Podstawy Geodezji 1 Ćwiczenia - Semestr zimowy (I)

11 Obliczanie pola powierzchni

Jagielski, A. (2013) Geodezja I w teorii i praktyce, część 1. Wydanie III zmienione, Geodpis, Kraków.
Ząbek, J., Adamczewski, Z., Kwiatkowski, S. (1984) Ćwiczenia z Geodezji I. Wydanie VII, poprawione i uzu-
pełnione, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

W geodezji stosuje się następujące metody obliczania pola powierzchni:

• metodę analityczną - polega na określeniu pól obiektów powierzchniowych w oparciu o miary kątowe i
liniowe uzyskane w terenie albo współrzędne obliczone z tych miar; jest najdokładniejsza;
• metodę graficzną - oparta jest na danych uzyskanych w wyniku pomiaru kartometrycznego odpowied-
nich elementów (np. długości lub współrzędnych) na mapie. Pola figur o złożonym kształcie oblicza się
najczęściej po dokonaniu odpowiedniego podziału figury wyjściowej jako sumę pól figur prostych (trójką-
tów, kwadratów, równoległoboków, trapezów); nieco dokładniejsza niż mechaniczna;
• metodę mechaniczną - polega na użyciu przyrządów mechanicznych, a obecnie również elektronicznych,
zwanych planimetrami wodzikowymi, wyposażonymi w ramię wodzące zakończone wodzikiem, którym
obwodzony jest na mapie kontur danej figury. Jej pole można obliczyć na podstawie znanych stałych
planimetru i odczytów wykonanych na kółku całkującym planimetru, toczącym się po mapie;
• metodę kombinowaną - (mieszana lub analityczno-graficzna) polega na obliczeniu powierzchni częściowo
z miar uzyskanych analitycznie tj. w terenie, częściowo zaś z wyników pomiarów graficznych na mapie.
Metoda analityczno-graficzna zapewnia wyższą dokładność określania pól niż metoda graficzna w jednolitej
postaci;
• metodę automatyczną - polega na wykorzystaniu map numerycznych lub analogowych i urządzeń
elektronicznych takich jak digitizery, planimetry elektroniczne, komputery wyposażone w odpowiednie
oprogramowanie. Pozwala to na zautomatyzowanie rachunków pól, tworzenie rejestrów, baz danych itp.

11.1 Obliczanie pola wieloboku ze współrzędnych prostokątnych

Na podstawie współrzędnych X, Y wierzchołków wieloboku można obliczyć jego pole, stosując wyprowadzone
niżej wzory trapezowe lub wzory Gaussa-L’Huiliera. Wielobok, osie układu współrzędnych oraz linie rzutujące
jego wierzchołki na osie x, y wyznaczają zgodnie z poniższym rysunkiem trapezy o podstawach równoległych do
osi x lub trapezy o podstawach równoległych do osi y. Pole wieloboku można rozpatrywać jako sumę pól trapezów
zawierających fragment wieloboku, pomniejszoną o pola trapezów znajdujących się na zewnątrz wieloboku. Po
zestawieniu pól odpowiednich trapezów o podstawach równoległych do osi x otrzymamy zgodnie z poniższym
rysunkiem cztery trapezy:
2P = (Trapez1 Y1-1-2-Y2) − (Trapez2 Y2-2-3-Y3) − (Trapez3 Y4-4-3-Y3) + (Trapez4 Y1-1-4-Y4)
Trapez 1 i 4 zawierają fragment wieloboku, którego pole wyznaczamy, trapezy 2 i 3 nie zawierają w sobie
wieloboku. Zapisujemy to przy pomocy wzoru:
2P = (X2 + X1 )(Y2 − Y1 ) − (X3 + X2 )(Y2 − Y3 ) − (X4 + X3 )(Y3 − Y4 ) + (X1 + X4 )(Y1 − Y4 )
Określenie ogólnej prawidłowości stanie się możliwe po dwukrotnej zmianie znaków przed nawiasem i w nawiasie
w drugim i trzecim składniku iloczynu. Czyli, podwójna wartość pola powierzchni wieloboku będzie następująca:
n
X
2P = (Xi+1 + Xi )(Yi+1 − Yi ) (11.1)
i=1

55 Michał Grzyb
Podstawy Geodezji 1 Ćwiczenia - Semestr zimowy (I)

W podobny sposób można wyprowadzić wzór na pole wieloboku, tworząc sumę pól trapezów o podstawach
równoległych do osi y.
2P = (Y1 + Y2 )(X1 − X2 ) + (Y3 + Y2 )(X2 − X3 ) − (Y4 + Y3 )(X4 − X3 ) − (Y1 + Y4 )(X1 − X4 )
Po odpowiednich przekształceniach i uogólnieniu oznaczeń otrzymamy wzór:
Xn
− 2P = (Yi+1 + Yi )(Xi+1 − Xi ) (11.2)
i=1

Wzory (11.1) i (11.2) na obliczanie pola wieloboku ze współrzędnych noszą nazwę wzorów trapezowych.

