K A B A N ATA 5

PANAHON NG AMERICANO
1900 - 1941
PANIMUL A
Nagkaroon ng isang di-mapasusubaliang wakas ang
mahigit na tatlong daang taong pananakop ng mga
Kastila at masasabing "nakatikim" ang sambayanang
Pilipino ng kalayaang sibil. Lumaya ang isipan at
damdamin ng mga Pilipino mula sa makipot at malupit
na mga dogma at doktrina ng mga Kastila lalo na ng
mga pare.
Tunay na ang mga Pilipino'y may "bagong panginoon"
ngunit kung ihahambing sa "dating malupit na
panginoon," ang mga Americano'y nagdulot ng mga
kaluwagang sa mga nasanay maalipin sa loob ng
daan-daang taon ay hindi na sukat mapaniwalaan.
Katulad ng isang batang babaing kay tagal-tagal
umasam magkaroon ng kahit isang laruang manyika,
nang sa wakas ay pagkalooban siya ng isang manyika,
kahit na ito'y manyikang walang bibig ay hindi kayang
ilarawan ang kanyang kasiyahan at kaligayahan.
L ARAWAN NG
PANAHON
Nang panahong iyon ay hindi gaanong naging
mahalaga sa mga manunulat na Pilipino kung hindi pa
rin sila ganap na malayang makasulat ng talagang nais
nilang isulat. Katulad ng isang maliit na ibong matagal
na nakulong nang bigyan ng layang lumipad ay
nasiyahan na muna sa paglipad-lipad sa labas ng hawla
at hindi makapangahas lumipad sa malayo.
Para sa mga manunulat na Pilipino, ang
pinakamahalagang naganap ay nakakawala sila sa
galamay ng kaisa-isang paksang maaari nilang
talakayin sa panahon ng Kastila at ito ay pagpuri't
pagbibigay-karangalan sa relihiyong Kristiyanismo.
Kahit na nga sila'y ginapusan pa rin ng bagong
panginoon ng mahigpit na tanikala ng batas ng
sedisyon. Makasusulat sila ng tungkol sa kahit na ano,
lalo na ang tungkol sa mga pag-aabuso't
pananampalasan ng kanilang mga dating panginoon,
ang mga Kastila.
Sa ilalim ng batas ng sedisyon ay hindi sila maaaring
magsulat ng lantaran ni sa paraang pahiwatig ng kahit
na anong makapagpapaalab sa damdaming
makabayan laban sa mga Americano. Hindi sila
maaaring magsulat ng laban sa pamahalaang
Americano, laban sa kanilang mga pagmamalabis o
laban sa kanilang mga layunin na hindi naman
pawang sa kapakanang Pilipino.
Mula sa kanyang sariling talambuhay na isinulat
noong taong 1959 ay ganito ang iniulat ni Lope K.
Santos tungkol sa panahong iyon:
 Palibhasa'y panahon pa ng digmaan kayat wala
silang inaalagata kundi mapalawak ang kanilang
kapangyarihan dito sa Pilipinas at mapasuko ang
mga Pilipino. Unti-unti namang nangyayari ang
kanilang layon dahil sa kahinaan nating makibaka.
Samantala, dagdag ng dagdag ng mga tauhan ang
mga Americano sa Pilipinas.
 Kumukuha ako ng mga balitang mahalaga sa
bayan at nilalakipan ko ito ng aking pagkukuro.
Ngunit ang totoong naiibigan ng mga mambabasa,
bukod sa nobelang ang itinutuloy ay mga bagay na
tumutukoy sa mga pangyayari sa loob ng bayan tulad
ng paglusob ng mga Americano sa mga lalawigan; sa
pagpatay na ginawa sa Mindanao atn Sa maraming
nagpapatigas sa kapangyarihan ng pamahalaang
Americano....
 Dahil sa aking mga sinusulat sa Sari-sari di miminsang
ipinatawag si G. Poblete at inusisa kung sino ang
sumusulat noon at kung bakit niya pinapayagang isulat
ang ganoon.
Ipinagbawal nga sa akin ang pagsusulat pa na nauukol
sa mga Americano, sa pamahalaan at sa militar.
Isa pang matunog at malubhang usapin ang hinarap ng
Renacimiento at ng Muling Pagsilang. Ito'y ang
pagkakalathala ng articulo de fondo o pangulong tudling
ng isang editoryal na pinama gatang Aves de Rapiña.
