Przedsiebiorczosc Podrecznik

PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ
MATERIAŁ UZUPEŁNIAJĄCY
DO SZKOLENIA E-LEARNINGOWEGO
PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ
Autor: Magdalena Wojciechowska
Korekta merytoryczna: Waldemar Kotowski
© Young Digital Planet SA 2010
Young Digital Planet SA

ul. Słowackiego 175, 80-298 Gdańsk
tel. 58 768 22 22, 58 349 44 44, fax 58 768 22 11, 58 349 44 11
e-mail: [email protected]
www.ydp.com.pl
Spis Treści
Lekcja 1 i 2 Przedsiębiorczość; Człowiek przedsiębiorczy............................................................................................................4
Lekcja 3 i 4 Rodzaje i typy przedsiębiorczości; Bariery i ułatwienia w przedsiębiorczości.............................................................5
Lekcja 5 i 6 Potrzeby, dobra, usługi i zasoby; Zasoby naturalne.....................................................................................................7
Lekcja 9 i 10 Klasyfikacja rynku oraz jego formy; Konkurencja....................................................................................................11
Lekcja 11 i 12 Konkurencja doskonała, monopol, oligopol i konkurencja monopolistyczna; Funkcjonowanie rynku......................14
Lekcja 13 i 14 Popyt i podaż, Pieniądz i jego funkcje......................................................................................................................17
Lekcja 15 i 16 Inflacja, Bezgotówkowe formy płatności.................................................................................................................21
Lekcja 17 i 18 Budżet państwa, Dochody budżetu państwa...........................................................................................................23
Lekcja 19 i 20 Wydatki budżetu państwa, Polityka fiskalna państwa i Rada Polityki Pieniężnej.....................................................25
Lekcja 21 i 22 Bank centralny i jego funkcje, Banki w Polsce i E-banking......................................................................................26
Lekcja 23 i 24 Rachunek bankowy, Kredyt bankowy......................................................................................................................28
Lekcja 25 i 26 Pojęcie bezrobocia, rodzaje bezrobocie, stopa bezrobocia; Skutki bezrobocia oraz metody jego zwalczania..............32
Lekcja 27 i 28 Samoocena przy dokonywaniu wyboru zawodu; Określanie swoich predyspozycji zawodowych.............................34
Lekcja 29 i 30 CV i rozmowa kwalifikacyjna..................................................................................................................................37
Lekcja 31 i 32 Działalność gospodarcza; Biznesplan; Rejestracja firmy, ZUS i kalendarz przedsiębiorcy........................................39
Lekcja 33 i 34 Rachunkowość w firmie, księga podatkowa; Pozyskiwanie kapitału........................................................................40
Lekcja 35 i 36 Majątek firmy, zysk w działalności gospodarczej; “Mała firma” i jej znaczenie..........................................................43
Lekcja 37 i 38 Idea pracy zespołowej; Zarządzanie firmą – wymagane umiejętności......................................................................45
Lekcja 39 i 40 Kierowanie firmą i pracownikami; Prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy......................................................48
Lekcja 41 i 42 Związki zawodowe; Formy organizacyjno-prawne przedsiębiorstw – wprowadzenie..............................................50
Lekcja 43 i 44 Firmy jednoosobowe; Przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie............................................................................52
Lekcja 45 i 46 Spółki; Spółki kapitałowe........................................................................................................................................54
Lekcja 47 i 48 Komunikacja werbalna i niewerbalna; Style komunikacji........................................................................................57
Lekcja 49 i 50 Typy ludzkich zachowań; Asertywność...................................................................................................................58
Lekcja 51 i 52 Konflikty w życiu codziennym i w pracy; Negocjacje...............................................................................................61
Lekcja 53 i 54 Rodzaje, strategie i techniki negocjacji; Pojęcie marketingu.....................................................................................63
Lekcja 55 i 56 Pojęcie produktu i dystrybucji; Pojęcie promocji i reklamy.......................................................................................66
Lekcja 57 i 58 Unia Europejska; Polska w Unii..............................................................................................................................68
Lekcja 59 i 60 Współpraca regionalna Polski i w Europie; Handel zagraniczny..............................................................................72
Lekcja 61 i 62 Handel zagraniczny Polski; Kursy walutowe...........................................................................................................74
Lekcja 63 i 64 Aktywność gospodarcza i podział gospodarczy świata; Rozwój gospodarczy......................................................................77
Lekcja 65 i 66 Przemiany gospodarcze w Polsce; Pojęcie globalizacji.............................................................................................79
Lekcja 67 i 68 Czynniki wpływające na proces globalizacji; Szanse i zagrożenia globalizacji w Polsce............................................81
Lekcja 1 i 2, Przedsiębiorczość; Człowiek przedsiębiorczy
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 2, 3 i 4 z lekcji nr 1.
Pytania
1. Wymień warunki sprzyjające rozwojowi przedsiębiorczości.
2. Przedstaw podstawowe cechy człowieka przedsiębiorczego.
3. Wykonaj test umieszczony na podstronie na ekranie 4 w lekcji Podstawy
przedsiębiorczości i sprawdź, czy jesteś osobą przedsiębiorczą.
4. Wyjaśnij znaczenie terminu „kreatywność”.
Rozszerzenie materiału
Przedsiębiorczość
Mówiąc w skrócie, przedsiębiorczość jest to chęć podejmowania różnych zadań, szczególnie
w dziedzinie przemysłu i handlu. To inaczej zaradność, pomysłowość, umiejętność radzenia
sobie w różnych sytuacjach i podejmowanie inicjatyw.
Przedsiębiorczość jest bardzo ważna dla gospodarki – oznacza gotowość do założenia i prowa-
dzenia własnej działalności. Osoby, które posiadają te cechy nazywa się przedsiębiorcami.
Przedsiębiorczość jest podstawą i warunkiem innowacyjnego rozwoju gospodarki, podnosze-
nia poziomu życia społeczeństwa i jego zamożności. Zapewnia wzrost dochodów ludności,
a także zatrudnienia, potencjału i konkurencyjności krajowej gospodarki na rynkach światowych.
Jak widać, przedsiębiorczość pełni bardzo ważną rolę w procesie rozwoju cywilizacyjnego kraju,
dlatego istnieje szereg organizacji wspierających przedsiębiorców.
Oprócz licznych organizacji o charakterze regionalnym, są to m.in.:

• Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości utworzona w 200 r. przez rząd Polski – działa
na rzecz rozwoju gospodarczego i społecznego kraju, http://www.parp.gov.pl;
• Fundusz Mikro założony w 1994 roku Polsko-Amerykański Fundusz Przedsiębiorczości
– promuje rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, http://www.funduszmikro.com.pl;
• Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan – zrzesza przedsiębiorców,
http://www.pkpplewiatan.pl;
• Konfederacja Europejskiego Biznesu BUSINESSEUROPE – największa europejska
organizacja przedsiębiorców i pracodawców, www.businesseurope.eu.
Człowiek przedsiębiorczy
Nie tylko przedsiębiorcy są przedsiębiorczy. Można odzna-
czać się tą cechą także wykonując inne zajęcia i pra- wiedza
cując na rzecz innego pracodawcy. odwaga
Oczywiście, nie o każdej osobie można powiedzieć, kreatywność
że jest przedsiębiorcza. Decyduje o tym bardzo wiele dynamika działania
czynników, między innymi indywidualne cechy cha- pewność siebie i ambicja
rakteru, potrzebne do osiągnięcia na rynku sukcesu zdolność przewodzenia i współpracy
lub przynajmniej popychające do jego osiągnięcia. zrównoważenia intelektualne i psychiczne

Wrodzony instynkt przedsiębiorczości można rozwijać, poprzez lepsze poznanie swoich moc-
nych stron i wykorzystywanie ich w codziennym życiu, a także przez opanowanie umiejętności
porozumiewania się z ludźmi i pracy w zespole. Ważna jest także wiedza o gospodarce rynko-
wej, roli państwa i samorządu lokalnego w gospodarce, oszczędzaniu i inwestowaniu własnych
pieniędzy czy ubezpieczeniach.
Dzięki rozwijaniu instynktu przedsiębiorczości można nie tylko zostać dobrym przedsiębiorcą,
ale także przedsiębiorczym uczniem.
Zadania dodatkowe
1. Wyszukaj informacje na temat działalności różnych organizacji zrzeszających i wspierających
przedsiębiorców. W jakich kwestiach mogą służyć one pomocą potencjalnym lub działają-
cym na rynku przedsiębiorcom?
2. Co dla Ciebie oznacza słowo „przedsiębiorczość”? Kogo nazwałbyś/nazwałabyś osobą przedsiębiorczą?
3. Weź pod uwagę wyniki testu Sprawdź, czy jesteś przedsiębiorczy i pomyśl, co możesz
w sobie zmienić, aby w przyszłości być bardziej przedsiębiorczym/przedsiębiorczą.
4. Pomyśl o jakiejś znanej osobie, którą można nazwać przedsiębiorczą. Wyszukaj i przygo-
tuj informacje na temat jej biografii i dokonań, a następnie zaprezentuj ją przed całą klasą,
nie wymieniając jej nazwiska. Pozwól koleżankom i kolegom zgadnąć, o kogo chodzi.
5. Spośród wszystkich zaprezentowanych osób wybierz jedną i powiedz, jakie cechy sprawiają,
że można ją nazwać przedsiębiorczą. Co złożyło się na fakt, że to właśnie ona odniosła sukces.
Lekcja 3 i 4, Rodzaje i typy przedsiębiorczości;

Bariery i ułatwienia w przedsiębiorczości
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 5 i 6 z lekcji nr 2.
Pytania
1. Przedstaw podstawowe rodzaje przedsiębiorczości.
2. Wymień czynniki hamujące rozwój przedsiębiorczości.
3. Zaprezentuj podstawowe czynniki, które ułatwiają rozwój przedsiębiorczości.
Człowiek przedsiębiorczy
To, czy ktoś jest osobą przedsiębiorczą zależy nie tylko od jego cech indywidualnych i osobowości.
Istnieje cały szereg czynników zewnętrznych, na które zwykły przedsiębiorca nie ma wpływu, np.:
a także zatrudnienia, potencjału i konkurencyjności krajowej gospodarki na rynkach światowych.
Jak widać, przedsiębiorczość pełni bardzo ważną rolę w procesie rozwoju cywilizacyjnego kraju,
dlatego istnieje szereg organizacji wspierających przedsiębiorców.
• polityka gospodarcza państwa (podatki, koncesje, przepisy prawne);
• uwarunkowania międzynarodowe (wahania kursów walutowych, wprowadzane przez
inne państwa cła, nałożenie embarga lub niepomyślna koniunkturę w innym państwie,
które jest odbiorcą wytwarzanych produktów, gdy gospodarka jest nastawiona na eksport);

• niski poziom rozwoju infrastruktury, problemy komunikacyjne;
• wysoki poziom korupcji;
• wysokie stopy kredytowe, brak dostępu do środków finansowania;
• brak wykwalifikowanej kadry;
• utrudniony dostęp do nowoczesnych technologii.
Wyniki badania firmy SMG/KRC wskazują, że w wielu przypadkach inicjatywę polskich przed-
siębiorców blokuje polityka kolejnych rządów. Spośród pięciu głównych hamulców przedsiębior-
czości w Polsce, aż cztery odnoszą się do warunków stwarzanych przez państwo. Są to:
• wysokie podatki, także nadmierna częstotliwość rozliczeń podatkowych, uciążliwe regulacje
związane z podatkiem VAT i podatkiem akcyzowym oraz zasada odprowadzania podatku
dochodowego przed faktycznym uzyskaniem dochodów (50 proc.);
• uciążliwe relacje z organami administracji, w tym ograniczenia administracyjne związane
z podejmowaniem działalności gospodarczej, koncesje i zezwolenia, które duszą w zarodku
nowe pomysły (33 proc.);
• częste zmiany przepisów prawa, które uniemożliwiają przewidywanie i planowanie dzia-
łalności (30 proc.);
• niska jakość polskiego ustawodawstwa, niejasność regulacji prawnych (18 proc.)1.
Z drugiej strony istnieje cały szereg czynników zewnętrznych, które wspierają rozwój przed-
siębiorczości. Są to między innymi:
• dostęp do wiedzy i informacji;
• nowoczesne technologie
• prosta procedura uzyskania kredytu;
• tania siła robocza;
• ułatwienia w rejestracji działalności gospodarczej.
Czynniki ekonomiczno-polityczne
Bardzo ważną rolę pełnią czynniki ekonomiczno-polityczne. Warunki panujące w państwach
kapitalistycznych i demokratycznych, np. europejskich, bardzo sprzyjają rozwojowi przedsiębior-
czości, podczas gdy ustrój komunistyczny, obowiązujący np. w Korei Północnej czy na Kubie,
ogranicza takie postawy. Przykładem kraju, który hamował zachowania przedsiębiorcze swoich
obywateli była także Polska Republika Ludowa w latach 1948–1989.
Czynniki kulturowe i rodzinne

Ciekawym zagadnieniem są czynniki kulturowe, wspierające lub hamujące rozwój przedsiębior-
czości. Na przykład w społeczeństwie amerykańskim jest ona bardzo promowana, a ludzie,
którzy się wzbogacili i odnieśli sukces dzięki własnej pracy stają się wzorem do naśladowania.
Jednak nawet tam istnieją grupy, których religia i kultura hamuje rozwój przedsiębiorczość, np.
wspólnota amiszów, zamieszkująca m.in. stany takie jak Pensylwania, Iowa, Missouri, Indiana
i Ohio. Jej członkowie zajmują się uprawą roli oraz odrzucają technologię i inne zdobycze cywi-
lizacji. Nad wartości materialne przedkładają tradycję i religię, zatem przedsiębiorczość nie jest
cechą, która ma dla nich szczególną wartość.
1 Źródło: portal rynekpracy.pl

Bardzo dużym problemem w rozwoju przedsiębiorczości w Polsce są także uwarunkowania
rodzinne. W rodzinach, w których były lub są osoby przedsiębiorcze istnieje odpowiedni wzorzec
i kolejnym jej członkom jest łatwiej także zostać przedsiębiorczym. W innych rodzinach rozwi-
nięcie się tych cech jest utrudnione ze względu na status, przyzwyczajenia, czy też tradycję.
Kolejnym problemem jest niedostosowany do rozwoju cech przedsiębiorczych system edukacji,
który w dalszym ciągu promuje raczej wiedzę teoretyczną, a nie kształtuje i nie rozwija umie-
jętności potrzebnych człowiekowi przedsiębiorczemu. Nie chodzi tu tylko o szkoły podstawowe,
gimnazja i licea, ale także, a może przede wszystkim, o uczelnie wyższe.
Zadania dodatkowe
1. Zastanów się, jakie problemy może napotkać osoba przedsiębiorcza, która chciałaby podjąć
działalność w miejscowości lub w regionie, w którym mieszkasz. Pomyśl, co mogłyby zro-
bić władze centralne i lokalne, aby ułatwić mu to zadanie. Swoje przemyślenia zaprezentuj
koleżankom i kolegom w klasie.
2. Poszukaj informacji na temat jednego projektu, jaki wdraża państwo polskie w celu poprawienia
przyjazności gospodarki dla przedsiębiorców. Zaprezentuj go koleżankom i kolegom w klasie.
3. Poszukaj informacji na temat dwóch krajów: jednego z grupy najlepiej rozwiniętych krajów
świata i drugiego z grupy krajów najbiedniejszych. Dowiedz się, jakie czynniki mogły mieć
wpływ na sytuację gospodarczą tych państw. Porównaj warunki dla rozwoju przedsiębior-
czości, jakie w nich panują i zaprezentuj swoje wnioski koleżankom i kolegom w klasie.
Lekcja 5 i 6, Potrzeby, dobra, usługi i zasoby; Zasoby naturalne
Pytania
1. Przedstaw hierarchię potrzeb Abrahama Maslowa.
2. Zaprezentuj krótko poglądy na temat przyjemności i potrzeb ludzkich
głoszone w przeszłości przez cyników, epikurejczyków i stoików.
3. Wymień podstawowe zasoby ekonomiczne wykorzystywane
do wytwarzania dóbr i świadczenia usług.
4. Wymień odnawialne i nieodnawialne źródła energii.
Hierarchia potrzeb
Hierarchia potrzeb zmieniała się na przestrzeni wieków. Na przykład człowiek pierwotny, jaki
zamieszkiwał Europę w epoce paleolitu, miał zupełnie inne potrzeby niż ludzie żyjący współcześ-
nie. Najwięcej czasu poświęcał na zaspokajanie potrzeb fizjologicznych i na zapewnienie bezpie-
czeństwa sobie i swojej rodzinie. Dopiero gdy stworzył sobie odpowiednie warunki, mógł pomyśleć
o spełnianiu bardziej wysublimowanych potrzeb. Można powiedzieć, że to zaspokajanie wciąż rosną-
cych potrzeb było motorem rozwoju ludzkości i ewolucji człowieka.a także zatrudnienia, potencjału
i konkurencyjności krajowej gospodarki na rynkach światowych.

Obieg zasobów, dóbr i usług
Rozwój rynku spowodował uzależnienie się ludzi od siebie. W naszych czasach trudno jest być samo-
wystarczalnym, dlatego zaspokajanie potrzeb odbywa się na zasadzie wzajemnego obiegu zasobów,
dóbr, usług i środków pieniężnych. Konsument dostarcza producentowi zasoby (swoją pracę, ziemię
i kapitał), które ten wykorzystuje do produkcji dóbr i usług. Konsumenci dostają w zamian zapłatę,
np. w formie płacy lub czynszu, a producenci korzystają z zasobów i wytwarzają z nich produkty,
które następnie sprzedają konsumentom. Także między producentami następuje wymiana dóbr
i usług. Na przykład piekarz musi kupić od rolnika pszenicę, aby upiec chleb. Rolnik zaś potrze-
buje nawozów, które kupuje z innego źródła. Zarówno rolnik, jak i producent nawozów korzystają
produktów takich jak: odzież, pożywienie i napoje oraz środki transportu – wszystkie one zostały
wytworzone przez innych producentów. Jak widać, rynek jest tworzony przez skomplikowaną siatkę
wzajemnych zależności, która umożliwia spełnianie potrzeb człowieka.
Wśród zasobów, jakie wykorzystuje się do wytwarzania dóbr i świadczenia usług ważne miejsce
zajmują zasoby naturalne.
Zasoby naturalne są to elementy przyrody, które człowiek czerpie ze środowiska przyrodniczego

dla swoich potrzeb, np.: surowce mineralne, gleby, wody, zwierzęta, lasy i łąki.
Zasoby naturalne dzieli się na niewyczerpalne i wyczerpalne, te ostatnie zaś na odnawialne (żywe
zasoby: rośliny i zwierzęta) oraz nieodnawialne (surowce mineralne i gleby).
Część zasobów naturalnych pełni funkcję surowców energetycznych. Źródła te dzieli się na takie,
z których można korzystać niemal bez ograniczeń (odnawialne) i na źródła nieodnawialne, które
prędzej czy później ulegną wyczerpaniu.
źródła energii
odnawialne, np. słońce, nieodnawialne, np. węgiel kamien-
wiatr, rzeki, fale morskie ny, węgiel brunatny, ropa naftowa,
Należy pamiętać, że zasoby naturalne mają charakter ograniczony. Najbardziej cenne pod względem
potencjału energetycznego są zasoby nieodnawialne, których złoża kurczą się w bardzo szybkim
tempie. Aby zmniejszać negatywne skutki korzystania z nieodnawialnych źródeł energii, konieczne
jest podjęcie odpowiednich kroków. Wiele państw wprowadza politykę zrównoważonego rozwoju
i oszczędzania zasobów naturalnych dla przyszłych pokoleń.

