ec — le(Rc + Re) otrzymamy Ec = Ic(Rc +
Re), stąd Ic= Ec/ (Rc + Re), czyli mamy współrzędne punktu B.

79
W układzie wzmacniacza na rysunku 2.12 rezystory R1 i R2 stanowią dzielnik napięcia i służą do ustalenia potencjału
elektrycznego bazy tranzystora, niezależnego od prądu bazy. Rezystor Re ustala odpowiedni potencjał kolektora, wyższy od
potencjału bazy. Suma rezystancji Rc i Re określa nachylenie statycznej prostej obciążenia (nachylenie prostej tg a = 1/(Rc+ Re).
Kondensatory C1 i C2 oddzielają składowe stałe napięcia wzmacniacza od składowych zmiennych napięcia źródła EG i od
obciążenia. Przedstawiony układ wzmacniacza jest wzmacniaczem ze sprzężeniem zwrotnym emiterowym (prądowe szeregowe),
które jest realizowane przez rezystor Re. Zastosowanie sprzężenia zwrotnego zmniejsza niestałość punktu pracy tranzystora
związaną z wpływem temperatury na wartości przepływających przez tranzystor prądów. Wzrost wartości prądu kolektora, a tym
samym i wzrost prądu emitera spowoduje wzrost spadku napięcia na rezystorze Re (ponieważ Ure = RElE).
Wzrost spadku napięcia na rezystorze RE spowoduje wzrost potencjału emitera, czyli zmniejszenie wartości napięcia między bazą
a emiterem tranzystora i zmniejszenie wartości prądu bazy, a w następstwie zmniejszenie prądu kolektora. W celu analitycznego
wyznaczenia punktu pracy tranzystora należy rozpatrywać schemat wzmacniacza dla składowej stałej, który nie zawiera
indukcyjności i pojemności — indukcyjności zwieramy, a pojemności rozwieramy (rys. 2.12b).

80
Przykładowe obliczenie punktu pracy tranzystora

81
Na rysunku 2.13 przedstawiono schematy storach unipolarnych
z kanałem typu N. 82
Wyznaczenie prostej obciążenia oraz punktu pracy Q tranzystora przedstawiono na rysunku 2.14.

Prostą obciążenia rysujemy na charakterystyce wyjściowej Id = f(Uds) tranzystora unipolarnego typu JFET. Z
punktu położonego na osi odciętych o współrzędnych (Ed, 0) rysujemy prostą o współczynniku nachylenia
równym tg α = 1/(Rs + Rp). Obszar pracy tranzystora, w którym można wyznaczyć punkt pracy Q” tranzystora
jest ograniczony krzywymi: Udsmax, Udssat oraz dopuszczalnymi stratami mocy Pdmax (rys. 2.14).
Charakterystykę roboczą uzyskujemy w sposób analogiczny, jak w przypadku tranzystora bipolarnego, czyli
przez jej przeniesienie graficzne na charakterystykę Id = f(UGs).
83
2.3 Klasy pracy wzmacniaczy
• Podstawowe klasy pracy wzmacniaczy
• Inne rodzaje klas pracy wzmacniaczy

84
W układach wzmacniaczy dobór punktu pracy tranzystora, czyli zapewnienie odpowiedniej
polaryzacji elektrod tranzystora ma wpływ na parametry wzmacniacza oraz określa zdolność
przeniesienia sygnału z wejścia na wyjście wzmacniacza. W zależności od położenia punktu
pracy tranzystora na charakterystyce przejściowej tranzystora lwy = f(Uwe) oraz od poziomu
sygnału sterującego wzmacniacze dzielimy na klasy. Klasa wzmacniacza w sposób ogólny
określa jaką część sygnału podanego na wejście wzmacniacza przewodzi element czynny
wzmacniający (np. tranzystor).

85
W zależności od położenia punktu pracy tranzystora wyróżniamy
pięć klas pracy wzmacniaczy:
Klasa A. Punkt pracy tranzystora bipolarnego Qa jest położony na
środkowej części liniowej charakterystyki przejściowej lc = f(UBe)
— rysunek 2.15. Tranzystor przewodzi przez cały okres (2π)
przebiegu sygnału wejściowego (sygnału sterującego). Tranzystor
przez cały okres przewodzenia znajduje się w stanie aktywnym.
Wzmacniacze pracujące w tej klasie charakteryzują się małymi
zniekształceniami (dużą liniowością przetwarzania sygnału), ale
stosunkowo niską sprawnością, nieprzekraczającą 25%. W
przypadku zastosowania obciążenia transformatorowego
sprawność teoretycznie wzrasta do 50%. Niska sprawność wynika
z faktu, że amplituda sygnału wyjściowego jest mniejsza od
połowy napięcia zasilającego. Wzmacniacze pracujące w klasie A
mogą być stosowane jako końcowy stopień mocy we
wzmacniaczach audiofonicznych. Wzmacniacz tego typu może
pracować w dwóch wersjach układów — na jednym elemencie
wzmacniającym (układ — ang. single-ended) lub na dwóch
elementach połączonych równolegle (układ przeciwsobny — ang.
push-pull).
86
Klasa B. Punkt pracy Qb tranzystora bipolarnego jest położony na początku charakterystyki przejściowej lc =
f(Ube), na granicy odcięcia tranzystora (rys. 2.15). Prąd kolektora płynie tylko przez jedną połówkę okresu
napięcia sterującego, tranzystor przewodzi przez połowę okresu (π) sygnału wejściowego, a w drugiej połówce
okresu tranzystor jest zatkany. Wzmacniacze klasy B charakteryzują się wysoką sprawnością energetyczną, ale
niestety również dużymi zniekształceniami nieliniowymi. Wzmacniacze tej klasy są najczęściej budowane jako
układy symetryczne — przeciwsobne, które zawierają dwa elementy aktywne (np. tranzystory). Każdy z
tranzystorów przewodzi jedną połówkę okresu napięcia wejściowego. Wyjścia tranzystorów są połączone
różnicowo, a sterowane w przeciwnych fazach. W celu zapewnienia symetrycznej pracy w układach stosuje się
pary komplementarne tranzystorów, tzn. tranzystory o identycznych parametrach, ale różniące się typem
przewodnictwa (np. tranzystory NPN i PNP). W układach przeciwsobnych powstają zniekształcenia skrośne (rys.
2.19) związane z nieliniowością charakterystyki, zwłaszcza w jej początkowym zakresie.

87
Wzmocniony sygnał różni się od
sygnału wejściowego z uwagi na
występujące zniekształcenia
skrośne w chwili, gdy jeden
tranzystor przestaje przewodzić,
a drugi rozpoczyna
przewodzenie. Wzmacniacze
tego typu nie są stosowane w
urządzeniach klasy hi-fi (ang.
high fidelity), natomiast mają
duże zastosowanie w sprzęcie
estradowym.

88
Klasa AB. Jest klasą pośrednią pracy wzmacniacza pomiędzy klasą A i klasą B. Punkt pracy wzmacniacza jest
położony na prostej obciążenia nieco powyżej punktu odcięcia tranzystora, między punktami dla klasy A i klasy B
(bliżej punktu Qb). Każdy z elementów czynnych układu (tranzystorów) przewodzi dłużej niż połowa okresu
sygnału wejściowego (niewiele dłużej niż π). Dla małych wartości sygnałów wejściowych obydwa tranzystory
znajdują się w stanie przewodzenia (klasa A pracy wzmacniacza), natomiast wysterowanie układu dużą wartością
sygnału wejściowego powoduje, że tylko jeden tranzystor przewodzi (pracuje w klasie B), a drugi znajduje się w
stanie odcięcia. Wzmacniacz pracujący w klasie AB nie wprowadza zniekształceń skrośnych (rys. 2.19).
Wzmacniacze tej klasy charakteryzują się dobrą sprawnością energetyczną. Wzmacniacze klasy AB znalazły
zastosowanie w stopniach mocy urządzeń audio.

89
Klasa C. Punkt pracy tranzystora bipolarnego jest położony w obszarze zatkania tranzystora— w
zakresie odcięcia tranzystora (rys. 2.15). Tranzystor przewodzi w czasie krótszym, niż połowa
okresu przebiegu wejściowego (mniej niż π). Ze względu na duże zniekształcenia, które
wprowadzają wzmacniacze tej klasy, nie są one stosowane do wzmacniania sygnałów
akustycznych. Wzmacniacze klasy C znalazły zastosowanie w układach generacyjnych,
alarmowych itp.
Klasa D. Wzmacniacze pracujące w klasie D są nazywane wzmacniaczami impulsowymi,
wzmacniaczami o modulowanej szerokości impulsów PWM (ang. pulse width modulation) lub
rzadziej wzmacniaczami cyfrowymi. Tranzystory pracujące we wzmacniaczach tego typu są
naprzemiennie przełączane ze stanu nasycenia do stanu odcięcia. We wzmacniaczach klasy D
sygnał wejściowy jest przekształcany na sygnał prostokątny o zmiennym współczynniku
wypełnienia. Szerokość impulsów (a tym samym ich współczynnik wypełnienia) jest
proporcjonalna do wartości próbki sygnału wejściowego.
Sygnał wyjściowy uzyskuje się przez odpowiednią modulację strumienia sygnałów impulsowych
o wysokiej częstotliwości (kilkuset kiloherców). Najczęściej stosowaną modulacją jest metoda
PWM (kilkaset kHz). Sprawność wzmacniaczy klasy D jest bardzo wysoka (powyżej 90%),
natomiast zniekształcenia są dość znaczne w porównaniu ze wzmacniaczami klasy A i klasy90AB.
Oprócz wymienionych podstawowych klas pracy wzmacniaczy, znane są jeszcze klasy wykorzystywane w
technice audio, będące modyfikacjami klas podstawowych lub połączeniami klas podstawowych
wykonywanymi przez projektantów lub producentów sprzętu. Należy spośród nich wymienić choćby
klasy AA, SCA (ang. super class A), AB plus B (AB+B), AB plus C (AB+C), AD oraz BD. Zupełnie inne
zastosowanie ma grupa klas wzmacniaczy E, F oraz M (modyfikacje klasy C powszechnie stosowane
głównie w technice obwodów wysokich częstotliwości), a także nowa grupa klas I oraz J (wzmacniacze
będące z kolei zaawansowanymi modyfikacjami wzmacniaczy klasy D) stosowanych obecnie w technice
radiowej bardzo wysokich częstotliwości (dla klasy J nawet do rzędu dziesiątek GHz).
Wzmacniacze klas G, H, K, KB, L, SB oraz T to również pewne modyfikacje klas podstawowych (bazujące
między innymi na rozbudowaniu układów zasilania elementów czynnych), stosowane obecnie przez
producentów głównie we wzmacniaczach audio różnorodnego przeznaczenia, których jednak z
powodów zaawansowanych rozwiązań konstrukcyjnych nie można jednoznacznie sklasyfikować pod
względem sposobu przewodzenia elementu czynnego lub ustalenia jego punktu pracy.
Swego rodzaju nowością w klasyfikacji wzmacniaczy stało się wprowadzenie przez producentów nowych
typów klas, które jednak nie są znacznie odmienne konstrukcyjnie od klas już wcześniej wymienionych,
ale stanowią raczej grupę tzw. klas handlowych, właściwych dla danego segmentu przeznaczenia
sprzętu lub opatentowanych przez konkretnych producentów z wykorzystaniem powstałej w ten sposób
nowej nazwy klasy wzmacniacza — należy tu wymienić klasy handlowe typu TD, V, W, X, oraz Z. 91
2.4 Sprzężenie zwrotne
• Działanie sprzężenia zwrotnego
• Rodzaje sprzężeń zwrotnych
• Wpływ sprzężenia zwrotnego na układ wzmacniacza

92
Sprzężenie zwrotne w układzie elektronicznym jest realizowane przez sumowanie części
sygnału wyjściowego (zwanej sygnałem zwrotnym Sf) z sygnałem wejściowym Swe, wskutek
czego zmieniają się warunki sterowania układu. Konsekwencją działania sprzężenia zwrotnego
jest zmiana właściwości układu. Jeżeli fazy sygnału wejściowego i
sygnału sprzężenia zwrotnego są
przeciwne (przesunięte w fazie o
180") to takie sprzężenie zwrotne
nazywamy ujemnym. W przypadku
ujemnego sprzężenia zwrotnego
sygnał sprzężenia odejmuje się od
sygnału wejściowego i zachodzi
zależność:

Jeżeli sygnał sprzężenia jest w fazie z

sygnałem wejściowym, to takie
sprzężenie nazywamy dodatnim
sprzężeniem zwrotnym, zachodzi
zależność:

93
Dla schematu przedstawionego na rysunku 2.21a obowiązują następujące zależności:
• wzmocnienie K wzmacniacza bez sprzężenia zwrotnego określa wyrażenie:

94
Rozpatrując wartość wzmocnienia Kf układu ze sprzężeniem zwrotnym, możemy wyróżnić
następujące przypadki:
• Kf< K— wzmocnienie układu ze sprzężeniem zwrotnym jest mniejsze niż układu bez
sprzężenia zwrotnego — ujemne sprzężenie zwrotne; występuje gdy 1 — βfK > 1, czyli
jedna z wielkości: K lub βf jest ujemna;
• Kf> K- wzmocnienie układu ze sprzężeniem zwrotnym jest większe niż wzmocnienie układu
bez sprzężenia zwrotnego — dodatnie sprzężenie zwrotne; występuje, gdy 0<1- βfK<1,
obydwie wielkości: K oraz βf mają takie same znaki;
• jeżeli 1 - βfK =0, to wzmacniacz będzie generował drgania — generator ze sprzężeniem
zwrotnym.
Ujemne sprzężenie zwrotne jest najczęściej wykorzystywane w układach wzmacniaczy w celu
poprawienia ich właściwości. W układach z silnym dodatnim sprzężeniem zwrotnym
następuje generacja drgań. Właściwość ta jest wykorzystywana do budowy generatorów.

95
Właściwości ujemnego sprzężenia zwrotnego:
• zmniejszenie zniekształceń, szumów oraz zakłóceń;
• zmniejszenie wrażliwości układu na zmiany parametrów układu, warunków zasilania oraz czynników
zewnętrznych;
• poprawa stabilności układu;
• obniżenie wpływu zmian elementów aktywnych na parametry układu;
• możliwość regulacji impedancji wejściowej i wyjściowej układu;
• możliwość doboru wzmocnienia i pasma przenoszenia wzmacniacza; wielkość iloczynu wzmocnienia Ki szerokości
pasma przenoszenia B jest wartością stałą dla danego wzmacniacza (K- B = const); właściwość tę określamy jako
zjawisko wymienności pasma i wzmocnienia); jeżeli na skutek zastosowania sprzężenia zwrotnego uzyskamy
zmniejszenie wartości wzmocnienia, to jednocześnie uzyskamy poszerzenie pasma przenoszenia (rys. 2.22).

Rys. 2.22. Wpływ

ujemnego sprzężenia
zwrotnego szeregowego na
kształt charakterystyk
wzmacniacza:
a) amplitudowej,
b) przejściowej 96
W zależności od sposobu pobierania sygnału z wyjścia układu rozróżniamy:
• sprzężenie napięciowe — sygnał sprzężenia zwrotnego (sygnał zwrotny) jest proporcjonalny do napięcia
wyjściowego układu;
• sprzężenie prądowe — sygnał sprzężenia zwrotnego jest proporcjonalny do prądu wyjściowego układu.
Natomiast w zależności od sposobu doprowadzania sygnału zwrotnego do wejścia układu wyróżniamy:
• sprzężenie szeregowe, w którym sygnał sprzężenia zwrotnego jest doprowadzany szeregowo z sygnałem
wejściowym;
• sprzężenie równoległe, w którym sygnał sprzężenia zwrotnego jest doprowadzany równolegle z
sygnałem wejściowym.
Jeżeli uwzględnimy sposób pobierania sygnału zwrotnego z wyjścia układu i sposób jego doprowadzenia
do wejścia, to wyróżniamy cztery rodzaje sprzężeń zwrotnych (rys. 2.23):
• prądowe szeregowe,
• napięciowe równoległe,
• napięciowe szeregowe,
97
• prądowe równoległe.
Rys. 2.23. Układ ze
sprzężeniem
zwrotnym:
a) prądowym
szeregowym,
b) napięciowym
równoległym,
c) napięciowym
szeregowym,
d) prądowym
równoległym

98
Wpływ ujemnych sprzężeń zwrotnych na parametry układu wzmacniacza:
• sprzężenie szeregowe zmniejsza wzmocnienie napięciowe, nie zmienia wzmocnienia prądowego, zwiększa
rezystancję wejściową układu;
• sprzężenie równoległe nie zmienia wzmocnienia napięciowego, zmniejsza wzmocnienie prądowe, zmniejsza
rezystancję wejściową;
• przy sprzężeniu napięciowym maleje impedancja wyjściowa;
• przy sprzężeniu prądowym impedancja wyjściowa wzrasta.

99
2.5 Wzmacniacze wielostopniowe 2
sprawdzian
• Sposoby połączeń wzmacniaczy
• Parametry wzmacniaczy wielostopniowych
• Układy Darlingtona, bootstrap, kaskody

100
Wzmacniacze wielostopniowe stosuje się w celu zapewnienia odpowiednio dużej wartości wzmocnienia K
(napięciowego lub prądowego), której nie można uzyskać w przypadku zastosowania pojedynczego stopnia
wzmacniającego.

Jeżeli poszczególne stopnie wzmacniaczy połączymy w taki sposób, że wyjście jednego stopnia będzie
wejściem następnego stopnia, to takie połączenie nazywamy kaskadowym. W przypadku połączenia
kaskadowego: napięcie wyjściowe stopnia pierwszego jest napięciem wejściowym stopnia drugiego.
Zazwyczaj kolejne stopnie wzmacniaczy wielostopniowych są nazywane odpowiednio: stopień wejściowy
lub przedwzmacniacz, stopień pośredni, stopień wyjściowy. Kolejne stopnie mogą być połączone
bezpośrednio — wzmacniacz ze sprzężeniem bezpośrednim, przez kondensator — wzmacniacz ze
sprzężeniem pojemnościowym lub przez transformator — wzmacniacz ze sprzężeniem 101
transformatorowym.
Parametry wzmacniaczy wielostopniowych
Wzmocnienie napięciowe K, połączenia kaskadowego n wzmacniaczy będzie wynosiło:

Wzmocnienie wzmacniacza wielostopniowego wyrażone w jednostkach logarytmicznych jest

sumą wzmocnień kolejnych stopni składowych:

Przesunięcie fazowe sygnału wyjściowego względem sygnału wejściowego wzmacniacza

wielostopniowego jest sumą przesunięć fazowych poszczególnych stopni:

Pasmo przenoszenia wzmacniacza wielostopniowego się zmniejsza. Wraz ze wzrostem liczby

stopni wzrasta wzmocnienie napięciowe, ale maleje pasmo przenoszenia. 102
Rys. 2.25. Charakterystyki częstotliwościowe
pojedynczego stopnia wzmacniacza i wzmacniacza
dwustopniowego
1 - pojedynczy stopień wzmacniający,
2 — wzmacniacz dwustopniowy

103
Ze wzrostem liczby stopni wzmacniacza wielostopniowego zwiększa się współczynnik zniekształceń nieliniowych
układu.
Wartość impedancji wejściowej wzmacniacza wielostopniowego zależy od impedancji wejściowej pierwszego
stopnia wzmacniacza oraz rodzaju sprzężenia zastosowanego w jego układzie.
W celu zapewnienia zwiększenia wartości rezystancji wejściowej stopnia wejściowego wzmacniacza stosuje się
układ Darlingtona nazywany również układem super alfa (rys. 2.26).
Połączenie dwóch tranzystorów w układzie Darlingtona zwiększa łączny współczynnik wzmocnienia prądowego β
do wartości:

• - współczynniki wzmocnienia prądowego odpowiednio tranzystora pierwszego i drugiego.