 Sa dalawang usaping ito na ang isa ay aming
pinanalunan at ang isa ay aming kinatalunan at
pinagtagumpayan ng nagsakdal na si Komisyon nado
Worcester, ipinakilala kung gaano kahirap ng
panahong iyon na magpalabas ng pahayagan na
gumagamit ng kaunting laya sa kanyang pagsasaysay
ng mga nangyari, sa ilalim ng pamahalaang
Americano
Sa pahayag na ito ni Lope K. Santos mahahati natin
ang panahong 19011942 sa tatlo: (a) Panahon ng
Paghahangad ng Kalayaan, (b) Panahon ng
Romantisismo sa Panitikan at (c) Panahon ng
Malasariling Pamahalaan.
A . PANAHON NG
PAGHAHANGAD
NG K AL AYA AN
Sa tanglaw ng kasaysayan ay higit ngayong
maliwanag ang pagsusuri sa mga naganap nang
panahong iyon. Nabigyan ng kalayaan ang mga
Pilipino subalit kataka takang may malaking balakid
na humadlang sa pagsupling ng panitikang
makabayan. Unang-una, ang dapat na sumibol na uri
ng panitikan ng panahong iyon ay naku kulayan ng
nasyonalismo: pagmamahal sa bayan, sariling
kalinangan, panitikan at wika.
Totoong ang dula ay ginamit ng mga manunulat
upang ipahayag ang kanilang mga "paghihimagsik"
tulad ng masasaksihan sa Tanikalang Ginto ni Juan K.
Abad at Kahapon, Ngayon at Bukas ni Aurelio
Tolentino.
Subalit dahil nga sa batas ng sedisyon at dahil sa
pangangalaga ng mga Americano sa sarili nilang
kapakanan at sa katuparan ng kanilang mga
makasariling layunin, naiba ang takbo ng panitikan.
PAGTUTURO NG
INGLES
Idagdag pa rito ang mabilis na pagsulpot ng isang
malahiganteng hadlang sa malayang pagsibol ng mga
kaangkinang katutubo sa halos lahat ng larangan ng
buhay-Pilipino ngunit lalung-lalo na sa panitikan. Ito ay
ang mabilisan at malawakang pagtuturo at
pagpapagamit ng mga Americano ng wikang Ingles sa
pamamagitan ng mga malalaganap nilang paaralang
publiko.
Dagling naisilid sa isipan at kamalayan ng mga Pilipino,
lalung-lalo na sa mga kabataan ang mga kaisipan,
kakintalan at karanasang isinisingaw ng mga
manunulat ng Amerika at Europe.
Ang mga musmos na isip ay nagkaroon ng mga
bagong idolo kina Jack and Jill, Little Miss Muffet,
Humpty Dumpty, Little Bo-Peep, Muffin Man at
Mother Goose. Natutuhan ng mga batang ito na A is
for Apple, D is for Daffodil, E is for Elephant at S is for
Snow kahit na sa Pilipinas ay wala namang apple,
daffodil, elephant at snow.
Ipinakabisa at ipinabigkas ang mga kuwentong patula
nina Jack and Jill at Georgie Porgie.

Jack and Jill went up the hill

To fetch a pail of water;
Jack fell down and broke his crown
And Jill came tumbling after
 Georgie Porgie, pudding and pie,
Kissed the girls and made them cry:
When the boys came out to play
Georgie Porgie ran away
B. ANG
ROMANTISISMO
SA PANITIK AN
Naging isang mabisang kasangkapan ng mga Americano
ang pagpapalaganap ng romantisismo sa kanilang
lahatan at mabilisang pagbabago sa katutubong
kamalayang Pilipino. Ito ang uring nahihimig sa
Romantisismo ng Kanluran - lubhang emosyonal, (kayat
tuwina'y tigmak ng luha) malabis ang pagkamoralistiko,
(kayat ang himig ay sermon sa pulpito) sadyang
sumusumang sa hindi kayang abutin ng isipan,
dumadakila sa kagandahan at kapang yarihan ng
kalikasan, gumagamit ng matayog na imahinasyon o
guniguni at bumabandila ng tungkol sa kalayaang sarili.
Kung tutuusin, hindi naging lubhang mahirap para sa
mga Americano ang pagpapangibabaw ng romantisismo
sa panitikang Pilipino sapagkat ito'y napasimulan na ng
mga Kastila. Ito'y makikita sa mga akdang tumatalakay sa
paksang pag-ibig, mga korido at awit na ang pinapaksa'y
ang buhay-buhay ng mga prinsesa at prinsipe na pawang
kinababakasan ng pananaw na feudal.
Masasabing bagamat dinampot ng panitikang Pilipino ang
romantisismong banyaga ay hindi rin naman lubuslubusan.