Wzory Gaussa-L’Huiliera, nazywane też krótko wzorami Gaussa, wyprowadza się w oparciu o wzory trape-
zowe. Dla czworoboku rozpisany wzór ogólny (11.1) przyjmie postać:
2P = (X2 + X1 )(Y2 − Y1 ) + (X3 + X2 )(Y3 − Y2 ) + (X4 + X3 )(Y4 − Y3 ) + (X1 + X4 )(Y1 − Y4 )
Po pomnożeniu wyrazów występujących w nawiasach oraz po dokonaniu redukcji i uporządkowaniu pozostałych
składników według wzrastających wskaźników przy X otrzymamy:
2P = X1 (Y2 − Y4 ) + X2 (Y3 − Y1 ) + X3 (Y4 − Y2 ) + X4 (Y1 − Y3 )
Po uogólnieniu powyższych oznaczeń dla dowolnego wieloboku otrzymamy zapis:
Xn
2P = Xi (Yi+1 − Yi−1 ) (11.3)
i=1
W podobny sposób można także uzyskać drugi wzór Gaussa, dokonując podobnych przekształceń w oparciu o
wzór (11.2):
Xn
− 2P = Yi (Xi+1 − Xi−1 ) (11.4)
i=1
Kontrolę obliczeń różnic współrzędnych występujących w nawiasach wzorów (11.3) i (11.4) stanowi zerowanie się
sumy tych różnic, które w tym wypadku spełniają analogiczny warunek jak przyrosty współrzędnych sumowane
w ciągu poligonowym zamkniętym:
Xn
(Xi+1 − Xi−1 ) = 0
i=1
Xn
(Yi+1 − Yi−1 ) = 0
i=1
Podczas numerowania wierzchołków wieloboku lub w trakcie ustalania kolejności punktów przy zestawianiu
poszczególnych iloczynów: Xi (Yi+1 − Yi−1 ), Yi (Xi+1 − Xi−1 ), celowy jest wybór kierunku obliczeń zgodny z
ruchem wskazówek zegara (czyli w prawo). Dla odwrotnego kierunku następstwa punktów (w lewo) otrzymamy
ze wzoru (11.3) pole ujemne, a ze wzoru (11.4) pole dodatnie.

Wzory Gaussa są stosowane powszechnie to obliczania pól, zarówno w ramach rachunku realizowanego w me-
todzie analitycznej, jak i metodzie graficznej.

Duże ułatwienie podczas wyszukiwania w tabeli ze współrzędnymi wartości potrzebnych do utworzenia każdego
iloczynu we wzorach (11.3) i (11.4) stanowi schemat (Rys. a)) i odpowiadający mu szablon (Rys. d)) z wyciętymi
okienkami dopasowanymi do wymiarów komórek tabeli. W ustawieniu (Rys. b)) szablon ułatwia tworzenie
iloczynów występujących we wzorze (11.3), zaś w pozycji (Rys. c)) (po odwróceniu szablonu na drugą stronę)
- iloczynów wzoru (11.4). Po wyszukaniu i wpisaniu danych dla określonego iloczynu, przesuwamy szablon o
jeden wiersz tabeli w dół, odsłaniając w ten sposób wartości współrzędnych potrzebne do obliczenia kolejnego
iloczynu.

56 Michał Grzyb
Podstawy Geodezji 1 Ćwiczenia - Semestr zimowy (I)

Zadanie 1
Na podstawie współrzędnych wierzchołków wieloboku 1-2-3-4-5 obliczyć jego pole za pomocą wzorów (11.3) i
(11.4).

Rozwiązanie:

UWAGA: W wyniku ostatecznym rozwiązania danego zadania podajemy wartość P (a nie 2P -

podwójne pole).

11.2 Obliczanie pola wieloboku w oparciu o jego podział na trójkąty

Wielobok o n bokach można za pomocą przekątnych (w liczbie: n − 3) podzielić na n − 2 trójkątów, po czym
zmierzyć elementy potrzebne do obliczenia ich pól (z reguły długości boków, lub podstawy i wysokości). Pole
wieloboku równa się sumie pól trójkątów, wchodzących w jego skład.