Rvs. 2.26. Układy Darlingtona:

a) z tranzystorami o jednakowej
polaryzacji,
b) z tranzystorami o przeciwnej
polaryzacji

104
Rys. 2.27. Przykładowy stopień wzmacniający z układem Darlington:
a) podstawowy,
b) z ulepszonym obwodem zasilania bazy — układem bootstrap 105
Innym rozwiązaniem pozwalającym na zwiększenie rezystancji wejściowej układu jest
zastosowanie stopnia wejściowego w układzie wtórnika emiterowego — tranzystor bipolarny
połączony w układzie WC (rys. 2.27a). Aby wyeliminować wpływ temperatury na punkt pracy
oraz konieczność stosowania rezystora polaryzującego bazę tranzystora Rb o dużej rezystancji
stosuje się układ bootstrap (rys. 2.27b).

W układzie bootstrap na rysunku 2.27b zastosowano dodatnie sprzężenie zwrotne (przez

kondensator Cb), które pozwala na zwiększenie impedancji wejściowej układu, zmniejszenie
wartości zastosowanego rezystora Rb oraz dodatkowo poprawia stabilność temperaturową
układu przy niezmienionej jego rezystancji wejściowej.

106
Przykładem wzmacniacza wielostopniowego w układzie kaskody jest układ przedstawiony na
rysunku 2.28. W układzie tym tranzystor T1 pracuje w układzie wspólnego emitera WE,
natomiast tranzystor T2 pracuje w konfiguracji połączenia WB (układ wspólnej bazy). Układ
kaskody jest wzmacniaczem, który łączy zalety układów WE i WB, czyli duże wzmocnienie
napięciowe i mocy, względnie dużą rezystancję wejściową (typową jak dla układu WE) oraz
szerokie pasmo przenoszenia.

107
2.6 Wzmacniacze mocy
• Budowa i zastosowanie wzmacniaczy mocy
• Parametry wzmacniaczy mocy
• Transformatorowy wzmacniacz mocy
• Przeciwsobny wzmacniacz mocy

108
Wzmacniacze mocy są układami wzmacniającymi, których zadaniem jest
dostarczenie do obciążenia sygnału użytecznego o dużej mocy, przy jak
najmniejszych zniekształceniach oraz dużej sprawności układu, czyli małym
poborze mocy z zasilacza.
Wzmacniacze mocy są zbudowane najczęściej jako układy składające się ze
wzmacniacza wstępnego, który jest wzmacniaczem napięciowym oraz ze
wzmacniacza końcowego (nazywanego końcówką mocy lub stopieniem
końcowym), który charakteryzuje się dużym wzmocnieniem prądowym.
Wzmacniaczem wstępnym jest najczęściej wzmacniacz różnicowy lub
operacyjny, natomiast jako wzmacniacz końcowy wykorzystuje się zazwyczaj
układ przeciwsobny.
Wzmacniacze mocy są najczęściej wykorzystywane jako wzmacniacze
akustyczne.
109
Parametry wzmacniaczy mocy

1. Moc wyjściowa Po, oraz jej wartość maksymalna, czyli moc wyjściowa znamionowa Pon,
określana przy pełnym wysterowaniu, która jest maksymalną wartością mocy wydzielanej
na znamionowej rezystancji obciążenia Ropt przy danej częstotliwości i niezniekształconym
sygnale wyjściowym.
2. Sprawność energetyczna — stosunek wartości mocy oddawanej do obciążenia do wartości
mocy pobieranej ze źródeł zasilania:

gdzie: Po - moc oddawana do obciążenia,

Pz — moc pobierana ze źródeł zasilania.
3. Wzmocnienie mocy Kp.
4. Zniekształcenia — określane przez współczynnik zawartości harmonicznych h lub
współczynnik zniekształceń całkowitych.
110
5. Charakterystyki przejściowe wzmacniacza mocy:
• zależność mocy wyjściowej w funkcji napięcia
wejściowego Po = f(Ui) przy stałej wartości rezystancji
obciążenia;
• zależność napięcia wyjściowego w funkcji napięcia
wejściowego Uo = f(Ui) przy stałej wartości rezystancji
obciążenia;
• zależność współczynnika zniekształceń nieliniowych w
funkcji napięcia wejściowego h =f(Ui) przy stałej
częstotliwości.

Rys. 2.29. Charakterystyki przejściowe:

a) mocy wyjściowej Po i napięcia wyjściowego Uo w funkcji
napięcia wejściowego Ui,
b) zniekształcenia wzmacniacza h = f(Ui)
Pon — moc znamionowa (maksymalna),
Up — napięcie przesterowania
111
Na podstawie charakterystyk przejściowych można wyznaczyć napięcie
przesterowania Up, (rys.2.29). Wartość napięcia przesterowania Up, wyznacza
punkt przecięcia charakterystyki Po= f(Ui) oraz charakterystyki Uo = f(Ui).
Charakterystyka przejściowa Uo = f(Ui) jest charakterystyką liniową w zakresie
wartości napięć wejściowych od 0 do Up. Współczynnik zniekształceń
nieliniowych ma wartość stałą dla napięć wejściowych, których wartość jest
mniejsza niż wartość napięcia przesterowania (rys. 2.29b). Wartość
współczynnika zniekształceń nieliniowych h wzrasta dla wartości napięć
wejściowych większych niż napięcie przesterowania oraz dla niewielkich
wartości napięcia wejściowego, co wynika z występowania zniekształceń
skrośnych.

112
6. Charakterystyki częstotliwościowe wzmacniacza mocy (rys. 2.30):
• zależność mocy wyjściowej od częstotliwości Po = f(f),
• zależność współczynnika zniekształceń nieliniowych od częstotliwości h = f(f).

Z rysunku 2.30 wynika, że częstotliwości graniczne fd i fg wzmacniacza mocy odpowiadają połowie wartości mocy występującej
w środku pasma przewodzenia i w związku z tym częstotliwości graniczne nazywamy częstotliwościami połowy mocy. Z
przebiegu charakterystyki h = f(f) wynika, że wraz ze wzrostem tłumienia wzmacniacza wzrasta również współczynnik
zniekształceń nieliniowych h (na krańcach pasma przenoszenia). 113
7. Charakterystyki obciążeniowe (rys. 2.31):
• zależność mocy wyjściowej w funkcji rezystancji obciążenia Po = f(Ro),
• zależność współczynnika zniekształceń nieliniowych w funkcji rezystancji obciążenia h = f(Ro).

Maksimum mocy wyjściowej uzyskuje się dla wartości rezystancji obciążenia Ro równej wartości rezystancji wyjściowej
wzmacniacza Rwy, czyli przy stanie dopasowania energetycznego Ro = Rwy (rys. 2.31). Podczas pracy w stanie dopasowania
energetycznego wzmacniacz mocy wprowadza bardzo duże zniekształcenia nieliniowe. Ponadto ze względu na bardzo małą
rezystancję wyjściową wzmacniacza, w praktyce nie jest możliwa praca w stanie dopasowania energetycznego i dlatego
wprowadzono pojęcie optymalnej rezystancji obciążenia Ropt. Wartość optymalnej rezystancji obciążenia powinna być tak
dobrana, aby zapewnić stały oraz o względnie małej wartości współczynnik zniekształceń nieliniowych h. We wzmacniaczach
akustycznych optymalna rezystancja obciążenia (rezystancja znamionowa układu) wynosi zazwyczaj 8 Ω (lub 4 Ω). 114
Transformatorowy wzmacniacz mocy jest układem, w którym tranzystor pracuje w klasie A, w
układzie WE. W obwodzie kolektora zastąpiono rezystor Rc uzwojeniem pierwotnym
transformatora. Odbiornik Ro, jest przyłączony do uzwojenia wtórnego transformatora.
Transformator jest jednocześnie obwodem obciążenia wzmacniacza, a wartość rezystancji
obciążającej tranzystor przetransformowanej do obwodu kolektora jest określona
wyrażeniem:

gdzie:
• Ro — rezystancja obciążenia,
• K — przekładnia transformatora (K = N1/N2),
• N1 i N2 — odpowiednio liczba zwojów uzwojenia pierwotnego i wtórnego transformatora.

115
 Rys. 2.32. Transformatorowy
wzmacniacz mocy klasy A:
a) schemat,
b) położenie punktu pracy

Sprawność wzmacniaczy transformatorowych wynosi teoretycznie 50%, w praktyce jednak zawiera się w
przedziale od 20% do 30% — właściwości klasy A. Zaletami zastosowania transformatora w układzie
wzmacniacza jest oddzielenie galwaniczne odbiornika (np. głośnika) od tranzystora — transformator nie
przenosi składowej stałej napięcia do odbiornika. Wadą takiego układu jest wprowadzanie dodatkowych
zniekształceń przez transformator oraz koszty związane z zastosowaniem transformatora.
116
Przeciwsobny wzmacniacz mocy jest układem
przeciwsobnym pary komplementarnych
tranzystorów, które są sterowane w
przeciwnych fazach, natomiast ich wyjścia są
połączone różnicowo (rys. 2.33).

Rys. 2.33. Przeciwsobny

wzmacniacz mocy klasy B:
a) schemat,
b) położenie punktu pracy,
c) charakterystyki energetyczne

Pz — moc pobierana z zasilania,

Pc— dopuszczalne straty mocy,
Pwy — moc sygnału uzyskana z jednego tranzystora,
n— sprawnośc energetyczna

117
W układzie przeciwsobnym wzmacniacza tranzystory pracują w klasie B, czyli każdy z
tranzystorów przewodzi przez połowę okresu sygnału wejściowego. Para komplementarna
tranzystorów to tranzystory o takich samych parametrach, ale różniące się sposobem
polaryzacji. W układzie przedstawionym na rysunku 2.33a tranzystor T1 przewodzi dodatnią
połówkę napięcia, w tym czasie tranzystor T'2 nie przewodzi — jest spolaryzowany wstecznie.
Dla ujemnej połówki napięcia wejściowego przewodzi tranzystor T2, natomiast tranzystor T1
jest spolaryzowany wstecznie. Na odbiorniku uzyskuje się wzmocnioną sumę obu połówek
sygnału wejściowego. Jeżeli założymy, że tranzystory nie różnią się parametrami — układ
wzmacniacza przeciwsobnego jest układem symetrycznym, w którym przez obciążenie nie
płynie składowa stała. Zaletą takiego układu jest także właściwość, że przy braku wysterowania
(przy zerowej wartości napięcia wejściowego) układ nie pobiera prądu ze źródeł zasilania.
Sprawność wzmacniaczy bazujących na tranzystorach pracujących w klasie B (n = 78%) jest
większa, niż sprawność wzmacniaczy z tranzystorami pracującymi w klasie A (w praktyce n = 30-
40%). Do budowy wzmacniacza o danej mocy wyjściowej, w którym tranzystory o określonej
mocy pracują w klasie B, można zastosować tranzystory o znacznie mniejszej mocy — o prawie
cztery razy mniejszej łącznej mocy niż dopuszczalna moc wyjściowa sygnału. 118
 Wadą układu jest wprowadzanie zniekształceń skrośnych. Zniekształcenia skrośne można wyeliminować przez
zastosowanie wzmacniacza, w którym tranzystory będą pracowały w klasie AB. Przesunięcie punktów pracy
tranzystorów z klasy B do klasy AB można uzyskać w prosty konstrukcyjnie sposób, wstępnie polaryzując
tranzystory przez włączenie diod półprzewodnikowych między bazami tranzystorów (rys. 2.34).

Zasilanie z jednego źródła zasilania wzmacniacza mocy

pracującego w układzie przeciwsobnym jest przedstawione na
rysunku 2.34b. W układzie kondensator C2 pełni rolę
sprzężenia obciążenia ze wzmacniaczem, oddziela składowe
stałe oraz pełni rolę dodatkowego źródła zasilania w czasie
przewodzenia tranzystora T2. Kondensator jest
doładowywany w czasie przewodzenia tranzystora T1. W
przypadku braku napięcia wejściowego (sygnał wejściowy jest
równy 0) wartość napięcia na emiterach tranzystorów jest
równa połowie wartości napięcia zasilającego (0,5 Ec), do
takiej samej wartości napięcia jest naładowany kondensator
C2.

Rys. 2.34. Schemat wzmacniacza mocy z polaryzacją wstępną za pomocą diod:

a) komplementarnego,
b) komplementarnego ze sprzężeniem pojemnościowym 119
2.7 Wzmacniacz różnicowy
• Budowa i działanie wzmacniacza różnicowego
• Parametry wzmacniacza różnicowego

120
Wzmacniacz różnicowy jest układem symetrycznym, dwuwejściowym zbudowanym z dwóch tranzystorów
pracujących w układzie wspólnego emitera WE. Zadaniem wzmacniacza różnicowego jest wzmocnienie różnicy
napięć doprowadzonych do obu jego wejść. Wzmacniacz różnicowy może być sterowany dwoma napięciami
doprowadzonymi do obu baz tranzystorów — mówimy wtedy o sterowaniu symetrycznym lub przez sterowanie
asymetryczne— źródło sygnału jest doprowadzone do bazy tylko jednego z tranzystorów, a baza drugiego
tranzystora jest połączona (zwarta) z masą układu.

Rys. 2.35. Wzmacniacz różnicowy: a) schemat, b) zależność prądów kolektorów od napięcia wejściowego
121
Również wyjście układu może być zarówno symetryczne (z obydwu kolektorów
tranzystorów), jak i asymetryczne (między kolektorem jednego z tranzystorów a masą
układu). Wzmacniacz różnicowy może pracować przy różnych kombinacjach sterowania
układem oraz odbieraniem sygnału wyjściowego: jeżeli podany zostanie sygnał tylko na bazę
tranzystora TL (Eg1 ≠ 0 oraz Eg2 = 0), to na wyjściu z kolektora tranzystora T1 otrzymamy
sygnał wzmocniony, odwrócony w fazie względem sygnału wejściowego, natomiast na
wyjściu z kolektora tranzystora T2 otrzymamy sygnał wzmocniony, nieodwrócony w fazie. W
przypadku dobrania jednakowych tranzystorów oraz rezystorów Rc1 i Rc2 wzmacniacz
różnicowy będzie silnie tłumił sygnał sumacyjny (składowa stała, zakłócenia, zmiany napięcia
zasilania), a także kompensował zmiany termiczne punktu pracy tranzystorów, które
nazywamy dryftem temperaturowym. Zmiany cieplne temperaturowe we wzmacniaczu
różnicowym się kompensują; nie mają wpływu na pracę wzmacniacza, np. przyrost
temperaturowy prądów kolektorów powoduje wzrost potencjału kolektorów obydwu
tranzystorów w podobny sposób — napięcie wyjściowe pozostanie niezmienione (napięcie
wyjściowe jest różnicą potencjałów elektrycznych kolektorów).
122
Parametry wzmacniacza różnicowego
1. Wzmocnienie sygnału różnicowego (wzmocnienie różnicowe):
• dla wyjścia
• symetrycznego

• dla wyjścia asymetrycznego

Wzmocnienie sygnału różnicowe z asymetrycznym wyjściem jest o połowę mniejsze niż

wzmocnienie sygnału z wyjściem symetrycznym: Kur1 = Kur/2.
123
2. Wzmocnienie sygnału sumacyjnego (wzmocnienie sumacyjne):

3. Współczynnik tłumienia CMRR (ang. Common Mode Rejection Ratio) lub inne
spotykane oznaczenie tego współczynnika Hs — stosunek wzmocnienia dla
składowej różnicowej do wzmocnienia dla składowej sumacyjnej sygnału; jest
miarą zdolności tłumienia sygnałów sumacyjnych.
Wartość współczynnika jest podawana w katalogach:

124
4. Rezystancja wyjściowa wzmacniacza — dla układu z wyjściem niesymetrycznym jest równa rezystancji
wyjściowej układu WE, dla układu z wyjściem symetrycznym jest dwa razy większa.
5. Rezystancja wejściowa: różnicowa określana dla sygnału różnicowego między dwoma wejściami
wzmacniacza, sumacyjna wyznaczana dla układu z wejściem niesymetrycznym, rezystancja między
wejściem, na które jest podany sygnał, a masą układu.
6. Wejściowe napięcie niezrównoważenia — określa wielkość niesymetrii układu. Jest to różnica napięć
wejściowych doprowadzonych do układu, która powoduje na wyjściu układu zerową wartość napięcia.
Gdyby wzmacniacz różnicowy był układem idealnym, całkowicie symetrycznym, to — w przypadku
podania identycznych wartości napięć na obydwa wejścia układu — napięcie na jego wyjściu
symetrycznym powinno być równe zeru. W rzeczywistym wzmacniaczu różnicowym na jego wyjściu
wystąpi napięcie o niewielkiej wartości (różne od zera).
7. Charakterystyka amplitudowa Ku = f(f) — przebieg oraz kształt charakterystyki jest taki, jak dla
wzmacniaczy dolnoprzepustowych.
8. Pasmo przenoszenia B — jego wartość jest równa liczbowo wartości górnej częstotliwości granicznej
fg wzmacniacza.
Wzmacniacze różnicowe stosuje się jako stopnie wejściowe we wzmacniaczach szerokopasmowych,
operacyjnych.
125
2.8 Wzmacniacze szerokopasmowe
• Budowa i działanie wzmacniacza szerokopasmowego
• Układy wzmacniaczy szerokopasmowych

126
Wzmacniacze szerokopasmowe to układy elektroniczne wzmacniające sygnały o szerokim widmie częstotliwości.
Wzmacniacze szerokopasmowe stosuje się głównie jako wzmacniacze sygnałów w urządzeniach odbiorczych lub nadawczych
w systemach:
• radiowych i telewizyjnych,
• radarowych.
W wymienionych urządzeniach są wzmacniane sygnały składające się z dużej liczby harmonicznych o częstotliwościach
wielokrotnie większych, niż częstotliwość podstawowa sygnału. Stąd wynikają stawiane im wymagania:
- powinny wzmacniać sygnały w stosunkowo szerokim zakresie częstotliwości (szerokie pasmo przenoszenia)
- oraz charakteryzować się odpowiednią charakterystyką fazową (rys. 2.36)

Rys. 2.36. Charakterystyki częstotliwościowe

wzmacniaczy o jednakowym paśmie
przenoszenia:
a) szerokopasmowego,
b) pasmowego
127
Aby wyeliminować zniekształcenia przenoszonego sygnału wzmacniacze szerokopasmowe
powinny:
• zapewniać jednakowe wzmocnienie każdej harmonicznej sygnału,
• nie zmieniać przesunięcia fazowego występującego pomiędzy harmonicznymi.