Isang katangian ng manunulat na Pilipino ang kakayahang
ihalo ang 'hinihiram' na katulad ng roman tisismo sa
pansariling elemento na angkop lamang sa kulturang
Pilipino. Ngunit kayhirap na nga yatang kapain sa alaala
kung ano ang tunay na kulturang Pilipino dahil sa mahigit
na 300 taong pananakop ng mga Kastila. Ang nangyari
tuloy, ang hinaluang katutubo ng romantisismong banyaga
at ang itinuturing na halos na katutubo, ang Kristiyanismo
at ang pagiging relihiyoso ng mga tao.
Talakayin natin ang mga katangiang romantiko na
napaloob sa mga pampanitikang sulatin noon.
Unang-una, masasabing gasgas nang husto ang
paboritong paksa, ang pag-ibig.Sa tuwi-tuwina,
binibihisan lamang ng iba't ibang anyo't kulay, ito'y
tungkol sa pag iibigan ng isang mahirap at isang
mayaman. Ang nagsisilbing hadlang sa dakilang pag-
iibig na ito ay ang mga magulang ng mayaman na
hindi matanggap ng kanilang kataasan na
magkaroon sila ng manugang na mahirap.
Lagi na'y tumatakbo ang istorya sa paraang
ipagkakasundo ng ama o ina ng mayaman sa anak ng
kaibigang mayaman din ang kanyang anak at ito'y
matatapos sa paraang ubod lungkot. Napapaloob din
dito ang pag-aalitan ng pamilya ng dalaga't binata na
siyang paksa ng Romeo and Juliet ni Shakespeare.
Ang ganitong kalakaran ng paksa ay malinaw na
mababakas sa mga kuwentong lumitaw sa Mga
Kuwentong Ginto: Katipunan ng Pinakamahusay na
Katha Mula sa 1925-1935. Ito'y tinipon at ipinalagay na
pinakamahusay nina Clodualdo del Mundo at
Alejandro G. Abadilla.
Isa pang katangian ng panitikang romantiko ay ang
pagpaksa sa katutubong buhay sa mga lalawigan,
lalong lalo na sa malalayong nayon. Sa isang taga
lungsod na mambabasa, ito'y tila ba isang
pagganyak na iwan ang buhay na iyon at lasapin
ang sarap ng buhay sa piling ng mga bukiring
namamango sa hinog na palay at kalabaw sa ilalim
ng puno ng mangga: ngangasab-ngasab at
kuntentong kontento.
Pinalutang din ang mga tauhang kahanga-hanga, ang
maiinam na mga katangian o iyong tinatawag na mga
romantikong bayani. Ang pangunahing tauhang lalaki
ay laging makisig, marangal, matipuno, maaasahan,
may prinsipyo at tapat sa pag-ibig. Ang pangunahing
tauhang babae naman ay lagi ng kaibig-ibig, matamis
ang pag ugali, mapagtiis, maunawain, balingkinitan
ang panga ngatawan, matimtiman at higit sa lahat,
tapat sa pag-ibig
Sa ibabaw ng lahat ng ito, ang panitikang romantiko ay
yaong nagbibigay ng aral batay sa mga ipinangangaral ng
relihiyong Kristiyanismo. Sa tuwi-tuwina, ikinikintal sa
isipan na ang masama'y pinarurusahan at ang mabuti'y
tumatanggap ng karampatang gantimpala. Ito'y
makakamtan kung hindi man dito sa lupang ibabaw ay
doon sa kabilang buhay. Ito ang tinatawag na tamang
kaayusang pangkalahatan at siyang maituturing na
tinetema ng mga itinuturing na dakilang kathang
pandaigdig.
C. MGA SAMAHAN
NG MGA
M A N U N U L AT
Mahahati ang panahong ito batay sa mga itinatag na
mga samahan ng mga manunulat noon. Ang Aklatang
Bayan 1900-1921 at llaw at Panitik 1922 – 1934.
PA N A H O N N G
A K L ATA N G - B AYA N
1900-1921
Tatalakayin ang panahong ito batay sa uri ng panitikan

1. Maikling Katha:

Ang maikling katha o maikling kuwento ay isang sangay

ng panitikan na nagsasaad ng tungkol sa buhay ng isang
pangunahing tauhan o isang bayani ng kuwento na may
nilutas na isang suliranin at ang kasukdulan ay aabutin
sa pagkasumpong ng kalutasan ng nasabing suliranin.
Kung tutuntunin sa kamula-mulaan, ang unang
manunulat na lumikha ng maikling kuwento bilang
isang masining na sangay ng panitikan ay si Edgardo
Allan Poe. Siya ang tinaguriang "Ama ng maikling
kuwento" dahil sa kanyang pangunguna sa pagsusulat
ng anyong ito ng panitikan at sa kanyang pagtatakda ng
mga alintuntuning dapat sundin ng isang manunulat ng
maikling kuwento.