Zadania dodatkowe
1. Zastanów się, czym może się różnić hierarchia potrzeb dwóch osób przedstawionych
na ilustracjach.
Bolesław Śmiały, król Polski (1076-1079) Mężczyzna żyjący współcześnie
2. Wymień przykłady różnorodnych dóbr, jakie spełniają potrzeby uwzględnione w pirami-

dzie Maslowa. Które z nich można spełnić dziś samemu, a które wymagają pośrednictwa
innych osób?
3. Zastanów się, w jaki sposób ewoluowały środki transportu. Wymień klika etapów, podając odpo-
wiednie przykłady. Przywołaj inne dobra i usługi, które ulegały ewolucji na przestrzeni wieków.
4. Dowiedz się, jakie zasoby naturalne będące nieodnawialnymi źródłami energii wydobywa
się w Polsce. Jakimi innymi źródłami energii można by zastąpić istniejące?
5. Zastanów się, jakie działania należy podjąć, aby zmniejszyć tempo, w jakim wyczerpują się
nieodnawialne źródła energii. Podziel się swoimi wnioskami z kolegami i koleżankami w klasie.
Lekcja 7 i 8, Gospodarka rynkowa; Rynek i jego funkcje
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 5, 6 i 7 w lekcji nr 2 oraz ekran nr 2 w lekcji 3.
Pytania
1. Przedstaw genezę gospodarki rynkowej.
2. Wymień i opisz trzy podstawowe cechy gospodarki rynkowej.
3. Scharakteryzuj krótko cechy gospodarki centralnie sterowanej.
4. Wymień podstawowe podmioty gospodarki rynkowej.
5. Wyjaśnij znaczenie terminu „rynek”.
6. Przedstaw główne funkcje rynku.
Gospodarka rynkowa
Stan, w którym każdy człowiek sam wytwarzał dobra służące do zaspokojenia własnych potrzeb
nazywa się gospodarką naturalną. W systemie tym producent był jednocześnie konsumentem

wytworzonych przez siebie produktów. Z czasem, gdy potrzeby ludzi wzrastały, gospodarka
naturalna stopniowo przeistaczała się w gospodarkę towarową, opartą na wymianie dóbr i usług.
Jej początki datuje się na 6–8 tysięcy lat przed naszą erą. Początkowo wymiana miała charak-
ter barteru, czyli handlu wymiennego, opartego na zasadzie „towar za towar”. Z czasem ludzie
odkryli, że bardziej praktyczne jest zastosowanie umownego środka zapłaty, czyli pieniądza.
W ten sposób narodził się rynek, stanowiący podstawę gospodarki rynkowej.
Gospodarka rynkowa to system, w którym większość transakcji jest dokonywanych na rynku
i regulowanych przez mechanizm rynkowy.
Natomiast rynek jest najczęściej definiowany jako miejsce, w którym dokonuje się transakcji
kupna i sprzedaży. Nazwa ta pochodzi od rzeczywistego rynku – miejsca będącego central-
nym punktem miasta, na którym ludzie spotykali się, aby dokonywać zakupów i sprzedaży.
Dziś, kiedy część transakcji przeniosła się np. do Internetu, pod pojęciem rynku kryje się pro-
ces negocjowania warunków kupna i sprzedaży pomiędzy zainteresowanymi stronami, przede
wszystkim ceny i ilości.
Gospodarka rynkowa opiera się na:

• własności prywatnej,
• systemie cen,
• wolnej konkurencji.
Oprócz tego bardzo ważne jest także pragnienie (motyw) zysku, które jest motorem napędo-
wym działań ludzkich i sprawia, że przedsiębiorcy produkują rzeczy, których pragną kupujący.
Motyw zysku dostarcza również sprzedającym pobudek do utrzymywania kosztów produkcji
na jak najniższym poziomie, co umożliwia zwiększenie zysku lub obniżenie cen z korzyś-
cią dla kupujących.
Interwencjonizm państwowy
Interwencjonizm państwowy jest to nazwa określająca czynne oddziaływanie państwa na gospodarkę.
Może on przyjąć bardzo różne formy, np.:
• bezpośrednie finansowanie niektórych inwestycji gospodarczych z kasy państwowej,
np. budowy autostrad,
• „ratowanie” upadających przedsiębiorstw (kredyty preferencyjne , oddłużanie i ew. przej-
mowanie upadłych przedsiębiorstw na własność skarbu państwa),
• bezpośrednie dotacje do nierentownej produkcji lub usług,
• skupowanie przez państwo nadmiaru niektórych towarów i ich późniejsze sprzedawanie
w celu utrzymania stałego poziomu cen,
• kontrolowanie cen niektórych towarów, np. mleka,
• bezpośrednia interwencja państwa w rynek walutowy – polegająca np. na utrzymaniu kursu
własnej waluty przez wykupywanie obcych walut na rynku wewnętrznym,
• regulacja rynku poprzez wprowadzanie koncesji na niektóre formy działalności gospodar-
czej, np. w celu obrony słabszych podmiotów przed silniejszymi,
• „pompowanie” pieniędzy na rynek poprzez pomoc socjalną (np. zasiłki dla bezrobotnych),
• regulacja rynku przez np. różnicowanie stóp podatkowych w różnych sektorach gospodarki
10
i ulgi na inwestycje,
• wprowadzanie monopolu państwowego w niektórych sektorach gospodarki, np. produkcji
papierosów i mocnych alkoholi,
• regulacja rynku poprzez nakazowe rozbijanie naturalnych i wymuszonych monopoli zagra-
żających utrzymywaniu prawdziwej konkurencji.
Często zdarza się, że wzmożone elementy interwencjonizmu państwowego są wprowadzo-

ne tymczasowo, np. w celu odbudowania zniszczeń wojennych lub przywrócenia równowagi
gospodarce w kryzysie. Gdy cel zostanie osiągnięty i stan gospodarki wróci do normy, państwo
stopniowo się wycofuje.
Sytuacja taka miała miejsce np. podczas wielkiego kryzysu w latach 1929–1935 w Polsce, kiedy
to rolnictwo znalazło się w katastrofalnym położeniu, obserwowano spadek produkcji przemy-
słowej, wzrost bezrobocia i gwałtowną ucieczkę kapitału za granicę. Z próbami rozwiązania
kryzysu wiąże się nazwisko ministra skarbu, przemysłu i handlu Eugeniusza Kwiatkowskiego.
W 1936 roku zainicjował on 4-letni plan inwestycyjny polegający na odgórnym planowaniu
gospodarki i licznych inwestycjach. Innym wielkim przedsięwzięciem ministra Kwiatkowskiego
był Sześcioletni Plan Modernizacji i Rozbudowy Sił Zbrojnych. Z planem tym ściśle związa-
ne było powstanie Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP), w obrębie którego zbudowano
wiele fabryk głównie o charakterze zbrojeniowym.
Zadania dodatkowe
1. Zastanów się, w jaki sposób utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego w czasach
II Rzeczpospolitej mogło wpłynąć na poprawę sytuacji gospodarczej Polski w latach
kryzysu. Podziel się swoimi spostrzeżeniami z koleżankami i kolegami w klasie.
2. Pomyśl, jakie mogą być korzystne i niekorzystne skutki wprowadzenia interwencjoni-
zmu państwowego w gospodarce. Swoje wnioski przedyskutuj z koleżankami i kole-
gami w klasie.
3. Podaj różne przykłady form interwencjonizmu państwowego, jakie można współcześnie
zaobserwować w Polsce. Wykorzystaj do tego celu Internet lub inne dostępne źródła.
Lekcja 9 i 10, Klasyfikacja rynku oraz jego formy; Konkurencja
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 3, 4 i 5 w lekcji nr 3.
Pytania
1. Przedstaw podział rynku ze względu na przedmiot transakcji i na zasady działania podmiotów.
2. Zaprezentuj podział rynku ze względu na jego zasięg terytorialny.
3. Wymień znane Ci rodzaje konkurencji.
4. Omów działanie konkurencji doskonałej.
11
Konkurencja
Jedną z podstawowych cech gospodarki rynkowej jest obecność konkurencji. Mówiąc w skrócie,
konkurencja to proces, w którym podmioty rynkowe współzawodniczą ze sobą w zawieraniu
transakcji poprzez przedstawianie korzystniejszej od innych podmiotów oferty rynkowej.
Konkurencja może dotyczyć zarówno ceny, jak i czynników pozacenowych, takich jak na przykład:
• jakość dóbr i usług,
• czas świadczenia usługi,
• gwarancja,
• lokalizacja miejsca sprzedaży,
• dodatki,
• funkcjonalność,
• asortyment,
• atrakcyjność produktu,
• sposób prezentacji,
• niższe koszty eksploatacji,
• forma zapłaty,
• normy bezpieczeństwa.
Aby sprostać wymaganiom konkurencji, producent może zarówno udoskonalić sam produkt
lub obniżyć jego cenę, jak i zastosować zestaw działań mających nakłonić klienta do zakupu
– od ulepszania metod sprzedaży, po działania marketingowe, takie jak reklama danego dobra,
usługi lub towaru czy też odpowiednia dystrybucja produktu.
W zależności od tego, jak intensywna jest konkurencja na danym rynku, może ona przybrać
jedną z czterech form:
• konkurencji doskonałej,
• konkurencji monopolistycznej,
• oligopolu,
• monopolu.
Konkurencja monopolistyczna oraz oligopol bywają nazywane także strukturami konku-

rencji niedoskonałej.
Praktyki ograniczające konkurencję

Prawidłowo funkcjonująca konkurencja na rynku towarów i usług obniża ceny, podwyższa
jakość i umożliwia konsumentom większy wybór. To dzięki niej jest możliwy także roz-
wój innowacji technologicznych i wzrost zamożności społeczeństwa. Ponieważ posiadanie
monopolu na jakiś produkt lub usługę jest bardzo korzystne, często zdarza się, że pro-
ducenci stosują praktyki ograniczające konkurencję. W takich przypadkach interweniuje
państwo, które ustanawia prawo zakazujące praktyk ograniczających konkurencję (prak-
tyk monopolistycznych) oraz prowadzenia działalności w sposób niezgodny z prawem lub
z dobrymi obyczajami (czyny nieuczciwej konkurencji).
12
Centralnym organem administracji państwowej, który służy ochronie konkurencji i praw
konsumenta jest urząd antymonopolowy, czyli Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumen-
tów (UOKiK). Działa on na podstawie ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie kon-
kurencji i konsumentów. Ustawa ta między innymi określa jako zakazane podejmowanie
działań ograniczających konkurencję, czyli zawieranie niedozwolonych porozumień ogra-
niczających konkurencję i nadużywanie pozycji dominującej na rynku, polegających na:
• ustalaniu – bezpośrednio lub pośrednio – cen;
• bezpośrednim lub pośrednim narzucaniu nieuczciwych cen – nadmiernie wygórowa-
nych albo rażąco niskich;
• ograniczaniu lub kontrolowaniu produkcji;
• stosowaniu w podobnych umowach z osobami trzecimi uciążliwych lub niejednolitych
warunków umów, stwarzających tym osobom zróżnicowane warunki konkurencji;
• uzależnianiu zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez drugą stronę innego świad-
czenia, niemającego rzeczowego ani zwyczajowego związku z przedmiotem umowy;
• ograniczaniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku przedsiębiorców nieobjętych
porozumieniem;
• uzgadnianiu przez przedsiębiorców przystępujących do przetargu lub przez tych przed-
siębiorców i organizatora przetargu warunków składanych ofert, w szczególności zakre-
su prac lub ceny;
• przeciwdziałaniu ukształtowaniu się warunków niezbędnych do powstania bądź roz-
woju konkurencji;
• narzucaniu uciążliwych warunków umów, przynoszących przedsiębiorcy nieuzasadnione korzyści;
• podziale rynku według kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych.
Konkurencja w Unii Europejskiej

Także w świetle przepisów Unii Europejskiej praktyki polegające na zawieraniu przez firmy
układów mających na celu ustalanie cen lub dzielenie się rynkami są niezgodne z prawem.
Instytucją, która zajmuje się prowadzeniem dochodzeń w sprawie naruszenia unijnych
przepisów konkurencji oraz zapobieganiem tym naruszeniom jest Komisja Europejska.
Firmy, które mają na jakimś rynku pozycję dominującą, nie mogą nadużywać swojej siły
rynkowej w celu wyeliminowania konkurentów, czyli na przykład:
• duże firmy nie mogą się łączyć, jeżeli w wyniku połączenia uzyskałyby pozycję umoż-
liwiającą kontrolowanie danego rynku (większe firmy, które rozważają połączenie,
muszą uzyskać zgodę Komisji Europejskiej bez względu na to, w jakim kraju mają one
swoją siedzibę główną);
• współpracując z mniejszymi firmami, duże firmy nie mogą wykorzystywać swojej
pozycji poprzez narzucanie warunków, które utrudniałyby dostawcom lub klientom
współpracę z konkurentami tych firm.
Komisja ma prawo karać grzywnami firmy stosujące takie praktyki (i z tego prawa korzysta).
Prowadzone przez nią dochodzenia w sprawie praktyk antykonkurencyjnych dotyczą nie tyl-
ko towarów, ale obejmują również usługi świadczone w ramach wolnych zawodów oraz usługi
finansowe w sektorach bankowości detalicznej i kart kredytowych.
13
Dzięki interwencji Komisji Europejskiej wiele osób zapłaciło niższą cenę za swój samochód.
Wysiłki Komisji Europejskiej na rzecz większej przejrzystości cen poskutkowały tym, że różnice
cen samochodów przed opodatkowaniem w poszczególnych krajach UE znacznie się zmniej-
szyły. Również dzięki Komisji konsumenci mają teraz większy wybór, jeżeli chodzi o zakup i
utrzymanie samochodu. Dilerzy samochodowi mogą obsługiwać różne marki, a ich działalność
nie musi się już ograniczać do jednego kraju.
Zadania dodatkowe
1. Pomyśl o jakimś produkcie i zastanów się, czy można znaleźć na rynku inne konkurencyjne
produkty tego typu. Jakie czynniki pozacenowe decydują o ich konkurencyjności?
2. Wymień klika przykładów produktów lub usług istniejących w warunkach konkurencji
monopolistycznej, oligopolu i monopolu.
3. Odwiedź stronę Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów: http://www.uokik.gov.
pl/, w sekcji Mam prawo do konkurencji – program radiowy znajdziesz szereg cieka-
wych nagrań, które pomogą Ci w zgłębieniu zagadnienia konkurencji i poszerzeniu
swojej wiedzy na ten temat:
http://www.uokik.gov.pl/mam_prawo_do_konkurencji__program_radiowy_.php.
Lekcja 11 i 12, Konkurencja doskonała, monopol, oligopol

i konkurencja monopolistyczna; Funkcjonowanie rynku
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 6 i 7 w lekcji nr 2 oraz ekrany nr 2 w lekcji 5.
Pytania
1. Wyjaśnij znaczenie terminu „monopol” i podaj przykłady tej formy rynku.
2. Przedstaw podstawowe bariery wejścia na rynek przez firmy,
które chcą konkurować z monopolistą.
3. Wyjaśnij znaczenie terminu „konkurencja monopolistyczna” oraz podaj odpowiednie przykłady.
4. Wyjaśnij znaczenie terminu „oligopol” i wymień przykłady tej formy rynku.
5. Wymień znane Ci przykłady fizycznie istniejących rynków.
Konkurencja doskonała
Konkurencja doskonała to idealny stopień konkurencji. Na rynku konkurencji doskonałej
powinna działać bardzo duża liczba niezależnych producentów, z których żaden indy-
widualnie nie ma wpływu na bieżącą cenę rynkową produktów. Producenci, chcąc zaist-
nieć na tym rynku, muszą dostosować ceny swoich produktów do tych, jakie już na nim
występują – stają się więc cenobiorcami. Cena danego produktu jest stała i nie zależy
od ilości wyprodukowanego dobra. Każde przedsiębiorstwo w warunkach wolnej konku-
rencji mogłoby sprzedać po bieżącej cenie rynkowej dowolną ilość produktów.
Konkurencja doskonała jest formą rynku, która trudno odnieść do konkretnego przykładu,
gdyż nie występuje ona w czystej formie.
14
Monopol
Komfortowa sytuacja monopolisty wiąże się też z tym, iż może on w dowolny sposób
manipulować wielkością sprzedaży. Podnosząc cenę, będzie sprzedawać mniej, a obniżając
ją – sprzeda więcej. W ten sposób, manipulując ceną i wielkością sprzedaży, wybierze taką
kombinację tych dwóch elementów, aby jego zysk był jak największy.
Monopolista ma na rynku uprzywilejowaną pozycję. Inne podmioty nie są w stanie wejść
na rynek, gdyż istnieją na nim bariery zabezpieczające, takie jak:
• posiadanie przez monopolistę strategicznych zasobów, do których inne przedsiębior-
stwo nie ma dostępu;
• posiadanie patentu lub praw autorskich do danego produktu;
• posiadanie praw wyłączności do sprzedaży danego produktu na danym rynku;
• posiadanie znanej marki i lojalnych klientów;
• działalność na wielką skalę, co utrudnia zaistnienie na rynku mniejszym przedsiębior-
stwom o mniejszym kapitale.
Dzięki temu monopolista może dyktować konsumentom ceny, mając pewność, że i tak sprze-
da wszystkie wytworzone dobra lub usługi. Cierpi na tym jakość produktów – pozbawiony
konkurencji producent lub usługodawca nie musi dbać o poprawę zadowolenia klienta, który
i tak jest skazany na jego usługi. Monopol może mieć charakter:
• państwowy – kiedy prawo danego kraju pozwala na świadczenie usług lub produkcję
określonych towarów tylko jednemu podmiotowi (monopol loteryjny itp.);
• wymuszony – kiedy jeden producent towaru lub usługi posiada taką pozycję na rynku,
która nie pozwala zaistnieć innym producentom;
• naturalny – wynika z natury dostarczanej usługi lub towaru, np. gdy ze względów tech-
nicznych konkurencja wielu podmiotów jest niemożliwa lub utrudniona (koleje żelazne,
dostarczanie prądu elektrycznego i gazu, telekomunikacja itp.).
W przypadku monopolów naturalnych i wymuszonych w wielu krajach świata tworzone

jest specjalne prawodawstwo, które reguluje zmonopolizowany rynek, w sposób sztuczny
tworząc na nim warunki do powstania i rozwoju konkurencji. Z ramienia rządu polskiego
funkcję taką pełni Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK).
Konkurencja monopolistyczna
W konkurencji monopolistycznej występuje ograniczona liczba producentów (znacznie mniej-
sza niż przy konkurencji doskonałej, ale wyraźnie większa niż przy oligopolu) i wielka liczba
kupujących. Producenci wytwarzają produkty i świadczą usługi tego samego typu (np. usługi
fryzjerskie, produkty spożywcze, meble, obuwie), ale posiadające swoiste, indywidualne cechy,
co pozwala producentom odrębnie ustalać ceny swych wyrobów. Każde z nich ma jednak ogra-
niczoną możliwość wpływania na ceny usług i produktów, gdyż na rynku istnieją ich bliskie
substytuty, czyli wytwory o podobnych właściwościach, które mogą alternatywnie służyć zaspo-
kojeniu tej samej potrzeby. Ceny jednych produktów nie mogą więc zbytnio odbiegać od cen
podobnych produktów.
Konkurencja w tym modelu rynku ma głównie charakter pozacenowy. Firmy konkurują uży-
15
wając instrumentów takich jak: jakość, opakowanie, reklama, promocja. Wejście na rynek jest
tutaj trudniejsze niż w przypadku konkurencji doskonałej, ponieważ wymaga większego kapi-
tału i nakładów na skuteczną reklamę i promocję dla pozyskania klientów.
Jako przykład produktów stworzonych w warunkach konkurencji monopolistycznej można
wymienić np. rynek wyrobów odzieży, rynek mebli czy też rynek zabawek.
Oligopol
Oligopol jest formą monopolu częściowego i występuje wtedy, gdy rynek jest opanowa-
ny przez kilka wielkich, konkurujących cenowo i jakościowo ze sobą przedsiębiorstw.
W oligopolu decyzje jednych przedsiębiorstw wpływają na decyzje innych, gdyż mniejsze
firmy, chcąc się utrzymać na rynku, muszą swoje działania dostosować do warunków narzu-
conych przez duże przedsiębiorstwa. Charakterystyczną cechą dla oligopolu jest brak kon-
kurencji cenowej między uczestnikami takiego rynku. Rywalizacja przedsiębiorstw odbywa
się na innych płaszczyznach (jakość, reklama, usługi dodatkowe itp.).
Jednak stosunki między uczestnikami oligopolu nie muszą polegać tylko na konkurencji.
Współzależność przedsiębiorstw może sprawić, że będą one dążyły do porozumienia mię-
dzy sobą. Uczestnicy porozumiewają się (formalnie lub nieformalnie) co do ograniczenia
konkurencji między sobą i na przykład ustalają:
• limit wielkości produkcji,
• limit ceny,
• podziału rynku,
• strategię rozwoju produktów,
• zasady ograniczenia promocji.
Współpraca firm działających w warunkach oligopolu może przybrać formy:

• fuzji, czyli połączenia przedsiębiorstw działających na tym samym lub innym rynku,
• porozumienia kartelowego,
• zmowy cenowej.
Mają one na celu stworzenie barier dla wejścia dla nowych konkurentów rzeczywistych bądź
potencjalnych i zmaksymalizowanie zysków, płynących z uprzywilejowanej pozycji na rynku
i w większości wypadków są nielegalne.
Przykładem oligopolu może być rynek telefonii komórkowej, rynek węgla i rynek ropy naftowej.
Zmowa cenowa i kartel