Wzmacniacze o szerokim paśmie przenoszenia powinny charakteryzować się dużą wartością

górnej częstotliwości granicznej. Górna częstotliwość graniczna wzmacniacza zależy od
wypadkowej pojemności zastępczej układu, dołączonej równolegle do wejścia układu.
Wzmacniacze, w których tranzystor pracuje w układzie wspólnego emitera WE charakteryzują
się najmniejszą wartością górnej częstotliwości granicznej ze względu na największą wartość
pojemności wejściowej układu (pojemności między złączowe tranzystora, a w szczególności
pojemność baza — kolektor oraz pojemności montażowe). Na wartość górnej częstotliwości
granicznej ma również wpływ rezystancja wyjściowa źródła (odwrotnie proporcjonalnie).
Na rysunku 2.36 przedstawiono charakterystyki wzmacniaczy: szerokopasmowego oraz
pasmowego. Wzmacniacz pasmowy przedstawiony na rysunku 2.36b ma takie samo pasmo
przenoszenia jak wzmacniacz szerokopasmowy, ale wprowadza zniekształcenia.
128
Najprostszymi wzmacniaczami szerokopasmowymi są wzmacniacze w układach ze wspólną bazą WB (rys. 2.37),
które charakteryzują się dużą wartością górnej częstotliwości granicznej. Wadą układu pracującego w konfiguracji
WB jest mała rezystancja wejściowa układu. Po połączeniu stopni wzmacniających WE i WB — układ kaskody,
uzyskujemy wzmacniacz szerokopasmowy, który charakteryzuje się szerokim pasmem przenoszenia, dużym
wzmocnieniem napięciowym oraz mocy. Pojemność wejściowa w układzie kaskody jest mała (taka, jak w układzie
WB), a rezystancja wejściowa układu jest względnie duża (taka jak w układzie WE).

Rys. 2.37. Schemat wzmacniacza w układzie ze wspólną bazą WB 129

Kolejnym układem wzmacniacza szerokopasmowego jest wzmacniacz różnicowy OC - OB (rys. 2.38), który łączy w
sobie zalety wzmacniacza w układzie OC (bardzo mała rezystancja wyjściowa) oraz wzmacniacza w układzie OB
(mała pojemność wejściowa). Wzmacniacz różnicowy w układzie OC-OB charakteryzuje się dużą wartością górnej
częstotliwości granicznej.
Tranzystor T1 pracuje w układzie WC, natomiast tranzystor T2 pracuje w
układzie WB. Wzmacniacz taki charakteryzuje się szerokim pasmem
przenoszenia, dużym wzmocnieniem napięciowym i prądowym oraz małym
dryftem temperaturowym punktu pracy. Jednym ze sposobów poszerzenia
pasma przenoszenia wzmacniacza jest zastosowanie w jego układzie
ujemnego sprzężenia zwrotnego. Ujemne sprzężenie zwrotne może być
realizowane zarówno w pojedynczym jednostopniowym układzie
wzmacniacza za pomocą rezystora Re zbocznikowanego kondensatorem Ce
jak również w poszczególnych stopniach wzmacniacza wielostopniowego
(sprzężenie zwrotne może obejmować jeden, dwa lub więcej stopni
wzmacniacza).
Rys. 2.38. Wzmacniacz różnicowy OC-OB

Zwiększenie wartości częstotliwości górnej wzmacniacza z ujemnym sprzężeniem zwrotnym można realizować za
pomocą korekcji równoległej lub korekcji szeregowej (rys. 2.39).

130
 W układzie wzmacniacza z korekcją szeregową (rys. 2.39a), elementy korekcyjne Rf i
Cf stanowią ujemne prądowe sprzężenie zwrotne. Wartość pojemności Cf powinna
być dobrana w taki sposób, aby oddziaływała na układ przy częstotliwościach
bliskich wartościom górnej częstotliwości granicznej układu. Przy wartościach
częstotliwości bliskich wartości górnej częstotliwości granicznej występuje
zmniejszenie wzmocnienia tranzystora na skutek pojemności własnych. Przy
odpowiednio dobranej wartości pojemności Cf wzmocnienie jest kompensowane
słabszym ujemnym sprzężeniem zwrotnym, co pozwalana ustalenie wzmocnienia
całego układu na stałym poziomie.

Korekcja równoległa w układzie wzmacniacza (rys. 2.39b) jest realizowana za

pomocą elementów Rf oraz Lf. Dołączenie elementów korekcyjnych powoduje, że
impedancja Zf dodaje się do impedancji wejściowej wzmacniacza i do impedancji
obciążającej kolektor tranzystora. Przy wzroście częstotliwości wartość impedancji
będzie wzrastała, poprawiając wysterowanie tranzystora i przy właściwie
dobranych wartościach Rf oraz If wzmocnienie układu wzmacniacza nie ulegnie
zmianie.

Rys. 2.39. Schematy układów z korekcją zakresu w.cz: a) szeregową, b) równoległą 131
Poszerzenie pasma przenoszenia wzmacniacza można uzyskać za pomocą korekcji kolektorowej (rys. 2.40).

Rys. 2.40. Układ z korekcją kolektorową

zakresu w.cz: a) schemat,
b) charakterystyki amplitudowe
1- charakterystyka przed korekcją,
2 — charakterystyka z właściwie dobraną
korekcją (najszersze pasmo przenoszenia),
3 — charakterystyka z nieoptymalną
korekcją,
4 — charakterystyka przekompensowana

Zastosowanie korekcji kolektorowej we wzmacniaczach polega na włączeniu w obwodzie kolektora, szeregowo z rezystorem,
cewki o niewielkiej wartości indukcyjności L. Cewka indukcyjna wraz z pojemnościami wyjściowymi (pojemnościami
pasożytniczymi oraz pojemnością wejściową następnego stopnia wzmacniacza) tworzy równoległy obwód rezonansowy.
Wartość indukcyjności cewki powinna być tak dobrana, aby wartość częstotliwości obwodu rezonansowego była zbliżona do
wartości częstotliwości granicznej wzmacniacza. Pojemności pasożytnicze w zakresie częstotliwości rezonansowych stanowią
element obwodu rezonansowego, przestają pełnić funkcję samodzielnego reaktancyjnego obciążenia pojemnościowego układu.
Ze wzrostem częstotliwości impedancja gałęzi obwodu Rc, L rośnie, zmniejszając tłumienie obwodu wejściowego, a tym samym
zwiększając wartość prądu wpływającego do bazy tranzystora. W układzie z korekcją kolektorową uzyskujemy możliwość
poszerzenia pasma przenoszenia, ale również możliwość kształtowania charakterystyki amplitudowej wzmacniacza. Wartość
rezystora Rc powinna być stosunkowo mała w porównaniu z rezystancją wejściową tranzystora. Rezystor w obwodzie
132
rezonansowym jest elementem tłumiącym, wpływającym na dobroć obwodu rezonansowego.
2.9 Wzmacniacz Operacyjny
• Budowa i działanie wzmacniacza operacyjnego
• Parametry idealnego i rzeczywistego wzmacniacza operacyjnego

133
Wzmacniacz operacyjny jest to analogowy układ elektroniczny, charakteryzujący się dużym wzmocnieniem napięciowym oraz
dużą rezystancją (impedancją) wejściową. Jako układ elektroniczny jest realizowany w postaci monolitycznych układów
scalonych. Jest to wzmacniacz o sprzężeniu bezpośrednim, przeznaczony do pracy z zewnętrznym obwodem sprzężenia
zwrotnego, który swoimi właściwościami określa zasadę działania całości układu oraz jego właściwości. Zastosowanie w
układach wzmacniaczy operacyjnych zewnętrznego sprzężenia zwrotnego wpływa na poprawę parametrów wzmacniacza —
zmniejsza nieliniowość charakterystyk, poszerza pasmo przenoszenia, zmniejsza wpływ napięcia i prądu niezrównoważenia
oraz poprawia stałość parametrów.

Rys. 2.41. Wzmacniacz operacyjny:

a) symbol,
b) schemat zastępczy,
c) uproszczony schemat zastępczy

134
Wzmacniacz operacyjny (rys. 2.41) ma niesymetryczne wyjście oraz symetryczne — różnicowe wejście.
Wejścia wzmacniacza operacyjnego:
• wejście odwracające (inwersyjne) We1 oznaczone „—”; pomiędzy sygnałem wejściowym doprowadzonym do
tego wejścia, a sygnałem na wyjściu wzmacniacza przesunięcie fazowe wynosi 180”; wzmacniacz odwraca fazę
sygnału wyjściowego względem wejściowego.
• wejście nieodwracające (nieinwersyjne) We2 oznaczone „+”; przesunięcie fazowe między sygnałem
wejściowym podanym na to wejście, a sygnałem wyjściowym wynosi 0°; wzmacniacz nie odwraca fazy sygnału.

Wzmacniacz operacyjny wykorzystywany w układzie roboczym może pracować w konfiguracji z wejściem

niesymetrycznym lub symetrycznym.
• W układzie pracy z wejściem niesymetrycznym wyróżniamy dwa układy pracy — odwracający lub
nieodwracający, zależnie od tego, które z jego wejść jest wejściem odniesienia, a do którego jest doprowadzony
sygnał wejściowy.
• Jeżeli do obu wejść wzmacniacza zostaną doprowadzone sygnały wejściowe, to układ nazywamy układem
symetrycznym, a sygnał między wejściami We1 i We2 nazywamy sygnałem różnicowym.

135
Parametry idealnego wzmacniacza operacyjnego:

• nieskończenie duże wzmocnienie napięciowe sygnału różnicowego,

• nieskończenie duża impedancja wejściowa Zwe r — zarówno między wejściami wzmacniacza,
• jak również pomiędzy każdym z wejść a masą układu,
• zerowa impedancja wyjściowa Zwy,
• nieskończenie szerokie pasmo przenoszonych częstotliwości B,
• nieskończona szybkość zmian napięcia wyjściowego Uwy,
• zerowa wartość napięcia wyjściowego Uwy przy zerowej wartości napięcia różnicowego Uwer,
• zerowe prądy wejściowe,
• nieskończenie duży dopuszczalny prąd wyjściowy,
• nieskończenie duże tłumienie sygnału sumacyjnego (CMRR ∞),
• niezależność parametrów od temperatury.

136
Parametry rzeczywistego wzmacniacza operacyjnego

Wzmocnienie napięciowe sumacyjne (sygnału współbieżnego, wspólnego) Kus. jest definiowane jako stosunek zmiany
wartości napięcia wyjściowego do wywołującej ją zmiany napięcia współbieżnego (sumacyjnego) na wejściu, wyrażane w dB:

Jeżeli w idealnym wzmacniaczu operacyjnym na obydwa wejścia zostaną

podane takie same sygnały sinusoidalnie zmienne o jednakowej fazie, to
napięcie na wyjściu wzmacniacza powinno być równe zeru. W rzeczywistych
wzmacniaczach na wyjściu pojawi się wówczas niestłumione napięcie.

137
Wzmocnienie sumacyjne we wzmacniaczach jest małe i najczęściej podaje się wartość
współczynnika tłumienia sumacyjnego CMRR (ang. common mode rejection ratio):

Wartość współczynnika CMRR jest podawana w katalogach dla całego zakresu wzmacnianych częstotliwości,
zawiera się ona w granicach 60 -100 dB. Współczynnik ten zależy od wielkości napięcia zasilającego, lepszy
współczynnik CMRR otrzymuje się dla większych wartości napięcia zasilania.

W katalogach jest również podawany współczynnik współczynnik tłumienia wpływu zasilania SVRR (ang. supply voltage
rejection ratio), inne oznaczenie to PSRR (ang. Power supply rejection ratio). Współczynnik SVRR (PSRR) jest miarą
odporności wzmacniacza na wartości napięć zasilających, jest to stosunek zmiany napięcia niezrównoważenia do
wywołującej log ją zmiany napięcia zasilającego. Wartość współczynnika jest podawana w lub w dB,
jego typowe wartości wynoszą od 60 dB do 100 dB.

138
Rezystancja (impedancja) wejściowa, dla wzmacniacza operacyjnego są zdefiniowane dwie rezystancje
wejściowe:
— rezystancja (impedancja) wejściowa różnicowa rwe r (Zwe r) — określana dla sygnału różnicowego jako
rezystancja, która występuje między wejściami (odwracającym i nieodwracającym) w układzie z otwartą pętlą
sprzężenia zwrotnego,
— rezystancja (impedancja) wejściowa sumacyjna rwe s (Zwe s) — określana dla sygnału współbieżnego jako
rezystancja, która występuje między zwartymi wejściami wzmacniacza a masą; w katalogach wartość rezystancji
jest podawana między jednym z wejść a masą układu, przy drugim wejściu uziemionym.
Impedancja wejściowa (zarówno między wejściami lub jednym z wejść a masą) wzmacniacza operacyjnego jest
rzędu MΩ i zawiera się w przedziale

Rezystancja (impedancja) wyjściowa rwy, (Zwy) — definiowana jako rezystancja (impedancja) między zaciskiem
wyjściowym wzmacniacza a masą w układzie z otwartą pętlą sprzężenia zwrotnego. Wartość rezystancji w
rzeczywistych wzmacńiaczach jest rzędu kilkudziesięciu Ω.

Wejściowy prąd polaryzacji Iwe — jest średnią arytmetyczną prądów polaryzujących stopień wejściowy
wzmacniacza (baz tranzystorów stopnia wejściowego), które muszą popłynąć w obwodach baz tranzystorów, aby
tranzystory przewodziły (warunkują poprawną pracę wzmacniacza). We wzmacniaczach rzeczywistych prądy
polaryzacji są bardzo małe (rzędu nA-pA).
139
Wejściowy prąd niezrównoważenia lwe n — jest różnicą wejściowych prądów polaryzacji przy zrównoważeniu
wzmacniacza operacyjnego (napięcie wyjściowe równe zeru) wskutek doprowadzenia do jego wejścia napięcia
niezrównoważenia.
Wejściowe napięcie niezrównoważenia Uwe n — jest to stałe napięcie różnicowe (różnica napięć podanych na
obydwa wejścia wzmacniacza), które jest wymagane do otrzymania zerowej wartości napięcia na wyjściu
wzmacniacza przy otwartej pętli sprzężenia zwrotnego.
Pasmo przenoszenia, częstotliwość graniczna — jest to
szerokość pasma przenoszenia w układzie z otwartą pętlą
sprzężenia:
— pasmo trzydecybelowe — zakres częstotliwości od zera do
częstotliwości granicznej fg przy której wzmocnienie
napięciowe wzmacniacza maleje o 3 dB w stosunku do
maksymalnego wzmocnienia;
— pasmo jednostkowe, pasmo wzmocnienia jednostkowego —
zakres częstotliwości mierzony od zera do częstotliwości fr
(górna częstotliwość graniczna odcięcia — częstotliwość
jednostkowa), przy której wzmocnienie maleje do jedności
(wzmocnienie wzmacniacza wynosi w skali liniowej 1 ,
natomiast w skali logarytmicznej 0 dB).

140
Rys. 2.43. Charakterystyki częstotliwościowe wzmacniacza
operacyjnego:
a) amplitudowa,
b) fazowa
1 - wzmacniacz z otwartą pętlą,
2, 3 - wzmacniacz z zamkniętą pętlą
141
Szybkość narastania napięcia wyjściowego S lub SR (ang. slew rate) — parametr określający własności
dynamiczne układu. Określa szybkość zmian napięcia na wyjściu wzmacniacza. Parametr wyznacza się w układzie
wtórnika (wzmocnienie równe jedności) w układzie ze sprzężeniem. Szybkość narastania napięcia wyjściowego
podaje się w wartości parametru zawierają się w zakresie od dziesiętnych do setnych części
Do parametrów dynamicznych wzmacniacza, określających jego odpowiedzi na skok napięcia, zaliczamy:
• czas narastania tn — czas, w którym wartość napięcia wyjściowego zmienia się od 0,1 do 0,9 Uwy u. (wartość
ustalona napięcia wyjściowego);

Parametry, które są definiowane ogólnie dla układów

wzmacniaczy :
— maksymalne napięcie wejściowe (podawane na
jedno z wejść wzmacniacza oraz różnicowe),
— maksymalne napięcie wyjściowe,
— zakres zmian napięcia wejściowego,
— maksymalny prąd wyjściowy,
— napięcie zasilania,
— pobór mocy.

142
2.10 Zastosowanie wzmacniacza
operacyjnego
• Przykładowe zastosowania wzmacniaczy operacyjnych
• Układy ze wzmacniaczmi operacyjnymi

143
Wzmacniacze operacyjne są produkowane jako monolityczne układy scalone, co dzięki możliwości wytwarzania
struktur wzmacniaczy o parametrach technicznych mających odpowiednią wartość i stabilność pozwala na ich
powszechne zastosowanie w konstrukcjach układów elektronicznych. Ciągły rozwój technologii ich wytwarzania
przekłada się na wzrost jakości parametrów układów wzmacniaczy, które są optymalizowane w zależności od obszarów
ich zastosowania. Różnorodność i masowość produkcji powoduje obniżanie kosztów wytwarzania układów wzmacniaczy
operacyjnych, przyczyniając się do wzrostu ich roli w elektronice użytkowej — stały się one obecnie jedną z
dominujących grup podzespołów elektronicznych.
Przy wykorzystaniu wzmacniaczy operacyjnych można realizować funkcyjne operacje liniowe i nieliniowe na sygnałach
analogowych, takie jak odejmowanie, sumowanie, całkowanie, różniczkowanie itd.
W celu analizy pracy wzmacniacza operacyjnego w tych zastosowaniach rozważamy przykład
idealnego wzmacniacza operacyjnego przyjmujemy następujące założenia:
• rezystancja wejściowa wzmacniacza operacyjnego jest nieskończenie duża;
• prądy wejściowe polaryzacji są równe zeru;
• wejście odwracające wzmacniacza operacyjnego — punkt A ma potencjał równy potencjałowi masy (równy
zeru) — tzw. masa pozorna;
• różnica napięć jest w przybliżeniu równa zeru: , czyli potencjał w punkcie A (wejście
odwracające wzmacniacza operacyjnego) jest równy potencjałowi w punkcie B (wejście nieodwracające
wzmacniacza operacyjnego) ;
• rezystancja wyjściowa jest równa zeru. 144
Wzmacniacz odwracający — układ ze wzmacniaczem operacyjnym, w którym zastosowano ujemne sprzężenie
zwrotne napięciowe równoległe. Sygnał wejściowy jest podawany na wejście odwracające wzmacniacza (rys. 2.45).

145
Wzmacniacz nieodwracający — układ ze wzmacniaczem operacyjnym, w którym zastosowano ujemne sprzężenie zwrotne
napięciowe szeregowe. Sygnał wejściowy jest podawany na wejście nieodwracające wzmacniacza (rys.2.46).

146
Wzmacniacz sumujący — jest to układ stanowiący odmianę wzmacniacza odwracającego. Wzmacniacz ten
realizuje funkcję algebraicznego sumowania napięć wejściowych(rys. 2.48).