Pinasukan naman ni Bret Hart ng katutubong kulay ang
pagsusulat ng maikling kuwento at nilagyan ni O. Henry
ng mga masorpresa o hindi sukat akalaing wakas.
Hinawan naman ni Anton Chekhov ang landas para sa
naiiba't nababagong pamamaraan at sinusugan pa ito
ng ibang mga manunulat sa pangunguna nina
Sherwood Anderson at Theodore Dreiser.
1. ANG
K A S AY S AYA N N G
MAIKLING KWENTO
Ito ay kadalasang tungkol sa mga
dalagang hinahangaan, nililigawan, A. ANG
sinasamba nang lihim o PASINGAW
AT DAGLI
pinaparunggitan dahil sa nais
tawagan ng pansin ang kapintasan
sa pag-uugali o sa hitsura. Kaya ang
kadalasang sumusulat nito ay mga
lalaking manunulat na sabihin pa'y
nagkukubli sa ilalim ng mga sagisag
dahil na rin sa "kaselanan" ng mga
paksang tinatalakay
Ang pasingaw ay naging dagli. Sa tiyakang pagbibigay ng
kahulugan, ang dagli ay isang maikling salaysay na
nangangaral, namumuna, nagpapasaring at nanunuligsa.
Ito'y tamang-tama sa namamayaning elemento ng
pagiging moralistiko at mapangaral ng romantisismo. Ito'y
tumutugon din sa mga simulaing pangkaluluwa ng
relihiyon na itinuro ng mga paring Kastila. Ito'y
nagtataglay kadalasan ng mga banghay na ang tinatalakay
ay ang pagpipingkian ng dalawang lakas, ng masama at ng
mabuti na sabihin pa'y laging ang mabuti ang
nagtatagumpay at namamayani.
Ang alamat na tumatalakay sa mga
pinagmulan ng mga bagay-bagay
at mga lugar-lugar ay di Ь. ANG MGA
ALAMAT, SALA-
maikakailang siyang unang
SALAYSAY,
namalasak sa mga tao. Kasama na PANGA-
rin dito ang mga sala-salaysay ng PANGARAL AT
iba't ibang pangkat ng mga tao at MAIIKLING
ang mga panga-pangaral ng KASAYSAYANG
matatanda na posibleng inilulan sa PAMPATAWA
maikling salaysay na nagbibigay
aral.
Sa pahayagang Muling Pagsilang, noong mga
taong 1916, lumitaw din ang mga maiikling
kasaysayang pampatawa sa ilalim ng
pamamahala ni Patricio Mariano at masasabing
isa ito sa pinagsuplingan ng maikling katha.
Mahirap tiyakin kung ano ang mga
unang dagling maituturing na maikling C . ANG
katha sa tunay na kahulugan nito. PAGSILANG
Subalit hindi rin maikakailang nang
NG MAIKLING
KATHA
panahong iyon ay talagang sumilang na
ang mga kathang kung bagamat
tinatawag pa rin sa ibang pangalan
tulad ng dagli, pasingaw, salaysay,
pangaral at kasaysayang pampatawa ay
tumutugon na rin kahit paano sa mga
katangiang hinihingi ng maikling katha.
Sa isang lahatang pagsusuri ng mga dagli at maikling
sanaysay na nasulat nang panahong iyon ay masasalamin
natin ang uri ng panahon. Namalasak ang tungkol sa
kagandahang-asal, ang kahinhinan at kayumian ng babaing
Pilipina, ang kanyang pagiging kayumangging kaligatan, ang
kadalisayan ng kanyang kaisa-isang pag-ibig, ang matamis
na pagsasamahan at pagpapalagayan ng magka kaibigan at
magkakapitbahay, ang kabanalan ng mga sumpang
binitiwan, ang paggalang sa mga matatanda, ang matamis
at matapat na pagsaludar sa isang panauhin, ang pag-
alinsunod sa mga kaugalian at tradisyon ng bayan.
Ito marahil ang dahilan kung bakit umakit sa
mambabasa ang mga dagling lantarang nangangaral.
Kaya naman madalas kaysa hindi, sa pamagat pa
lamang ay ganap nang inilalantad ang buong nilalaman
ng dagli upang marahil ay makaakit agad ng
mambabasa gaya ng mga sumusunod: Sumpain Nawa
ang mga Gintong Ngipin ni Lope K. Santos, Bagong
Hudas, sinulat ni Pedro R. Antonio at Inayawang Pag-
ibig ni Gonzalo Malay
2. ANG TULA SA
PA N A H O N N G
A K L ATA N G - B AYA N
Ang tula ay maituturing na isa sa lalong kabigha
bighaning sangay ng panitikan ng kahit anong wika.