Bardzo niekorzystnym zjawiskiem mającym na celu ograniczenie konkurencji jest tzw. zmowa
cenowa, która zgodnie z prawem należy do najcięższych naruszeń prawa antymonopolowego.
Jest to rodzaj porozumienia, np. między dwoma przedsiębiorcami z tej samej branży, w ramach
którego ustalają oni między sobą cenę produktu, na ogół wyższą niż rynkowa. Zmowa cenowa
działa na niekorzyść konsumentów, którzy muszą płacić więcej za daną usługę lub towar, oraz
prowadzi do wyeliminowania z rynku konkurentów. Przykładem takiego działania może być
zmowa cenowa, jaką nawiązali taksówkarze w jednym z dużych polskich miast.
Ponieważ każda forma współpracy między przedsiębiorcami, której celem lub skutkiem jest
16
ograniczenie konkurencji, jest zakazana, na uczestników zmowy cenowej nakłada się bardzo
dotkliwe kary, których wysokość wynosi do 10 proc. ubiegłorocznego przychodu. UOKiK wpro-
wadził jednak program łagodzenia kar, w ramach którego przedsiębiorca, który złoży w siedzibie
urzędu antymonopolowego stosowny wniosek i dobrowolnie przyzna się do zmowy cenowej lub
innego zachowania zagrażającego konkurencji, może liczyć na złagodzenie kary lub odstąpienie
od nałożenia sankcji finansowych.
Na stronie UOKiK można obejrzeć bardzo dowcipny filmik, zachęcający przedsiębior-

ców do dobrowolnego przyznania się do zmowy cenowej:
http://www.uokik.gov.pl/program_lagodzenia_kar2.php.
Innym niekorzystnym zjawiskiem tego typu jest kartel, czyli forma porozumienia lub stowarzyszenia
producentów albo sprzedawców, którego celem jest wyeliminowanie konkurencji, dążenie do zapew-
nienia pozycji dominującej na rynku (30%–50% udziału) albo monopolu (100% udziału w rynku).
Najsłynniejszym kartelem międzynarodowym jest utworzony w 1960 r. OPEC – Organi-
zacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową (ang. Organisation of Petroleum Exporting
Countries) – grupujący kraje, których udział w światowej produkcji ropy naftowej stanowi
ok. 50%, a jej eksport – ponad 80% eksportu światowego.
Zadania dodatkowe
1. Jakie przykłady przedsiębiorstw działających w warunkach monopolu możesz wymienić?
2. Znajdź informacje na temat działań Urzędu Ochrony Konsumentów i Konkurencji zmierza-
jących do wprowadzenia zasad konkurencji do branż uznawanych tradycyjnie za monopoli-
styczne. Jakie są to działania? Jak wpływają one na realną sytuację tych firm? Jakie strategie
wybierają monopoliści, aby opóźnić wprowadzenie konkurencji na rynek? Wyniki swojej
pracy przedstaw koleżankom i kolegom w klasie.
3. Zaobserwuj w swoim otoczeniu, w jaki sposób konkurują ze sobą przedsiębiorstwa działające
w ramach konkurencji monopolistycznej (np. osiedlowe sklepy spożywcze, zakłady fryzjer-
skie, piekarnie). Zaprezentuj swoje wnioski koleżankom i kolegom w klasie.
4. Poszukaj informacji na temat znanych z mediów przypadków zmowy cenowej. Przedstaw spra-
wę oraz jej rozwiązanie koleżankom i kolegom w klasie.
Lekcja 13 i 14, Popyt i podaż, Pieniądz i jego funkcje
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 3, 4, 5 i 6 i 7 w lekcji nr 4 oraz ekrany 2 i 3 z lekcji 5.
Pytania
1. Wyjaśnij znaczenie terminów „popyt” i „podaż”.
2. Wymień czynniki, które wpływają na podaż produktu lub usługi.
3. Przedstaw prawo popytu i prawo podaży i zilustruj je odpowiednimi krzywymi.
17
4. Przedstaw znaczenie terminów „elastyczność cenowa popytu”, „elastyczność dochodowa
popytu” i „elastyczność cenowa podaży”.
5. Wymień czynniki, które muszą zaistnieć, aby można było powiedzieć, że popyt na dany
produkt lub usługę ma charakter nieelastyczny.
6. Wyjaśnij znaczenie terminu „równowaga rynkowa” i użyj odpowiedniego wykresu.
7. Opisz zjawisko nadwyżki popytu i podaży.
8. Wyjaśnij znaczenie słowa „barter”.
9. Wyjaśnij znaczenie terminu „pieniądz” i przedstaw proces ewolucji pieniądza od począt-
ków jego istnienia do chwili obecnej.
10. Wyjaśnij znaczenie pojęć: „denominacja”, „dewaluacja”, „aprecjacja”, „deprecjacja” i „tezauryzacja”.
11. Przedstaw najważniejsze funkcje pieniądza.
Popyt i podaż
Kluczem do zrozumienia gospodarki rynkowej jest poznanie mechanizmu działania praw
popytu i podaży.
Popyt jest to zapotrzebowanie na dobra i usługi zgłaszane przez konsumentów w danym cza-
sie. Popyt jest funkcją ceny i ilości, jaką chcą i mogą kupić konsumenci. Im cena jest niższa,
tym konsumenci zgłaszają większe zapotrzebowanie. Krzywa popytu jest krzywą malejącą,
odwrotnie proporcjonalną. Występują jednak sytuacje, kiedy cała krzywa popytu przesuwa
się w prawo – występuje wówczas wzrost popytu. Oczywiście może wystąpić również sytuacja
odwrotna kiedy popyt spada. Czynniki, które mogą wywołać wzrost lub spadek popytu to:
• liczba klientów,
• zmiany dochodów klientów,
• zmiany cen innych towarów (substytucyjnych i komplementarnych),
• zmiany gustów i mody,
• sezon i pogoda,
• promocja,
• jakość,
• oczekiwania co do przyszłości,
• i inne.
Podaż to inaczej ilość danych dóbr i usług, które mogą być oferowane na rynku w danym
czasie przy różnych cenach. Jest również funkcją ceny i ilości. Jednak krzywa podaży jest
krzywą rosnącą, wprost proporcjonalną. Przy wyższych cenach producenci (sprzedawcy)
oferują większą ilość dóbr i usług.
Podaż również może ulegać zmianom – wzrostowi lub spadkowi (przesuwa się wówczas
krzywa podaży). Wśród czynników zmieniających podaż, można wymienić:
• postęp technologiczny,
• zmiana kosztów produkcji (surowce, praca, energia – ich wzrost powoduje spadek podaży,
a zmniejszenie powoduje wzrost podaży),
• urodzaj w rolnictwie,
• liczba sprzedających.
18
Działanie mechanizmu rynkowego oraz praw popytu i podaży powoduje, że po każdym zda-
rzeniu, takim jak zmiana popytu lub podaży, rynek wraca do stanu równowagi. Jednak nowy
stan równowagi powoduje ukształtowanie się ceny na nowym (wyższym lub niższym) pozio-
mie. Wzrost popytu powoduje wzrost ceny i wzrost ilości sprzedawanych dóbr lub usług,
spadek popytu – spadek ceny i ilości.
Wzrost podaży powoduje spadek ceny i wzrost ilości, natomiast spadek podaży – wzrost ceny
i spadek ilości zawieranych transakcji.
Skutki przesunięcia krzywej popytu D
P P
S S
Wzrost Spadek
popytu popytu
g g
Pe1 Pe1
D2
D1 D2 D1
0 Q e1 Q 0 Q e1 Q
Skutki przesunięcia krzywej podaży S
P P
S1 S2 S2 S1
g g
Pe1 Pe1
Wzrost Spadek
podaży podaży
D D
0 Q e1 Q 0 Q e1 Q
Dążenie rynku do stanu równowagi powoduje, że:

• ceny są zarówno opłacalne dla sprzedających, jak i możliwe do zaakceptowania przez
kupujących,
• konsumenci nie stoją w długich kolejkach,
• towary nie zalegają na półkach.
19
Na rynku istnieją następujące zjawiska związane z popytem:
substytucyjność – zjawisko zastępowania się dóbr, gdy zmiana ceny jednego produktu przy
niezmienionej cenie drugiego dobra przesuwa popyt konsumentów w kierunku dobra tańszego
(popyt na to dobro wzrasta), np. wzrost ceny masła powoduje wzrost popytu na margarynę;
komplementarność – wzajemne uzupełnianie się dóbr w ich zastosowaniu, gdy wzrost (spadek)
ceny jednego z nich powoduje spadek (wzrost) popytu na dobro drugie, np. gdy wzrasta cena
samochodów, spada popyt na paliwo.
Czasami zdarza się, że jest możliwe przewidzenie zmiany cen w przyszłości, np. wzrost ceny
euro. Wówczas ci, którzy mają w planach zakup tej waluty przyspieszą swój zakup, a w kon-
sekwencji mogą przyczynić się do wcześniejszego wzrostu ceny gdyż wzrost popytu z reguły
powoduje wzrost ceny.
Odstępstwa od prawa popytu

Na rynku można też obserwować odstępstwa od prawa popytu.
Każdy kupujący posiada własny gust i preferencje, ale może też ulegać efektowi naśladownictwa
(owczego pędu), kiedy to kupuje dany produkt tylko dlatego, że inni go też kupują. W takiej
sytuacji bardzo często nie zwraca się uwagi na cenę i kupuje się nawet mimo faktu, że cena rośnie.
Efekt snobizmu polega na tym, że niektóre gospodarstwa domowe mniej cenią te dobra, któ-
re konsumują inni, a zatem nabywają ich mniej lub też wcale, np. konsumenci-snobi nie będą
kupować produktów, które masowo kupują inni, aby zaspokoić potrzebę prestiżu i będą wybierać
inne produkty (np. oliwę zamiast oleju) lub też ich droższe odpowiedniki.
Podobne skutki wywołuje efekt demonstracji (paradoks Veblena), który polega na tym, że nie-
którzy konsumenci (o bardzo wysokich dochodach) chcąc odróżnić się od pozostałych, mani-
festują swój prestiż i świadomie nie ulegają efektowi naśladownictwa, kupują dobra luksusowe.
Im ceny tych dóbr są wyższe (np. dzieła sztuki, markowa odzież znanych projektantów mody
itp.), tym więcej osób z tego grona chciałoby je posiadać. Posiadanie takich dóbr jest środkiem
dowartościowania się, a przyczyna zjawiska tkwi w chęci ukazania przez najzamożniejsze grupy
społeczne swojego statusu materialnego za sprawą posiadanych dóbr luksusowych.
Paradoks Giffena mówi o tym, że im wyższa cena, tym popyt na dany produkt może szybciej
wzrastać. Paradoks Giffena obserwuje się przede wszystkim w społecznościach o najniższych
dochodach lub w okresach kryzysów czy wojen. Przykładem może być sytuacja, w której cena
najtańszych dóbr, np. chleba, rośnie szybciej niż np. cena mięsa. W przypadku, kiedy dochody
są na bardzo niskim poziomie obserwować będziemy wzrost popytu na tańsze dobro, a więc np.
chleb, gdyż ludzie z konieczności będą rezygnować z droższego mięsa i kupować więcej chleba.
Zadania dodatkowe
1. Podaj nazwy produktów lub usług, w przypadku których można zaobserwować efekty naśla-
downictwa (owczego pędu) i snobizmu. Przedstaw te zjawiska graficznie, rysując dla każ-
dego z nich krzywą popytu.
20
2. Pomyśl o przykładowych sytuacjach, w których można zaobserwować paradoks Veblena.
Narysuj krzywą popytu dla tego paradoksu i przedstaw go wraz z wykresem koleżankom i
kolegom w klasie.
3. Zastanów się, jakie kroki powinien podjąć producent produktu, w przypadku którego obser-
wuje się nadwyżkę popytu i nadwyżkę podaży, aby przywrócić stan równowagi rynkowej?
Rozważ oba przypadki, podając przykłady odpowiednich produktów.
Lekcja 15 i 16, Inflacja, Bezgotówkowe formy płatności
Pytania
1. Przedstaw krótko typy inflacji ze względu na jej tempo.
2. Przedstaw typy inflacji ze względu na przyczyny jej powstania.
3. Scharakteryzuj krótko inflację popytową, kosztową i strukturalną
wraz ze sposobami na jej stłumienie.
4. Wymień bezgotówkowe środki płatnicze.
5. Wymień rodzaje kart bankowych.
Wymienia się m.in. następujące przyczyny inflacji różnego typu:
• nadmierna i nieproporcjonalna do wzrostu gospodarczego emisja pieniędzy, np. poprzez
dodruk banknotów bez pokrycia lub nadmierna kreacja pieniądza przez system bankowy,
• niespodziewany i gwałtowny wzrost kosztów produkcyjnych (np. surowców energetycz-
nych), który prowadzi do ograniczenia podaży,
• przeinwestowanie gospodarki (nadmierne rozwinięcie procesu inwestycyjnego finanso-
wanego przez państwo, przedsiębiorstwa i instytucje finansowe),
• ingerencja państwa w politykę pieniężną Banku Centralnego, co może doprowadzić
w rezultacie do nadmiernej ilości pieniądza na rynku,
• import inflacji (wraz ze wzrostem cen artykułów importowanych przez dany kraj nastę-
puje wzrost kosztów produkcji, a co za tym idzie wzrost cen),
• monopolizacja gospodarki (monopoliści wzrost kosztów produkcji mogą przenosić na cenę).
Wśród skutków inflacji można wymienić następujące zjawiska:

• Ponieważ siła nabywcza pieniądza maleje, konsumenci chcą się go pozbyć, zakupując
dobra, których wartość nie maleje. Tym samym napędzają te sektory gospodarki, które
produkują dobra trwałe (nieruchomości, biżuterię, złoto itp.).
• Ponieważ rosną ceny dóbr, konsumenci chętniej kupują ich tańsze zamienniki. Na przy-
kład, gdy drożeje szynka, to osoby, których już nie stać na jej zakup, kupią kiełbasę.
Tym samym producenci kiełbas zwiększą dochody, a producenci szynki – zmniejszą.
• W konsekwencji postępuje wzrost cen innych towarów – jeżeli wzrasta cena benzyny
(także np. przez nakładanie podatków, w tym akcyzy), rosną koszty transportu i ceny
21
wszystkich towarów, które są transportowane. Tym samym wzrost ceny benzyny może
spowodować wzrost cen chleba.
• Trudności w planowaniu – przede wszystkim dla osób piszących biznesplan, które mają
zamiar uruchomić lub rozszerzyć działalność gospodarczą. Zmieniające się (rosnące ceny)
uniemożliwiają oszacowanie rentowności, opłacalności i innych kluczowych kosztów.
• Spadek zaufania inwestorów zagranicznych do gospodarki, w której występuje inflacja,
co może skutkować zmniejszeniem się liczby inwestycji pośrednich i bezpośrednich,
a więc powolniejszym wzrostem gospodarczym i odpływem obcej waluty. Prowadzi to
do spadku wartości waluty krajowej (deprecjacja).
• Spadek wartości oszczędności ludności, mimo tego, że część osób pozbywa się oszczęd-
ności robiąc zakupy, inni pozostawiają sobie oszczędności najczęściej na lokatach ban-
kowych – w czasie inflacji realna wartość tych oszczędności maleje. Może zdarzyć się
tak, że pomimo wzrostu wartości nominalnej tych oszczędności – realnie będziemy mieć
mniej niż przed inflacją. Oprocentowanie w bankach w czasie wzrostów inflacji nigdy
nie przekracza jej wysokości.
• W przypadku udzielania kredytów lub pożyczek na stałą stopę procentową – pożycz-
kobiorcy odnosić będą korzyści, gdyż oddadzą kwoty z określonymi przed inflacją pro-
centami. Pożyczkodawcy otrzymają więc mniej niż planowali przed wzrostem inflacji.
Może tak się zdarzyć w przypadku pieniędzy przekazanych bankowi w postaci depozytu
(klient występuje tu jako pożyczkodawca), czy państwu kupując obligacje skarbowe.
• Skutkiem inflacji są również większe niż planowano wpływy do budżetu państwa.
Ludzie kupując droższe artykuły, pozbywając się oszczędności płacą podatek VAT, który
jest przez sprzedawców odprowadzany do urzędu skarbowego, a więc w konsekwencji
do budżetu państwa. W czasie inflacji szybciej niż w normalnych warunkach notuje się
również wzrost płac, a więc w przypadku progresywnej stopy procentowej (kilku progów
i rosnących stawek) większa część osób niż planowano przekroczy dany próg, a zatem
odprowadzi większy podatek.
Rekordy hiperinf lacji

Hiperinflacja jest dla pieniądza chorobą śmiertelną, a waluty, której wartość spada w tempie
tysięcy, milionów albo wręcz trylionów procent miesięcznie, nie da się uratować. Można ją
tylko poddać denominacji i wymienić na inną z mniejszą liczbą zer.
Miesiąc z najwyższą Najwyższa miesięczna Podwojenie cen

inflacją: inflacja: w ciągu:
Węgry Lipiec 1946 41 900 000 000 000 000% 13,5 godziny
Zimbabwe Listopad 2008 79 600 000 000% 24,7 godziny
Jugosławia Styczeń 1994 313 000 000% 1,4 dnia
Niemcy Październik 1924 29 500% 3,7 dnia
Grecja Październik 1944 13 800% 4,3 dnia
Chiny Maj 1949 2 178% 6,7 dnia
Przykładem niech będą Węgry, w których nieodpowiedzialna polityka monetarna po drugiej
22
wojnie światowej doprowadziła do tego, że w lipcu 1946 roku inflacja sięgnęła 41,9 trylionów
procent (trylion to jedynka z osiemnastoma zerami), a ceny podwajały się co 13,5 godzin.
Władze Węgier wyemitowały banknot o nominale 100 000 000 000 000 000 000 pengo
(sto trylionów), a w przygotowaniu był już banknot o jeszcze wyższym nominale tryliarda
pengo. Zanim jednak trafił do obiegu, Węgry przeprowadziły denominację, wymieniając
pengo na forinty w stosunku jeden do czterystu tysięcy kwadrylionów (kwadrylion to jedyn-
ka z dwudziestoma czteroma zerami).
Zadania dodatkowe
1. Poszukaj informacji na temat przyczyn hiperinflacji w Polsce na przełomie lat 80-tych
i 90-tych XX w., która doprowadziła do wprowadzenia PLN zamiast zł.
2. Wymień negatywne skutki inflacji dla gospodarki.
3. Przedstaw przykłady produktów lub usług, w przypadku których wzrost ceny jest wynikiem
wzrostu ceny innych dóbr w warunkach inflacji.
4. Na stronie internetowej Głównego Urzędu Statystycznego: http://www.stat.gov.pl (dział
TEMATY, Ceny. Handel) zapoznaj się z dokumentem pt. „Analiza zmian cen towarów i usług
konsumpcyjnych w ujęciu terytorialnym w pierwszym półroczu 2009 r.” i znajdź w nim
informacje na temat wzrostu cen różnych produktów spożywczych w sklepach wielkopo-
wierzchniowych (w tym hipermarketach i supermarketach) i w małych sklepach. Jakie róż-
nice i w przypadku jakich produktów można było zaobserwować?
5. Wyjaśnij, na czym polega tzw. koszt zdartych zelówek oraz koszt zmienianych jadłospisów
– jako skutki inflacji. Informacji poszukaj w Internecie lub za pomocą z innych dostępnych źródeł.
Lekcja 17 i 18, Budżet państwa, Dochody budżetu państwa
Pytania
1. Wyjaśnij termin „budżet państwa”, określ, kto go w Polsce zatwierdza i jakie są jego
podstawowe funkcje.
2. Wymień zasady budżetowe i przedstaw je pokrótce.
3. Wyjaśnij terminy „dyscyplina budżetowa” i „deficyt budżetowy”.
4. Zaprezentuj główne dochody budżetu państwa.
5. Przedstaw typy podatków, jakie płaci się w Polsce.
6. Przedstaw różnice między podatkiem degresywnym, proporcjonalnym (liniowym) i progresywnym.
Poniżej znajdują się dane liczbowe na temat wielkości deficytu budżetowego w kolej-
nych latach historii Polski.
Na przestrzeni ostatnich 20 lat jedynie raz udało się, by dochody budżetu państwa były wyższe
od wydatków. W 1990 roku – choć ówczesny minister finansów Leszek Balcerowicz zakładał
23
niedobór w kasie państwa – nadwyżka budżetowa wynio- 2010 52,2
sła 2,44 bln starych złotych, a więc 244 mln teraźniej- 2009 27,19
szych złotych. 2008 24,35
Od 1991 roku we wszystkich kolejnych latach do budżetu 2007 15,95
wpływało już jednak mniej środków niż wynosiły wydat- 2006 25,06
ki. Dotychczas rekordowo wysoki niedobór, w wysokości 2005 28,36
ponad 41 mld złotych, zanotowano w 2004 roku. 2004 41,42
2003 37,04
Można wymienić następujące przyczyny wystąpienia defi-
2002 39,4
cytu budżetowego:
2001 32,36
• nadmierne wydatki budżetowe (rozbudowana admini-
2000 15,39
stracja państwowa, inwestycje publiczne, wysokie kosz-
1999 12,48
ty obsługi kosztu długu zagranicznego i wewnętrznego);
1998 13,19
• zbyt niskie dochody budżetowe, które mogą wynikać z
niskich podatków, mało skutecznego systemu ich ścią- 1997 6,8
gania oraz ze spadającego poziomu produkcji i dochodu 1996 9,17

narodowego; 1995 7,45
• rozbudowane oczekiwania społeczeństwa, że pań- 1994 5,74
DEFICYTY
stwo będzie spełniało funkcję gwaranta bezpieczeń- 1993 4,34 BUDŻETOWE
stwa socjalnego i finansowało cześć konsumpcji mniej 1992 6,91 1991-2010
zamożnych grup społecznych. (MLD PLN)
1991 3,1
Deficyt budżetowy jest z reguły większy w okresie recesji gospodarczej, gdy dochód narodowy
spada, i mniejszy w okresie ożywienia, kiedy dochód narodowy wykazuje znaczny wzrost.
Aby utrzymać deficyt budżetowy pod kontrolą, kolejne rządy posługują się różnymi sposobami:
• sprzedaż majątku znajdującego się w posiadaniu państwa (prywatyzacja),
• podniesienie podatków, co może mieć negatywny wpływ na gospodarkę,
• ograniczenie wydatków, na które jednak często trudno się zdecydować pod wpływem presji
różnych grup społecznych,
• dodruk tzw. “pustego pieniądza” przez państwo, co powoduje nominalne zmniejszenie defi-
cytu, ale jest realizowane kosztem społeczeństwa oraz de facto ukrytą formą opodatkowania
i nieuchronnie prowadzi do inflacji.
Zewnętrznymi źródłami pokrycia deficytu mogą być:

• nadwyżki budżetowe z lat ubiegłych,
• pożyczki,
• kredyty bankowe,
• wpływy z emisji papierów wartościowych.
Zadania dodatkowe
24
Na stronie internetowej Ministerstwa Finansów http://www.mf.gov.pl/ (dział Finanse
Publiczne, Budżet Państwa) znajdź tekst Ustawy budżetowej na rok 2010 z 22 stycznia 2010 r.
(Dz. U. z dnia 5 lutego 2010 r. Nr 19 poz. 102) i poszukaj w niej informacji na temat:
• łącznej kwoty podatkowych i niepodatkowanych dochodów budżetu państwa,
• łącznej kwoty wydatków budżetu państwa,
• deficytu budżetu państwa z 31 grudnia 2010.
Lekcja 19 i 20, Wydatki budżetu państwa, Polityka fiskalna

państwa i Rada Polityki Pieniężnej
Pytania
1. Przedstaw podstawowe wydatki budżetu państwa.
2. Wymień po kilka przykładów stałych i sztywnych wydatków budżetowych.
3. Przedstaw krótko kroki, jakie może podjąć państwo w celu obniżenia
poziomu bezrobocia i inflacji.
4. Wymień etapy powstawania budżetu państwa.
5. Przedstaw podstawowe funkcje, jakie pełni Rada Polityki Pieniężnej.
Dług publiczny
Rządy poszczególnych państw dążąc do tego aby w budżecie istniała równowaga, ale pra-
wie nigdy się to nie udaje. Wydatki są większe niż dochody – powstaje deficyt budżetowy.
Jeśli rząd decyduje się na deficyt – musi znaleźć środki na jego pokrycie – musi się zadłu-
żyć (kredyty, obligacje itd.). Pokrycie deficytu nie jest równoznaczne ze zrównoważeniem
budżetu. Budżet jest zrównoważony kiedy dochody równają się wydatkom.
Całkowite zadłużenie państwa, uwzględniające sumę deficytu budżetu państwa z lat poprzednich, nazywa
się długiem publicznym. Obejmuje on zadłużenie takich podmiotów sektora finansów publicznych jak:
administracja rządowa i samorządowa, sądy, trybunały, państwowe szkoły wyższe, Zakład Ubezpieczeń
Społecznych, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Narodowy Fundusz Zdrowia i innych.
Główne przyczyny powstawania długu publicznego to:

• utrzymujący się deficyt budżetowy,
• dłuższe okresy wzmożonych wydatków publicznych (np. odbudowa kraju po klęsce żywiołowej),
• realizacja przez państwo polityki tzw. opiekuńczego państwa,
• wejście władz w pułapkę zadłużenia.
Dług publiczny można podzielić na dług krajowy i zagraniczny.
Aby dług publiczny się zbyt szybko nie powiększał, nie można dopuścić do powiększania
się deficytu budżetowego. Można tez pomyśleć o zmniejszeniu tego deficytu. Podstawowym
25
sposobem zmniejszania deficytu budżetowego jest cięcie wydatków budżetowych.
Zadania dodatkowe
1. Na stronie internetowej Ministerstwa Finansów: http://www.mf.gov.pl/ (dział Finan-
se Publiczne, Budżet państwa) znajdź dokument o tytule „Szacunkowe dane o wykonaniu
budżetu państwa za okres styczeń – luty 2010 r.”, otwórz go i sprawdź, jakie dochody
i wydatki przewiduje budżet. Jakie miejsce zajmuje wśród wydatków obsługa długu publicznego?
2. W tym samym dokumencie zobacz, jakie źródła finansowania deficytu przewiduje budżet.
3. Zgromadź informacje na temat narastania polskiego długu zagranicznego w ostatnich 10
latach. Kto go zaciągał? Gdzie i w jakim celu? Na co zostały spożytkowane te pieniądze?
Zebrane wiadomości przedstaw koleżankom i kolegom w klasie.
Lekcja 21 i 22, Bank centralny i jego funkcje,

Banki w Polsce i E-banking
Pytania
1. Wyjaśnij znaczenie słowa „bank”.
2. Wymień i przedstaw różne rodzaje banków.
3. Wymień podstawowe funkcje, jakie pełni bank centralny.
Nadzór nad polskimi bankami sprawuje Komisja Nadzoru Finansowego, a wyznaczo-
ne przez nią zadania i podjęte decyzje realizuje Główny Inspektorat Nadzoru Bankowego,
który jest jednostką wydzieloną ze struktur NBP. Głównym zadaniem nadzoru bankowego
jest identyfikowanie i ograniczanie ryzyka, jakie podejmują banki. Celem tych działań jest
ochrona interesów klientów banków oraz powierzonych im środków (depozytów). Nadzorowi
podlegają zarówno poszczególne banki, jak i cały system. Główne funkcje KNB to:
• Przyznawanie licencji na prowadzenie działalności bankowej – KNB ocenia, czy zało-
życiele banku dysponują odpowiednim kapitałem i kompetentną kadrą, która zapewni
prawidłowe funkcjonowanie banku oraz bada system procedur, które stworzył potencjalny
bank dla zagwarantowania bezpieczeństwa przyjmowanych depozytów i realizowanych transakcji.
• Nadzór ostrożnościowy – KNB na bieżąco kontroluje struktury udzielanych przez banki
kredytów i przyjmowanych depozytów, a także podejmowanego przez banki ryzyka oraz
ocenia zdolność banku do bieżącego regulowania swoich zobowiązań (czyli stopień płynności).
• Regulacje prawne – KNB bierze udział w tworzeniu prawa, któremu podlega działal-
ność wszystkich banków w kraju. W ten sposób ma wpływ na rozwój sektora oraz dłu-
gookresowe ramy jego funkcjonowania.
Główny Inspektor Nadzoru Bankowego kontroluje na bieżąco dane przesyłane z banków

(tzw. „nadzór zza biurka”), a także przeprowadza niezapowiedziane inspekcje w bankach.
26
Wnioski z inspekcji są przekazywane nie tylko KNB, która ma możliwość nakładania róż-
norodnych kar, ale także kierownictwu danego banku, co może przyczynić się do poprawy
jego funkcjonowania.
Panika bankowa
Panika bankowa (ang. „bank run”) jest to próba jednoczesnego “wycofania” z banku depo-
zytów w formie gotówki przez wielu depozytariuszy. Zjawisko to powstaje w wyniku plotek
lub faktów, które skłaniają depozytariuszy do obaw, że bank jest niewypłacalny i nie będzie
w stanie wypełnić swoich zobowiązań. Mówiąc wprost, jest to próba wydostania przez każ-
dego “swoich” pieniędzy, zanim wszystko przepadnie.
Współcześnie panika bankowa jest zjawiskiem rzadkim. W celu przeciwdziałania temu zja-
wisku bank centralny tworzy specjalne fundusze zapewniające środki finansowe w wypadku
problemów z płynnością oraz uporządkowaną likwidację banków niewypłacalnych.
Gwarantowanie depozytów – Bankowy Fundusz Gwarancyjny

W Polsce gwarantowaniem depozytów zajmuje się Bankowy Fundusz Gwarancyjny (BFG),
w którego skład wchodzą zarówno przedstawiciele banków, jak i Narodowego Banku Pol-
skiego oraz Ministerstwa Finansów. Udział banku w BFG jest obowiązkowy, co oznacza, że
wszystkie banki partycypują w kosztach ewentualnego upadku jednego z nich. BFG wypeł-
nia dwie podstawowe funkcje:
• Udziela wypłaty depozytów do gwarantowanej kwoty - BFG gwarantuje wypłatę 100%

środków pieniężnych do wysokości 50 000 euro - kwotę tą przelicza się na złotówki wg kursu
średniego ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski z dnia ogłoszenia postanowienia o upad-
łości Banku. Gwarancja dotyczy środków zgromadzonych na wszystkich rachunkach prowa-
dzonych dla jednego deponenta. W przypadku konta wspólnego każdy ze Współposiadaczy
korzysta z gwarancji do równowartości 50 000 euro. W przypadku konta prowadzonego dla
spółki cywilnej - deponentem jest spółka cywilna, a nie każdy ze wspólników.
• Udziela pomocy finansowej bankom zagrożonym upadłościom – w wielu sytuacjach
koszty takiej pomocy mogą być znacznie niższe, niż koszty wypłat gwarantowanych
depozytów. Podlegająca spłacie pomoc koncentruje się nie tylko na zasileniu banku środ-
kami finansowymi lub na przejęciu regulowania jego wierzytelności, lecz także kontroli
wykorzystania udzielonej pomocy oraz kontroli realizacji programu naprawczego.
Wady i zalety systemu gwarantowania depozytów

Głównym zadaniem instytucji gwarantujących depozyty jest ochrona interesów klientów banków,
a pośrednio zmniejszenie ryzyka związanego ze skutkami opisanej wcześniej paniki bankowej.
Prawna gwarancja zwrotu depozytów zwiększa zaufanie klientów i zmniejsza ich obawy o
to, że utracą swoje oszczędności w wyniku bankructwa banku, co skłania ich do spokoj-
niejszej reakcji na ewentualne informacje o problemach banku.
System gwarantowania depozytów ma jednak również negatywne skutki związane z poję-
ciem „ryzyka nadużycia” (ang. moral hazard) – zabezpieczenia zapewniane przez instytucje
gwarantujące depozyty mogą skłaniać banki do podejmowania większego ryzyka w celu
27
maksymalizacji zysku. Aby zmniejszyć pokusy tego rodzaju, wprowadza się różne ograni-
czenia udzielanej pomocy (np. tzw. limit gwarancyjny, czyli pułap, do którego zwracane są
depozyty – w żadnym systemie nie są one gwarantowane w 100 proc. – oraz zróżnicowanie
płaconej przez poszczególne banki składki tak, aby poziom składki uwzględniał poziom
ryzyka ponoszonego przez bank).
Europejski Bank Centralny (ang. European Central Bank) to bank centralny Unii Europej-
skiej, a także bank emisyjny w odniesieniu do waluty euro, przyjętej przez część krajów Unii.
Siedzibą EBC jest Frankfurt nad Menem. Do głównych obowiązków tej instytucji należą:
• nadzorowanie systemów bankowych w krajach Unii,
• zbieranie danych statystycznych potrzebnych dla prowadzenia polityki monetarnej, funk-
cjonowanie systemów płatniczych,
• zapobieganie fałszerstwom banknotów,
• współpracę z innymi organami w zakresie regulacji rynków finansowych.
Zadania dodatkowe
1. Zastanów się, z jakiego powodu Bankowy Fundusz Gwarancyjny zwraca 100 proc. środ-
ków przy mniejszych kwotach depozytów, a nie zwraca ich przy kwotach powyżej 22 500
euro?
2. Pomyśl, w jaki sposób istnienie systemu gwarantowania depozytów może wpływać na zjawi-
sko paniki bankowej? Podziel się swoimi wnioskami z koleżankami i kolegami w klasie.
3. Na stronie internetowej Komisji Nadzoru Finansowego: http://www.knf.gov.pl znajdź infor-
macje na temat kar nałożonych przez KNF na poszczególne banki (dział: O nas, Kary nało-
żone przez KNF). Zobacz, jakie przewinienia są najczęściej karane przez KNF i czy insty-
tucje, na które je nałożono, nadal działają na rynku finansowym.
4. Znajdź w Internecie informacje na temat jakiegoś przykładu wystąpienia paniki bankowej,
poznaj jej źródła i przebieg. Zebrane wiadomości zaprezentuj koleżankom i kolegom w klasie.
Lekcja 23 i 24, Rachunek bankowy, Kredyt bankowy
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 5 i 6 w lekcji nr 7.
Pytania
1. Przedstaw schemat przepływu środków finansowych w banku na przykładzie kredytu i lokaty.
2. Zastanów się, dlaczego polskie przepisy o obrocie finansowym wymagają, aby wszyst-
kie płatności i transakcje powyżej 1 tys. euro, jeśli w poprzednim miesiącu przekroczy-
ły 10 tys. euro lub powyżej 3 tys. euro, były dokonywane w obrocie bezgotówkowym.
Podziel się swoimi przypuszczeniami z koleżankami i kolegami w klasie.
3. Określ różnicę między kredytem obrotowym a inwestycyjnym.
4. Wymień i przedstaw podstawowe rodzaje kredytów.
28
5. Jakie czynniki bierze się pod uwagę przy obliczaniu zdolności kredytowej?
Prawo bankowe wyróżnia różne rodzaje rachunków, w zależności od ich przeznaczenia. Są to np.:
• rachunek bieżący – służy do przeprowadzania rozliczeń, tj. otrzymywania należności
i regulowania zobowiązań;
• rachunek pomocniczy – służy do przeprowadzania rozliczeń w innym banku niż bank
prowadzący rachunek bieżący;
• rachunek lokaty terminowej – służy do przechowywania nadwyżek finansowych i cechu-
je się wyższym oprocentowaniem niż rachunek bieżący;
• rachunek oszczędnościowy – jest prowadzony na rzecz osób fizycznych, a dowodem
zawarcia umowy jest książeczka oszczędnościowa lub inny dokument imienny; nie może
być używany do realizowania rozliczeń związanych z działalnością gospodarczą;
• rachunek walutowy – umożliwia prowadzenie w polskim banku rachunku w walucie obcej;
• rachunek wspólny – jest przeznaczony dla więcej niż jednej osoby fizycznej (np. mał-
żonków), które korzystają z niego łącznie lub oddzielnie;
• rachunek maklerski – jest prowadzony przez biuro maklerskie i służy do zakupu i sprze-
daży papierów wartościowych;
• rachunek kredytowy – służy do obsługi zaciągniętych kredytów.
Pożyczka a kredyt
W języku potocznym terminy kredyt i pożyczka często stosuje się zamiennie, gdyż w obu
przypadkach chodzi o zaciąganie długu. Jednak w rzeczywistości są to różne umowy, nio-
sące ze sobą odmienne konsekwencje prawne i ekonomiczne.
Pożyczka Kredyt
może jej udzielić każdy, kto jest właścicielem prawo jego udzielania mają wyłącznie banki,
pożyczanych pieniędzy, zarówno osoba fizyczna, a środki na ten cel nie są ich własnością, lecz
jak i instytucja; pochodzą z depozytów powierzonych im przez
klientów;
regulowana przez kodeks cywilny; regulowany przez prawo bankowe;
umowa nie musi określać termin zwrotu długu; umowa zawsze określa termin zwrotu długu;
przekazany pożyczkobiorcy kapitał na czas bank zobowiązuje się jedynie oddać do czaso-
wykorzystania staje się jego własnością, którą wej dyspozycji kredytobiorcy określoną kwotę
może on swobodnie dysponować; pieniężną;
wierzyciel nie ma prawa ingerować w sposób ich bank udziela kredytu na ściśle określony we
wykorzystania; wniosku cel, w przypadku wykorzystania środ-
ków niezgodnie z zadeklarowanym przeznacze-
niem może zażądać jego natychmiastowej spłaty;
jej przedmiotem może być jedynie gotówka; j��
ej przedmiotem jest wyłącznie bezgotówkowy pie-
niądz bankowy, pod postacią zapisu na rachunku;
może być nieodpłatna; za jego udzielenie bank pobiera z reguły wyna-
grodzenie w formie prowizji i oprocentowania
od przekazanego kredytobiorcy kapitału;
29
Pożyczka Kredyt
do ważności umowy pożyczki nie jest wyma- umowa musi być zawarta na piśmie.
gana żadna szczególna forma (gdy jej wartość
przekroczy 500 złotych, umowa powinna być
sporządzona na piśmie dla celów dowodowych).
Ile kosztuje kredyt?

Na wartość kredytu składają się m.in.:
• odsetki – wynagrodzenie za korzystanie przez czas określony w umowie z wypożyczonego kapitału;
• prowizja – wynagrodzenie za usługi i czynności bankowe, ustalone procentowo w stosunku
do wartości usług wykonywanych przez bank na rzecz klienta;
• składka ubezpieczeniowa – zabezpieczenie dla kredytobiorcy w sytuacji, gdy na skutek
nieprzewidzianych zdarzeń nie będzie on w stanie spłacać kredytu.
Zabezpieczenia kredytów bankowych

Istnieje cała gama zabezpieczeń kredytów bankowych, które stosują banki, w zależności od
rodzaju kredytu i kredytobiorcy:
Hipoteka – ze względu na wysoką dynamikę kredytów mieszkaniowych, hipoteka stała się

jednym z najpopularniejszych rodzajów zabezpieczeń w ostatnich latach. Jest to wpis wierzy-
telności do księgi wieczystej nieruchomości, który daje bankowi prawo dochodzenia roszczeń
z tej nieruchomości, czyli w praktyce jej przejęcie w przypadku problemów ze spłatą kredytu.
Coraz częściej hipoteką są zabezpieczane nie tylko kredyty mieszkaniowe, ale również kredyty
określane jako konsumpcyjne, a więc np. kredyty na zakup sprzętu gospodarstwa domowego.
Przewłaszczenie i zastaw - rodzaj zabezpieczenia kredytu wykorzystywany w przypadku kre-

dytów konsumpcyjnych i tzw. sprzedaży ratalnej. Właścicielem przedmiotu będącego zabez-
pieczeniem w przypadku przewłaszczenia zostaje kredytodawca (choć przedmiot zabezpiecze-
nia praktycznie pozostaje w dyspozycji kredytobiorcy, np. samochód), a w przypadku zastawu
własność środka pozostaje w ręku kredytobiorcy. Przy sprzedaży ratalnej kredytobiorca, mimo iż
w okresie spłaty kredytu może użytkować zakupiony towar, formalnie staje się jego właścicielem
dopiero w momencie dokonania spłaty ostatniej raty, a do tego czasu prawnym właścicielem
zakupionego dobra jest bank kredytujący zakup.
Zatrzymanie środków na rachunku – wykorzystywane w przypadku kredytów o mniejszej

wartości. Bank zostaje przez kredytobiorcę upoważniony do dysponowania środkami zgroma-
dzonymi na rachunku bankowym i pobierania z niego określonej kwoty, odpowiadającej racie
zaciągniętego kredytu wraz z należnymi bankowi odsetkami, pozostawiając nadwyżkę do wyko-
rzystania klientowi.
Upadłość konsumencka
Osoby prywatne, które nie mogą sobie poradzić ze spłatą długów, mają możliwość skorzystania
z procedury oddłużeniowej zwanej upadłością konsumencką. Oddłużenie jest połączone z zobo-
wiązaniem dłużnika do spłacenia przynajmniej części swoich długów. Upadłość konsumencką
30
mogą ogłosić osoby fizyczne, które nie prowadzą działalności gospodarczej i stały się niewy-
płacalne na skutek wyjątkowych, niezależnych od nich okoliczności (np. długotrwałej choroby,
nieszczęśliwego wypadku czy niezawinionej utraty pracy). Upadłość taka polega na likwidacji
majątku dłużnika w celu jego spieniężenia i spłaty zobowiązań finansowych, a ogłasza je sąd.
Jeżeli sprzedaż majątku nie wystarczy do spłacenia wszystkich wierzytelności, sąd orzeka także
o planie ich spłat w ciągu pięciu lat. Zakres spłat zależy m. in. od zarobków zadłużonej osoby,
możliwości spłaty czy wysokości długu. W tym czasie dłużnik nie może zaciągać nowych poży-
czek, kredytów ani robić zakupów na raty. Konsument musi również składać coroczne sprawozda-
nia z wykonania planu spłat wierzycieli, a także o osiągniętych przychodach i majątku nabytym
w roku poprzednim.
Z punktu widzenia konsumenta najważniejszą zaletą upadłości konsumenckiej jest możliwość
powtórnego rozpoczęcia życia z tzw. czystą kartą – jeśli tylko całkowicie wykona się wszystkie
obowiązki nałożone w planie spłaty, bądź też na skutek umorzenia części długów po wykonaniu
obowiązków określonych w planie spłaty.
Biuro Informacji Kredytowej