147
Wzmacniacz różnicowy — układ wzmacniacza z wejściem symetrycznym, wykorzystującym obydwa wejścia
wzmacniacza operacyjnego: odwracające i nieodwracające. Napięcie wyjściowe wzmacniacza jest proporcjonalne
do różnicy napięć wejściowych (rys. 2.49).

148
Wzmacniacz całkujący (integrator) — wzmacniacz całkujący jest układem, w którym w obwodzie sprzężenia
wzmacniacza odwracającego zamiast rezystora włączono kondensator (rys. 2.50).
Przy założeniu, że wzmacniacz jest idealny oraz napięcie wejściowe ma stałą wartość Uwe, napięcie na wyjściu
układu integratora będzie się zmieniało liniowo:

149
Wzmacniacz różniczkujący — wzmacniacz różniczkujący jest układem wzmacniacza operacyjnego, w którym
rezystor na wejściu układu odwracającego zastąpiono kondensatorem (rys. 2.51).
Wartość napięcia na wyjściu tego układu jest określona wyrażeniem:

150
Konwerter prąd-napięcie jest układem wzmacniacza operacyjnego przetwarzającym sygnał prądowy na sygnał
napięciowy (rys. 2.52).

151
Diodowy układ ograniczający — układ wzmacniacza operacyjnego przenoszący sygnał bez zniekształceń tylko w
określonym zakresie amplitud tego sygnału, natomiast po przekroczeniu tego zakresu sygnały są tłumione. W
układzie ograniczającym w obwód sprzężenia zwrotnego jest włączona dioda prostownicza (rys. 2.53).
Przy dodatnim napięciu wejściowym dioda jest spolaryzowana zaporowo, układ pracuje jak zwykły wzmacniacz
odwracający, dla którego wartość wzmocnienia zależy od wartości rezystancji rezystorów R1 oraz R2.

152
Ogranicznik dwustronny — układ wzmacniacza operacyjnego, w którym w pętli sprzężenia zwrotnego zastosowano
diody Zenera (rys. 2.54).

153
Prostownik idealny (czynny), inna nazwa to prostownik operacyjny.
Wśród prostowników z wykorzystaniem wzmacniacza operacyjnego wyróżniamy prostownik jednopołówkowy (rys.
2.55) oraz dwupołówkowy z mostkiem Graetza (rys. 2.56). Przy dodatnich wartościach napięcia wejściowego
napięcie na wyjściu wzmacniacza jest ujemne (sygnał wejściowy jest podany na wejście odwracające) czyli
przewodzi dioda D1, dioda D2 nie przewodzi — napięcie wyjściowe jest równe zeru. Dla ujemnych wartości napięcia
wejściowego napięcie na wyjściu wzmacniacza jest dodatnie; przewodzi dioda D2, nie przewodzi dioda D1.
Napięcie wyjściowe jest określone taką samą zależnością jak dla wzmacniacza operacyjnego odwracającego, czyli:

Przy podaniu na wejście układu przebiegu

sinusoidalnie zmiennego na wyjściu
otrzymamy wzmocnioną, wyprostowaną i
odwróconą w fazie jedną półfalę (dodatnią)
przebiegu napięcia — wyprostowany
jednopołówkowy przebieg czasowy
napięcia (rys. 2.55b).

154
Prostownik dwupołówkowy — układ wzmacniacza operacyjnego, w którym w obwód sprzężenia zwrotnego w
układzie włączono mostek Graetza (rys. 2.56).
Napięcie wejściowe jest podane na wejście nieodwracające wzmacniacza operacyjnego. Obciążenie układu nie
może być połączone z masą układu, co stanowi wadę układu.

Wzmacniacze operacyjne mają zastosowanie w wielu układach elektronicznych oraz urządzeniach pomiarowych. Są
powszechnie wykorzystywane do budowy filtrów aktywnych, prostowników liniowych, stabilizatorów, generatorów
funkcyjnych, konwerterów (przetworników analogowo-cyfrowych i cyfrowo-analogowych) itp. Ograniczniki stosuje się
w układach do formowania przebiegów prostokątnych, selekcji impulsów oraz ich regeneracji, w systemach
telekomunikacyjnych do redukcji zakłóceń. 155
2.11 Wzmacniacze selektywne
• Budowa i działanie wzmacniaczy selektywnych
• Parametry wzmacniaczy selektywnych
• Układy wzmacniaczy selektywnych

156
Wzmacniacze selektywne są układami przeznaczonymi do wzmacniania sygnałów w określonym, wąskim paśmie
częstotliwości wokół pewnej częstotliwości środkowej oraz tłumienia sygnałów o częstotliwościach znajdujących
się poza tym pasmem. Przykładowe charakterystyki amplitudowe wzmacniaczy selektywnych przedstawiono na
rysunku 2.57.

W idealnym wzmacniaczu selektywnym

charakterystyka amplitudowa powinna
mieć kształt prostokąta. Selektywność
wzmacniacza to jego zdolność tłumienia
sygnałów o częstotliwościach
leżących poza pasmem przenoszenia.

157
Wzmacniacze selektywne w zależności od ich konstrukcji
możemy podzielić na:
• wzmacniacze z selektywnym sprzężeniem zwrotnym,
które nazywamy filtrami czynnymi lub amplifiltrami;
• wzmacniacze rezonansowe.
• Wzmacniacze selektywne ze względu na rodzaj
zastosowanych elementów możemy podzielić na
wzmacniacze:
• rezonansowe z obwodami LC, stosowane w zakresie
średnich i dużych częstotliwości;
• bezindukcyjne z obwodami RC — nazywane filtrami
czynnymi, stosowane w zakresie małych częstotliwości;
• Z filtrami piezoelektrycznymi, stosowane w zakresie
częstotliwości od kilkuset kHz do kilkuset MHz.

158
Parametry wzmacniaczy selektywnych:
• wzmocnienie Ku;
• częstotliwość środkowa pasma przenoszenia f0;
• szerokość pasma trzydecybelowego B3dB — pasmo częstotliwości, przy którym wzmocnienie
• wzmacniacza spada w stosunku do wzmocnienia przy częstotliwości środkowej o 3 dB (1/√2 razy);
• szerokość pasma dwudziestodecybelowego B20dB — pasmo częstotliwości, przy którym wzmocnienie
wzmacniacza spada w stosunku do wzmocnienia przy częstotliwości środkowej o 20 dB (20 razy);
• współczynnik prostokątności:

to stosunek pasma B3dB do pasma B20dB — jest miarą selektywności wzmacniacza, określa stromość nachylenia
zboczy charakterystyki amplitudowej.
Pasmo przenoszenia wzmacniacza zależy od dobroci Q układu:

159
Rys. 2.59. Charakterystyka amplitudowa wzmacniacza Rys. 2.60. Wpływ dobroci wzmacniacza selektywnego na kształt
selektywnego: 1 — idealnego, 2 — rzeczywistego charakterystyki amplitudowej

160
Wzmacniacze selektywne rezonansowe mają zamiast rezystora Rcw obwodzie kolektora
równoległy obwód rezonansowy LC (rys. 2.61).

Rys. 2.61. Wzmacniacz z pojedynczym obwodem

rezonansowym:
a) schematy układów,
b) Schemat zastępczy obwodu rezonansowego,
c) charakterystyka amplitudowo-częstotliwościowa,
d) charakterystyka fazowo-częstotliwościowa

161
Rs, Rr — odpowiednio rezystancja szeregowa i rezystancja równoległa przedstawiająca straty w obwodzie
rezonansowym
Dobroć obwodu rezonansowego Q:

Częstotliwość rezonansowa obwodu fo:

Charakterystyka amplitudowo-częstotliwościowa jest przedstawieniem zależności wzmocnienia układu

wzmacniacza od częstotliwości dla różnych wartości dobroci (rys. 2.61C). Z rysunku wynika, że kształt
charakterystyki amplitudowej zależy od dobroci Q. Im większa jest wartość dobroci, tym węższa jest
charakterystyka — większa wartość współczynnika prostokątności wzmacniacza, większa selektywność
wzmacniacza, czyli szybciej zmniejsza się wzmocnienie układu przy oddalaniu się od częstotliwości rezonansowej
fo. Impedancja zastępcza równoległego obwodu rezonansowego dla częstotliwości równej częstotliwości
rezonansowej ma charakter rezystancyjny (nie wprowadza przesunięcia fazowego pomiędzy napięciem a prądem
w obwodzie). Impedancja osiągnie największą wartość, równą wartości rezystancji. Wzmocnienie wzmacniacza w
układzie WE jest wprost proporcjonalne do impedancji kolektorowej, a zatem wzmocnienie wzmacniacza osiąga
największą wartość dla częstotliwości rezonansowej.
162
W celu zwiększenia selektywności wzmacniaczy selektywnych z pojedynczymi obwodami rezonansowymi, które
charakteryzują się małym współczynnikiem prostokątności, stosuje się obwody rezonansowe sprzężone lub
wzmacniacze z wielostopniowymi obwodami rezonansowymi.

Rys. 2.63. Charakterystyki częstotliwościowe wzmacniacza

Rys. 2.62. Dwustopniowy wzmacniacz selektywny ze selektywnego ze sprzężeniem transformatorowym
sprzężeniem indukcyjnym (transformatorowym) k — współczynnik sprzężenia cewek, zależny od indukcyjności własnych
cewek oraz od indukcyjności wzajemnej,
kcrit- sprzężenie krytyczne,
kop: — sprzężenie optymalne 163
Wzmacniacz selektywny ze sprzężeniem transformatorowym (rys. 2.63) ma dwa obwody rezonansowe. Pierwszy
obwód tworzą cewka L1, która jest uzwojeniem pierwotnym transformatora, oraz kondensator C1 — obwód ten
jest obciążeniem pierwszego stopnia wzmacniacza. Sprzężony z nim indukcyjnie jest drugi obwód rezonansowy
tworzony przez cewkę L2 (uzwojenie wtórne transformatora) i kondensator C2. Obydwa obwody rezonansowe
mają na ogół taką samą wartość częstotliwości rezonansowej. Kształt charakterystyk amplitudowych zależy od
współczynnika sprzężenia k cewek, który określa jaka część strumienia magnetycznego wytworzonego przez
uzwojenie pierwotne obejmie uzwojenie wtórne. Największą wartość wzmocnienia uzyskuje się dla k = kcrit:

gdzie Q1, Q2, — dobroć obwodów.

Najbardziej płaską charakterystykę amplitudową otrzymuje się przy współczynniku sprzężenia k = kopt,
gdzie kopt: — optymalna wartość współczynnika sprzężenia równa:

Jeżeli Q1 = Q2 = Q, to zachodzi zależność (rys. 2.63):

164
Przy współczynniku sprzężenia mniejszym od wartości krytycznej k < kcrit charakterystyki amplitudowe mają
kształt podobny do charakterystyk układu z pojedynczym obwodem rezonansowym. Z kolei dla współczynnika
sprzężenia k > kcrit charakterystyka amplitudowa charakteryzuje się dużą nierównomiernością oraz ma dwa
wierzchołki. Wzmacniacze selektywne z obwodami sprzężonymi indukcyjnie umożliwiają trzykrotne zwiększenie
współczynnika prostokątności oraz zwiększenie szerokości pasma √2 (pierwiastek z 2) razy. Selektywność
wzmacniacza można również zwiększyć za pomocą wzmacniaczy z wielostopniowymi obwodami rezonansowymi, z
których każdy ma taką samą częstotliwość rezonansową (rys. 2.64).

Obwody selektywne we wzmacniaczach

rezonansowych oprócz funkcji kształtowania
charakterystyki pełnią również funkcję
dopasowania impedancji wejściowej
tranzystora do impedancji generatora oraz
impedancji wyjściowej tranzystora do
impedancji odbiornika.
Wzmacniacze selektywne LC stosuje się w
urządzeniach telekomunikacyjnych oraz
w sprzęcie radiowo-telewizyjnym.

165
Wzmacniacze selektywne RC, amplifiltry — są zbudowane z układu wzmacniacza, najczęściej operacyjnego oraz
obwodu selektywnego RC (rys. 2.65). Czwórnik RC stanowi obwód sprzężenia zwrotnego. Zazwyczaj są one
stosowane w zakresie małych częstotliwości, nieprzekraczających częstotliwości pasma akustycznego.
Filtry RC pod względem charakterystyk amplitudowych wykazują podobne
właściwości jak obwody rezonansowe, charakterystyki czwórników RC dla pewnej
częstotliwości fo (nazywanej quasi-rezonansową) osiągają wartości maksymalne
oraz mają selektywny kształt charakterystyki. Ze względu na trudności związane z
wykonaniem cewek o indukcyjności odpowiedniej dla układów wzmacniających
sygnały o małych częstotliwościach (duże rozmiary, problemy ze scaleniem), w
układach sygnałów małych częstotliwości są stosowane wzmacniacze selektywne z
obwodami RC.
W zależności od przebiegu charakterystyki amplitudowo-częstotliwościowej czwórników RC
rozróżniamy dwa sposoby ich dołączania do wzmacniacza:
1. W celu uzyskania wzmacniacza selektywnego pasmowoprzepustowego filtr RC włączamy w
obwód:
Rys. 2.65. Schemat filtru aktywnego • dodatniego sprzężenia zwrotnego, jeżeli charakterystyka amplitudowo-
częstotliwościowa czwórnika RC ma maksimum (np. mostek Wiena),
• ujemnego sprzężenia zwrotnego, jeżeli charakterystyka amplitudowo-
częstotliwościowa czwórnika RC ma minimum (np. układ filtra 2T).
2. W celu uzyskania wzmacniacza selektywnego pasmowozaporowego filtr RC włączamy w
sposób odwrotny, tzn. w obwód:
• dodatniego sprzężenia zwrotnego, jeżeli charakterystyka amplitudowo-
częstotliwościowa ma minimum,
• ujemnego sprzężenia zwrotnego, jeżeli charakterystyka amplitudowo- 166
częstotliwościowa ma maksimum.
Rodzaje niektórych filtrów i ich charakterystyki częstotliwościowe (amplitudowe βu = f(f) oraz fazowe ψu = f(f))
przedstawia tabela 2.2.

167
168
169
Przykładem wzmacniacza selektywnego jest układ przedstawiony na rysunku 2.66, w którym w pętlę sprzężenia
zwrotnego został włączony filtr typu podwójne T (2T), czyli dwa połączone równolegle czwórniki T, stanowące
filtry górnoprzepustowy i dolnoprzepustowy.
Charakterystyki amplitudowe układu wzmacniacza (rys. 2.66) mają kształt zbliżony do charakterystyk
wzmacniacza z pojedynczym obwodem rezonansowym. Dla częstotliwości fo sygnał przekazywany przez filtr na
wejście wzmacniacza osiąga najmniejszą wartość, a zatem przy ujemnym sprzężeniu zwrotnym wzmocnienie
wzmacniacza osiągnie maksimum. Omawiany wzmacniacz dla częstotliwości środkowej odwraca fazę sygnału
wyjściowego.

Rys. 2.66. Wzmacniacz selektywny z czwórnikiem 2T:

a) schemat,
170
b) b) charakterystyka amplitudowo-częstotliwościowa
 Rys. 2.67. Schematy filtrów
czynnych z podwójnym
sprzężeniem zwrotnym:
a) dolnoprzepustowego,
b) górnoprzepustowego

Innymi rozwiązaniami układowymi są wzmacniacze zawierające filtry z wielokrotnym sprzężeniem (rys. 2.67).
W układach filtrów aktywnych z wielokrotnym sprzężeniem zwrotnym sygnał sprzężenia zwrotnego pobrany z
wyjścia wzmacniacza operacyjnego jest podawany do dwóch punktów obwodu wejściowego filtru.

171
 Schematy wzmacniaczy selektywnych z filtrami piezoelektrycznymi przedstawiono na rysunku 2.68.

Filtry piezoelektryczne odznaczają się dużą stromością

charakterystyki amplitudowej, nie wymagają strojenia,
mają małe wymiary. W pobliżu częstotliwości f, rezonator
zachowuje się jak obwód rezonansowy o dużej dobroci.
Pojedynczy rezonator kwarcowy zazwyczaj nie zapewnia
charakterystyki o odpowiednim współczynniku
prostokątności p i dlatego w praktyce stosuje się układy z
zastosowaniem kilku rezonatorów. Na rysunku 2.68
przedstawiono schematy wzmacniaczy selektywnych z
filtrami piezoelektrycznymi, w których rezonator
Q1 pracuje jako szeregowy obwód rezonansowy,
natomiast rezonator Q2 pracuje w pobliżu rezonansu
równoległego i reprezentuje indukcyjność (rys. 2.68b),
która wraz z kondensatorem C, tworzy szeregowy obwód
rezonansowy. Rezonator Q2 w obwodzie przedstawionym
na rysunku 2.68c pracuje w punkcie rezonansu
Rys. 2.68. Schematy wzmacniaczy selektywnych z rezonatorami pracującymi: szeregowego.
a) w pętli ujemnego sprzężenia zwrotnego (Q1),
b) w pętli ujemnego sprzężenia zwrotnego (Q1) i jako zastępcza indukcyjność,
c) jako sprzężenie międzystopniowe (Q3)
172
3. Generatory
• Generatory — wiadomości wstępne
• Generatory z ujemną rezystancją
• Generatory LC
• Generatory RC
• Generatory kwarcowe
• Przerzutniki

173
3.1 Generatory — wiadomości
wstępne
• Rodzaje generatorów
• Parametry układów generujących

174
Generatory są układami elektronicznymi przetwarzającymi w sposób zamierzony
oraz kontrolowany energię źródła zasilania elektrycznego na energię zmiennego
sygnału wyjściowego. Wytwarzają drgania lub przebiegi o określonej
częstotliwości i mocy oraz określonym kształcie, które są uzależnione od
konstrukcji układu (budowy) generatora.
Generatory możemy podzielić ze względu na:
• kształt generowanego przebiegu:
• generatory przebiegu sinusoidalnego — generują przebiegi podobne do przebiegów
sinusoidalnie zmiennych;
• generatory przebiegu niesinusoidalnego — wytwarzają przebiegi niesinusoidalne, np.
liniowe, prostokątne, piłokształtne;
• generatory cyfrowe DDS (ang. direct digital synthesis) — wykorzystują technikę
bezpośredniej syntezy cyfrowej, czyli generowania przebiegów okresowych o różnych
kształtach i częstotliwościach w sposób całkowicie cyfrowy;

175
• sposób generowania sygnałów:
• generatory astabilne — układy samowzbudne, które nie wymagają sterowania zewnętrznego,
• nie mają stanu stabilnego;
• generatory bistabilne — układy, które charakteryzują się dwoma stabilnymi stanami
• pracy — przejście z jednego stanu do drugiego wymaga dostarczenia sygnału sterującego
• z zewnątrz układu;
• generatory monostabilne — układy, które mają jeden stabilny stan pracy (stan równowagi
• trwałej), w czasie którego nie wytwarzają drgań, a doprowadzenie z zewnątrz sygnału
sterującego powoduje wyzwolenie generatora, czyli generację pojedynczego impulsu lub
cyklu drgań;
• rodzaj zastosowanego układu określającego częstotliwość drgań:
• generatory LC;
• generatory RC;
• generatory elektromechaniczne, np. kwarcowe;
• rodzaj zastosowanego sposobu wzbudzającego drgania:
• generatory z elementem o ujemnej rezystancji;
• generatory ze sprzężeniem zwrotnym. 176
Rys. 3.1. Typowe przebiegi napięcia
wyjściowego generatora:
a) sinusoidalny,
b) prostokątny,
c) piłokształtny,
d) trójkątny

177
• Parametry układów generujących przebiegi elektryczne:
• częstotliwość generowanego przebiegu f , jednostką jest herc [Hz];
• zakres przestrajania — jest to stosunek maksymalnej częstotliwości przebiegu do jej minimalnej wartości:

• stałość częstotliwości generowanego przebiegu:

gdzie: Δf— bezwzględne zmiany częstotliwości, fn — częstotliwość znamionowa;

• stałość okresu generowanego przebiegu:

gdzie: ΔT — bezwzględne zmiany okresu, Tn — wartość znamionowa okresu;

• amplituda generowanego sygnału, jednostką jest wolt [V];

• sprawność ŋ — stosunek mocy prądu zmiennego oddawanej do obciążenia do mocy prądu stałego pobieranej ze źródła;
wyrażana jest w %;
• moc wyjściowa Pwy, jednostką jest wat [W];
• współczynnik zawartości harmonicznych
178
W zależności od przeznaczenia układu generującego drgania, różne mogą być wielkość oraz
dopuszczalna zmiana (odchylenie od wartości nominalnej) wartości poszczególnych
parametrów (dotyczy to zarówno wartości amplitudy, częstotliwości, jak i zakresu
przestrajania). Układy generatorów elektronicznych są przetwornicami energii elektrycznej
dokonującymi konwersji energii źródła napięcia stałego na energię generowanego sygnału
zmiennego. Sprawność ŋ układu generatora decyduje o wielkości łącznych strat energii
ponoszonych w tym procesie, ponieważ w każdym układzie elektrycznym mamy do czynienia
ze stratami cieplnymi.
W przypadku układów generatorów wytwarzających przebiegi elektryczne o małych
wartościach amplitudy lub przy małych częstotliwościach generowanych sygnałów skala
powstających strat energii nie odgrywa tak dużej roli, jak w przypadku układów generatorów
przebiegów o dużej mocy lub układów generujących przebiegi o bardzo dużych
częstotliwościach. Minimalizacja tych strat jest podstawowym zagadnieniem w projektowaniu
układów generatorów.