Kung baga sa isang hardin, ang tula ang siyang maririkit
na bulaklak na nagsasabog ng sanghaya sa buong
paligid at umaakit sa mga kulisap lalo na sa mga
bubuyog at paruparo. Ang kariktan ng tula'y kusang
sumupling sa pagbabagong bihis sa buhay na siyang
ginagawa ng makata kapag sumusulat ng tula.
Ang isang makata ay naglalarawan ding katulad ng
paglalarawang ginagawa ng isang pintor sa bisa ng
pinaghalu-halong pintura. Ang ginagamit nga lamang
ng makata ay paglalarawang hindi sa bisa ng mga hugis
at kulay na nakikita ng mata kundi sa pamamagitan ng
matayog na guniguni at mga salamisim na humahagod
sa damdamin. Ito'y isinasakay sa mga pananalitang may
indayog at aliw-iw, may haplos at taginting na hindi
karaniwang nadarama't natatagpuan sa mga nasusulat
sa tuluyan.
Ang pangunahing layunin ng makata'y tulad din ng sa
ibang manunulat sa ibang sangay ng panitikan. Ito'y
ang pukawin ang damdamin at ilipad ang katauhan at
kaluluwa ng tao tungo sa lalong pinakamabuti't lalong
pinakamaganda sa buhay.
Kaya naman masasabing yumabong nang husto ang
tula sa panahong ito ng Aklatang Bayan. Unang-una'y
angkop na angkop sa mga simulain ng romantisismo
ang kaangkinang taglay ng tula. Masasabi pa ngang sa
lahat ng sangay ng panitikan ng panahong iyon ay sa
tula nanaig nang ganap na ganap ang romantisismo.
ANG TRADISYONG
PAMANA NI
FRANCISCO
B A L A G TA S S A
LARANGAN NG TULA.
Ang tao, maging siya ay isang manunulat ay produkto
ng uri ng panahong kanyang sinibulan. Si Francisco
Balagtas ay hindi maikakailang produkto ng kanyang
panahon. Sa kanyang mga isinulat na hindi nasunog at
sumapit sa kamay ng mga sumunod na henerasyon ay
ganap na mababakas ang labis na sentimentalismo ng
kanyang panahon.
Sa kanyang mga sinulat ay lutang na lutang ang mga
damdaming ibinubulalas sa batis ng mga luhang
nunukal; ang mga dinanas na kasakit-sakit at kapigha-
pighati; ang mga kalumbayang namumutiktik di
lamang sa pagkaulila sa minumutya kundi gayon din
sa sariling magulang, mga kaibigan at nagdaang
kahapon.
Mula sa kanyang dakilang obra-maestra, ang Florante
at Laura ay namnamin natin ang kahapisa't dusang
ipinahahayag
#35 "Ang kahima't sinong hindi maramdamin
kung ito'y makita'y magmamahabagin;
matipid na luha ay paaagusin
ang nagparusa ma'y pilit hahapisin."
#83 "Sa mawika ito'y luha'y pinaagos
pika'y isinaksak saka naghimutok,
nagkataon namang parang isinagot,
ang buntung-hininga niyong nagagapos."
#256 "Nagdurugong muli ang sugat ng puso
humigit sa una ang dusang bumugso,
nawikang kasunod ng luhang tumulo,
ay, ama, kasabay ng bating ay, bunso."
ANG MGA
MANUNUL AT NG
PANAHON
JOSE CORAZON DE JESUS (1896-1932)
ANG "MAKATA NG PUSO"
• Masasabing si Jose Corazon de Jesus ang siyang higit
kaninuman ay nagmana ng korona't setro, ng pinsel at
papel ni Francisco Baltazar. Hindi kailanman magiging
ganap ang anumang pagsusuri ng tulang Pilipino sa kahit
anong panahon kung hindi babanggitin ang pangalan ni
Huseng Batute, ang "Makata ng Puso." Taglay ng kanyang
mga tula ang masaganang daloy ng luha at maramdaming
tagulaylay ng Florante at Laura. Maramdaming-
maramdamin ang kanyang mga paglalarawan. Ang mga
saknong niya'y binabalot ng mga kalunus-lunos na
kalagayan ng sariling buhay at mga kahapis-hapis na wakas.
Ang kanyang tulang Isang Punungkahoy" ay isang
klasikong halimbawa ng lahat ng ito: maramdaming
paglalarawan, malungkot na panawagan, marubdob na
Nakikipag-usap sa sarili, pagbabagong-bihis bunga ng
mga pagkamulat ng mata sa mga katotohanan ng buhay.