Osoby, które mają poważne zaległości w spłacaniu kredytów lub np. zadłużeniu na karcie kredy-
towej, mogą znaleźć swoje nazwisko i dane na temat długu w bazie Biura Informacji Kredyto-
wej (BIK). BIK zostało utworzone przez kilkanaście banków i organizacji sektora finansowego
w celu zgromadzenia informacji na temat “historii kredytowej” klientów oraz ich bieżących zobo-
wiązań. W ten sposób banki i instytucje kredytowe wymieniają się informacjami o nierzetelnych
klientach i o tym, kto i w jakiej wysokości zaciągnął kredyt, w jakiej formie, jak przebiega lub
przebiegała spłata, a także o stanie i obrotach na rachunkach bankowych. Wykorzystują je póź-
niej przy udzielaniu kredytów, zarówno do oceny i identyfikacji “dobrych”, wypłacalnych klien-
tów, jak i tych, którzy nie posiadają zdolności kredytowej lub są niesolidni i nie byliby w stanie
spłacać pożyczek. Raz na pół roku każdy może bezpłatnie sprawdzić, czy jest na tej liście.
Zadania dodatkowe
1. Zastanów się, co oznacza termin „pułapka kredytowa”. Jakie przykłady tego mechanizmu
potrafisz wymienić?
2. Znajdź ofertę tzw. „pożyczki na dowód” lub „pożyczki w 10 minut”. Czy trudno jest trafić na
taką ofertę? Jak myślisz, jakie zagrożenia mogą wynikać z korzystania z takich pożyczek?
3. Na stronie internetowej Biura Informacji Kredytowej: http://www.bik.pl/ odszukaj dokument
pt. „Poradnik dla konsumenta „Jak bezpiecznie korzystać z kredytu?” i na jego podstawie
określ zasady, o jakich należy pamiętać przy zaciąganiu kredytu.
4. Przeczytaj umieszczony poniżej opis rodziny państwa W., która chce zaciągnąć kredyt hipo-
teczny. Wyszukaj w Internecie informacje na temat trzech ofert kredytu w różnych bankach,
porównaj je ze sobą i zdecyduj, która z nich będzie najkorzystniejsza.
Rodzina W. składa się z czterech osób. Pani W. ma 34 lata, pracuje w urzędzie i zarabia 2130
zł netto miesięcznie, a pan W., 33 lata, jako mechanik samochodowy zarabia 3300 zł netto.
Ich dzieci uczą się w szkole podstawowej. Państwo W. wynajmują mieszkanie i płacą za nie 1200
zł miesięcznie. Dodatkowo, ich stałe miesięczne wydatki (rachunki, jedzenie, benzyna oraz raty
za samochód) wynoszą około 2300 zł. Państwo W. posiadają oszczędności zgromadzone na loka-
cie bankowej w wysokości 38 tys. zł. Do zakupu mieszkania brakuje im 260000 zł, dlatego chcą
zaciągnąć kredyt hipoteczny na 30 lat. Pomóż im w wyborze najlepszej oferty kredytu.
31
Lekcja 25 i 26, Pojęcie bezrobocia, rodzaje bezrobocie, stopa
bezrobocia; Skutki bezrobocia oraz metody jego zwalczania
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 2, 3, 4 i 5 w lekcji nr 8.
Pytania
1. Przedstaw krótko zależność między wiekiem i poziomem wykształcenia ludzi a poziomem bezrobocia.
2. Oblicz stopę bezrobocia dla miasta, w którym mieszka 98000 osób aktywnych zawo-
dowo, a zarejestrowanych jest 18000 bezrobotnych.
3. Wymień podstawowe rodzaje bezrobocia i krótko je scharakteryzuj.
4. Wyjaśnij termin „bezrobocie ukryte”.
5. Zastanów się, co może wyzwalać zjawisko bezrobocia dobrowolnego. Przedyskutuj swoje
pomysły z koleżankami i kolegami w klasie.
6. Wymień skutki bezrobocia.
7. Wymień aktywne i pasywne sposoby walki z bezrobociem. Które z nich mają lepsze
skutki, jeśli chodzi o zmniejszenie liczby bezrobotnych w przyszłości?
Fazy psychologiczne bezrobocia
Bezrobocie ma poważne skutki społeczne i ekonomiczne, ale także bardzo niekorzystnie wpływa
na samopoczucie osób bez pracy. Wyróżnia się pięć faz bezrobocia w ujęciu psychologii:
• Faza 1 – obawa przed utratą pracy, której towarzyszy pobudzenie, zmiany nastroju, stres i lęk;
• Faza 2 – szok po utracie pracy, połączony z poczuciem klęski, krzywdy i upokorzenia,
lękiem dotyczącym przyszłości i uczuciem przygnębienia;
• Faza 3 – wchodzenie w sytuację bezrobocia i optymizm, czyli tzw. efekt urlopu, trak-
towanie sytuacji jako przejściowej, które prowadzi do wzrostu aktywności oraz wiary
w sukces i szybkie znalezienie nowej pracy;
• Faza 4 – pesymizm i rezygnacja, czyli powrót negatywnych reakcji emocjonalnych, poja-
wiają się problemy zdrowotne i finansowe;
• Faza 5 – apatia i dostosowanie się do sytuacji, które skutkuje poczuciem beznadziejności
oraz redukcją oczekiwań życiowych i zainteresowań, a w rezultacie oznacza postępującą
izolację społeczną.
Osoby defaworyzowane
O osobach, którym szczególnie trudno jest znaleźć pracę lub które
pracują w ciężkich warunkach i w ciągłym zagrożeniu bezrobo-
ciem za minimalne wynagrodzenie mówi się, że są defaworyzowane.
Można wśród nich wymienić następujące grupy:
• młodzież,
• kobiety,
• osoby powyżej 50. roku życia,
• mieszkańców obszarów wiejskich,
• osoby niepełnosprawne i chore psychicznie,
32
• imigrantów i przedstawicieli mniejszości narodowych,
• bezdomnych,
• osoby opuszczające zakłady karne.
Migracja zarobkowa – w tym przypadku nie mówimy o migracji, bo ani słowa nie ma
o napływie do Polski więc powinno się używać słowa emigracja.
Migracje zarobkowe to fenomen społeczny na stałe obecny w naszej rzeczywistości, ściśle
związana z problematyką rynku pracy. W ramach tego zjawiska mamy do czynienia z tzw.
„eksportem bezrobocia”, zwłaszcza dotyczącego osób urodzonych w latach wyżu demogra-
ficznego w latach 80., których rynek pracy w Polsce nie był w stanie wchłonąć.
Bociany, chomiki, poszukiwacze i osiedleńcy

Ciekawą klasyfikację modeli migracji jest typologia zaprezentowana przez brytyjskich bada-
czy – Johna Eade, Stephena Drinkwateri i Michała Garapicha, którzy podzielili polskich
migrantów z Londynu na:
• „bociany” (około 20% badanych) – osoby, które uczestniczą przede wszystkim w migracjach
cyrkulacyjnych, zatrudnione głównie w sektorze prac nisko płatnych, spędzające w Wielkiej
Brytanii do kilku miesięcy;
• „chomiki” (16%) – osoby traktujące swój pobyt jako jednorazowy akt mający przynieść
wymierny (oczekiwany bardzo duży) efekt finansowy; w porównaniu z poprzednią grupą
ich migracja zwykle ma charakter jednorazowy, poza tym okres przebywania za granicą jest
dłuższy, a sam pobyt nieprzerwany;
• „poszukiwacze” (42%), największa grupa osób, które nie podjęły jeszcze ostatecznej decyzji
– wracam czy zostaję; zajmują całe spektrum miejsc pracy, a swoją strategię migracyjną sami
oceniają jako „intencjonalną nieprzewidywalność”;
• „osiedleńcy” (22%), czyli osoby, które przebywają w Wielkiej Brytanii od dłuższego czasu i
zamierzają zostać tam na stałe.
Źródło: Raport FISE pt. „Współczesne procesy migracyjne w Polsce, a aktywność organizacji pozarządowych
powiązanych z rynkiem pracy”, http://www.fise.org.pl.
Zadania dodatkowe
1. W której z faz bezrobocia najłatwiej jest znaleźć pracę? Jak wyglądają szanse na powrót
na rynek pracy wraz z upływającym czasem?
2. Zastanów się, jakie czynniki mogą decydować o tym, które osoby znajdują się na liście osób
defaworyzowanych. Co może powstrzymywać potencjalnych pracodawców przed ich zatrud-
nieniem? Przedyskutuj swoje wnioski z koleżankami i kolegami w klasie.
3. Wyszukaj w Internecie informacje na temat organizacji i projektów, jakie zajmują się przy-
wracaniu osób zdewaloryzowanych rynkowi pracy. Jakie działania podejmują? Jak oceniasz
ich skuteczność?
4. Na stronie internetowej Fundacji Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych: www.fise.org.pl lub
na stronie www.bezrobocie.org.pl znajdź informacje na temat współczesnych procesów migra-
cyjnych w Polsce. Dowiedz się, jakie są główne przyczyny migracji Polaków, z jakich rejonów
33
Polski najczęściej wyjeżdżają i do jakich krajów się kierują. Wyniki poszukiwań zaprezentuj
koleżankom i kolegom w klasie.
5. Pomyśl o ludziach z Twojego otoczenia, którzy wyemigrowali w celach zarobkowych.
Do której grupy emigrantów (bocianów, chomików, poszukiwaczy czy osiedleńców) można
ich zaliczyć? Jak potoczyły się ich losy za granicą?
Lekcja 27 i 28, Samoocena przy dokonywaniu wyboru zawodu;

Określanie swoich predyspozycji zawodowych
Pytania
1. Wymień elementy kształtujące predyspozycje zawodowe.
2. Przedstaw krótko typy osobowości, jakie wyróżnia John L. Holland i dodaj do każdego
z nich jeden zawód, który najlepiej mu odpowiada.
Proces wyboru zawodu
Amerykański ekonomista Eli Ginzberg wyodrębnił trzy podstawowe okresy w procesie wyboru zawodu:
1. okres wyboru na podstawie fantazji – trwa od 3 do 10 r.ż., chociaż pozostałości niektórych
zachowań z tego wieku pozostają nawet do wczesnej dojrzałości. Okres ten charakteryzuje
się tym, że dziecko dokonuje wyboru zawodu w oparciu o marzenia zawodowe, nie biorąc
pod uwagę swoich zdolności, ani konieczności ukończenia określonej szkoły.
2. okres wyboru próbnego – trwa od 11 do 17 r.ż. Młodzi ludzie kierują się przy wyborze
zawodu przede wszystkim tym, co im się podoba i co lubią robić, lecz także zaczynają
uwzględniać już swoje zdolności.
3. okres wyboru realistycznego – u młodzieży 17–24-letniej stopień realizmu w ocenie swoich
możliwości zawodowych i uzdolnień jest już większy. Młodzież dokonuje wyboru kierując
się również takim czynnikami jak zatrudnienie czy zarobki.
Wybór najlepszego zawodu

Aby dokonać najlepszego wyboru zawodu, należy uwzględnić wiele czynników, takich jak własne
życzenia i możliwości, cechy psychiczne i osobowościowe, a także potrzeby społeczne i ekono-
miczne, jakie panują w danym regionie.
Chcę – moje pragnienia, zainteresowania, dążenia i ambicje;
CHCĘ MOGĘ Mogę – moje umiejętności, talent i stan zdrowia;
Potrzebuję – stan rynku pracy i problemy

socjalno-ekonomiczne w regionie;
POTRZEBUJĘ
– strefa optymalnego wyboru zawodu.
34
Wskazówki przydatne przy wyborze zawodu
Ponieważ wybór zawodu jest bardzo poważną sprawą. Aby uniknąć błędów, jakie mogą mu
towarzyszyć, należy pamiętać o tym, że:
• Zawodu nie wybiera się na całe życie – we współczesnym świecie trzeba być przygotowanym
na to, że w przyszłości wystąpi konieczność regularnego podnoszenia swoich kwalifikacji
i oswajania się z nowymi specjalnościami. Zamiast się tego bać, trzeba pamiętać, że zmiana
wyboru zawodu\ specjalności może być źródłem nowych, cennych doświadczeń.
• Prestiż poszczególnych zawodów ulega zmianie – w stosunku do niektórych zawodów
pojawiają się uprzedzenia na temat tego, że wykonywana przez ich przedstawicieli praca
może być traktowana jako mniej szlachetna lub poniżająca. Z drugiej strony istnieją zawody
uważane za prestiżowe, które jednak nie gwarantują w przyszłości sukcesu zawodowego.
• Nie trzeba robić tego, co rodzice czy rówieśnicy – często młody człowiek wybiera dany
zawód kierowany chęcią upodobnienia się do innych, tzw. owczym pędem. Z drugiej strony
wiele osób jest poddawanych presji rodziców, którzy nierzadko przelewają na dzieci własne
ambicje i pragnienia.
• Nie należy naśladować za wszelką cenę idoli czy autorytetów – typowym przykładem
może być oczarowanie wykładowcą lub chęć naśladowania swojego idola (sportowca, poli-
tyka, dziennikarza, artysty).
• Nie należy się sugerować zewnętrzną formą albo jakąś częścią charakterystyczną zawo-
du – młody człowiek, często pod wpływem mediów, kieruje się błędnym wyobrażeniem
na temat danej profesji, np. aktora, dziennikarza lub adwokata.
• Przed dokonaniem wyboru trzeba najpierw dobrze poznać swoje cechy osobowości, zdol-
ności i umiejętności.
• Koniecznie trzeba się najpierw zorientować, wykonywanie jakich zawodów może być nie-
możliwe z powodu różnych cech fizycznych – istnieją zawody, które dla konkretnej osoby
mogą być przeciwwskazane ze względu na jej warunki fizyczne lub stan zdrowia.
• Koniecznie trzeba dobrze poznać rynek i zasady zdobycia danego zawodu – ważne jest
odpowiednie przygotowanie do procesu wyboru zawodu, np. analiza propozycji rynku
edukacyjnego, analiza rynku pracy, obiektywna ocena własnych cech, skłonności, wiedzy
i doświadczeń.
Ponieważ zagrożeń związanych ze złym wyborem jest tak dużo, dobrze jest poradzić się spe-
cjalisty – doradcy zawodowego. Listę instytucji i miejsc, do których można się w takiej sytuacji
zgłosić można między innymi znaleźć na stronie internetowej Ochotniczych Hufców Pracy:
http://www.ohp.pl.
Zawody przyszłości
Zmieniająca się rzeczywistość i rewolucja informatyczna, której świadkami jesteśmy, przyczy-
niają się do powstawania wielu nowych zawodów i specjalności. Na liście 100 zawodów, które
mają „pozytywny trend rozwojowy” można znaleźć następujące profesje:
Administrator baz danych, Administrator sieci informatycznej, Analityk systemów kompute-
rowych, Doradca inwestycyjny, Doradca podatkowy, Ekonomista, Informator handlowy, Inży-
nier obsługi systemów komputerowych, Operator sprzętu komputerowego, Organizator obsługi
35
turystycznej, Organizator usług hotelarskich, Pilot wycieczek, Programista, Projektant syste-
mów komputerowych, Specjalista analizy rynku, Specjalista ds. bankowości i kredytów, Specja-
lista ds. finansów, Specjalista ds. rachunkowości, Specjalista rehabilitacji ruchowej, Specjalista
rekreacji ruchowej,
Żródło: www.doradztwozawodowe.pdg.pl
Jak widać, wiele z tych zawodów jest związanych informatyką i obsługą sieci
informatycznych. Dzisiaj w Unii Europejskiej brakuje specjalistów z obszaru IT
i e-biznesu, a w Europie mnożą się firmy specjalizujące się w poszukiwaniu i spro-
wadzaniu zdolnych ludzi na zamówienie potentatów branży informatycznej.
Telepraca
Ostatnimi czasy bardzo dużo mówi się o telepracy, czyli pracy wykonywanej poza biurem lub
w domu, przy wykorzystaniu technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Stosowanie tele-
pracy oznacza szereg korzyści zarówno dla pracodawcy, jak i dla pracowników, np.:
• mniejsze nakłady na przygotowanie i utrzymanie stanowiska pracy (stanowisko telepracow-
nika jest o 30–40% tańsze od zwykłego),
• umożliwienie wykonywania pracy bez zakłóceń, nieproduktywnych spotkań,
• umożliwienie pracownikom dogodnych dla nich rozwiązań organizacji pracy,
• eliminacja kosztów przejazdu pracownika i w konsekwencji zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska.
W USA telepraca stanowi około 20% rynku pracy, w krajach Unii Europejskiej trudni się nią
10 mln osób – najwięcej w Skandynawii i krajach Beneluksu.
Zadania dodatkowe
1. Przyjrzyj się trzem fazom wyboru zawodu – porównaj swój pogląd na ten temat sprzed lat (okres
wyboru na podstawie fantazji) i teraz. Jak zmieniły się Twoje zapatrywania w tej kwestii?
2. Zastanów się nad Twoją wersją schematu optymalnego wyboru zawodu. Jakie elementy
znajdą się w polu Chcę, jakie w polu Mogę, a jakie w polu Potrzebuję?
3. Wyszukaj w Internecie lub w mediach wiadomości na temat perspektyw zawodowych
i warunków rozwoju panujących w Twoim mieście/ regionie. Jakie zawody na pewno są
poszukiwane, a na jakie jest mniejsze zapotrzebowanie?
4. Wymień zawody, z którymi wiążą się negatywne stereotypy i takie, które uważa się za pre-
stiżowe i oceń ich przydatność dla społeczeństwa. Czy te opinie uważasz za słuszne?
5. Korzystając z Internetu, odszukaj w pobliżu Twojego miejsca zamieszkania pla-
cówki i instytucje, w których możesz spotkać się z doradcą zawodowym.
6. Zawody z listy profesji o pozytywnych trendach rozwojowych podziel na trzy
grupy. Jakie to grupy?
7. Pomyśl, dla jakich grup telepraca może być szczególnie korzystna.
8. Jakie zawody wykluczają możliwość skorzystania z tej formy zatrudnienia?
9. Określ związek między telepracą a zjawiskiem migracji zarobkowej.
Podziel się swoimi spostrzeżeniami z koleżankami
i kolegami w klasie.
36
Lekcja 29 i 30, CV i rozmowa kwalifikacyjna
Pytania
1. Wymień elementy CV.
2. Wymień elementy listu motywacyjnego.
3. Czego nie wolno robić podczas rozmowy kwalifikacyjnej?
4. Jak można się przygotować do rozmowy kwalifikacyjnej?
Pierwsze wrażenie
Najważniejsza rzecz, o której należy pamiętać podczas rekrutacji, to znaczenie pierwszego
wrażenia, dlatego ważne jest, aby przy aplikowaniu na dane stanowisko zastosować podsta-
wowe zasady prowadzenia korespondencji:
• w korespondencji e-mailowej są one takie same, jak w listownej – należy używać zwro-
tów grzecznościowych i odpowiedniej interpunkcji;
• w odpowiedzi na ofertę pracy należy przesłać tylko te dokumenty, jakich oczekuje pracodawca
– najczęściej CV i list motywacyjny – przesyłanie innych załączników, np. zdjęcia, zeskano-
wanych dyplomów czy świadectw nie ma sensu, a tylko zaśmieca skrzynkę pracodawcy;
• bardzo istotna jest nazwa adresu e-mailowego – idealny składa się z imienia i nazwiska;
należy unikać nazw kolokwialnych, potocznych, a tym bardziej wulgarnych (np. slo-
neczko, kocurek, misiaczek, czarna.wdowa), które mogą spowodować, że pracodawca
nie potraktuje kandydata poważnie i już na wstępie go odrzuci;
• ważne jest profesjonalne przygotowanie dokumentów aplikacyjnych – CV i list motywa-
cyjny muszą być przejrzyste i czytelne, przy doborze zdjęcia należy zachować skromność i
umiar (może to być zarówno zdjęcie legitymacyjne, jak i zdjęcie z sytuacji biznesowej np.
z biura, ale nie prywatna fotografia zrobiona w sytuacjach uznawanych za nieoficjalne).
W Internecie można znaleźć bardzo wiele stron ze wzorami CV i listów motywacyjnych

oraz z zasadami wysyłania dokumentów rekrutacyjnych.
Zawsze piszemy tylko prawdę!