179
3.2 Generatory z ujemną
rezystancją
• Budowa generatorów z ujemną rezystancją
• Zasada działania generatorów z ujemną rezystancją

180
W generatorach z ujemną rezystancją (generatorach dwójnikowych) jest wykorzystywane
zjawisko drgań własnych szeregowego lub równoległego obwodu rezonansowego LC
połączonego z elementem (dwójnikiem). Charakterystyka prądowo-napięciowa tego elementu
ma fragment cechujący się ujemną rezystancją, czyli spadkiem wartości prądu
przepływającego przez element, mimo rosnącej wartości napięcia na jego zaciskach. Elementy
charakteryzujące się ujemną rezystancją to dioda tunelowa, dioda Gunna lub dioda lawinowa.
Ujemna rezystancja zastosowanego elementu kompensuje straty mocy w obwodzie
rezonansowym (straty wynikające z rezystancji samego obwodu oraz rezystancji obciążenia) —
jest zatem wykorzystywana do odtłumiania obwodu.
Obwód rezonansowy tworzą indukcyjność L i pojemność Cd (pojemność złącza) diody
tunelowej — ich parametry określają wartość częstotliwości rezonansowej. Nietłumione
drgania obwodu rezonansowego powstają w bezstratnym (odtłumionym) obwodzie, gdy
wartość ujemnej rezystancji będzie większa od rezystancji czynnej obwodu. Punkt pracy diody
tunelowej jest położony na charakterystyce prądowo-napięciowej diody, między punktem
szczytu a punktem doliny (część charakterystyki, w której dioda ma ujemną rezystancję).
Potencjometr Rp służy do ustawienia punktu pracy, a rezystor Ro jest rezystancją obciążenia.
181
 Rys. 3.2. Generator z ujemną
rezystancją:
a) zasada działania,
b) b) schemat generatora z
diodą tunelową,
c) charakterystyka prądowo-
napięciowa diody tunelowej
R- rezystancja ujemna,
gd - konduktancja dynamiczna,
Cd — pojemność złącza,
Rs — rezystancja doprowadzeń,
P - punkt szczytu,
V- punkt doliny,
PP — punkt przeskoku,
Ip — prąd szczytu.
lv — prąd doliny,
Upp, — napięcieprzeskoku
Generatory dwójnikowe ze względu na ich gorsze parametry (mała wartość
stałości częstotliwości, duże zniekształcenia nieliniowe, mała moc generowanego
przebiegu) w porównaniu z generatorami z zastosowanym obwodem sprzężenia
zwrotnego są wykorzystywane w znacznie mniejszym zakresie (bardzo rzadko w
zakresie wielkich częstotliwości).

182
3.3 Generatory LC przebiegów sinusoidalnie
zmiennych ze sprzężeniem zwrotnym
• Budowa i działanie generatorów LC ze sprzężeniem zwrotnym
• Przykładowe rozwiązania generatorów LC

183
Generator przebiegu sinusoidalnie zmiennego jest układem elektronicznym zawierającym wzmacniacz o
wzmocnieniu Ku oraz czwórnik sprzężenia zwrotnego o przenoszeniu βu. Wzmacniacz pracuje w układzie
dodatniego sprzężenia zwrotnego (rys. 3.3). Wartość wzmocnienia wzmacniacza ma wpływ na wartość amplitudy
generowanego sygnału, a właściwości oraz parametry elementów zastosowanych w obwodzie czwórnika
sprzężenia zwrotnego wpływają na wartość częstotliwości wytwarzanych drgań.

Rvs. 3.3. Generator ze sprzężeniem zwrotnym

184
Wzmocnienie wzmacniacza oraz współczynnik przenoszenia czwórnika sprzężenia
zwrotnego zależą od częstotliwości f (ω= 2πf).
Z warunku powstawania drgań w układzie (wzbudzenie układu) wynikają
następujące podstawowe założenia, które musi spełniać układ zdolny do
generowania drgań:
• warunek amplitudy:
Kuβu=1
jest spełniony, jeżeli wzmacniacz kompensuje tłumiące działanie czwórnika
sprzężenia zwrotnego;
warunek fazy:

jest spełniony, jeżeli suma przesunięć fazowych układu generującego drgania

(wzmacniacza i czwórnika sprzężenia zwrotnego) wynosi 0” lub całkowitą
wielokrotność 360’(k*2π).
185
 Generatory LC to układy, w których obwód sprzężenia zwrotnego jest najczęściej czwórnikiem typu π zbudowanym
z reaktancyjnych elementów L oraz C. Wartość częstotliwości wytwarzanych drgań zależy od wartości Lz
(indukcyjność zastępcza obwodu) i Cz (pojemność zastępcza obwodu):

Przykładowe układy czwórników zastosowanych w układach generatorów przedstawiono na rysunku 3.4.

Generatory LC stosuje się w zakresie średnich i dużych częstotliwości. Układy wzmacniaczy użytych do ich
konstrukcji mogą być zbudowane z wykorzystaniem tranzystorów bipolarnych lub unipolarnych. Poniżej zostaną
przedstawione przykładowe rozwiązania generatorów LC drgań sinusoidalnie zmiennych.

Rys. 3.4. Schematy układów sprzężenia zwrotnego generatorów LC: a) z indukcyjnością wzajemną
(transformatorem), b) z dzieloną indukcyjnością, c) z dzieloną pojemnością 186
Generator Meissnera to generator, w którym dodatnie sprzężenie zwrotne jest realizowane za pomocą
transformatora (rys. 3.5). Za pośrednictwem transformatora część sygnału zmiennego wyjściowego,
występującego w obwodzie kolektora tranzystora, oddziałuje na bazę tranzystora (obwód wejściowy).

W obwodzie kolektora równolegle połączone uzwojenie wtórne transformatora o

indukcyjności L2 i kondensator C2 tworzą obwód rezonansowy, którego właściwości
są określane przez częstotliwość wytworzonych drgań. Transformator dzięki
odpowiedniemu połączeniu jego uzwojeń (nawinięcie uzwojeń w przeciwnych
kierunkach — na schemacie zaznaczono kropkami) wprowadza przesunięcie fazowe
równe 180” (ψβ = 180”). Kąt przesunięcia fazowego wzmacniacza dla częstotliwości
rezonansowej wynosi 180” (ϕu = 180"). W ten sposób zostaje zapewniony warunek
fazy powstawania drgań.
Częstotliwość wytwarzanych drgań wynosi:

Odpowiedni dobór przekładni transformatora zapewnia Rys. 3.5. Schemat generatora Meissnera
spełnienie warunku amplitudy.
187
 Generator Hartley'a jest to wzmacniacz pracujący w konfiguracji
wspólnego emitera WE z dodatnim sprzężeniem zwrotnym,
realizowanym przez obwód rezonansowy indukcyjności L oraz
pojemności C12. W generatorze Hartley'a transformator zastąpiono
indukcyjnością L, która jest podzielona na dwie części: L1 i L2 —
generator z dzieloną indukcyjnością. Częstotliwość drgań generatora jest
określana przez obwód równolegle połączonej cewki o indukcyjności L =
L1 +L2 oraz kondensatora o pojemności C12 (rys. 3.6):

Dławik o indukcyjności Ly, którego reaktancja

powinna być wielokrotnie większa od impedancji
obwodu rezonansowego, odseparowuje obwód
zasilania od sygnału generowanego.
Rys. 3.6. Schemat generatora Hartley'a:
Kondensatory CB i Cc oddzielają obwód
a) z zaznaczonym czwórnikiem
rezonansowy od obwodu prądu stałego.
sprzężenia zwrotnego,
b) bez zaznaczonej pętli sprzężenia
zwrotnego 188
Układem generacyjnym podobnym do generatora Hartley'a jest
generator Colpittsa, w którym zamiast dzielonej indukcyjności
zastosowano dzieloną pojemność (rys. 3.7).
Pojemność zastępczą C. szeregowo połączonych kondensatorów
C1 i C2 obliczamy według wzoru:

Częstotliwość generowanego sygnału jest określona

zależnością:

Rys. 3.7. Schemat generatora Colpittsa

189
Modyfikacją generatora Colpittsa jest generator Clappa, w którym
zamiast indukcyjności sprzęgającej wyjście układu z wejściem
zastosowano szeregowy obwód rezonansowy L12 i CI2 (rys. 3.8).
Częstotliwość generowanego przebiegu jest określona przez zależność:

Częstotliwość generowanego sygnału w generatorach LC można regulować przez zmianę

pojemności lub indukcyjności obwodu rezonansowego. Częstotliwość generowanego
sygnału w układach rzeczywistych różni się od częstotliwości wynikającej z obliczeń
wykonanych na podstawie zamieszczonych wzorów. Jest to związane z wpływem
indukcyjności doprowadzeń, pojemności montażowych, reaktancji pasożytniczych
elementów zarówno obwodu rezonansowego, jak i elementów wzmacniających.
Przyczyną różnic częstotliwości jest także wpływ nieliniowych charakterystyk elementów
(np. wzmacniających) oraz straty mocy na rezystancjach elementów. Na stałość
częstotliwości generowanego przebiegu ma wpływ dobroć obwodu rezonansowego Q. Rys. 3.8. Schemat generatora Clappa
Im większa dobroć obwodu rezonansowego, tym mniejsze zmiany częstotliwości.
Czynnikami destabilizującymi stałość częstotliwości generowanego przebiegu są:
starzenie się elementów, wpływ temperatury, zmiany napięć zasilających, wpływy
mechaniczne (w tym głównie drgania, wstrząsy) i atmosferyczne (np. wilgotność) oraz
zakłócenia. Zaletą generatorów LC jest łatwość przestrajania w szerokim zakresie
częstotliwości, duża sprawność oraz możliwość uzyskiwania przebiegów dużej mocy. 190
3.4 Generatory RC przebiegów sinusoidalnie
zmiennych
• Budowa i zasada działania generatorów RC
• Przykładowe rozwiązania generatorów RC

191
 Generatory RC są zbudowane ze wzmacniacza oraz selektywnego czwórnika z elementami rezystancyjno-pojemnościowymi,
włączonego w obwód sprzężenia zwrotnego wzmacniacza. Wśród czwórników RC możemy wyróżnić takie układy czwórników,
których charakterystyki częstotliwościowe charakteryzują się ekstremami dla określonej częstotliwości f, nazywanej quasi-
rezonansową. Należą do nich czwórniki selektywne, do których zaliczamy układy mostkowe oraz układy typu T. Drugą grupą
czwórników rezystancyjno- pojemnościowych wykorzystywanych w układach generatorów RC są czwórniki łańcuchowe,
których charakterystyki częstotliwościowe mają kształt funkcji monotonicznie narastającej lub malejącej. Mają one właściwości
przesuwników fazowych.
Aby w generatorze przebiegu sinusoidalnego RC zapewnić spełnienie warunków generacji drgań, należy połączyć czwórnik ze
wzmacniaczem zgodnie z następującymi regułami:
• czwórnik wprowadzający przesunięcie fazowe ψβ = +-180* (+-π) (np. czwórniki łańcuchowe) powinien współpracować ze
wzmacniaczem o przesunięciu fazowym ϕ = 180”(-π);
• czwórnik wprowadzający przesunięcie fazowe ψβ = 0” (np. półmostek Wiena), którego charakterystyka przenoszenia osiąga
maksymalną wartość (minimalne tłumienie układu) dla częstotliwości fo, powinien być połączony pętlą dodatniego
sprzężenia zwrotnego ze wzmacniaczem o przesunięciu fazowym ϕ = 0* lub ϕ = 360"(2 π);
• czwórnik wprowadzający przesunięcie fazowe ψβ = 0” (czwórniki typu T), którego charakterystyka przenoszenia osiąga
minimalną wartość (maksymalne tłumienie układu) dla częstotliwości fo, należy włączyć w pętlę ujemnego sprzężenia
zwrotnego wzmacniacza, którego przesunięcie fazowe wynosi ϕ = 180*(π).
Generatory RC charakteryzują się małą stabilnością częstotliwości
ze względu na niewielką dobroć oraz dużymi zniekształceniami
nieliniowymi. W celu zwiększenia stabilności częstotliwości
generowanego przebiegu oraz zmniejszenia zniekształceń
nieliniowych w układach generatorów wprowadza się dodatkowo
ujemne sprzężenie zwrotne, które można wykorzystać do
192
Rys. 3.9. Zasady budowy generatorów RC z czwórnikami: a) łańcuchowymi, b) mostkiem Wiena, c) typu T automatycznej regulacji amplitudy drgań.
Generator z mostkiem Wiena
W układzie generatora z mostkiem Wiena elementy R1, C1, R2, C2 tworzą czwórnik selektywny, który jest włączony pomiędzy
wejście wzmacniacza nieodwracającego a wyjście — obwód dodatniego sprzężenia zwrotnego.
Mostek Wiena dla częstotliwości fo charakteryzuje się maksymalnym tłumieniem i przesunięciem fazowym równym zeru.
Jeżeli mostek włączymy w pętlę sprzężenia zwrotnego wzmacniacza nieodwracającego, to zostanie spełniony warunek fazy dla
jednej częstotliwości fo — układ będzie generował przebieg sinusoidalnie zmienny o tej częstotliwości.
Ujemne sprzężenie zwrotne jest realizowane przez rezystory R3 oraz R4, obwód z tymi rezystorami nie ma wpływu na
częstotliwość drgań układu.
W stanie równowagi mostka pulsacja ωo jest określona zależnością:

W przypadku mostka symetrycznego zachodzi zależność:

R1=R2=R oraz C1=C2=C.
Wobec czego wzór na wartość pulsacji ma postać:

Rys. 3.10. Generator RC z mostkiem Wiena: a) schemat funkcjonalny,

b) schemat strukturalny 193
 Częstotliwość, przy której występuje stan równowagi mostka, a napięcie wyjściowe mostka jest równe zeru, nazywamy
częstotliwością środkową fo:

Warunek amplitudy jest określony zależnością:

W mostku symetrycznym:

W celu wzbudzenia układu należy zapewnić nieskończenie duże wzmocnienie wzmacniacza, co jest związane z odpowiednim
doborem wartości rezystancji R3 i R4. Stosunek wartości rezystancji dobiera się tak, aby był większy niż 2 (w praktyce około 3).
Jeżeli wartość R3 > 2R4 dla częstotliwości środkowej, to przesunięcie fazowe jest równe zeru, natomiast napięcie wyjściowe
będzie wyższe od zera i wzmacniacz będzie mógł skompensować tłumienie wprowadzane przez układ.
Generatory z mostkiem Wiena stosuje się głównie w zakresie częstotliwości akustycznych. Charakteryzują się one dobrą
stałością częstotliwości oraz małymi zniekształceniami nieliniowymi.
194
Generatory RC z czwórnikami typu T
W generatorach RC z czwórnikami typu T (czwórnik typu T lub 2T) są włączane w pętlę ujemnego sprzężenia zwrotnego
wzmacniacza (rys. 3.11). Dodatnie sprzężenie zwrotne tworzy obwód z rezystorami R1 oraz R2.
Współczynnik dodatniego sprzężenia zwrotnego nie zależy od częstotliwości, natomiast określa wzmocnienie wzmacniacza w
układzie zamkniętym, które w przypadku czwórnika 2T powinno wynosić co najmniej 11.

Rys. 3.11. Schemat generatora RC z czwórnikiem 2T 195

 Generatory RC z przesuwnikami fazowymi
Do budowy generatorów z przesuwnikami fazowymi można wykorzystać wzmacniacz pracujący w konfiguracji wspólnego
emitera WE lub wzmacniacz operacyjny w układzie odwracającym. W celu spełnienia warunku fazy układ sprzężenia
zwrotnego powinien przesuwać fazę o ψβ, = +-180*, np. przesuwnik RC.
Wzmacniacz powinien skompensować tłumienie wprowadzane przez przesuwnik fazowy.
Wartość wzmocnienia możemy regulować przez zmianę wartości rezystancji R1 (rys. 3.12).

Rys. 3.12. Schematy RC z przesunięciem fazowym: a) przesunięcie o 180”, b) przesunięcie o —180”,

c) z czwórnikiem łańcuchowym CR
Wzmocnienie napięciowe wzmacniacza w układzie przedstawionym na rysunku 3.12c
powinno spełniać warunek Ku > 29. Generatory z przesuwnikami fazowymi charakteryzują się małą stałością
częstotliwości, dużymi zniekształceniami nieliniowymi, trudnością strojenia. Generatory RC stosuje się w
zakresie małych i średnich częstotliwości (do kilkuset herców). Charakteryzują się one szerszym zakresem
przestrajania niż generatory LC, mają gorszą stabilność częstotliwościową oraz mniejszą zawartość
196
harmonicznych niż generatory LC.
3.5 Generatory kwarcowe
• Budowa i działanie generatorów kwarcowych
• Rodzaje generatorów kwarcowych

197
Generatory z rezonatorami elektromechanicznymi charakteryzują się dużą stałością częstotliwości. Wśród tej grupy układów
generujących przebiegi zmienne najczęściej są stosowane generatory kwarcowe. Obwody rezonansowe generatorów
kwarcowych zawierają rezonator kwarcowy. W rezonatorze kwarcowym wykorzystuje się odwrotne zjawisko piezoelektryczne,
które polega na odkształcaniu płytki piezoelektrycznej pod wpływem zmiennego pola elektrycznego. Z charakterystyki
częstotliwościowej rezonatora kwarcowego wynika, że kryształ kwarcu podczas przenoszenia sygnału zmiennego o różnych
częstotliwościach może się zachowywać jak szeregowy lub równoległy obwód rezonansowy. Ponadto dla różnych wartości
częstotliwości (różnych od częstotliwości rezonansowych kwarcu) zastępcza impedancja rezonatora kwarcowego może mieć
charakter indukcyjny lub pojemnościowy.