Ang mga natutuklasang ito sa sarili at sa paligid ay halos
isang mala katarsis, isang hindi mapasusubaliang
paghuhugas ng sarili sa mga dating kinasasadlakan at ito
ay sa pamamagitan ng paghahanap ng katumbas sa
buhay at sa kapalaran ng isang punungkahoy
Katulad ni Balagtas, si Jose Corazon de Jesus ay isa ring
produkto ng kanyang kapanahunan. Kung susuriin ang
kanyang kalipunan ng mga tula ay mapapansin ang lagi
nang moralistikong himig. Ang pangangaral niya'y
madalas na ni hindi itinatago kundi lantad na lantad at
tuwina'y malinaw na nilalagom sa huling taludtod na
may paliwanag pang buod at diwang saligan.
Narito ang diwang saligan ng tula ni Jose Corazon de
Jesus na pinamagatang Ang Bato.
LOPE K. SANTOS (1879-1963) ANG
"MAKATA NG BUHAY"
Sang-ayon sa kanyang sariling talambuhay na isinaayos ng
kanyang anak na si Paraluman S. Aspillera, si Lope K. Santos ay
isinilang noong ika-25 ng Setyembre ng taong 1879 sa Pasig,
Rizal. Ang kanyang amang si Ladislao Santos ay naging impresor
sa isang palimbagan simula pa sa kamusmusan ni Lope K.
Santos at ito ang kinagisnan niyang gawain ng kanyang ama. Ito
raw marahil ang pangunahing dahilan kung bakit maagang
namulat sa paglilimbag at pagkamanunulat si Lope K. Santos.
Ito rin marahil ang dahilan kung bakit maagang namulat ang
kanyang mga mata tungkol sa kaapihan at karapatan ng
manggagawa at ito ang tinatalakay ng kanyang nobelang
Banaag at Sikat.
Hindi rin lumihis si Lope K. Santos sa kalakaran ng
pangangaral. Katunayan ay may kalipunan siya ng mga
kuwentong tula na hango sa mga katutubong
salawikain. Narito ang ilang bahagi ng tula ni Lope K.
Santos na naglalantad ng kanyang pagiging makata ng
buhay:
BENIGNO RAMOS
Isa si Benigno Ramos sa mga makatang nagpakita ng
pagkamulat ng kanyang mga mata sa nagbabagong
panahon. Banggitin natin ang tula niyang pinamagatang
Ang Bahag ng Diyos. Dito'y makikita ang tahasan niyang
pagtuligsa sa kaisipang ipinamayani ng mga Kastila sa
mga Pilipino na sa "labas ng relihiyong Katolika Romana
ay walang kaligtasan ang kaluluwa." Pinuna niya ang
tungkol sa pagtatangi-tanging likas sa tao na sa relihiyon
man lamang ay hindi sana namayani. Suriin natin ito sa
dalawang saknong ng tula.
Maraming klasikong halimbawa ang ganitong pagpipinid
ng pinto ng simbahang Katolika. At ito'y isang paksang
lalo na sa panahon ng mga Kastila ay hindi basta-basta
mauuntag.
Si Benigno Ramos sa kanyang tulang ito ay nagpakita ng
kakayahan sa mga paksa tungkol sa kapaligiran. Ito ay
ang relihiyon at ang pagbabagong dapat maganap dito
sang ayon sa kanyang sariling pagsusuri.
PEDRO GATMAITAN (1889-
Si Pedro Gatmaitan ay nagpakita ng pagkaunawa sa
kalagayang panlipunan ng kanyang paligid. Taong 1913
nang kanyang paksa ang tungkol sa maselan na temang
nauukol sa lipunang feudal. Sumulat din siya ng mga
nauukol sa pagmamahal sa bayan. Inilarawan niya ang
tatlong antas ng lipunan ng tao at ang kanilang
kalagayan. Ang tugatog ng isang dambanang tagpuan
ng mga matataas na tao't marangal na diwa; ang
tirahan ng mga tahimik na taong kapangi-pangimi at
ang sumisipsip ng dugo ng amis na maliit.
Pinamagatan niya itong Tiyan ng Panahon.
Bilang paglalantad sa uri ng kaisipan ng panahon
na talagang ang kapalaran ng tao ay ganyan,
pagtiisan hanggat kayang pagtiisan.
FLORENTINO COLLANTES (1896-1951)
Si Florante Colantes ay kapanahon ni Jose Corazon De
Jesus at mahigpit niyang nakaagaw sa titulong Hari ng
Balagtasan. Ang pinakatanyag niyang tula ay ang
lumang simbahan na may palasak na paksa tungkol sa
pag-iibigan ng isang binatang mahirap na nagkapalad
ibigin ng isang dalagang anak-mayaman na sabihin
pa’y hinadlangan ng ama ng babae.