Pokusa podkolorowania swoich dokonać i dopisania kilku elementów do CV jest bar-
dzo duża, ale bezwzględnie nie wolno tego robić! Pracodawca zawsze znajdzie sposób,
żeby sprawdzić, czy wszystkie dane umieszczone w dokumentach rekrutacyjnych są praw-
dziwe, a już na pewno prawda wyjdzie na jaw po pozytywnym zakończeniu rekrutacji
i podjęciu pracy.
Pierwsze wrażenie jest również najważniejsze podczas rozmowy kwalifikacyjnej. Gdy wszyst-
ko pójdzie dobrze i CV zainteresuje potencjalnego pracodawcę, poszukujący pracy na ogół
37
otrzymuje telefon od osoby rekrutującej. Podczas takiej rozmowy również należy pamiętać o
kulturze osobistej, uprzejmości i szacunku dla osoby dzwoniącej. Należy unikać mrukliwego
tonu i zdawkowych odpowiedzi, bo to, jak zostaniemy odebrani przez telefon, może rzutować
na całej procedurze rekrutacyjnej. Ważne jest zapisanie miejsca i terminu spotkania lub prośba
o e-maila z potwierdzeniem.
Pieniądze to nie wszystko

Wybierając ofertę, zwłaszcza w przypadku pierwszej pracy, warto kierować się nie tylko aspekta-
mi finansowymi, ale także tym, co poza wynagrodzeniem może nam zaproponować pracodaw-
ca. Oprócz samych finansów pracodawcy oferują często swoim pracownikom inne świadczenia,
a nawet całe pakiety socjalne: ubezpieczenie medyczne, pakiety sportowe, szkolenia, dofinan-
sowanie do studiów, samochód służbowy, itd.
Bardzo często podczas rozmowy kwalifikacyjnej pojawia się pytanie: “Ile Pan/ Pani chce zara-
biać?”. Należy przygotować się do krótkiej odpowiedzi na to pytanie, czyli wcześniej obliczyć,
ile pieniędzy potrzebujemy miesięcznie i zastanowić się nad bezpieczną wysokością podstawy
pensji (licząc na więcej w postaci premii).
Nie palmy za sobą mostów

Gdy spośród wielu możliwości uda się nam wybrać jedną, należy podziękować innym
firmom za złożenie oferty i zrezygnować z ich propozycji. Trzeba jak najszybciej poin-
formować firmę o przyjęciu innej oferty – musi ona przecież złożyć propozycję kolejnej
osobie. W takiej sytuacji trzeba pamiętać, że to może nie być nasze ostatnie spotkanie
z tą firmą, dlatego zawsze dobrze jest wyjaśnić przyczyny odrzucenia oferty i wytłu-
maczyć, czym się kierowaliśmy przy wyborze. Potencjalny pracodawca zrozumie naszą
decyzję, a z drugiej strony – zawsze będziemy mieli otwarte drzwi do współpracy z tą
firmą w przyszłości.
Zadania dodatkowe
1. Wyszukaj w Internecie adresy stron, na których można znaleźć oferty pracy oraz przydatne wzory
dokumentów rekrutacyjnych. Zapoznaj się z ich zawartością.
2. Znajdź ofertę idealnej dla Ciebie pracy. Napisz CV i list motywacyjny, a następnie wyślij je do
swojej koleżanki / swojego kolegi w klasie z prośbą o analizę i komentarz, przestrzegając zasad
oficjalnej korespondencji.
3. Zainscenizuj w parze z kolegą/ koleżanką scenę dobrze poprowadzonej rozmowy kwalifikacyjnej.
Niech jedno z Was odegra rolę osoby szukającej pracy, a drugie potencjalnego pracodawcy. Przed-
stawcie scenkę przed klasą, a następnie omówcie ją wspólnie. Zwróćcie uwagę zarówno na te aspekty,
które były przedstawione dobrze i warto je powielać, jak i na te które koniecznie trzeba poprawić.
4. Zastanów się, za pomocą jakich narzędzi, poza dokumentami rekrutacyjnymi i rozmową, poten-
cjalny pracodawca może zdobyć informacje na temat osoby starającej się o pracę. Jak może mu w
tym pomóc Internet i nowoczesne technologie? Podziel się swoimi spostrzeżeniami z koleżankami
38
Lekcja 31 i 32, Działalność gospodarcza; Biznesplan; Rejestracja
firmy, ZUS i kalendarz przedsiębiorcy
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 2, 3, 4, 5 i 6 w lekcji nr 9.
Pytania
1. Przedstaw krótko etapy zakładania działalności gospodarczej w Polsce.
2. Wymień elementy biznesplanu.
3. Wymień zasady pisania biznesplanu.
4. Odszukaj w Internecie informacje na temat praktycznych aspektów ułatwień, jakie wpro-
wadziła nowelizacja „Ustawy o swobodzie działalności gospodarczej” i zasada „jednego
okienka”. Jak przedsiębiorcy i eksperci oceniają te zmiany?
5. Jakie obowiązki związane z ZUS-em musi wypełnić osoba zakładająca własną działal-
ność gospodarczą?
6. Przedstaw w skrócie podstawowy kalendarz przedsiębiorcy. Dlaczego tak ważne jest
jego przestrzeganie?
Analiza SWOT
Wykonanie biznesplanu jest niezbędne na przykład wtedy, gdy zamierza się uruchomić dzia-
łalność gospodarczą, kiedy przedsiębiorca stara się o dotację unijną na prowadzenie swojej
firmy, kiedy zażąda tego wspólnik lub kontrahent oraz gdy na przykład właściciel przedsię-
biorstwa stara się o kredyt bankowy.
Do wykonania biznesplanu konieczna jest analiza SWOT, a w części biznesplanów stanowi
wręcz ich integralną część.
Słowo SWOT jest akronimem i składa się z pierwszych liter angielskich słów: Strenghts
(mocne strony), Weaknesses (słabe strony), Opportunities (szanse) i Treats (zagrożenia).
Analiza ta umożliwia szybki przegląd i ocenę sytuacji firmy.
• Szanse – tendencje i zjawiska, które mogą stać się bodźcem rozwoju przedsiębiorstwa,
np. dla biura pośrednictwa nieruchomości szansą może być wzrost popytu na mieszkania
lub uruchomienie przez rząd systemu dopłat do kredytów hipotecznych.
• Zagrożenia – wszystkie bariery, utrudnienia, które mogą nieść dla firmy ryzyko
i dodatkowe koszty, np. dla biura pośrednictwa nieruchomości może to być wzrost
bezrobocia lub spadek dostępności kredytów hipotecznych.
• Mocne strony – zalety firmy, które pozytyw-
nie wyróżniają ją spośród innych przedsta-
wicieli branży, np. dobrze rozwinięta siec
sprzedaży i niskie koszty produkcji.
• Słabe strony – braki firmy, które ograniczają
jej rozwój, np. zadłużenie, brak wykwali-
fikowanych pracowników.
39
Pozytywne Negatywne
Wewnętrzne Mocne strony Słabe strony
Zewnętrzne Szanse Zagrożenia
Franczyza
Dla osób, które chcą założyć własną firmę, ale np. brakuje im pomysłu na biznes dobrym rozwią-
zaniem jest franczyza (ang. franchising), czyli po prostu kupno gotowej już idei (ang. know how).
Franczyzobiorca, czyli osoba, która kupuje pomysł na sprawdzony biznes, dostaje od franczyzo-
dawcy także stałą pomoc w prowadzeniu przedsiębiorstwa oraz m.in. wsparcie w profesjonalnej
kampanii reklamowej. W zamian za to zobowiązuje się do uiszczania różnorodnych opłat oraz
przestrzegania zasad dotyczących m.in. standardów i jakości oferowanych towarów i usług.
Dzięki franczyzie każdy, kto dysponuje odpowiednim kapitałem, może stać się np. “właścicie-
lem” restauracji McDonald’s, TelePizza lub marketu Piotr i Paweł itp.
Więcej informacji na temat franszyzy można znaleźć np. na stronach internetowych: http://fran-
chising.pl/ i http://www.franczyzawpolsce.pl/.
Zadania dodatkowe
1. Wspólnie z kolegą lub koleżanką z klasy stwórz biznesplan wspólnego przedsiębiorstwa, a
następnie dokonaj analizy SWOT tego przedsięwzięcia. Wyniki swojej pracy przedstawcie
reszcie osób w klasie i porównajcie z biznesplanami stworzonymi przez inne osoby. Następ-
nie wszyscy razem oceńcie, który pomysł ma największe szanse realizacji.
2. Wyobraź sobie, że jesteś przedsiębiorcą, który chce założyć pralnię dywanów na swoim
osiedlu. Wykonaj analizę SWAT dla tego przedsięwzięcia.
3. Zastanów się nad wadami i zaletami franczyzy. Jakie czynności, związane z planowaniem
i zakładaniem działalności gospodarczej, omijają przedsiębiorcę, który zdecyduje się na ten
system działalności?
Lekcja 33 i 34, Rachunkowość w firmie, księga podatkowa;

Pozyskiwanie kapitału
Pytania
1. Wymień najważniejsze funkcje działu księgowości w firmie.
2. Wymień podstawową zasadę księgowości.
3. Jakie ewidencje i księgi jest zobowiązany prowadzić właściciel firmy?
40
4. Wymień sposoby pozyskiwania środków na prowadzenie działalności gospodarczej.
5. Wymień trzy podstawowe warunki uzyskania kredytu bankowego.
6. Przedstaw znaczenie terminów „leasing” i „franczyza”.
Koszty produkcji
Podstawowym zadaniem każdego przedsiębiorcy jest wytworzenie zysku, czyli nadwyżki finan-
sowej powstałej w wyniku sprzedaży wytworzonych dóbr lub świadczonych usług. Uzyskane
w ten sposób przychody ze sprzedaży muszą przewyższać wszystkie poniesione koszty.
Koszty produkcji poniesione w celu uzyskania przychodu ze sprzedaży to inaczej koszty
całkowite. Dzieli się je na koszty stałe i zmienne:
koszty stałe – nakłady, któ- koszty zmienne – nakłady

re przedsiębiorca ponosi nie- związane bezpośrednio
zależnie od wielkości pro- z produkcją, których poziom
dukcji, czyli nawet wtedy, zależy wprost od rozmia-
KOSZTY gdy nic nie produkuje, np. rów produkcji, np. surowce,
CAŁKOWITE
= czynsz, odsetki od kredy- + energia lub paliwo na cele
tów, koszty konserwacji, technologiczne.
płace pracowników pra-
cujących na tzw. akord,
utrzymanie księgowości,
materiały biurowe.
Próg rentowności
Aby działalność była opłacalna, przedsiębiorca musi wiedzieć, ile sztuk produktu trzeba
sprzedać, aby osiągnąć zysk. Wielkość ta jest nazywana progiem rentowności.
Jeżeli wytwórca zna koszty stałe prowadzenia firmy oraz koszty zmienne na jedną jednost-
kę sprzedawanego wyrobu, a także cenę jednostki produktu, to może policzyć, przy jakiej
miesięcznej sprzedaży pokryje wszystkie koszty i osiągnie zysk. W tym celu trzeba obliczyć
próg rentowności wg wzoru:
koszty stałe
próg rentowności =
dochodowość produktu
Dochodowość produktu zwana inaczej jednostkową marżą brutto oblicza się w ten sposób,
że od ceny, jaką producent uzyska za jednostkę danego produkt odejmuje się koszty zmien-
ne jego wytworzenia. Na przykład, gdy w wyniku sprzedaży jednego grzebienia producent
uzyska cenę 2,50 zł, a koszt jego wytworzenia wyniósł 0,50 zł, to dochodowość tego grze-
bienia wynosi 2 zł.
Na przykład w fabryce grzebieni, w której dochodowość wynosi 2, miesięczne koszty stałe

to 20000 zł, czyli:
20000
= 10000
2
41
Oznacza to, że aby produkcja grzebieni była dochodowa, należy sprzedać 10000 grzebieni, a
przy sprzedaży 10001 grzebienia producent osiąga już zysk.
Kapitał intelektualny przedsiębiorstwa

W ostatnich latach, kiedy to postęp technologiczny i informaty-
zacja sprawiły, że czynniki materialne grają coraz mniejszą rolę
w przedsiębiorstwie, rośnie znaczenie kapitału intelektualnego.
Składają się na niego m.in.:
• konkretna wiedza,
• doświadczenie,
• technologia,
• stosunki z klientami
• umiejętności zawodowe.
K APITAŁ INTELEKTUALNY
KAPITAŁ LUDZKI KAPITAŁ STRUKTURALNY
kompetencje postawy zdolności relacje organizacja rozwój
Nowoczesne przedsiębiorstwo, aby maksymalizować swoje zyski, wytwarzać produkty na wyso-

kim poziomie i konkurować z najlepszymi musi być innowacyjne i efektywne, czyli zdolne
do szybkich zmian. Musi także posiadać zasoby intelektualne trudne do skopiowania, dlatego
to właśnie wiedza, informacja, zaufanie klientów, normy i wartości pracowników mogą wytwo-
rzyć przewagę konkurencyjną, która wpłynie na końcowy wynik finansowy firmy.
Kapitał ludzki
Pojęcie kapitału ludzkiego oznacza zawarty w każdym człowieku zasób fachowej wiedzy,
umiejętności, doświadczenia, oraz zdrowia i energii życiowej. Jest to wskaźnik możliwości adap-
tacyjnych i produkcyjnych oraz kreatywności członków społeczeństwa. Kapitał ludzki nie ma
charakteru stałego, ale może się zmieniać, a jego wartość można podnosić poprzez inwestowanie
w rozwój człowieka.
Finansowaniem działań, które mają na celu rozwój kapitału ludzkiego w krajach Unii Europe-
jskiej zajmuje się między innymi Europejski Fundusz Społeczny (EFS). To właśnie zasoby fun-
duszu w dużej mierze służą realizacji Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, zaplanowanego
na lata 2007–2013, który ma służyć przyspieszeniu rozwoju społeczno-gospodarczego Polski,
wzrostowi zatrudnienia oraz zwiększeniu jej spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej
z krajami Unii Europejskiej.
Zadania dodatkowe
1. Zastanów się, co przedsiębiorca może zrobić z wypracowanym zyskiem? Jakie mogą być
późniejsze skutki tych działań?
2. Pomyśl o przedsiębiorstwie produkującym jakieś dobro lub świadczącym jakiś typ usług. Zrób
42
listę wszystkich kosztów, jakie musi ponieść jej właściciel i podziel je na koszty stałe i zmienne.
3. 3Oblicz, ile toreb skórzanych w cenie 70 zł musi sprzedać ich producent, aby osiągnąć zysk,
jeśli koszty zmienne wytworzenia jednej sztuki wynoszą 30 zł, a koszty stałe prowadzenia
firmy to 24000zł.
4. Co może zrobić przedsiębiorca, który nie przekroczył progu rentowności i nie osiągnął
zysku? Jakie kroki byś mu poradził/ poradziła?
5. Zastanów się, jaki kapitał intelektualny mógłbyś/ mogłabyś wnieść do swojego przyszłego
miejsca pracy?
6. Wspólnie z koleżankami i kolegami zastanówcie się, jakim kapitałem ludzkim dysponuje Wasza klasa?
7. Odwiedź stronę internetową http://www.kapitalludzki.gov.pl i dowiedz się, na jakich polach
działalność prowadzi Program Operacyjny Kapitał Ludzki. Jakie możliwości rozwoju kapi-
tału ludzkiego zapewniają fundusze dostępne w ramach tego programu? Jakie konkretnie
korzyści może z niego wynieść osoba taka, jak Ty?
Lekcja 35 i 36, Majątek firmy, zysk w działalności gospodarczej;

“Mała firma” i jej znaczenie
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 5 i 6 w lekcji nr 10 oraz ekran 2 w lekcji 11.
Pytania
1. Wymień środki rzeczowe i finansowe, które wchodzą w skład majątku firmy.
2. Wymień składniki majątku trwałego i obrotowego.
3. Przedstaw cele ekonomiczne i społeczne firmy.
4. Określ, jak się mierzy wartość zysku netto firmy.
5. Wyjaśnij znaczenie terminu „mała firma”.
6. Przedstaw znaczenie małych firm dla społeczeństwa i gospodarki.
Aktywa i pasywa
W dużych firmach prowadzących rozbudowaną księgowość osoby odpowiedzialne za finanse
firmy same nie podejmują decyzji gospodarczych, a tylko rejestrują wszystkie operacje wykona-
ne w firmie (m.in. zakupy materiałów, surowców, spłaty kredytów, wypłaty dla pracowników.
Na podstawie ewidencji tych operacji powstaje bilans przedsiębiorstwa, który stanowi obraz
majątku firmy oraz źródeł jego finansowania w określonym dniu, np. ostatniego dnia roku.
W skład bilansu wchodzą:
• aktywa – stan posiadania przedsiębiorstwa:
» aktywa trwale – składniki rzeczowe (np. ziemia, maszyny, budynki, środki transportu, papie-
ry własnościowe) oraz niematerialne (prawa autorskie, licencje);
» aktywa obrotowe – np. zapasy materiałów, krótkoterminowe papiery wartościowe, środki
pieniężne w gotówce i na rachunku bankowym;
• pasywa – źródła finansowania przedsiębiorstwa i jego zobowiązania zaciągnięte na zakup
aktywów trwałych lub obrotowych:
43
» fundusze własne – np. fundusze zgromadzone przez wspólników;
» fundusze obce – np. kredyty bankowe, zobowiązania wobec dostawców i skarbu państwa.
Małe przedsiębiorstwa
Małe przedsiębiorstwa na rynku cechują się dużą elastycznością i operatywnością. Są one zdol-
ne do skutecznej konkurencji z większymi przedsiębiorstwami dzięki bardziej ścisłej kontroli
kosztów, szybkiemu adaptowaniu innowacji oraz wysokiej motywacji właściciela i pracowników,
którzy bardziej niż w wielkich firmach utożsamiają się z miejscem pracy.
Do małych przedsiębiorstw zaliczamy te, które zatrudnią mniej niż 50 pracowników, zaliczyć
możemy do nich również mikroprzedsiębiorstwa – firmy, w których jest zatrudnionych mniej
niż 10 pracowników. Małe przedsiębiorstwa i mikroprzedsiębiorstwa to często:
• przedsiębiorstwa dynamiczne – firmy o dużym potencjale rozwojowym;
• przedsiębiorstwa pionierskie – posiadające zdolność rozpoznawania szans i wchodzenia na
nowe rynki;
• przedsiębiorstwa innowacyjne – kreujące lub nastawione na przyjmowanie innowacji.
Mikroprzedsiębiorstwa i małe firmy często stają się współpracownikami i podwykonawcami

produktów lub usług dla większych firm, ale ze względu na skalę, opłacalnych do wykonania
tylko w nich.
Czy Polacy są narodem przedsiębiorczym?

