Jagielski, A. (2013) Geodezja I w teorii i praktyce, część 1. Wydanie III zmienione, Geodpis, Kraków. Ząbek, J., Adamczewski, Z., Kwiatkowski, S. (1984) Ćwiczenia z Geodezji I. Wydanie VII, poprawione i uzu- pełnione, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
W geodezji stosuje się następujące metody obliczania pola powierzchni:
• metodę analityczną - polega na określeniu pól obiektów powierzchniowych w oparciu o miary kątowe i liniowe uzyskane w terenie albo współrzędne obliczone z tych miar; jest najdokładniejsza; • metodę graficzną - oparta jest na danych uzyskanych w wyniku pomiaru kartometrycznego odpowied- nich elementów (np. długości lub współrzędnych) na mapie. Pola figur o złożonym kształcie oblicza się najczęściej po dokonaniu odpowiedniego podziału figury wyjściowej jako sumę pól figur prostych (trójką- tów, kwadratów, równoległoboków, trapezów); nieco dokładniejsza niż mechaniczna; • metodę mechaniczną - polega na użyciu przyrządów mechanicznych, a obecnie również elektronicznych, zwanych planimetrami wodzikowymi, wyposażonymi w ramię wodzące zakończone wodzikiem, którym obwodzony jest na mapie kontur danej figury. Jej pole można obliczyć na podstawie znanych stałych planimetru i odczytów wykonanych na kółku całkującym planimetru, toczącym się po mapie; • metodę kombinowaną - (mieszana lub analityczno-graficzna) polega na obliczeniu powierzchni częściowo z miar uzyskanych analitycznie tj. w terenie, częściowo zaś z wyników pomiarów graficznych na mapie. Metoda analityczno-graficzna zapewnia wyższą dokładność określania pól niż metoda graficzna w jednolitej postaci; • metodę automatyczną - polega na wykorzystaniu map numerycznych lub analogowych i urządzeń elektronicznych takich jak digitizery, planimetry elektroniczne, komputery wyposażone w odpowiednie oprogramowanie. Pozwala to na zautomatyzowanie rachunków pól, tworzenie rejestrów, baz danych itp.
11.1 Obliczanie pola wieloboku ze współrzędnych prostokątnych
Na podstawie współrzędnych X, Y wierzchołków wieloboku można obliczyć jego pole, stosując wyprowadzone niżej wzory trapezowe lub wzory Gaussa-L’Huiliera. Wielobok, osie układu współrzędnych oraz linie rzutujące jego wierzchołki na osie x, y wyznaczają zgodnie z poniższym rysunkiem trapezy o podstawach równoległych do osi x lub trapezy o podstawach równoległych do osi y. Pole wieloboku można rozpatrywać jako sumę pól trapezów zawierających fragment wieloboku, pomniejszoną o pola trapezów znajdujących się na zewnątrz wieloboku. Po zestawieniu pól odpowiednich trapezów o podstawach równoległych do osi x otrzymamy zgodnie z poniższym rysunkiem cztery trapezy: 2P = (Trapez1 Y1-1-2-Y2) − (Trapez2 Y2-2-3-Y3) − (Trapez3 Y4-4-3-Y3) + (Trapez4 Y1-1-4-Y4) Trapez 1 i 4 zawierają fragment wieloboku, którego pole wyznaczamy, trapezy 2 i 3 nie zawierają w sobie wieloboku. Zapisujemy to przy pomocy wzoru: 2P = (X2 + X1 )(Y2 − Y1 ) − (X3 + X2 )(Y2 − Y3 ) − (X4 + X3 )(Y3 − Y4 ) + (X1 + X4 )(Y1 − Y4 ) Określenie ogólnej prawidłowości stanie się możliwe po dwukrotnej zmianie znaków przed nawiasem i w nawiasie w drugim i trzecim składniku iloczynu. Czyli, podwójna wartość pola powierzchni wieloboku będzie następująca: n X 2P = (Xi+1 + Xi )(Yi+1 − Yi ) (11.1) i=1
W podobny sposób można wyprowadzić wzór na pole wieloboku, tworząc sumę pól trapezów o podstawach równoległych do osi y. 2P = (Y1 + Y2 )(X1 − X2 ) + (Y3 + Y2 )(X2 − X3 ) − (Y4 + Y3 )(X4 − X3 ) − (Y1 + Y4 )(X1 − X4 ) Po odpowiednich przekształceniach i uogólnieniu oznaczeń otrzymamy wzór: Xn − 2P = (Yi+1 + Yi )(Xi+1 − Xi ) (11.2) i=1
Wzory (11.1) i (11.2) na obliczanie pola wieloboku ze współrzędnych noszą nazwę wzorów trapezowych.