Rys. 3.13. Charakterystyki częstotliwościowe rezonatora kwarcowego

R - rezystancja, X — reaktancja, fs — częstotliwość rezonansu szeregowego
(napięciowego), fr — częstotliwość rezonansu równoległego (prądowego)

198
Układ na rysunku 3.14a przedstawia generator z rezonatorem kwarcowym. Rezonator kwarcowy jest umieszczony w pętli
dodatniego sprzężenia zwrotnego. Obwód dodatniego sprzężenia zwrotnego jest obwodem selektywnym, rezonator pracuje
jako szeregowy obwód rezonansowy. Selektywne sprzężenie zwrotne zapewnia spełnienie warunku fazy powstawania drgań
sinusoidalnie zmiennych. Z kolei spełnienie warunku amplitudy zapewnia obwód ujemnego sprzężenia zwrotnego realizowany
przez rezystory R1, R2. Współczynnik sprzężenia dla częstotliwości równej częstotliwości rezonansu szeregowego
f=fs osiąga wartość maksymalną, natomiast wartość impedancji obwodu jest równa wartości jego rezystancji. W celu spełnienia
warunku amplitudy należy odpowiednio dobrać wartości rezystancji poszczególnych rezystorów, zgodnie z zależnością:

gdzie Rs — wartość rezystancji szeregowej rezonatora.

W celu zapewnienia stabilizacji amplitudy generowanych drgań

w obwodzie ujemnego sprzężenia zwrotnego najczęściej stosuje
się rezystory nieliniowe. Na rysunku 3.14b został przedstawiony
schemat generatora, w którym rezonator kwarcowy pełni
funkcję równoległego obwodu rezonansowego. Rezonator
kwarcowy jest włączony w pętlę ujemnego sprzężenia
zwrotnego. Dla przebiegów o częstotliwości rezonansowej Rys. 3.14. Schematy generatora z rezonatorem kwarcowym
rezonator kwarcowy stanowi bardzo dużą impedancję, pracującym jako: a) szeregowy obwód rezonansowy,
powodując zanikanie ujemnego sprzężenia zwrotnego, co b) równoległy obwód rezonansowy
zapewnia spełnienie warunków generacji drgań. 199
Jeżeli w generatorze Colpittsa cewkę o indukcyjności L12 zastąpimy rezonatorem kwarcowym pracującym przy częstotliwości
z zakresu fs < f < fr, dla której rezonator stanowi element o reaktancji indukcyjnej, to otrzymamy zmodyfikowany generator
Colpittsa nazywany układem generatora Pierce'a (rys. 3.15a).

Rys. 3.15. Schematy generatorów kwarcowych:

a) z dzieloną pojemnością,
b) z dzieloną indukcyjnością

Na rysunku 3.15b przedstawiono zmodyfikowany schemat generatora Hartley'a, w którym cewkę o indukcyjności L1
zastąpiono rezonatorem kwarcowym, pracującym dla częstotliwości z zakresu fs < f< fr jako element o reaktancji indukcyjnej.
Generatory kwarcowe ze względu na dużą stałość częstotliwości (rzędu 10-6) generowanych sygnałów są wykorzystywane do
budowy wzorców częstotliwości, zegarów kwarcowych, układów taktujących, impulsowych itp. Umożliwiają generację drgań
w zakresie częstotliwości 10 kHz-200 MHz. 200
3.6 Przerzutniki
• Budowa przerzutników
• Rodzaje przerzutników
• Zasady działania przerzutników

201
Przerzutniki to układy elektroniczne wytwarzające okresowe lub nieokresowe przebiegi zbliżone kształtem do przebiegów
prostokątnych, czyli przebiegi zawierające sygnały harmoniczne. Obecność składowych harmonicznych w widmie sygnału
zmiennego generowanego przez układ jest powodem, dla którego układy te muszą charakteryzować się szerokim pasmem
przenoszenia, czyli muszą być układami szerokopasmowymi. Tranzystory w układach przerzutników pracują jako elektroniczne
elementy przełączające, przechodzące ze stanu nasycenia w stan zatkania i na odwrót.

W zależności od właściwości układu wyróżniamy różne rodzaje przerzutników.

• Przerzutniki astabilne, multiwibratory — to układy samowzbudne, spełniające warunki generacji w zakresie wszystkich
częstotliwości, wytwarzające przebieg prostokątny. Układ multiwibratora tworzą wzmacniacz wraz z obwodem sprzężenia
zwrotnego. Przerzutnik ma dwa stany niestabilne (astabilne) nazywane stanami quasi-stabilnymi (chwilowo stabilnymi).
Wyjście układu może być w stanie niskiego lub wysokiego poziomu napięcia. Czas, w jakim znajduje się przerzutnik w
każdym ze stanów niestabilnych, zależy od stałej czasowej układu. Zmiany stanu zachodzą samoczynnie.
• Przerzutniki monostabilne, uniwibratory — to układy wytwarzające pojedyncze impulsy będące odpowiedzią na
wejściowy sygnał wyzwalający. Układ będący w stanie stabilnym przechodzi do stanu niestabilnego, w którym pozostaje
przez czas zależny od stałej czasowej układu (czyli od parametrów układu), a następnie powraca do stanu stabilnego.
Przerzutnik pod wpływem impulsu generuje pojedynczy impuls zbliżony do prostokątnego.
• Przerzutniki bistabilne— to układy mające dwa stany stabilne, które mogą trwać dowolnie długo. Przejście z jednego
stanu stabilnego do drugiego następuje pod wpływem impulsu wyzwalającego. Do przerzutników bistabilnych zaliczamy
przerzutniki Schmitta, reagujące na wartość (poziom) napięcia wejściowego. Napięcie wyjściowe przerzutnika Schmitta
może przyjmować poziom niski lub wysoki w zależności od wartości napięcia wejściowego, która może być większa lub
mniejsza od wartości napięcia zadziałania przerzutnika. Kształt napięcia wejściowego nie ma znaczenia.

202
Przerzutnik astabilny
Zasada działania przerzutnika astabilnego zostanie omówiona na
przykładzie układu dwóch wzmacniaczy tranzystorowych z
pojemnościowym, dodatnim sprzężeniem zwrotnym. W układzie
przerzutnika tranzystory pracują jako przełączniki elektroniczne.

Rys. 3.16. Tranzystorowy przerzutnik astabilny:

a) schemat,
b) przebiegi napięć w układzie 203
Do analizy zasady działania układu przyjmujemy, że początkowo tranzystor T2 jest w stanie nasycenia, czyli napięcie na jego
kolektorze względem masy układu jest równe napięciu nasycenia Ucesat. Kondensator Cb1, który został naładowany w
poprzednim cyklu pracy rozładowuje się w obwodzie: +Ec, RB1, kolektor-emiter tranzystora T2. Stała czasowa przebiegu
rozładowania jest w przybliżeniu równa Cb1RB1. Tranzystor T1 znajduje się w stanie odcięcia, czyli nie przewodzi: baza
tranzystora ma potencjał ujemny względem masy układu, a napięcie na jego kolektorze jest bliskie wartości napięcia
zasilającego +Ec. W tym samym czasie kondensator CB1 ładuje się w obwodzie: emiter-baza tranzystora T2, Rc1, +Ec.

Przez odpowiedni dobór wartości parametrów elementów układu proces ładowania kondensatora CB2 zachodzi szybciej niż
proces rozładowania kondensatora Cb1. Jeżeli na skutek procesu rozładowania kondensatora Cb1 wartość napięcia na
kondensatorze osiągnie wartość napięcia progowego U(t0)1 tranzystora T1, to tranzystor ten zacznie przewodzić, a wartość
napięcia na jego kolektorze będzie malała. Dzięki właściwościom wzmacniającym układu proces ten narasta lawinowo, aż do
chwili, gdy tranzystor T1 zacznie przewodzić, czyli przejdzie w stan nasycenia, a tranzystor T2 znajdzie się w stanie odcięcia.
Dalsze procesy zachodzące w układzie odbywają się analogicznie: tranzystor T1 znajduje się w stanie nasycenia, tranzystor T2
w stanie odcięcia, rozładowuje się kondensator Cb2, a kondensator Cb1 ładuje się, aż do chwili, gdy wartość napięcia na bazie
tranzystora T2 osiągnie wartość napięcia progowego U(t0)2. Nastąpi zmiana stanów pracy tranzystorów, a proces
przechodzenia tranzystorów ze stanu odcięcia do stanu nasycenia będzie się cyklicznie powtarzał.
Amplituda impulsów wyjściowych pobieranych z wyjścia kolektora jednego z tranzystorów jest określona zależnością:

204
Czasy trwania poszczególnych cykli pracy wyznaczamy z zależności:

Wartość okresu drgań T, który jest jednoznacznie związany ze zmianą częstotliwości drgań przerzutnika astabilnego, jest
określona na podstawie zależności:

Okres drgań przerzutnika astabilnego można zmieniać przez:

• zmianę parametrów elementów RB i Cb, która powoduje zmianę czasów t1 i t2; kształt oraz amplituda impulsów
wyjściowych się nie zmieniają;
• zmianę wartości napięcia zasilającego obwód baz tranzystorów, czyli wartości napięcia, do której ładują się
kondensatory Cb przez połączenie rezystorów Rb1 i Rb2 z dodatkowym źródłem zasilania, zamiast ich połączenia z
zasilaniem Ec.

205
Przerzutniki astabilne są również budowane z
zastosowaniem układów wykorzystujących
wzmacniacze operacyjne (rys. 3.17). W układzie na rysunku
3.17a kondensator C ładuje się przez rezystor R3 w
obwodzie ujemnego sprzężenia zwrotnego. Obwód
dodatniego sprzężenia zwrotnego tworzą rezystory R1 oraz
R2. Współczynnik przenoszenia obwodu sprzężenia wynosi:

Dodatnie sprzężenie zwrotne powoduje proces przełączania

wzmacniacza (skokową zmianę wartości napięcia wyjściowego).
Diody Zenera DZ1 oraz DZ2 ograniczają wartość napięcia
wyjściowego do wartości wyznaczonej przez ich parametry.

Rys. 3.17. Przerzutniki astabilne: a), b), c) schematy układów ze wzmacniaczami operacyjnymi, d) przebiegi napięć w układzie z rys. a
206
Uz1, Uz2 — odpowiednio napięcie diody Zenera 1 i 2,β — współczynnik przenoszenia obwodu sprzężenia zwrotnego
Przerzutnik monostabilny
Schemat układu przykładowego
tranzystorowego przerzutnika
monostabilnego przedstawiono na
rysunku 3.18.
W układzie przerzutnika (rys. 3.18a)
polaryzacja poszczególnych
tranzystorów została zrealizowana w
następujący sposób: baza tranzystora
T2 jest spolaryzowana dodatnio przez
rezystor R połączony ze źródłem
zasilania +Ec, potencjał bazy
tranzystora T1 jest określony przez
rezystory R1 oraz R2, które tworzą
dzielnik napięcia. Wartości rezystorów
są dobrane w taki sposób, aby
potencjał bazy tranzystora T1 był niższy
niż potencjał jego emitera — wówczas
tranzystor T1 nie przewodzi.

Rys. 3.18. Przerzutnik monostabilny (uniwibrator)

tranzystorowy w układzie Schmitta: a) schemat,
b) przebiegi napięć 207
Potencjał emitera tranzystora T1 określa wartość rezystora Re. Służący do sterowania zadziałaniem układu generatora ujemny
impuls podawany na wejście przez kondensator Cd, diodę D i kondensator C przenosi się na bazę tranzystora T2. Skok napięcia na
tranzystorzedT2 powoduje jego chwilowe przejście w stan polaryzacji wstecznej, co z kolei wywołuje zmniejszenie wartości prądu
ie2, a tym samym spadku napięcia (ie2* RE) na rezystorze Re. Zmniejszenie potencjału na emiterze tranzystora T1 spowoduje
spolaryzowanie tego tranzystora w kierunku przewodzenia, popłynie prąd kolektora, więc potencjał na kolektorze
tranzystora T2 zmaleje.
Spadek napięcia na kolektorze tranzystora T2 przeniesie się przez kondensator C na bazę tranzystora T2, utrzymując stan jego
polaryzacji wstecznej. Stan taki będzie trwał do chwili naładowania się kondensatora C do wartości napięcia równej wartości
Ue + U(t0)2. Kondensator C ładuje się w obwodzie: źródło napięcia zasilania +Ec, rezystor R, tranzystor T1 oraz rezystor Re.
Wówczas tranzystor T2 przechodzi w stan nasycenia, natomiast tranzystor T1 w stan odcięcia.
W układzie następuje powrót do stanu początkowego, czyli sprzed chwili pojawienia się na wejściu impulsu wyzwalającego.
Procesy zachodzące w omawianym układzie zostały przedstawione w postaci przebiegów czasowych wartości chwilowych napięć
na rysunku 3.18b.
Z przebiegów tych wynika, że układ wygenerował pojedynczy impuls prostokątny o czasie trwania określonym zależnością:

Amplituda wygenerowanego impulsu jest określona wzorem:

208
Układ przerzutnika monostabilnego
(uniwibratora) ze wzmacniaczem
operacyjnym przedstawiono na rysunku
3.19.

Rys. 3.19. Uniwibrator ze wzmacniaczem scalonym: a) schemat,

b) przebiegi napięć

209
W stanie stabilnym układu przerzutnika (rys. 3.19) wzmacniacz operacyjny jest w stanie nasycenia, a jego napięcie wyjściowe ma
wartość dodatnią, równą w przybliżeniu wartości napięcia źródła zasilania, i wynosi U+wym. Dioda D jest spolaryzowana w
kierunku przewodzenia, napięcie na kondensatorze C dołączonym równolegle do diody ma wartość bliską zeru.
Stan stabilny układu jest podtrzymywany przez dodatnie sprzężenia zwrotne realizowane w obwodzie rezystorów R1 oraz R2. W
chwili podania ujemnego impulsu na wejście nieodwracające wzmacniacza operacyjnego układ przechodzi w stan niestabilny. Na
wyjściu układu pojawia się ujemne napięcie o wartości U-wym.

Dioda D jest spolaryzowana w kierunku wstecznym (nie przewodzi), natomiast kondensator zaczyna się ładować do wartości
napięcia równej β* Uwy. W chwili gdy napięcie na kondensatorze osiągnie wartość β*Uwy, układ powraca do stanu stabilnego.
Współczynnik przenoszenia sprzężenia zwrotnego:

Czas trwania impulsu:

Wartość amplitudy sygnału wyjściowego można ograniczyć przez dołączenie diod Zenera (na rys. 3.19 oznaczono linią
przerywaną).
210
Przerzutnik bistabilny
Zasada działania przerzutnika bistabilnego zostanie omówiona na przykładzie różnych rozwiązań układowych przerzutnika
Schmitta.
Przerzutnik Schmitta (układ formujący, dyskryminator amplitudy) to układ z obwodem dodatniego sprzężenia zwrotnego,
przekształcający napięcie okresowe o dowolnym kształcie na napięcie o przebiegu prostokątnym o takiej samej częstotliwości.
Realizację przerzutnika Schmitta z tranzystorami przedstawiono na rysunku 3.20. Jeśli brak napięcia wejściowego, to tranzystor
T1 nie przewodzi. Na kolektorze tranzystora występuje napięcie o wartości bliskiej wartości napięcia źródła zasilania. Tranzystor
T2 jest w stanie nasycenia, a napięcie wyjściowe układu (napięcie na kolektorze tranzystora T2) ma wartość minimalną. Duża
wartość prądu emitera tranzystora T2 powoduje znaczny spadek napięcia na rezystorze Re, co pogłębia stan odcięcia tranzystora
T1. Jeżeli wartość chwilowa napięcia wejściowego przekroczy wartość napięcia równą sumie spadku napięcia na rezystorze Re
oraz napięcia przewodzenia złącza UBe = 0,6 V, to tranzystor T1 zacznie przewodzić.

Wartość napięcia na kolektorze tranzystora T1 obniży się, co z kolei spowoduje spadek wartości prądu bazy i emitera
tranzystora T2. Zmaleje spadek napięcia na rezystorze Re oraz potencjał na emiterze tranzystora T2, co przyspieszy proces
wchodzenia tranzystora T2 w stan nasycenia. Przez tranzystor T2 w stanie nasycenia płynie duży prąd emitera i powoduje
wzrost potencjału emitera tranzystora T1 (wzrasta spadek napięcia na wspólnym dla obu tranzystorów rezystorze Re) oraz
pogłębia jego stan zatkania. Wartość napięcia wyjściowego układu (napięcie na kolektorze tranzystora T2) jest bliska wartości
napięcia zasilania. Tranzystor T1 zacznie wychodzić ze stanu nasycenia, jeżeli wartość chwilowa napięcia wejściowego zmaleje
poniżej wartości przewyższającej o 0,6 V potencjał emitera tranzystora T1. Proces przełączania tranzystorów będzie się
powtarzał. Układ przerzutnika ma dwa stany stabilne — napięcie wyjściowe przyjmuje wartości bliskie zeru lub wartości
napięcia zasilania. Stan stabilny przerzutnika, w którym na jego wyjściu napięcie przyjmuje niską wartość, nazywamy w
układach cyfrowych stanem niskim — oznaczanym L (ang. low). Z kolei drugi stan stabilny, w którym na wyjściu układu jest
napięcie o wartości bliskiej napięciu zasilania, nazywamy stanem wysokim — oznaczanym H (ang. high).
211
Rys. 3.20. Przerzutnik Schmitta: a) schemat układu,
b) przebiegi czasowe napięcia wejściowego
i wyjściowego

212
Przerzutnik Schmitta może być również wykonany ze wzmacniaczem operacyjnym (rys. 3.21)
lub z bramkami logicznymi (rys. 3.22).