Pole każdego z powstałych trójkątów obliczamy korzystając ze wzoru Herona:

p
P = p(p − a)(p − b)(p − c) (11.5)

gdzie:
a, b, c - długości boków trójkąta,
p - połowa obwodu trójkąta, czyli p = 12 (a + b + c)

57 Michał Grzyb
Podstawy Geodezji 1 Ćwiczenia - Semestr zimowy (I)

11.3 Obliczanie pola wieloboku zdjętego metodą rzędnych i odciętych

Wielobok 1-2-3-4 pokazany na poniższym rysunku, został podzielony linią pomiarową i liniami domiarów prosto-
kątnych na trapezy: I, II, III, IV, których pola można obliczyć na podstawie miar rzędnych i odciętych. Różnice
odciętych l są równe wysokościom, zaś rzędne h - podstawom trapezów. Trapezy I i III mają specyficzny kształt,
ponieważ ich podstawy znajdują się po przeciwnych stronach linii pomiarowej. W trakcie sumowania pól tych
trapezów, rzędnej leżącej na zewnątrz wieloboku przypisuje się znak minus.

Zasada ta nie dotyczy trapezów II i IV, których podstawy stanowią rzędne położone po tych samych stronach
linii pomiarowej. Podwójne pole wieloboku wyniesie zatem:

2P = (+h1 − h4 )(l1 − l4 ) + (h2 + h1 )(l2 − l1 ) + (h3 − h2 )(l2 − l3 ) + (h4 + h3 )(l3 − l4 ) (11.6)

Zadanie 2
Na podstawie danych z załączonego szkicu obliczyć z zastosowaniem wzorów trapezowych pole działki 245/2
zdjętej metodą ortogonalną na pojedynczą linię pomiarową.

Rozwiązanie:

2P = (16.70 + 21.50)(31.50 − 19.60) + (16.70 − 9.20)(50.00 − 31.50)+

+ (13.40 + 9.20)(50.00 − 15.40) + (21.50 − 13.40)(19.60 − 15.40) = 1409.31m2

P = 704.655m2 = 7a 4.7m2
UWAGA: W wyniku ostatecznym rozwiązania danego zadania podajemy wartość P (a nie 2P -
podwójne pole).

58 Michał Grzyb
Podstawy Geodezji 1 Ćwiczenia - Semestr zimowy (I)

11.4 Obliczanie pola wieloboku zdjętego metodą biegunową

Domiarami biegunowymi i -tego wierzchołka wieloboku są: odległość ri od znanego punktu O oraz kąt kierunkowy
αi mierzony na stanowisku O od kierunku orientacji x tego stanowiska (poniższy rysunek).

Na podstawie wzoru:
1
P = ab sin α (11.7)
2
gdzie:
a, b - dwa boki trójkąta,
α - kąt zawarty między bokami a, b,

można obliczyć pole każdego trójkąta, którego podstawę stanowi bok wieloboku, zaś wierzchołek punkt O.
Trójkąty I, II, III oparte na bokach 1-2, 2-3, 3-4 zawierają fragment wieloboku, natomiast trójkąt IV znajduje
się poza wielobokiem. Pole wieloboku 1-2-3-4 jest równe sumie pól trójkątów I, II, III pomniejszonej o pole
trójkąta IV. Otrzymamy zatem:

2P = r1 r2 sin(α2 − α1 ) + r2 r3 sin(α3 − α2 ) + r3 r4 sin(α4 − α3 ) − r4 r1 sin(α4 − α1 )

Powyższe równanie można uporządkować, zmieniając przy tym dwukrotnie znaki na przeciwne w ostatnim
składniku, dzięki czemu ujawni się prawidłowość pozwalająca na sformułowanie wzoru ogólnego:

2P = r1 r2 sin(α2 − α1 ) + r2 r3 sin(α3 − α2 ) + r3 r4 sin(α4 − α3 ) + r4 r1 sin(α1 − α4 )

a stąd:
n
X
2P = ri ri+1 sin(αi+1 − αi ) (11.8)
i=1

Suma wyrazów w nawiasie tj. różnic kątów (αi+1 − αi ) jest równa zero, co można wykorzystać do kontroli
obliczenia tych różnic:
Xn
(αi+1 − αi ) = 0
i=1

59 Michał Grzyb
Podstawy Geodezji 1 Ćwiczenia - Semestr zimowy (I)

Zadanie 3
Na podstawie domiarów biegunowych obliczyć pole wieloboku 1-2-3-4-5 zdjętego ze stanowiska 1000 z orientacją
na punkt 1001 (odczyt 0g 00c 00cc ). Domiary biegunowe i obliczenie pola zamieszczono w tabeli poniżej.

Rozwiązanie:

UWAGA: W wyniku ostatecznym rozwiązania danego zadania podajemy wartość P (a nie 2P -

podwójne pole).

60 Michał Grzyb