Wzory Gaussa-L’Huiliera, nazywane też krótko wzorami Gaussa, wyprowadza się w oparciu o wzory trape- zowe. Dla czworoboku rozpisany wzór ogólny (11.1) przyjmie postać: 2P = (X2 + X1 )(Y2 − Y1 ) + (X3 + X2 )(Y3 − Y2 ) + (X4 + X3 )(Y4 − Y3 ) + (X1 + X4 )(Y1 − Y4 ) Po pomnożeniu wyrazów występujących w nawiasach oraz po dokonaniu redukcji i uporządkowaniu pozostałych składników według wzrastających wskaźników przy X otrzymamy: 2P = X1 (Y2 − Y4 ) + X2 (Y3 − Y1 ) + X3 (Y4 − Y2 ) + X4 (Y1 − Y3 ) Po uogólnieniu powyższych oznaczeń dla dowolnego wieloboku otrzymamy zapis: Xn 2P = Xi (Yi+1 − Yi−1 ) (11.3) i=1 W podobny sposób można także uzyskać drugi wzór Gaussa, dokonując podobnych przekształceń w oparciu o wzór (11.2): Xn − 2P = Yi (Xi+1 − Xi−1 ) (11.4) i=1 Kontrolę obliczeń różnic współrzędnych występujących w nawiasach wzorów (11.3) i (11.4) stanowi zerowanie się sumy tych różnic, które w tym wypadku spełniają analogiczny warunek jak przyrosty współrzędnych sumowane w ciągu poligonowym zamkniętym: Xn (Xi+1 − Xi−1 ) = 0 i=1 Xn (Yi+1 − Yi−1 ) = 0 i=1 Podczas numerowania wierzchołków wieloboku lub w trakcie ustalania kolejności punktów przy zestawianiu poszczególnych iloczynów: Xi (Yi+1 − Yi−1 ), Yi (Xi+1 − Xi−1 ), celowy jest wybór kierunku obliczeń zgodny z ruchem wskazówek zegara (czyli w prawo). Dla odwrotnego kierunku następstwa punktów (w lewo) otrzymamy ze wzoru (11.3) pole ujemne, a ze wzoru (11.4) pole dodatnie.
Wzory Gaussa są stosowane powszechnie to obliczania pól, zarówno w ramach rachunku realizowanego w me- todzie analitycznej, jak i metodzie graficznej.
Duże ułatwienie podczas wyszukiwania w tabeli ze współrzędnymi wartości potrzebnych do utworzenia każdego iloczynu we wzorach (11.3) i (11.4) stanowi schemat (Rys. a)) i odpowiadający mu szablon (Rys. d)) z wyciętymi okienkami dopasowanymi do wymiarów komórek tabeli. W ustawieniu (Rys. b)) szablon ułatwia tworzenie iloczynów występujących we wzorze (11.3), zaś w pozycji (Rys. c)) (po odwróceniu szablonu na drugą stronę) - iloczynów wzoru (11.4). Po wyszukaniu i wpisaniu danych dla określonego iloczynu, przesuwamy szablon o jeden wiersz tabeli w dół, odsłaniając w ten sposób wartości współrzędnych potrzebne do obliczenia kolejnego iloczynu.
Zadanie 1 Na podstawie współrzędnych wierzchołków wieloboku 1-2-3-4-5 obliczyć jego pole za pomocą wzorów (11.3) i (11.4).