Naisipang magpatiwakal ng dalawasa harap ng
birhen sa loob ng isang lumang simbahan.
Humukay pa muna sila ng mapaglilibingan sa kanila
at ang nahukay nila ay isang lumang gusi na puno
ng kayamanan. Tulad ng dapat asahan, hindi
natuloy ang balak ng dalawa at sa halip ang
kapalaran nila ay biglang nagbago. Ipinagawa din
nila ang lumang simbahan at doon pa sila ikinasal.
ANG DUL A AT
DUL A AN
Sa lahat ng sangay ng panitikan, sa dulang Pilipino
sumingaw nang husto ang diwang makabansa: ang pag
hihimagsik laban sa mga Americano at ang
pakikipaglabang maiwagayway ang bandilang Pilipino.
Sa lahat ng manunulat sa iba't ibang larangan, ang mga
mandudulang Pilipino nang panahong iyon ang siyang
nakaranas maaresto, mabilanggo at mabigyan ng
babala ng mga matataas na pinunong Americano.
Dalawang uri ng paghihimagsik ang ipinamalas ng
mga mandudula sa kanilang mga sinulat. Ang una'y
paghihimagsik laban sa kalupitan at pagmamalabis ng
mga Kastila. Ito ang uri ng pinakamakabayang hangad
ng mga Americano. Ang labis nilang ipinagbawal
sabihin pa ay ang paghihimagsik sa pamamagitan ng
panulat laban sa pamahalaang Americano.
SARSUWEL A
Tulad ng nabanggit na sa nakaraang kabanata, ang
sarsuwela ay isang anyo ng dulang musikal na unang
umunlad sa España noong ika-17 siglo, binubuo ng
mga pagsasalaysay na sinaniban ng mga sayaw at
tugtugin at may mga paksang mitolohikal at
kabayanihan. Hinango ang taguri sa maharlikang
palasyo ng La Zarzuela na malapit sa Madrid, España.
Sa Pilipinas, dinala ito ni Alejandro Cubero noong 1880
kasama ni Elisea Raguer. Itinatag nila ang Teatro
Fernandez, ang unang grupo ng mga Pilipinong
sarsuwelista.
Karamihan sa kanilang mga palabas ay si Elisea
Raguer ang gumanap sa mga pangunahing papel
samantalang si Cubero naman ang direktor. Nalansag
ang grupong ito at pinalitan ng Compania Lirico-
Dramatica. Noong Disyembre 15,1881, itinanghal nila
ang La Calandria sa Teatro Filipino.
Ang sarsuwelang Cuadros Filipinas (1882) ay sinulat ni
Francisco de Entrala at tampok sina Elisea Raguer,
Yeyeng Fernandez, Jose Carvajal, Patrocinio Taga
Roma at Nemesio Ratea. Ang dayuhang zarzuela ay
nagbagong-bihis at naging Pilipino.
Ang kauna-unahang sarsuwelang bernakular ay
isinulat sa wikang Pampango, ang Ing Managpe ni
Mariano Pabalan Byron na itinanghal noong
Setyembre 1, 1900 sa Teatro Sabina sa Bacolor,
Pampanga. Dahil sa tinamong tagumpay nito,
nagsisunuran ang iba pang mga lalawigan.
DULANG
SEDISYOSO O
DULANG
M A K A B AYA N
Ang mga dulang sedisyoso o dulang makabayan ay
mga dulang politikal na namalasak noong panahon
ng Americano. Inusig ng mga mandudula ang mga
mananakop na Americano sa mga dulang Tanikalang
Guinto ni Juan Abad, Hindi Aco Patay ni Juan
Matapang Cruz, at Kahapon, Ngayon, at Bukas ni
Aurelio Tolentino.
Sa panahong ito lumabas ang Batas sa Sedisyon
Na nagbawal sa paglilimbag at pamumudmod ng
mga pahayagan at iba pang materyales na mag-
uudyok ng kalayaan at kasarinlan, gayundin ang
Batas sa Watawat na nagbawal sa pagwagayway
ng bandilang Pilipino at pag-awit ng Himno
Nacional.
Sa kabila ng mga paghihigpit at pagbabawal ng mga
Americano, naging matapang ang ating mga
mandudula. Dahil dito, ilan sa kanila ang mga
nabilanggo. Upang maiparating ang mensahe,
gumamit ang mga direktor ng iba't ibang simbolo.