Z badań zleconych przez Komisję Europejską wynika, że niemal połowa Polaków deklaruje
chęć założenia własnego przedsiębiorstwa. W IV kwartale 2008 roku na własny rachunek pra-
cowało ponad 2,9 mln Polaków, czyli 18,2% wszystkich pracujących, można więc powiedzieć,
że Polacy są narodem przedsiębiorczym.
Krótka historia polskiej przedsiębiorczości

Od zakończenia II wojny światowej aż do 1989 roku gospodarka w Polsce w latach była central-
nie zarządzana i opierała się na własności państwowej. To właśnie państwo, jako główny właś-
ciciel, opracowywało centralne plany gospodarcze, w których określało rodzaj produkowanych
dóbr i usług, wielkość produkcji, cenę itp. Tak zorganizowana gospodarka wprowadzała szereg
ograniczeń i tłumiła przedsiębiorczość obywateli. Nawet jeśli ktoś prowadził przedsiębiorstwo,
które nie należało do państwa, musiał się stosować do założeń gotowego planu i był rozlicza-
ny przede wszystkim z jego wykonania, a nie ze sprzedanej produkcji, czy osiągniętego zysku.
Gospodarka centralnie regulowana była mało efektywna, ponieważ nie wykorzystywano dobrze
ludzkiego wysiłku i środków produkcji. Jej rezultatem był ciągły niedobór towarów i usług,
a popyt na towary konsumpcyjne znacznie przewyższał podaż. Stąd ówczesne braki podstawo-
wych artykułów żywnościowych, artykułów gospodarstwa domowego i mieszkań. Skutkiem
tej sytuacji były m.in. niezwykle częste i gwałtowne podwyżki cen i szybko rosnąca inflacja,
a także niskie płace. Ten stan wpływał na nastroje społeczne (wyrazem tego były chociażby straj-
ki, wiece, manifestacje), co ostatecznie doprowadziło do reform gospodarczych i ustrojowych.
Polacy radzili sobie w tych czasach, jak mogli. Wiele osób zajmowało się prywatnym handlem,
44
czyli przywożeniem z zagranicy (np. z Niemiec, Węgier, Turcji, ówczesnego Związku Radzie-
ckiego) towarów, jakich w Polsce nie można było kupić. Często odbywało się to na zasadzie
handlu wymiennego, na przykład przedsiębiorczy Polak wywoził z kraju pompki do roweru
i w Turcji wymieniał je na elektroniczne zegarki.
Po upadku komunizmu w 1989 roku często można było zobaczyć na ulicach łóżka polowe
rozłożone na chodnikach, na których sprzedawcy eksponowali swój towar. Jak widać, nawet
w trudnych czasach komunizmu Polacy odznaczali się przedsiębiorczością.
Zadania dodatkowe
1. Pomyśl o przedsiębiorstwie produkującym jakieś dobro lub świadczącym jakiś typ usług.
Zrób listę aktywów i pasywów koniecznych do jego funkcjonowania.
2. W jakich branżach sprawdza się najlepiej system małych przedsiębiorców- podwykonawców
dla większych firm? Przedyskutuj z kolegami i koleżankami w klasie.
3. Porozmawiaj z członkami rodziny lub znajomymi, którzy pamiętają czasy komunizmu.
Dowiedz się, jak wtedy wyglądała działalność ludzi przedsiębiorczych. Jak potoczyły się
dalsze losy takich osób? Zaprezentuj swoje wnioski koleżankom i kolegom w klasie.
Lekcja 37 i 38, Idea pracy zespołowej; Zarządzanie firmą –

wymagane umiejętności
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 3 i 4 w lekcji 11.
Pytania
1. Przedstaw funkcje, jakie pełni lider grupy.
2. Wymień plusy i minusy pracy w grupie.
3. Wymień siedem podstawowych umiejętności menadżera.
Zachowania w zespole
Podczas pracy w zespole poszczególni jego członkowie wykazują rozmaite zachowania. Zasad-
niczo można je podzielić na:
• zachowania zadaniowe – pomagają zespołowi w ustalaniu i realizacji wspólnych celów (np.
poszukiwanie i pozyskiwanie informacji, zachęcanie do podejmowania decyzji, wypracowy-
wanie norm, wzorów i stanowisk);
• zachowania zespołowe – wzmacniają, budują harmonię i spójność zespołu (np. motywo-
wanie, nagradzanie członków zespołu, poszukiwanie kompromisu dla dobra zespołu, pod-
trzymywanie komunikacji wewnętrznej);
• zachowania indywidualne – powstają w wyniku nie zaspokojenia potrzeb indywidualnych
(np. dominacja, dążenie do zdobycia dominacji nad grupą, agresja, atakowanie pozytywnych
pomysłów, dążenie do zdobycia uznania, współczucie, pomoc, chęć zwrócenia na siebie uwa-
gi, tworzenie frakcji lub podgrup, które będą atakowały grupę i rozbijały ją od wewnątrz).
45
Skuteczność pracy zespołu jest największa wtedy, gdy między zachowaniami zadaniowymi i zespo-
łowymi istnieje właściwa proporcja a zachowania indywidualne są ograniczone do minimum.
Cechy skutecznego zespołu

Istnieje szereg cech skutecznego zespołu. Są to między innymi:
• przyjaźń,
• rozluźniona atmosfera,
• prowadzenie dyskusji tematycznie związanych z realizowanym zadaniem,
• cele i zadania zrozumiałe dla wszystkich członków zespołu i przez nich akceptowane,
• otwartość na krytyczne opinie,
• lider nie dominuje nad pozostałymi członkami zespołu.
Główne przyczyny niepowodzenia przedsięwzięcia

Praca zespołowa jest uważana za jeden z podstawowych elementów decydujących o powodze-
niu danego przedsięwzięcia, gdy jednak wymagania dotyczące cech skutecznego zespołu nie
są spełnione, może dojść do niepowodzenia projektu. Do czynników, jakie mogą wpłynąć
na fiasko przedsięwzięcia należą między innymi:
• źle dobrany zespół i niedostateczne kompetencje jego członków,
• zła komunikacja wewnątrz zespołu,
• brak odpowiednich narzędzi,
• opór wewnętrzny ze strony członków zespołu,
• brak planu,
• złe zarządzanie,
• czynniki zewnętrzne (uregulowania prawne, dostęp do zasobów, konkurencja),
• brak utożsamiania się z zespołem.
Cechy dobrego menadżera

Menedżer tworzy koncepcje postępowania i umiejętnie łączy je z działaniem prowadzącym do
urzeczywistnienia celu, dlatego musi się charakteryzować:
• dużą aktywnością we wszystkich działaniach, jakie podejmuje,
• inicjatywą w podejmowaniu różnych działań i poszukiwania sposobów na ich skuteczne wykonywanie,
• łatwością podejmowanych decyzji i zdolnością do ponoszenia ryzyka.
Do podstawowych cech dobrego menadżera należą:

• pracowitość,
• solidność i uczciwość,
• inteligencja,
• zdolność uczenia się i wykorzystywania doświadczeń,
• silna wewnętrzna motywacja,
• koncentracja na działaniach i osiąganych rezultatach,
• duża wyobraźnia,
• zdolność przewidywania,
46
• zdolność adaptacji do zmieniających się warunków,
• zdolność podejmowania szybkich decyzji i działań,
• łatwość komunikowania się z ludźmi i umiejętność kontaktowania się z nimi,
• umiejętność pokonywania trudności,
• odwaga i energia, w tym gotowość do ryzyka,
• duży realizm.
Oprócz wiedzy merytorycznej z zakresu zarządzania i kierowania ludźmi, menadżer powinien

także posiadać określone kompetencje interpersonalne, czyli umiejętność radzenia sobie z ludźmi
w taki sposób, aby jak najefektywniej osiągnąć zamierzone cele. Umiejętności interpersonalne
kierownika dotyczą:
• komunikowania się z ludźmi (nawiązywanie kontaktu, wymiana informacji i doświadczeń,

prezentowanie własnej osoby i poznawanie innych, kształtowanie przekonań i postaw innych
ludzi, uzgadnianie poglądów);
• współdziałania z członkami zespołu (eliminowanie dominacji wynikającej z posiadania
władzy, docenianie wartości tkwiącej w zespole, wyzwalanie w nich inwencji, tworzenie
warunków do rozwoju, budowanie klimatu zachęty, nagradzanie dobrych wyników), a tak-
że z partnerami i przełożonymi;
• umiejętności rozwiązywania konf liktów (unikanie konf liktów i mediacja w sytuacjach,
gdy już się pojawią).
Kompetentny interpersonalnie menadżer posiada umiejętności współżycia i postępowania

z ludźmi oraz zna ich i rozumie. Traktuje członków zespołu podmiotowo, a nie przedmiotowo.
Zadania dodatkowe
1. Wymień i zestaw ze sobą zalety pracy indywidualnej i zespołowej. Podziel się swoimi spo-
strzeżeniami z koleżankami i kolegami w klasie.
2. Określ, które z zachowań w zespole są pożądane, a które niepożądane. Jakie negatywne
konsekwencje mogą mieć zachowania niepożądane?
3. Zastanów się, w jaki sposób prowadzenie dyskusji tematycznie związanych z realizowanym
zadaniem może wpływać na skuteczność działania zespołu? Podziel się swoimi przemyśle-
niami z koleżankami i kolegami w klasie.
4. Zapoznaj się z listą cech idealnego menadżera i zdecyduj, które z nich posiadasz.
5. Wspólnie z koleżankami i kolegami w klasie wybierzcie te z nich, które według was są naj-
ważniejsze dla powodzenia pracy zespołowej.
6. Uczniowie dzielą się na 2–4 grupy. Wraz z kolegami i koleżankami w klasie opracujcie
program wspólnej wycieczki. Wybierzcie wśród siebie osobę, która posiada najwięcej cech
dobrego menadżera i przydzielcie sobie obszary, za które będziecie odpowiedzialni. Opra-
cujcie plan wycieczki, a następnie przedstawcie go pozostałym grupom. Na zakończenie
oceńcie swoją prace jako zespołu – określcie, czy była ona skuteczna i czy stanowiliście dobry
zespół. Jeśli nie, jakie mogły być tego przyczyny?
47
Lekcja 39 i 40, Kierowanie firmą i pracownikami;
Prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 5, 6, 7 i 8 w lekcji 11.
Pytania
1. Wymień podstawowe obowiązki pracownika względem pracodawcy.
2. Przedstaw najważniejsze prawa pracownika.
3. Wyjaśnij znaczenie terminu „mobbing”.
4. Wymień konsekwencje, jakie pracodawca może zastosować wobec
pracownika w przypadku niewywiązania się z powierzonych mu zadań.
5. Przedstaw podstawowe obowiązki pracodawcy.
6. Wyjaśnij znaczenie terminu „korupcja”.
7. Powiedz, czym różni się korupcja czynna od biernej.
Dialog społeczny
Dialog społeczny jest formą wymiany informacji, negocjacji oraz relacji między grupami repre-
zentującymi odmienne interesy społeczne w celu osiągnięcia porozumienia.
Stronami dialogu społecznego są przede wszystkim organizacje pracodawców oraz związki
zawodowe. Jeśli do tego grona włącza się strona rządowa, mamy wówczas do czynienia tzw.
trójstronnym dialogiem społecznym, w którym biorą udział strony:
• związkowa – reprezentująca interesy pracowników,
• pracodawcza – reprezentująca interesy pracodawców,
• rządowa – reprezentująca interesy państwa, składająca się z przedstawicieli władzy wykonawczej.
Partnerami dialogu społecznego mogą być także: organy samorządu terytorialnego, organy samo-
rządu zawodowego oraz inne organizacje społeczne i przedstawiciele środowisk zawodowych
i twórczych. Trzonem organizacyjnym dialogu społecznego w Polsce jest Trójstronna Komisja
ds. Społeczno-Gospodarczych oraz wojewódzkie komisje dialogu społecznego.
Instytucja dialogu społecznego sprawdza się nie tylko podczas rozwiązywania konfliktów mię-
dzy pracodawcą a pracownikami, ale także między stronami takimi jak wspólnota mieszkańców
i władze miasta. Może on mieć także charakter międzynarodowy, kiedy stronami dialogu są
przedstawiciele różnych państw.
Społeczna Odpowiedzialność Przedsiębiorstw (CSR)

Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw (ang. Corporate Social Responsibility – CSR),
zwana także Społeczną Odpowiedzialnością Biznesu, to koncepcja, dzięki której przedsiębior-
stwa na etapie budowania strategii dobrowolnie uwzględniają interesy społeczne i ochronę śro-
dowiska. Bycie odpowiedzialnym w tym sensie nie oznacza tylko spełnienia wszystkich wymo-
gów formalnych i prawnych, ale oprócz tego także dobrowolne zaangażowanie i zwiększone
inwestycje w:
48
• zasoby ludzkie,
• ochronę środowiska,
• relacje z otoczeniem firmy.
Zdaniem Komisji Europejskiej, strategia CSR prowadzi do trwałego sukcesu przedsiębiorstwa

dzięki prowadzeniu dialogu z otoczeniem, uwzględnianiu ochrony środowiska i budowę kapi-
tału społecznego.
Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw to efektywna strategia zarządzania, która poprzez

prowadzenie dialogu społecznego na poziomie lokalnym przyczynia się do wzrostu konkurencyj-
ności przedsiębiorstw na poziomie globalnym. Odpowiedzialny biznes to podejście strategiczne i
długofalowe, oparte na zasadach dialogu społecznego i na poszukiwaniu rozwiązań korzystnych
tak dla przedsiębiorstwa, jak i jego całego otoczenia, pracowników, wszystkich osób i instytucji
współpracujące z firmą, a także społeczności, w której ona działa.
Zrównoważony rozwój
Pojęcie zrównoważonego rozwoju oznacza proces, który ma na celu zapewnienie rozwoju obecne-
mu pokoleniu tak, aby był też możliwy rozwój na tym samym poziomie w następnych pokoleniach.
Skuteczna strategia osiągnięcia zrównoważonego rozwoju zakłada działania na trzech polach:
• ochrona środowiska i racjonalna gospodarka zasobami naturalnymi – m. in. ograniczanie
zanieczyszczenia środowiska, ochrona zagrożonych gatunków zwierząt i roślin, promocja
odnawialnych źródeł energii,
• wzrost gospodarczy i sprawiedliwy podział korzyści z niego wynikających – m. in. ułatwie-
nie dostępu do rynków dla państw rozwijających się, finansowanie rozwoju, zmiana niera-
cjonalnych wzorców konsumpcji i produkcji,
• rozwój społeczny – m. in. walka z ubóstwem, dostęp do edukacji, ochrony zdrowia.
Zrównoważony rozwój stanowi ważny element systemu prawa międzynarodowego. Także

w Polsce zasada zrównoważonego rozwoju zyskała rangę konstytucyjną – została zapisana
w art. 5 konstytucji RP – a definicja zrównoważonego rozwoju znalazła się w ustawie Pra-
wo Ochrony Środowiska.
Zadania dodatkowe
1. Pomyśl o sytuacjach, także z Twojego życia szkolnego, w jakich instytucja dialogu społecz-
nego mogłaby być przydatna.
2. Korzystając z Internetu dowiedz się, jakie firmy, duże czy małe, częściej przestrzegają zasad
społecznej odpowiedzialności. Znajdź informacje na temat postrzegania idei CSR przez
polskich przedsiębiorców i konsumentów. Porównaj sytuację, jaka panuje na tym polu w
Polsce i w innych krajach.
3. Zastanów się, czy jest szansa na to, aby społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw była
w Polsce powszechnie stosowana? Przedyskutuj swoje przemyślenia z koleżankami i kole-
gami w klasie.
4. Na stronie internetowej Stowarzyszenia na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju Polski: http://
49
www.ekorozwoj.pl/content/view/47/54/lang,pl/ przeczytaj artykuł pt.: „Dylematy zrówno-
ważonego rozwoju w Polsce” i zrób listę najważniejszych problemów, jakie w naszym kraju
napotyka ta idea.
Lekcja 41 i 42, Związki zawodowe; Formy organizacyjno-prawne

przedsiębiorstw – wprowadzenie
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekran 9 w lekcji nr 11 oraz ekran nr 2 w lekcji 12.
Pytania
1. Wyjaśnij, czym są związki zawodowe.
2. Przedstaw podstawowe cechy przedsiębiorstwa.
3. Omów klasyfikację przedsiębiorstw ze względu na formę własności.
4. Przedstaw klasyfikację przedsiębiorstw ze względu na ich formę organizacyjno-prawną.
Sektor publiczny
Sektor publiczny zajmuje się dostarczaniem dóbr i usług dla państwa i obywateli, a jego aktyw-
ność opiera się na działaniach takich jak: zapewnienie obywatelom opieki socjalnej, zagwaranto-
wanie bezpieczeństwa narodowego i planowanie zagospodarowania przestrzeni. Do sektora pub-
licznego zalicza się wszystkie jednostki organizacyjne, w których własność Skarbu Państwa lub
samorządu ma udział większy niż 50%. Najważniejsze formy organizacji sektora publicznego to:
• instytucje państwowe, finansowane z podatków, których działalność jest bezpośrednio koor-
dynowana przez rząd. Ich zadaniem nie jest przynoszenie dochodu, lecz dostarczanie nie-
zbędnych usług na rzecz rządu i obywateli;
• przedsiębiorstwa państwowe, które mają większą niż instytucje państwowe samodzielność
finansową i, tak jak przedsiębiorstwa prywatne, są nastawione na zysk. Decyzje produkcyjne
w tych przedsiębiorstwach są podejmowane przez zarząd, który działa według wytycznych
nakreślonych przez władze. Zaliczają się do nich przede wszystkim firmy, które są w całości
własnością państwa lub spółki prawa handlowego z większościowym udziałem państwa.
Do działów, których zadania są obecnie realizowane wyłącznie lub w przeważającym stopniu

przez jednostki sektora państwowego, należą przede wszystkim:
• obrona narodowa,
• bezpieczeństwo publiczne,
• wymiar sprawiedliwości,
• nauka,
• szkolnictwo wyższe,
• leśnictwo,
• łączność,
• ochrona zdrowia,
• ubezpieczenia społeczne.
50
• Zatrudnienie w sektorze publicznym wynosi ponad 3 mln osób, co stanowi ok. 30%
całego zatrudnienia w gospodarce narodowej Polski.
• Ze środków pochodzących z sektora publicznego utrzymuje się ok. 15,8 mln osób,
czyli prawie 41% ludności Polski.
• Wydatki sektora publicznego stanowią ok. 48,7% PKB.
• Państwowe jednostki sektora publicznego gospodarują majątkiem o wartości ponad
460 mld zł.
• Dwie instytucje zaliczane do sektora publicznego: Państwowe Gospodarstwo Leśne
Lasy Państwowe i Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa administrują grunta-
mi stanowiącymi 42% powierzchni Polski.
Organizacje non-profit
Organizacje non-profit prowadzą działalność, która skupia się na wspieraniu prywatnego lub
publicznego dobra, ale nie kierują się chęcią osiągnięcia zysku. Najczęściej przybierają one for-
mę stowarzyszeń, czyli dobrowolnych, trwałych i samorządnych zrzeszeń.
Znane i światowe organizacje typu non-profit to między innymi Towarzystwo National Geo-
graphic, Amnesty International czy Międzynarodowy Komitet Paraolimpijski.
W Polsce łącznie zarejestrowanych jest ok. 33 tys. organizacji non-profit, wśród nich na przykład
większość społecznych organizacji takich jak: Związek Harcerstwa Polskiego, Polski Czerwony
Krzyż, Polska Akcja Humanitarna, Fundacja na rzecz Nauki Polskiej i Caritas Polska.
Organizacje pożytku publicznego

Organizacja pożytku publicznego (OPP) to podmiot pozarządowy (stowarzyszenie lub fundacje),
która cieszy się zaufaniem publicznym. Zaufanie to zdobywa głównie poprzez pełną jawność
finansów, którymi dysponuje oraz przez działania na rzecz grupy społecznej, dla której zostały
powołane. Organizacje tego typu działają między innymi na polach:
• pomocy społecznej (w tym pomocy rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz
wyrównywania szans tych rodzin i osób);
• działalności charytatywnej;
• działalności na rzecz mniejszości narodowych;
• ochrony i promocji zdrowia;
• działania na rzecz osób niepełnosprawnych;
• promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i zagrożonych
zwolnieniem z pracy;
• upowszechniania i ochrony praw kobiet oraz działalność na rzecz równych praw kobiet
i mężczyzn;
• wspomagania rozwoju gospodarczego, w tym rozwoju przedsiębiorczości;
• wspomagania rozwoju nauki, edukacji, oświaty i wychowania;
• wspomagania rozwoju kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i tradycji;
• upowszechniania i ochrony wolności i praw człowieka oraz swobód obywatelskich, a także
działań wspomagających rozwój demokracji;
51
• pomocy ofiarom katastrof, klęsk żywiołowych, konfliktów zbrojnych i wojen w kraju i za granicą;
• upowszechniania i ochrony praw konsumentów;
• działań na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijania kontaktów i współpracy między
społeczeństwami;
• promocji i organizacji wolontariatu;
• działalności wspomagającej technicznie, szkoleniowo, informacyjnie lub finansowo organi-
zacje pozarządowe.
Posiadanie przez organizację statusu organizacji pożytku publicznego nakłada na nią obowiązki
sprawozdawczości, aby wszyscy zainteresowani mogli uzyskać informacje, na co wydane zostały
pieniądze przekazywane przez darczyńców. Status ten umożliwia przekazanie na rzecz organi-
zacji pożytku publicznego 1% podatku dochodowego przez osoby fizyczne.
Zadania dodatkowe
1. Wymień kilka przykładów instytucji i przedsiębiorstw państwowych, które należą do sek-
tora publicznego.
2. Zastanów się nad tym, jakie organizacje i podmioty, należące do sektora prywatnego czy
publicznego, funkcjonują bardziej sprawnie. Jakie mogą być tego przyczyny? Przedyskutuj
swoje spostrzeżenia z koleżankami i kolegami w klasie.
3. Odwiedź stronę internetową dowolnej organizacji non-profit i zbierz informacje na temat
jej funkcjonowania. Przedstaw zebrane przez siebie wiadomości kolegom i koleżankom
w klasie.
4. Z listy obszarów działalności organizacji pożytku publicznego wybierz trzy i odszukaj w
Internecie wiadomości na temat różnych organizacji, które na nich działają. Czym konkret-
nie się zajmują i jaki mają zasięg? Zaprezentuj je koleżankom i kolegom w klasie.
5. Zapytaj rodziców lub inne osoby, które płacą podatek od osób fizycznych, czy przekazały
1% podatku na rzecz organizacji pożytku publicznego. Jeśli tak, co to była za organizacja
i czemu wybrały właśnie ją?
Lekcja 43 i 44, Firmy jednoosobowe; Przedsiębiorstwa