Rozwiązanie:
UWAGA: W wyniku ostatecznym rozwiązania danego zadania podajemy wartość P (a nie 2P -
podwójne pole).
11.2 Obliczanie pola wieloboku w oparciu o jego podział na trójkąty
Wielobok o n bokach można za pomocą przekątnych (w liczbie: n − 3) podzielić na n − 2 trójkątów, po czym zmierzyć elementy potrzebne do obliczenia ich pól (z reguły długości boków, lub podstawy i wysokości). Pole wieloboku równa się sumie pól trójkątów, wchodzących w jego skład.
Pole każdego z powstałych trójkątów obliczamy korzystając ze wzoru Herona:
p P = p(p − a)(p − b)(p − c) (11.5)
gdzie: a, b, c - długości boków trójkąta, p - połowa obwodu trójkąta, czyli p = 12 (a + b + c)
11.3 Obliczanie pola wieloboku zdjętego metodą rzędnych i odciętych
Wielobok 1-2-3-4 pokazany na poniższym rysunku, został podzielony linią pomiarową i liniami domiarów prosto- kątnych na trapezy: I, II, III, IV, których pola można obliczyć na podstawie miar rzędnych i odciętych. Różnice odciętych l są równe wysokościom, zaś rzędne h - podstawom trapezów. Trapezy I i III mają specyficzny kształt, ponieważ ich podstawy znajdują się po przeciwnych stronach linii pomiarowej. W trakcie sumowania pól tych trapezów, rzędnej leżącej na zewnątrz wieloboku przypisuje się znak minus.
Zasada ta nie dotyczy trapezów II i IV, których podstawy stanowią rzędne położone po tych samych stronach linii pomiarowej. Podwójne pole wieloboku wyniesie zatem:
Zadanie 2 Na podstawie danych z załączonego szkicu obliczyć z zastosowaniem wzorów trapezowych pole działki 245/2 zdjętej metodą ortogonalną na pojedynczą linię pomiarową.
11.4 Obliczanie pola wieloboku zdjętego metodą biegunową
Domiarami biegunowymi i -tego wierzchołka wieloboku są: odległość ri od znanego punktu O oraz kąt kierunkowy αi mierzony na stanowisku O od kierunku orientacji x tego stanowiska (poniższy rysunek).
Na podstawie wzoru: 1 P = ab sin α (11.7) 2 gdzie: a, b - dwa boki trójkąta, α - kąt zawarty między bokami a, b,
można obliczyć pole każdego trójkąta, którego podstawę stanowi bok wieloboku, zaś wierzchołek punkt O. Trójkąty I, II, III oparte na bokach 1-2, 2-3, 3-4 zawierają fragment wieloboku, natomiast trójkąt IV znajduje się poza wielobokiem. Pole wieloboku 1-2-3-4 jest równe sumie pól trójkątów I, II, III pomniejszonej o pole trójkąta IV. Otrzymamy zatem:
Powyższe równanie można uporządkować, zmieniając przy tym dwukrotnie znaki na przeciwne w ostatnim składniku, dzięki czemu ujawni się prawidłowość pozwalająca na sformułowanie wzoru ogólnego:
a stąd: n X 2P = ri ri+1 sin(αi+1 − αi ) (11.8) i=1
Suma wyrazów w nawiasie tj. różnic kątów (αi+1 − αi ) jest równa zero, co można wykorzystać do kontroli obliczenia tych różnic: Xn (αi+1 − αi ) = 0 i=1
Zadanie 3 Na podstawie domiarów biegunowych obliczyć pole wieloboku 1-2-3-4-5 zdjętego ze stanowiska 1000 z orientacją na punkt 1001 (odczyt 0g 00c 00cc ). Domiary biegunowe i obliczenie pola zamieszczono w tabeli poniżej.
Rozwiązanie:
UWAGA: W wyniku ostatecznym rozwiązania danego zadania podajemy wartość P (a nie 2P -