Rys. 3.21. Przerzutnik Schmitta ze

wzmacniaczem operacyjnym: a) schemat
zasadniczy, b) przebiegi napięć wejściowego i
wyjściowego
U1 — napięcie wejściowe, Uo — napięcie
wyjściowe, Up+, Up. wartości napięć
przełączania, wartości progowe

Rys. 3.22. Schemat przerzutnika

Schmitta z bramkami logicznymi

213
Wzmacniacz operacyjny pracuje w układzie dodatniego sprzężenia zwrotnego. Jeżeli wartość
napięcia wejściowego podanego na wejście odwracające wzmacniacza jest niższa od
wartości napięcia na wejściu nieodwracającym, to na wyjściu wzmacniacza będzie dodatnia
wartość napięcia (wzmacniacz znajduje się w stanie przesterowania). Próg przełączania
(potencjał wejścia nieodwracającego) wzmacniacza określa dzielnik rezystancyjny R1 i R2.
Gdy wartość napięcia wejściowego osiągnie wartość napięcia przełączania, napięcie
różnicowe na wejściu wzmacniacza zacznie maleć do zera — wzmacniacz wyjdzie ze stanu
przesterowania. Wartość napięcia na wyjściu wzmacniacza zacznie się zmniejszać, a tym
samym obniży się wartość napięcia na wejściu nieodwracającym (działanie dzielnika
rezystancyjnego). Napięcie różnicowe na wejściu wzmacniacza zmieni kierunek, więc
wzmacniacz przełączy się w przeciwny stan przesterowania. Wartości napięć przełączania
Up+, Up-- zależą od wartości rezystancji rezystorów R1 i R2 tworzących dzielnik.

214
4. Układy kształtujące
• Układy kształtujące
• Układy całkujące
• Układy różniczkujące
• Ograniczniki napięć
• Komparatory

215
4.1 Układy kształtujące
• Zasada działania układów kształtujących
• Parametry układów kształtujących

216
Układy kształtujące to układy elektroniczne, których zadaniem jest zmiana kształtu pojedynczych impulsów lub przebiegów
prądów albo napięć w funkcji czasu. Właściwości oraz parametry układów kształtujących określa się na podstawie ich odpowiedzi
czasowej (przebiegu na wyjściu układu) na określone wymuszenie, którym jest sygnał wzorcowy (impulsowy lub okresowy)
podany na wejście układu.
Do zdefiniowanych sygnałów standardowych, podawanych na wejście układu kształtującego w celu określenia jego parametrów,
zaliczamy:
• skok jednostkowy (np. dla sygnału napięcia — impuls napięcia), który spełnia następujące warunki:
— dla t < 0 przyjmuje wartość napięcia równą zeru;
— w chwili t = 0 następuje nieskończenie szybki wzrost (skok) napięcia od wartości równej O do wartości 1 lub innej
określonej wartości (np. Um); wzrost następuje w nieskończenie krótkim czasie;
— dla t > 0 wartość chwilowa się nie zmienia; jest wciąż równa osiągniętej wartości 1 lub innej określonej wartości (np. dla
przebiegu czasowego napięcia jest równa wartości Um);

Rys. 4.1. Skok jednostkowy napięcia

217
• impuls Diraca, impuls szpilkowy:
— w chwili t = 0 sygnał przyjmuje nieskończenie dużą wartość w nieskończenie krótkim czasie; jeżeli sygnałem będzie
impuls napięcia, to w idealnym przypadku przyjmujemy, że napięcie osiągnie nieskończenie dużą wartość w
nieskończenie krótkim czasie; w rzeczywistości wartość maksymalna napięcia będzie wyrażona bardzo dużą wartością
wynoszącą Um, a czas trwania nie będzie równy zeru, lecz uzyska bardzo małą wartość określoną jako tw,
— dla t ≠0 wartość sygnału jest równa zeru.

Rys. 4.2. Impuls szpilkowy:

a) idealny (impuls Diraca),
b) rzeczywisty
218
S — jednostkowe pole impulsu
Analizę właściwości układów kształtujących możemy przeprowadzić, jeśli podamy na ich wejście również inne zmienne w
czasie sygnały napięć (lub prądów), do których zaliczamy przebieg sinusoidalnie zmienny, impuls lub przebieg okresowy
prostokątny czy przebieg okresowy trójkątny.

Rys. 4.3. Przebiegi czasowe napięć: a) idealny impuls prostokątny, b) przebieg prostokątny
tw — czas trwania impulsu, T- okres przebiegu

219
Idealny impuls prostokątny powinien powstać na skutek nieskończenie szybkiego skoku wartości (np. napięcia) w nieskończenie
krótkim czasie od wartości równej zeru do określonej wartości ustalonej (np. wartości równej Um), a po czasie jego trwania
wynoszącym tw powinien nastąpić (również w nieskończenie krótkim czasie) ponowny skok od wartości Um do zera.

Przebiegi okresowe: sinusoidalne, prostokątne, trójkątne i piłokształtne charakteryzują się częstotliwością, amplitudą itp.
Przebieg okresowy prostokątny jest charakteryzowany dodatkowo przez parametr określany jako współczynnik wypełnienia y:

gdzie: tw — czas trwania impulsu, T- okres przebiegu.

Do grupy układów kształtujących możemy zaliczyć, jak podano we wstępie, wszelkie układy przeprowadzające konwersję
kształtu przetwarzanego sygnału wejściowego, a wśród nich przede wszystkim układy całkujące, układy różniczkujące,
ograniczniki napięć oraz komparatory.

220
4.2 Układy całkujące
• Zasada działania układów całkujących
• Parametry i rodzaje układów całkujących

221
Nazwa układu całkującego pochodzi od nazwy jednej z operacji matematycznych, czyli całkowania. Wynik końcowy konwersji
sygnału wejściowego w funkcji czasu, wykonanej przez taki układ, jest analogiczny jak wynik operacji całkowania. W wyniku
analizy w funkcji czasu przebiegu wartości napięcia na wyjściu układu całkującego można stwierdzić, że jest ona proporcjonalna
do powierzchni pola zawartego między wykresem przebiegu w czasie napięcia wejściowego układu a osią czasu. Napięcie
wyjściowe będzie miało wartość stałą dla zerowej wartości prądu wejściowego (przy początkowej wartości prądu równej zeru
ta wartość stała napięcia również będzie zerowa). Jeżeli prąd wejściowy osiągnie stałą, dodatnią wartość, to na wyjściu układu
otrzymamy napięcie narastające o nachyleniu (stromości narastania) proporcjonalnym do wartości prądu wejściowego. W
przypadku prądu wejściowego o ujemnym znaku napięcie wyjściowe będzie malało ze stromością proporcjonalną do wartości
tego prądu.
Czwórnik RC jest nazywany układem całkującym (rys. 4.4a). Jeżeli na jego wejście doprowadzimy przebieg napięcia narastający
skokowo od zera do ustalonej wartości Um (przebieg prostokątny), to rozpocznie się proces ładowania kondensatora. Stan
układu, podczas którego zachodzi proces ładowania kondensatora, nazywamy stanem nieustalonym. Proces ładowania
kondensatora w funkcji upływu czasu t przebiega zgodnie z przebiegiem funkcji wykładniczej.
Szybkość ładowania kondensatora określa stała czasowa Ꚍ układu czwórnika RC, której wartość zależy od parametrów układu
— wartości pojemności kondensatora C oraz wartości rezystancji rezystora R:

Stałą czasową można również wyznaczyć graficznie na podstawie przebiegu czasowego napięcia na kondensatorze.
Aby wyznaczyć stałą czasową Ꚍ, rysujemy w punkcie początkowym (na rys. 4.4b początek układu współrzędnych) prostą
styczną do krzywej wyznaczającej przebieg wartości chwilowej napięcia na kondensatorze uc. Stała czasowa to inaczej czas, jaki
upłynął od chwili rozpoczęcia się procesu ładowania kondensatora do chwili, w której prosta styczna przetnie się z prostą
określającą ustaloną wartość napięcia — napięcie, do którego naładuje się kondensator (w tym przypadku UIm — maksymalna
wartość napięcia wejściowego). Stan przyjmujemy jako ustalony w chwili, gdy kondensator naładuje się do wartości napięcia
222
równej 0,99 Ujm, czyli po czasie Ꚍ=5T.
 Jeżeli na wejście układu całkującego
podamy przebieg napięcia sinusoidalnie
zmienny, to na wyjściu otrzymamy
przebieg sinusoidalnie zmienny
przesunięty o kąt fazowy równy
-90”. Układ kształtujący dla wejściowego
przebiegu sinusoidalnie zmiennego ma
właściwości filtru dolnoprzepustowego,
którego charakterystyki
częstotliwościowe są przedstawione
na rysunku 4.4d.

Rys. 4.4. Pasywny układ całkujący: a) schemat, b) metoda graficzna wyznaczania stałej
czasowej, c) odpowiedź układu całkującego na przebieg prostokątny,
d) charakterystyki częstotliwościowe
223
Uom — wartość maksymalna napięcia wyjściowego
4.3 Układy różniczkujące
• Zasada działania układów różniczkujących
• Parametry i rodzaje układów różniczkujących

224
Układy różniczkujące przekształcają sygnał wejściowy na sygnał będący w ujęciu matematycznym jego pochodną w funkcji czasu.
Nazwa układu pochodzi od nazwy operacji matematycznej — różniczkowania, która jest operacją odwrotną do operacji
całkowania. Jeżeli na wejście idealnego układu różniczkującego podamy dowolny sygnał, a następnie sygnał wyjściowy z tego
układu podamy na wejście idealnego układu całkującego, to na wyjściu układu całkującego powinniśmy otrzymać sygnał
identyczny z sygnałem wejściowym układu różniczkującego. Jeżeli napięcie na wejściu układu różniczkującego wzrasta, to napięcie
wyjściowe tego układu jest dodatnie, a jego wartość jest proporcjonalna do
szybkości zmian napięcia wejściowego. Jeżeli napięcie wejściowe maleje, to
napięcie wyjściowe układu różniczkującego ma znak ujemny, a jego wartość jest
również proporcjonalna do szybkości zmian napięcia wejściowego. Jeżeli
napięcie wejściowe układu różniczkującego będzie miało wartość stałą, to
napięcie wyjściowe będzie równe zeru. Najprostszym pasywnym układem
różniczkującym jest również czwórnik RC, ale napięcie wyjściowe ma wartość
równą spadkowi napięcia na rezystorze — rozmieszczenie elementów
czwórnika jest odwrotne niż w przypadku układu całkującego (rys. 4.5). Jeżeli na
wejście układu różniczkującego zostanie podany skok jednostkowy o
amplitudzie równej Uim, to na początku wartość napięcia wyjściowego
skokowo osiągnie wartość równą iloczynowi wartości prądu płynącego w
obwodzie i rezystancji R (wartość maksymalna napięcia wyjściowego
Uom = Uim = Ur). W miarę wzrostu napięcia na kondensatorze (w wyniku
procesu jego ładowania) wartość prądu ładowania kondensatora maleje, a tym
samym wykładniczo obniża się napięcie wyjściowe. Przy podaniu na wejście
układu różniczkującego impulsu prostokątnego, na jego wyjściu otrzymamy dwa
impulsy szpilkowe występujące w chwilach odpowiadających czasom zmian
wartości z O na Umi na odwrót. Na rysunku 4.5d przedstawiono charakterystyki
częstotliwościowe układu różniczkującego, z których wynika, że układ ten jest
filtrem górnoprzepustowym. Idealny układ różniczkujący wprowadza
przesunięcie fazowe +90".
Rys. 4.5. Pasywny układ różniczkujący: a) schemat, b) metoda graficzna wyznaczania stałej czasowej,
c) odpowiedź układu różniczkującego na przebieg prostokątny, d) charakterystyki częstotliwościowe 225
Uom — wartość maksymalna napięcia wyjściowego
4.4 Ograniczniki napięcia
• Działanie i parametry ograniczników napięcia
• Rodzaje ograniczników napięcia

226
Ogranicznikami napięcia (obcinaczami napięcia) nazywamy układy kształtujące impulsy o zadanej wartości amplitudy,
ograniczające amplitudę sygnału wyjściowego. Sygnały wejściowe w pewnym zakresie wartości amplitud są przenoszone bez
zniekształceń, a poza tym zakresem są tłumione do wartości granicznej (rys. 4.6). Ograniczniki napięcia mogą być stosowane
między innymi w celu ochrony układów przed przekroczeniem dopuszczalnych wartości napięć lub do kształtowania impulsu
prostokątnego. Do budowy ograniczników napięcia stosuje się diody, tranzystory lub wzmacniacze operacyjne.

Z charakterystyki przejściowej (rys. 4.6) wynika, że

idealny ogranicznik napięcia powinien mieć w zakresie
przenoszenia sygnału charakterystykę liniową o
określonym nachyleniu.
Poza tym zakresem charakterystyka powinna się
załamywać (punkty Up1 i Up2), powodując
silne tłumienie sygnału wejściowego. Po przekroczeniu
progu ograniczania wartość napięcia wyjściowego,
niezależnie od jego wartości wejściowej, przyjmuje
wartość napięcia progowego Up (wartość dodatnią lub
ujemną).

Rys. 4.6. Ograniczenie amplitudy sygnału wejściowego

ogranicznika 227
 Najprostsze ograniczniki napięcia są zbudowane z rezystorów i diod — są to ograniczniki diodowe (rys. 4.7 i 4.8).

Dioda prostownicza będzie przewodzić w czasie

ujemnej połówki napięcia wejściowego
sinusoidalnie zmiennego. Napięcie wejściowe
będzie przenoszone bez zniekształceń na
wyjście układu.
Wartość napięcia wyjściowego wyniesie:
Uwy = Uwe + Uf
gdzie Uf — spadek napięcia na przewodzącej
diodzie.
Dla dodatniej połówki sinusoidy napięcia
wejściowego, dioda będzie przewodziła do
chwili osiągnięcia przez napięcie wejściowe
wartości:
Up = Uwe = U0— Uf.

Rys. 4.7. Ogranicznik diodowy szeregowy: a) schemat, Dla napięć Uwe > Uo — Uf dioda prostownicza będzie
b) charakterystyka przejściowa spolaryzowana wstecznie, sygnał wejściowy nie będzie
przenoszony na wyjście układu, a napięcie wyjściowe osiągnie
wartość stałej wartości progowej Up = U0.
228
Rys. 4.8. Ograniczniki diodowe równoległe:
a) schemat układu jednostronnego i jego charakterystyka
przejściowa,
b) schemat układu obustronnego i jego charakterystyka przejściowa
Rd — rezystancja diody 229
Jeżeli napięcie wejściowe ma wartość niższą od wartości Up = U0 + Uf (rys. 4.8a), dioda nie przewodzi i napięcie
wyjściowe będzie równe napięciu wejściowemu. Jeżeli wartość napięcia wejściowego przekroczy wartość napięcia
progowego Up dioda będzie spolaryzowana w kierunku przewodzenia, sygnał wejściowy nie będzie przenoszony na
wyjście układu — będzie obcinany do napięcia progowego.

Analiza układu ogranicznika diodowego obustronnego jest analogiczna — napięcia progowe są odpowiednio
równe:
Up1 = Ud + Uf1 oraz Up2 = —(Ud + Uf2).
Dla napięć o wartościach w zakresie od Up2 do Up1 układ przenosi napięcie wejściowe na wyjście układu bez
zniekształceń, a poniżej wartości Up2 i powyżej wartości Up1 ogranicza napięcia.

230
4.5 Komparatory
• Działanie i parametry komparatorów
• Rodzaje komparatorów

231
Komparatorem nazywamy układ elektroniczny porównujący wartości chwilowe dwóch napięć u1(t)
oraz u2(t) podanych na jego wejścia; napięcie wyjściowe Uwy, komparatora przyjmuje jedną z
dwóch wartości (jeden z dwóch stanów wyjściowych komparatora):
• Uwy max dla U1 > U2,
• Uwy min dla U1< U2.
Przejście między stanami występuje wtedy, gdy U1= U2 (Uw, przyjmuje wartość równą 0).
Komparator jest szczególnym rodzajem wzmacniacza operacyjnego, który pracuje bez
zastosowania obwodu ujemnego sprzężenia zwrotnego. Komparatory charakteryzują się
nieznacznie mniejszym wzmocnieniem oraz nieco mniejszą dokładnością niż wzmacniacze
operacyjne. Komparatory mają zazwyczaj szerszy zakres napięć wejściowych niż wzmacniacze
operacyjne.
Wzmacniacze operacyjne
— w odróżnieniu od komparatorów
— mają szeroki zakres napięć wyjściowych obu znaków.

232
Poziomy napięć wyjściowych komparatorów są znormalizowane i dostosowane do typowych
wymagań standardowych układów cyfrowych (TTL, CMOS), co pozwala na dogodne sterowanie
cyfrowymi układami scalonymi. Można przyjąć, że na wyjściu komparatora pojawia się jeden z dwóch
stanów logicznych: 0 lub 1, w zależności od znaku różnicy wartości napięć wejściowych. Komparator
jest jednobitowym przetwornikiem analogowo- cyfrowym.

Komparator można zastosować do porównania analogowego sygnału u(t) z napięciem odniesienia o stałej wartości U0.
Komparatory możemy podzielić na:
 detektory przejścia przez zero U0 = 0;
• dyskryminatory progowe U0 ≠ 0;
• komparatory okienkowe.

233
Detektor przejścia przez zero zmienia stan wyjściowy za każdym razem, gdy wartość analogowego
sygnału wejściowego przekracza wartość zero.

Zadaniem układu przedstawionego na rys.

4.11a jest porównywanie napięcia
wejściowego z napięciem odniesienia Uo = 0.
W układzie niesymetrycznym (rys. 4.11b)
napięcie wyjściowe przyjmuje dla dodatniej
wartości napięcia wejściowego wartość równą
wartości napięcia przewodzenia diody Uf.
Natomiast dla ujemnych wartości napięcia
wejściowego napięcie wyjściowe jest równe
wartości napięcia stabilizacji diody Zenera Uz.

234
Dyskryminator progowy jest układem porównującym wartość napięcia wejściowego z napięciem
odniesienia Uo≠ 0 (rys. 4.12).
W układzie na rysunku 4.12a zmiana stanu
napięcia wyjściowego ze stanu UH na UL
lub na odwrót zachodzi wtedy, gdy wartość
napięcia wejściowego będzie równa wartości
napięcia odniesienia Uwe = Uo.
W układzie najprostszego dyskryminatora
progowego (rys. 4.12a) w przypadku
wolnozmiennych sygnałów wejściowych
sygnał wyjściowy może zmieniać swoją
wartość w sposób niekontrolowany. Może
przyjąć wartość pośrednią pomiędzy stanami
UH i UL (powstaje niebezpieczeństwo
wytworzenia oscylacji). Omówione zjawisko
jest wadą najprostszego dyskryminatora
progowego. W celu jej wyeliminowania
stosuje się układy bardziej rozbudowane —
dyskryminatory z pętlą histerezy (rys. 4.12b).

235
 W układzie na rysunku 4.12b przedstawiono schemat budowy dyskryminatora z dodatnim
sprzężeniem zwrotnym realizowanym przez rezystor R3. Rozwiązanie takie pozwala na znaczną
poprawę wartości parametrów czasowych komparatora. Występująca w tym przypadku pętla
histerezy jest wynikiem tego, że przy podwyższaniu i obniżaniu napięcia wejściowego porównanie
występuje dla różnych wartości napięć U1i U2.
Komparator (dyskryminator) okienkowy wytwarza na swoim wyjściu sygnał, który pozwala stwierdzić,
czy wartość napięcia wejściowego mieści się w zadanym przedziale napięć odniesienia. Układ
najprostszego dyskryminatora okienkowego to połączenie dwóch komparatorów napięcia (rys. 4.13,
4.14).