Nariyan ang pasuotin ang mga tauhan ng pula, asul,
dilaw at puti; ang pagkanta ng pambansang awit sa
bandang wakas at pati na ang pagsingit ng mga
talumpati upang magbigay-kabatiran at makahikayat
sa mga pinaplanong pag-aalsa. Sa unang
pagkakataon, nakita sa tanghalan ang mga dulang
ganap na maka-Pilipino.
BODABIL
Ang bodabil ay ang mga aliwang barayti sa Amerika
na nagsimula noong kalagitnaan ng ika-19 na siglo at
binubuo ng mga awitin, sayaw, mahika, akrobatik at
mga nakatatawang iskit. Dinala ito sa Pilipinas ni
Sunday Reantaso noong 1916 mula sa America. Ang
pagpasok ng bodabil at mga pelikula sa Pilipinas
bilang bagong anyong pang-aliwan ay nag-ugat sa
sarsuwela noong mga 1930.
Sa pagsisimula ng rehimeng Amerikano, dinala ito
una para pang-aliw sa mga sundalo hanggang sa
mga kano ng mga babae na umaawit ng mimetril
songs, mga numerong jogg maiikling komedi at iskit,
mga salamangkero at iba pang akto ay tuluyang
umakit sa mga tao dahil sa bagong panlasa sa mga
gamit dito bilang intermisyon sa pagitan ng mga
mahahabang sarswela.
Nang malaunan, pinalitan na rin ng mga bodabil pati
na mga dulang kailangang ensayuhin nang matagal
gayong mga pagkadali-daling pagsama-samahin ang
mga bilang na ekstrabagansa. Bukod dito, taglay rin ng
bodabil ang diwa at kultura ng mga Amerikano.
BAL AGTASAN
Ang balagtasan ay isang patulang pagtatalo o debate
na higit na nakilala sa pagtangkilik ng dakilang Sisne
ng Panginay na si Francisco "Balagtas" Baltazar. Ang
kaunaunahang balagtasan ay ginanap sa bulwagan ng
Instituto de Mujeres noong 1924. Ang mga makatang
nagtagisan ng talino ay sina Jose Corazon de Jesus at
Florentino Collantes.
Ang paksang pinagtalunan ay Bulaklak ng Lahing
Kalinis-linisan na sinulat ni Jose Corazon de Jesus.
Buong ningning na binigkas ito nina Batute (Jose
Corazon de Jesus) at Kuntil Butil (Florentino
Collantes). Kasama rin sa pagtatalong ito sina Sonia
Enriquez bilang Kampupot, Lope K. Santos sa papel
na Lakandiwa, Rosa Sevilla de Alvero bilang Lakan-
Ilaw at Inigo Ed. Regalado.
Ang katawagang balagtasan ay nilikha ni Jose N.
Sevilla, isa sa tatlong kagawad ng Lupong Pamunuan
ng Kapulungang Balagtas. Itinanghal na unang hari ng
balagtasan si Batute. Ilang ulit silang nagpingkian ng
talino, at sa pagyao ni Batute, itinanghal na
ikalawang hari ng balagtasan si Kuntil Butil.
Simula noon, lubos na nakahiligan ng mga Pilipino
ang pagtatanghal ng balagtasan. Dahil dito, ang
tagisan ng talino ng mga makata ay naging bahagi ng
mga programang panradyo na naging popular
hanggang sa dekada 60.
Sinundan ito nina Pedro Gatmaitan, Benigno Ramos,
Guillermo Holandez, Rafael Olay, Amando V.
Hernandez, Tomas de Jesus, Nemesio Caravana,
Emilio Mar. Antonio at Fernando Monleon.
BAL AGTASAN -
BALITAW
Ang balagtasan-balitaw ay isang anyo ng dulang
Cebuano na pinagsanib ang duplo at balitaw. May
mga pagkakataong ang banghay ng pagliligawan sa
balitaw ay nagiging sanligan ng pagtatalo sa isang
paksang hindi romantiko.
BATUTIAN
Ang batutian ay isang mimetiko at satirikong
pagtatalong patula na may kayarian ng isang dula
na pinangalanan sa makatang si Jose Corazon de
Jesus na higit na kilala sa sagisag-panulat na
Huseng Batute.
BUK ANEGAN
Ang bukanegan ay isang mimetikong pagtatalong
patulang nagbuhat sa pangalang Pedro Bukaneg na
itinuturing na "Ama ng Panulaang Ilocano". Kahawig
nito ang Balagtasan at Batutian ng mga Tagalog.
CRISSOTAN
Ang crissotan ay isang mimetikong pagtatalong
tulang buhat sa pangalang Crisostomo Sotto, ang
Ama ng Panulaang Pampango. Isa itong pagtatalong
patula na kahawig ng Balagtasan at Batutian ng mga
Tagalog at Bukanegan ng mga Ilocano.