Rys. 4.13. Dyskryminator okienkowy: a) schemat układu, b) charakterystyki przejściowe sygnałów w komparatorze okienkowym
236
Za pomocą komparatora okienkowego można określić, czy badane napięcie wejściowe jest wyższe od
niższego z dwóch napięć odniesienia Uo1 i niższe od wyższego napięcia odniesienia Uo2 (rys. 4.13).
Komparatory są powszechnie stosowane w wielu dziedzinach współczesnej elektroniki, między
innymi w układach przetworników analogowo-cyfrowych ADC (ang. analog to digital corwerter —
konwerter analogowo-cyfrowy), dyskryminatorach amplitudy, układach formujących, różnego rodzaju
układach kontrolnych i pomiarowych oraz generatorach.

Rys. 4.14. Dyskryminator okienkowy: a) schemat układu, b) charakterystyka przejściowa

Linią przerywaną zaznaczono parę komparatorów, które mogą być wykonane jako jeden układ scalony 237
5. Przetworniki cyfrowo-analogowe i analogowo-
cyfrowe

• Działanie i zastosowanie przetworników C/A

• Metody przetwarzania sygnału w przetwornikach C/A
• Parametry przetworników C/A
• Rodzaje przetworników C/A

238
5.1 Przetworniki cyfrowo-analogowe
• Działanie i zastosowanie przetworników C/A
• Metody przetwarzania sygnału w przetwornikach C/A
• Parametry przetworników C/A
• Rodzaje przetworników C/A

239
Przetwornik cyfrowo-analogowy, C/A (ang. DAC —digital to analog converter) jest układem
przetwarzającym dyskretny sygnał cyfrowy na równoważny mu sygnał analogowy. Przetwornik ma n
wejść (zależnie od liczby bitów słowa wejściowego, w którym jest zapisana informacja) oraz jedno
wyjście, na którym pojawia się informacja w postaci wielkości analogowej.
Zadaniem przetwornika jest przetworzenie wielkości wyrażonej w kodzie cyfrowym na wielkość
analogową, którą może być napięcie, prąd lub inna wielkość fizyczna. Przetworniki C/A są stosowane
w wielu układach analogowych sterowanych cyfrowo (układy zasilaczy, wzmacniaczy), układach
odtwarzających sygnały akustyczne, w układach do sterowania graficznych monitorów ekranowych
itd.
Przetworniki C/A są produkowane jako monolityczne układy scalone na
bazie sieci strukturalnej rezystorów oraz elektronicznych elementów
przełączających (kluczy) realizowanych w technologii bipolarnej lub CMOS.
Zespół przełączników elektronicznych jest sterowany wejściowymi
sygnałami cyfrowymi. Zasadniczy element w budowie przetwornika C/A,
oprócz wymienionej sieci rezystorów i elementów przełączających,
stanowi precyzyjne napięciowe źródło odniesienia.

240
W przetwornikach cyfrowo-analogowych stosuje się następujące metody przetwarzania (rys.
5.2):
• metoda równoległa — dekoder 1 z n powoduje zamknięcie odpowiedniego klucza, któremu
odpowiada żądane napięcie wyjściowe; napięcie wyjściowe jest dostarczane z dzielnika
napięcia przez zamknięcie odpowiedniego klucza (rys. 5.2a);
241
metoda wagowa — każdemu przełącznikowi odpowiada jeden bit informacji słowa wejściowego, a napięcie
wyjściowe jest sumą napięć na rezystorach (rys. 5.2b);
metoda zliczania — został tu zastosowany jeden klucz, który jest okresowo zamykany i otwierany; impulsy
prądu powodują ładowanie się kondensatora do wartości napięcia proporcjonalnej do liczby zamknięć
klucza lub do współczynnika wypełnienia (szerokości) impulsu (rys. 5.20).
Najczęściej używa się przetworników cyfrowo-analogowych wykorzystujących w działaniu metodę wagową
przetwarzania sygnału. Wartość napięcia wyjściowego jest proporcjonalna do wartości liczby n-bitowego
słowa wejściowego oraz wartości napięcia odniesienia Uodn.
Wartość napięcia wyjściowego wyznaczamy ze wzoru:

Najważniejsze parametry przetworników C/A:

• rozdzielczość przetwornika — najmniejsza rozróżnialna zmiana sygnału wyjściowego:

• błąd bezwzględny — największa różnica między zmierzonym napięciem wyjściowym a otrzymanym w

wyniku obliczeń zgodnie ze wzorem;
• błąd względny — stosunek błędu bezwzględnego do wartości napięcia odniesienia .
242
Proste układy przetworników cyfrowo-analogowych są przedstawione na rysunku 5.3.
Układy przetwarzają liczbę wyrażoną w systemie dwójkowym
na proporcjonalną do niej wartość prądu (rys. 5.3a) lub napięcia
(rys. 5.3b). Konstrukcja obu układów przetworników
jest oparta na wzmacniaczu operacyjnym.
Napięcie wyjściowe przetwornika C/A jest równe:

Wartość napięcia wyjściowego zależy od wartości prądu płynącego przez

rezystor znajdujący się w pętli sprzężenia zwrotnego (obwód sprzężenia
łączy wyjście układu z wejściem odwracającym wzmacniacza
operacyjnego). Wartości rezystancji rezystorów w gałęziach zawierających
klucze są dobrane w sposób zapewniający spełnienie warunku, aby przy
zamkniętym kluczu płynął przez niego prąd o wartości odpowiadającej
wadze danej pozycji.
Każdy z przełączników może być ustawiony w dwóch położeniach.
Przełącznik ustawiony w lewej pozycji odpowiada wartości logicznego 0
danego bitu wejściowego — prąd płynie do masy układu. Pozycja prawa
ustawienia przełącznika odpowiada wartości 1 — prąd dodaje się do prądu
płynącego przez rezystor znajdujący się w pętli sprzężenia zwrotnego, co
zwiększa wartość spadku napięcia na jego rezystancji oraz wartość napięcia
wyjściowego. 243
 Na rysunku 5.3b przedstawiono układ o przetwarzaniu napięciowym, którego zasada działania jest analogiczna do działania
układu z rysunku 5.3a. Przez zmianę położenia przełączników zmieniamy wartość sumaryczną prądu płynącego w pętli
sprzężenia zwrotnego wzmacniacza operacyjnego. Każdy z przełączników może być połączony z masą układu
(wówczas przez rezystor w jego gałęzi nie płynie prąd) lub ze źródłem napięcia odniesienia.

Wadą tego typu układów przetworników jest

konieczność stosowania rezystorów o znacznie
różniących się między sobą wartościach
poszczególnych rezystancji. Ponadto przez
rezystory o najmniejszych wartościach rezystancji
płyną prądy o znacznie większych wartościach, co
ma wpływ na zmniejszenie niezawodności układu.
Przez zastosowanie w konstrukcji układu
przetwornika modyfikacji polegającej na
wykorzystaniu wtórników wadę tę można
wyeliminować, np. w układzie przetwornika
zbudowanego z wtórników (rys. 5.4).

244
Wzmacniacz operacyjny W4 pełni w układzie rolę wzmacniacza sumującego, a wzmacniacze W1, W2 oraz W3 pracują jako
wtórniki wytwarzające na swoich wyjściach napięcia o wartościach odpowiednio równych ½, 1/4 oraz 1/8 wartości napięcia
odniesienia. Analogowe klucze przełączające P1, P2 oraz P3 są sterowane wejściowym sygnałem cyfrowym: wartość 0 bitu
słowa wejściowego (lewa pozycja przełącznika) powoduje dołączenie układu sumującego do źródła napięcia odniesienia
Uodn, a wartość 1 (prawa pozycja przełącznika) — odłączenie układu sumującego od źródła napięcia odniesienia.

245
Przetworniki z drabinką rezystorów R-2R (nazywane również przetwornikami mnożącymi) to układy, w których sygnał
wyjściowy jest iloczynem dwóch sygnałów zmiennych: sygnału analogowego i sygnału cyfrowego (rys. 5.5). Prąd wpływający do
sieci rozdziela się na dwa równe prądy. Jeden prąd płynie przez rezystor o wartości rezystancji wynoszącej 2R, przełącznik
analogowy K związany z odpowiednim bitem, a następnie do masy układu lub do wejścia odwracającego wzmacniacza. Drugi
prąd płynie przez rezystor o wartości R i następnie rozdziela się na dwa prądy, podobnie jak wcześniej.

Zmiana położenia dowolnego

przełącznika powoduje zmianę
prądu o wartość odpowiadającą
wadze bitu sterującego dany
przełącznik. Prądy te są
sumowane w węźle sumacyjnym
wzmacniacza operacyjnego.
Wartość napięcia wyjściowego
określamy wzorem:

Do wykonania tego typu przetworników cyfrowo-analogowych są potrzebne tylko rezystory o dwóch wartościach rezystancji R oraz 2R, co
upraszcza dobór rezystorów oraz ułatwia technologicznie wykonanie struktury siatki rezystancyjnej w postaci monolitycznego układu
scalonego. Ponadto rezystor o wartości 2R można dodatkowo zastąpić szeregowym połączeniem dwóch rezystorów o rezystancji R.
246
5.2 Przetworniki analogowo-cyfrowe
• Zasada działania przetworników A/C
• Metody przetwarzania i rodzaje przetworników A/C
• Parametry przetworników A/C
• Rodzaje przetworników A/C

247
Przetwornikiem analogowo-cyfrowym, A/C (ang. ADC — analog to digital converter) nazywamy układ przekształcający sygnał
analogowy (zazwyczaj napięciowy) o wartości stałej bądź zmiennej na równoważny mu dyskretny sygnał cyfrowy. Przetwornik
analogowo-cyfrowy jest układem o jednym wejściu i n wyjściach. Dyskretna postać wyjściowa jest najczęściej słowem
zapisanym w kodzie binarnym o znormalizowanej długości. Wynik przetwarzania, przedstawiany w postaci liczby dwójkowej,
jest proporcjonalny do wartości analogowego sygnału wejściowego. Działanie przetwornika analogowo-cyfrowego polega na
porównaniu analizowanej wielkości elektrycznej z pewną ściśle określoną wartością (lub wartościami) tej wielkości
uznaną za wzorcową, czyli wartością odniesienia. Istnieje wiele metod przetwarzania analogowo-cyfrowego oraz sposobów
klasyfikacji tych metod. Najbardziej uogólniony podział metod przetwarzania opiera się na sposobie analizy porównawczej
badanego sygnału. Według tego kryterium przetworniki A/C dzielimy na:
• przetworniki bezpośrednie — w rozwiązaniach układowych takich przetworników porównanie wielkości przetwarzanej z
wielkością odniesienia następuje od razu — bezpośrednio przetwarzają wartość analogowego sygnału wejściowego na
odpowiadający mu sygnał cyfrowy; do tej grupy przetworników możemy zaliczyć przetworniki z bezpośrednim
porównaniem oraz przetworniki kompensacyjne;
• przetworniki pośrednie — oparte na metodzie przetwarzania, w której najpierw odbywa się proces zamiany wielkości
przetwarzanej na proporcjonalną do niej wielkość pomocniczą (np. czas lub częstotliwość), która następnie jest
porównywana z wielkością odniesienia; zależnie od rodzaju wielkości pomocniczej możemy wyróżnić metodę
przetwarzania częstotliwościową lub metodę czasową (metoda czasowa prosta lub metoda czasowa z podwójnym
całkowaniem).
Otrzymana w wyniku przetwarzania wielkości wejściowej (np. w przypadku napięcia Uwe) liczba dwójkowa (binarna)
jest n-liczbowym ciągiem kolejnych bitów i ma postać:

248
Zależność opisująca zasadę porównania badanej wielkości z wielkością odniesienia (np. dla napięcia Uwe oraz Uodn) opisuje
wyrażenie:

249
 Do najważniejszych parametrów przetworników analogowo-cyfrowych zaliczamy:

• rozdzielczość — najmniejsza wartość sygnału wejściowego, jaką rozróżnia przetwornik; jest zależna od długości słowa
wyjściowego wyrażonej w bitach:

• czas konwersji (przetwarzania) — to czas, jaki upływa od chwili podania na wejście przetwornika sygnału wejściowego
rozpoczynającego proces przetwarzania do chwili pojawienia się na jego wyjściu wyniku przetwarzania w postaci sygnału
cyfrowego; czas, w którym zachodzi pełny cykl przetwarzania

• błąd kwantyzacji — odchyłka rzeczywistej charakterystyki od charakterystyki idealnej:

250
Na rysunku 5.7 przedstawiono schemat przetwornika A/C z metodą bezpośredniego przetwarzania. W przetworniku n-
bitowym napięcie wejściowe U; jest jednocześnie porównywane ze wszystkimi (2" —1) poziomami napięcia odniesienia, a
wynik tego porównania jest bezpośrednio kodowany w postaci n-bitowego słowa w kodzie dwójkowym. Porównanie
przeprowadza się za pomocą komparatorów. Każdy z komparatorów może przyjmować jeden z dwóch stanów logicznych: 0
(gdy napięcie wejściowe komparatora jest niższe od napięcia wzorcowego) lub 1 (gdy napięcie wejściowe jest wyższe od
napięcia wzorcowego).

Rys. 5.7. Przetwornik A/C

przetwarzający sygnał metodą
bezpośredniego przetwarzania:
a) schemat ogólny,
b) schemat funkcjonalny
przetwornika trzybitowego 251
Przetworniki A/C z przetwarzaniem
bezpośrednim charakteryzują się dużą
szybkością przetwarzania ze względu na
mały czas przetwarzania, który stanowi
sumę czasu odpowiedzi jednego
komparatora i czasu kodowania. Ich
wadą jest konieczność stosowania dużej
liczby komparatorów. Dla przetwornika
n-bitowego liczba komparatorów wynosi
2” —1.

252
Przetwornik A/C przetwarzający sygnał metodą kompensacji wagowej
Układ przetwornika A/C z kompensacją wagową składa się z przetwornika cyfrowo-analogowego (C/A), komparatora oraz układu sterującego
(rys. 5.8). Proces przetwarzania opiera się na kolejnym porównywaniu napięcia wejściowego Uwe z napięciem odniesienia Uodn (napięciem
kompensującym) wytworzonym w przetworniku C/A. Napięcia te są porównywane w komparatorze. Proces przetwarzania w n-bitowym
przetworniku składa się z n kroków. W każdym kroku impuls zegarowy powoduje przesunięcie. W pierwszej kolejności porównujemy napięcie
wejściowe z wartością napięcia ½ Uodn która odpowiada połowie pełnego zakresu przetwarzania. Wynik porównania jest zapisywany w
rejestrze jako wartość cyfrowa najstarszego bitu słowa wyjściowego przetwornika (MSB = 1), które jest jednocześnie wejściowym słowem
sterującym dla przetwornika C/A, dostarczającego napięcie kompensacyjne. Fakt ten pociąga za sobą także ustawienie stanu najstarszego bitu
(MSB=1) w wewnętrznym rejestrze przetwornika C/A.

Rys. 5.8. Przetwornik A/C przetwarzający sygnał metodą

kompensacji wagowej:
a) schemat, 253
b) przebiegi
W następnym etapie jest porównywane napięcie ½ Uodn dostarczane z przetwornika C/A z aktualną wartością napięcia wejściowego Uwe. Jeżeli
w wyniku tego porównania wartość napięcia wejściowego Uwe jest nadal wyższa od napięcia kompensującego, stan bitu poprzedzającego MSB
jest ustalany na wartość 1. W przeciwnym przypadku stan tego bitu jest ustalany na wartość 0. W ten sposób są prowadzone kolejne
porównania, których wynikiem jest ustawienie poszczególnych bitów wagowych słowa sterującego przetwornikiem cyfrowo-analogowym. Po
każdym porównaniu zostaje ustalony stan cyfrowy kolejnego bitu tego słowa, a po wszystkich porównaniach uzyskuje się na wyjściu
przetwornika C/A analogową wartość napięcia kompensującego, równoważną wartości mierzonego napięcia Uwe, z dokładnością równą
napięciowej wadze najmniej znaczącego bitu. W chwili ustawienia najmniej znaczącego bitu (LSB) słowa sterującego przetwornikiem C/A cały
proces przetwarzania analogowo-cyfrowego badanej wielkości się kończy.

Rys. 5.9. Przetwornik A/C z podwójnym całkowaniem:

254
a) schemat funkcjonalny, b) przebiegi sygnałów
W przetworniku analogowo-cyfrowym z podwójnym całkowaniem proces przetwarzania napięcia wejściowego Ux, zachodzi
w dwóch etapach. Wartość napięcia jest przetwarzana w przedział czasowy o wielkości proporcjonalnej do wartości tego
napięcia. W pierwszej fazie trwającej przez czas t, kondensator o pojemności C w układzie integratora ładuje
się z szybkością proporcjonalną do wartości mierzonego napięcia Ux. Przetwarzanie przetwornika rozpoczyna się od
włączenia przełącznika P1 i dostarczenia napięcia wejściowego Ux, na wejście integratora. Wartość napięcia na wyjściu
integratora narasta przez czas równy ti. Jednocześnie na wejście przerzutnika jest podawany impuls ustawiający wyjście
przerzutnika w stan 1, co powoduje odblokowanie (otwarcie) bramki AND. Impulsy wytwarzane przez generator wzorcowy, a
następnie przechodzące przez bramkę, są zliczane przez układ licznika.

Jeżeli pojemność licznika wynosi N, to czas ty (czas całkowania, czas trwania pierwszego cyklu pracy) jest określony na
podstawie zależności:
gdzie: N— maksymalna liczba impulsów, które może zliczyć
licznik (pojemność licznika),
fw — częstotliwość wzorcowa.

Wartość napięcia wyjściowego integratora jest określona na podstawie zależności:

gdzie: Uwsr — wartość średnia napięcia przetwarzanego (wejściowego).

255
Po całkowitym zapełnieniu się licznika następuje drugi etap przetwarzania. Licznik zostaje wyzerowany. Otwierany jest
przełącznik P1, a zamykany przełącznik P3, co powoduje dołączenie do wejścia integratora napięcia wzorcowego Uw o
przeciwnej biegunowości niż biegunowość napięcia Ux. Następuje proces rozładowania kondensatora, napięcie wyjściowe
integratora liniowo maleje do wartości zero. Po czasie tx (czas trwania drugiej fazy cyklu, czas rozładowania kondensatora)
napięcie wyjściowe integratora będzie równe zeru. Sygnał wyjściowy komparatora za pomocą układu sterującego spowoduje
zamknięcie wyłącznika P2 oraz otwarcie przełącznika P3. W czasie rozładowywania kondensatora równym tx licznik zlicza
impulsy podawane z generatora. Liczbę zliczonych impulsów określimy jako Nx.

Na podstawie rysunku 5.8b oraz zapisu proporcji, możemy określić czas tx jako:

Liczba zliczonych impulsów Nx w drugiej fazie przetwarzania będzie równa:

Liczba zliczonych impulsów Nx jest proporcjonalna do wartości napięcia wejściowego (wartości średniej), jest zatem
cyfrowym odniesieniem napięcia wejściowego (przetwarzanego).

256
257
258
259
260
261
262