państwowe, spółdzielnie
Pytania
1. Wymień cechy firmy jednoosobowej.
2. Przedstaw kroki formalno-prawne niezbędne do założenia
jednoosobowej działalności gospodarczej.
3. Podaj kilka przykładów przedsiębiorstwa państwowego
i przedstaw jego cechy.
4. Wyjaśnij znaczenie terminu „spółdzielnia”.
5. Przedstaw podstawowe cechy spółdzielni.
52
Prywatyzacja
W Polsce po zakończeniu II wojny światowej większość przedsiębiorstw prywatnych została
znacjonalizowana, czyli przejęta przez państwo. Gdy system komunistyczny został obalony, roz-
począł się proces odwrotny do nacjonalizacji, czyli prywatyzacja – przekazywanie prywatnym
właścicielom mienia państwowego. Istnieją dwie podstawowe metody prywatyzacji:
• pośrednia – polega na przekształcaniu przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową
spółkę skarbu państwa (komercjalizacja), a następnie sprzedaży akcji w drodze jawnego
przetargu publicznego, z zastrzeżeniem, że 15% akcji zostanie nieodpłatnie przekazana
pracownikom firmy, przykładem może być prywatyzacja banku PKO BP;
• bezpośrednia – stosowana w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw państwowych,
zwłaszcza takich, które znajdują się w złej sytuacji finansowej, przybiera formy np. sprzedaży
przedsiębiorstwa, wniesienia przedsiębiorstwa do spółki, oddania przedsiębiorstwa do odpłat-
nego korzystania spółce, przykładem może być prywatyzacja firmy Polmos Warszawa.
Przyczyny, dla których rządy decydują się na prywatyzację danego przedsiębiorstwa mogą być
bardzo różne. Zasadniczo, można je podzielić na:
• Przyczyny pragmatyczne – rząd szuka źródeł finansowania swojej działalności, ale nie może
podnieść obowiązkowych świadczeń na rzecz państwa albo nie może lub nie opłaca mu się
zaciągać kredytów. W takim przypadku prywatyzacja nie tylko generuje środki finansowe
z tytułu sprzedaży mienia państwowego, ale także w przyszłości uwalnia państwo od bez-
celowego dofinansowywania państwowych przedsiębiorstw.
• Przyczyny ekonomiczne – rząd zamierza otrzymać większe korzyści poprzez obciążenie
sfery prywatnej wydatkami ponoszonymi przez państwo i przekazuje część obowiązków,
jakie dotychczas spoczywało na państwie (np. w zakresie oczyszczalni ścieków, energetyki,
czy zachowania czystości) w ręce prywatnych przedsiębiorstw.
• Przyczyny ideologiczne – rząd ma bardzo silną pozycję, ale obejmuje swoimi wpływami
zbyt wiele dziedzin gospodarki i tak bardzo ingeruje w działalność ludzi, że stanowi to
zagrożenie dla społeczeństwa. Prywatyzacja ma wówczas na celu ukrócenie zapędów poli-
tyków, którzy dbają jedynie o swoje posady.
• Przyczyny populistyczne – rząd jako główny motyw przedstawia pogląd, że demokratyczne spo-
łeczeństwo powinno posiadać szeroki zakres możliwości prowadzenia działalności gospodarczej
na wszystkich polach oraz nabywania dóbr (prywatyzacja całych sektorów gospodarki).
Rodzaje spółdzielni
Mówiąc w skrócie, spółdzielnia jest to dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób, o
zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich
członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą. Wyróżnia się różne typy spółdzielni:
• Spółdzielnie mieszkaniowe – ich podstawowym zadaniem jest zaspakajanie potrzeb mieszka-
niowych członków oraz ich rodzin poprzez dostarczanie im samodzielnych lokali mieszkalnych.
• Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (SKOK) – zaliczana do szerokiej kategorii
instytucji finansowych instytucja parabankowa. SKOK nie jest bankiem, dzięki czemu nie
podlega kontroli przez te same instytucje, które kontrolują banki. Celem działalności SKOK
53
jest gromadzenie środków pieniężnych wyłącznie swoich członków, udzielanie im pożyczek
i kredytów, a także przeprowadzanie na ich zlecenie rozliczeń finansowych i pośredniczenie
przy zawieraniu umów ubezpieczenia.
• Banki spółdzielcze – małe, lokalne spółdzielnie, które prowadzą działalność bankową.
W banku spółdzielczym maksymalizacja zysku powinna być jedynie środkiem do realizacji
celów członków spółdzielni.
• Spółdzielnie socjalne – łączą cechy przedsiębiorstwa oraz organizacji pozarządowej i mają
na celu umożliwienie członkom, którymi muszą być w 50% osoby zagrożone wykluczeniem
społecznym (np. osoby bezrobotne, niepełnosprawne, uzależnione od alkoholu, narkotyków
lub środków odurzających po zakończeniu leczenia, chore psychicznie, bezdomne i opusz-
czające więzienie, a także uchodźcy, uczestniczący w indywidualnym programie integracji)
powrót do normalnego życia społecznego i aktywności na rynku pracy. Członkowie takiej
spółdzielni tworzą miejsca pracy dla siebie zapewniając utrzymanie sobie i swoim rodzi-
nom. Dzięki wejściu na rynek pracy uczą się współpracy, pracy na wskazanych stanowiskach,
nabywają szereg nowych umiejętności przydatnych również w życiu codziennym.
• Spółdzielnie pracy – mają na celu zapewnienie członkom pracy w pełnym lub niepełnym
wymiarze, poprzez organizację wspólnej produkcji towarów lub świadczenia usług.
• Spółdzielnie spożywców – ich celem nie jest zysk pieniężny, ale zapewnienie członkom
tanich i dobrej jakości towarów lub usług. Przybierają często formę punktów sprzedaży deta-
licznej, które stanowią własność klientów i są przez nich zarządzane. Klientami są zazwy-
czaj osoby, które dostarczyły kapitału potrzebnego do uruchomienia lub nabycia danego
przedsiębiorstwa spółdzielczego.
Zadania dodatkowe
1. Wyszukaj w Internecie wiadomości na temat jeszcze nie sprywatyzowanych największych
przedsiębiorstw państwowych w Polsce i o ewentualnych planach ich prywatyzacji. Zapre-
zentuj jedno z nich koleżankom i kolegom klasie.
2. Na stronie internetowej Skarbu Państwa: http://prywatyzacja.msp.gov.pl odszukaj informacje
na temat planu prywatyzacji na lata 2008–2011 i dowiedz się, do jakich sektorów gospodar-
ki należą prywatyzowane firmy.
3. Zastanów się nad plusami i minusami prywatyzacji – wspólnie z koleżankami i kolegami
w klasie stwórzcie listę takich wad i zalet.
4. Wymień przykłady spółdzielni działających w regionie, w którym mieszkasz. Do jakiej gru-
py można je zaliczyć?
Lekcja 45 i 46, Spółki; Spółki kapitałowe
Pytania
1. Wyjaśnij znaczenie słowa „spółka”.
2. Przedstaw klasyfikację spółek ze względu na ich formy prawne.
54
3. Wyjaśnij znaczenie określenia: spółki „bogatego teścia i biednego zięcia”.
4. Przedstaw rodzaje spółek kapitałowych.
5. Przedstaw krótko strukturę władzy w spółkach kapitałowych.
Inne formy organizacyjno-prawne
Wśród form organizacyjno-prawnych organizacji wyróżnia się nie tylko firmy jednoosobowe,
spółki, spółdzielnie i przedsiębiorstwa państwowe, ale także inne podmioty gospodarcze:
• stowarzyszenia – organizacje społeczne powoływana przez grupę osób mających wspól-
ne cele lub zainteresowania w celu prowadzenia działalności niezarobkowej (w Polsce
są to np. partie polityczne, komitety wyborcze, związki wyznaniowe, organizacje pra-
codawców, związki zawodowe);
• fundacje – formy prawne organizacji pozarządowej, której istotnym składnikiem jest kapitał
przeznaczony na określony cel oraz statut zawierający reguły dysponowania tym kapitałem;
Formy integracji organizacyjnej przedsiębiorstw

Przedsiębiorstwa mogą łączyć się ze sobą, tworząc między innymi następujące formy organizacyjne:
• Spółka joint venture

Spółka joint venture jest to spółka handlowa zawiązana w celu prowadzenia działalności
gospodarczej przez firmę krajową z firmą zagraniczną lub przez firmy zagraniczne na
terytorium danego państwa. Jest ona oparta na wkładzie kapitału dwóch lub więcej nie-
zależnych od siebie pod względem ekonomicznym, prawnym i administracyjnym partne-
rów z różnych krajów, którzy tworzą wspólne przedsiębiorstwo, wspólnie nim zarządzają
i ponoszą ryzyko wspólnej działalności gospodarczej.
Przykładem przedsiębiorstw joint venture na rynku światowym są Sony Ericsson lub
Fujitsu Siemens Computers.
• Konsorcjum
Konsorcjum jest zrzeszeniem przedsiębiorstw produkcyjnych, handlowych lub banków,
które zawierają czasowe porozumienie w konkretnym celu. Najczęściej tym celem jest
wspólna realizacja dużego lub ryzykownego przedsięwzięcie gospodarcze albo określo-
nej operacji handlowej czy finansowej, która wymaga dużych nakładów finansowych (np.
budowa autostrady, lotniska). Konsorcjum ma charakter najczęściej tymczasowy, co zna-
czy, że po osiągnięciu celu do którego zostało powołane jest rozwiązywane.
• Koncern
Tworzenie koncernu polega na wykupywaniu akcji lub udziałów innych przedsiębiorstw,
co umożliwia sprawowanie nad nimi nadzoru i koordynację ich działalności.
Kierownictwo koncernu dąży do maksymalizacji zysku połączonej całości, a jego oddzia-
ływanie na przedsiębiorstwa jest intensywne i staje się bezpośrednie, przez co koncern
staje się niejako jednym zintegrowanym przedsiębiorstwem. Funkcje kierowania koncer-
nem realizuje z reguły jedno z przedsiębiorstw dominujących (macierzystych), które nie
55
tylko kieruje, ale samo również prowadzi działalność produkcyjną lub handlową.
Przykładem koncernu międzynarodowego jest Siemens AG.
• Holding
Zdarza się, że przedsiębiorstwo macierzyste koncernu zostaje czystą spółką kierowniczą,
której jedynym zadaniem jest kierowanie koncernem, a nie zajmowanie się produkcją
lub sprzedażą. W takim przypadku koncern przybiera postać holdingu, w ramach któ-
rego spółka-matka (wiodąca) posiada wszystkie lub większość akcji spółek-córek (pod-
porządkowanych), dzięki czemu zajmuje nadrzędną pozycję w strukturze zarządzania.
Całe ugrupowanie holdingowe traktowane jest jako jeden płatnik podatku.
Przykładem holdingu na rynku polskim może być Grupa ITI.
• Kartel
Kartel jest rodzajem porozumienia zawartego między przedsiębiorstwami tej samej bran-
ży (np. kartel producentów cementu lub gumy) w celu ograniczenia lub zlikwidowania
konkurencji i zapewnienia sobie pozycji monopolistycznej w danym segmencie rynku.
Kartele powstają w wyniku zawierania tzw. umów kartelowych, w ramach których przed-
siębiorstwa zachowują swoją samodzielność prawną, a przystąpienie do kartelu zobo-
wiązuje je jedynie do przestrzegania norm określonych w umowie kartelowej (np. norm
zobowiązujących do stosowania jednolitych cen (cen kartelowych), utrzymywania ilo-
ści produkcji i sprzedaży na uzgodnionym poziomie (kontyngenty) lub do obsługiwa-
nia wydzielonego terytorialnie rynku zbytu). Tworzenie karteli pomiędzy przedsiębior-
stwami jest nielegalne w Unii Europejskiej oraz w Stanach Zjednoczonych, jak również
w wielu innych państwach świata. Przykładem kartelu międzynarodowego jest OPEC
(Organization of the Petroleum Exporting Countries), czyli Organizacja Krajów Eks-
portujących Ropę Naftową.
• Syndykat
Syndykat, zwany także wspólnotą interesów, jest silniejszą formą porozumienia kartelowego.
Pojawia się on wówczas, gdy przedsiębiorstwa wchodzące w skład kartelu tworzą dodatkowo
oddzielne, specjalne przedsiębiorstwo, którego przedmiotem działania jest sprzedaż produk-
tów wytwarzanych przez zrzeszone przedsiębiorstwa. Zachowując swą odrębność prawną
i produkcyjną, przedsiębiorstwa należące do syndykatu rezygnują najczęściej z prawa do
samodzielnej sprzedaży produktów. Biuro sprzedaży rozdziela zamówienia na poszczególne
przedsiębiorstwa, dostawa wyrobów następuje bezpośrednio z przedsiębiorstwa produkują-
cego do odbiorcy, a rozliczenie i zapłata odbywa się także za pośrednictwem biura sprzeda-
ży. Syndykaty są tworzone w gałęziach surowcowych przemysłu ze względu na łatwiejsze
wprowadzenie tam standaryzacji wyrobów.
• Trust
W praktyce trust jest formą monopolu, w której przedsiębiorstwa łączą się w jedno nowe
przedsiębiorstwo, powstałe w miejsce dotychczas istniejących. Dotychczasowi ich właś-
ciciele stają się udziałowcami powstającego trustu, na którego czele stoi rada wykonawcza
56
– zarząd kierujący produkcją i zbytem, wyznaczający ceny, określający podział zysków.
Pozycja kierownictwa naczelnego trustu jest bardzo mocna, co umożliwia mu przepro-
wadzenie nawet radykalnych zmian racjonalizujących działalność podporządkowanych
zakładów (np. zmianę profilu produkcji, zamknięcie zakładów, które nie przynoszą zysków,
redukcję zatrudnienia itp.).
Zadania dodatkowe
1. Zdecyduj, w której z form integracji przedsiębiorstw (spółka joint venture, konsorcjum, kon-
cern, holding, kartel, syndykat, trust) pojedyncza firma ma najwięcej samodzielności, a w
której najmniej.
2. Zastanów się, jakie mogą być przyczyny, dla których przedsiębiorstwa chcą lub muszą się
integrować. Przedyskutuj swoje wnioski z koleżankami i kolegami w klasie.
3. Za pomocą Internetu poszukaj nazw innych reprezentantów spółki joint venture, konsor-
cjum, koncernu, holdingu, kartelu, syndykatu i trustu.
4. Zastanów się, dlaczego zawiązywanie kartelu jest w wielu krajach zabronione przez prawo.
Jakie mogą być szkodliwe skutki tego procederu?
Lekcja 47 i 48, Komunikacja werbalna i niewerbalna; Style komunikacji
Pytania
1. Przedstaw podstawowe składniki komunikatu.
2. Wymień składniki komunikacji werbalnej i niewerbalnej.
3. Przedstaw cechy i formy komunikacji werbalnej.
4. Określ znaczenie składników niewerbalnych w komunikacji.
5. Wymień znane Ci style komunikacji.
6. Wymień najczęściej występujące bariery komunikacyjne.
7. Przedstaw podstawowe kanały komunikacji w firmie.
Który z nich jest najbardziej efektywny?
Proksemika
Ludzie komunikują się nie tylko za pomocą słów – równie istotne są gesty, ruchy, miny, spojrzenia,
brzmienie głosu, czy też pozycja ciała. Wśród tych niewerbalnych składników komunikacji ważną
rolę pełni odległość, jaka dzieli rozmówców od siebie. Badaniem przestrzeni w procesie komunikacji
zajmuje się nauka zwana proksemiką. Zasadniczo wyróżnia się cztery strefy używane nieświadomie
przez ludzi podczas kontaktów z innymi. Są to:
• strefa intymna (0–45cm wokół ludzkiego ciała, obszar na wyciągnięcie łokcia) – obszar
przestrzeni bardzo bliski ciała, w którym prawie zawsze dochodzi do kontaktu fizycznego
z rozmówcą, dlatego jest to odległość zarezerwowana jedynie dla bardzo bliskich osób
(małżonek, partner, dziecko); w dystansie intymnym spada rola wzroku w komunikacji,
57
rośnie natomiast rola węchu, słuchu i dotyku;
• strefa osobista, indywidualna (45–120 cm, obszar na wyciągnięcie ręki) - przestrzeń tę trak-
tuje się jako prywatną i wpuszczane są do niej tylko dobrze znane osoby, z którymi czujemy
się bezpiecznie, rozmowa z obcym w takiej odległości nie zdarza się lub jest niekomfortowa;
w komunikacji rośnie rola wzroku i słuchu, a zmniejsza się rola innych kanałów przekazy-
wania informacji: węchu, dotyku, zdolności odczuwania ciepła ciała drugiej osoby;
• strefa społeczna (120–360 cm, przestrzeń poza obszarem możliwego łatwego dotyku) –
w tej odległości dochodzi do kontaktu z osobami obcymi i tymi, które traktuje się jako obce;
w komunikacji używany jest przede wszystkim wzrok i słuch, mowa jest gramatyczna i sfor-
malizowana, zwykle poprawna, a temat rozmowy oficjalny lub obojętny;
• strefa publiczna (powyżej 360 cm) – dystans zarezerwowany dla osób publicznych, w takiej
odległości kontaktujemy np. z ministrem podczas spotkania, rektorem uczelni podczas inau-
guracji roku akademickiego, księdzem podczas mszy; głównym kanałem odbierania infor-
macji na temat drugiej osoby jest wzrok, ludzie rozmawiając w tej odległości budują bardzo
gramatyczne zdania i zastanawiają się nad konstrukcją zdań.
Bliskość przestrzenna jest wskaźnikiem sympatii – im mniejszy dystans, tym bliższa relacja.
Jest ona uzależniona od indywidualnych predyspozycji, od płci (np. kobiety podchodzą do
siebie bliżej niż mężczyźni, gdy zaczynają rozmowę) oraz od kultury.
Tak zwane kultury kontaktowe (np. Włosi, Hiszpanie, Arabowie) mają dystans indywidu-
alny wyraźnie krótszy niż kultury dystansowe (np. Anglicy, Skandynawowie, Japończycy).
Zadania dodatkowe
1. Zbadaj, jak duże są Twoje strefy intymna i osobista. Poproś kolegę/ koleżankę z klasy o to,
aby stanął/ stanęła w odległości około 2 metrów od Ciebie i następnie powoli się zbliżał/
zbliżała. W którym momencie zaczynasz odczuwać dyskomfort? Jakie uczucia towarzyszą
Ci, gdy ktoś przekroczy granicę strefy intymnej?
2. Zastanów się, w jakich sytuacjach z życiowych zachowujesz dystans intymny, osobisty,
społeczny i publiczny.
3. Wraz z koleżanką lub kolegą z klasy zainscenizuj kilka sytuacji, w których odpowiedni
dystans nie jest zachowany. Jakie mogą być tego skutki?
4. Zastanów się, jaki rodzaj dystansu zachodzi w sytuacji, kiedy chcemy na przykład kupić bilet
autobusowy w kiosku, a odległość między osobami jest bardzo mała.
Lekcja 49 i 50, Typy ludzkich zachowań; Asertywność
Pytania
1. Wymień i krótko opisz podstawowe typy ludzkich zachowań.
2. Scharakteryzuj postawę asertywną.
3. Podaj trzy etapy asertywnej odmowy.
58
Typy osobowości
Osobowość typu A
Wyróżniana przez niektórych psychologów osobowość typu A jest najczęściej spotykana u ambitnych
perfekcjonistów, osób, które lubią rywalizację, cenią osiągnięcia i wysoki status i najczęściej pracują
jako specjaliści w wielkich korporacjach. Osobowość ta charakteryzuje się:
• wysokim poziomem stresu, wywołanym presją czasu;
• perfekcjonizmem;
• przebojowością;
• wysokimi wymaganiami wobec siebie i innych;
• ukrytym brakiem poczucia bezpieczeństwa;
• tendencją do zachowań rywalizacyjnych;
• wysokim poziomem ambicji;
• agresywnością i wrogością wobec innych.
Osoby takie są bardzo cenione przez pracodawców, szybko awansują i robią błyskotliwe
kariery, ale są także zagrożone pracoholizmem i wieloma chorobami serca. Wielogodzin-
na praca w warunkach ciągłego stresu i presji silnie obciąża układ sercowo-naczyniowy.
Osoby typu A mają także trudności z wyciszaniem się i “wyłączaniem” po zakończeniu pracy,
a długie okresy stresu i niepewności powodują u nich podwyższone napięcie mięśni. Amery-
kańscy kardiolodzy, Meyer Friedman i Ray Rosenman prowadzili badania, które dowiodły,
że zapadalność na choroby serca jest dwukrotnie częstsza u osób nastawionych na dążenie do
perfekcji i żyjących w ciągłym pośpiechu, czyli wykazujących cechy osobowości typu A.
Przeciwieństwem osobowości typu A jest tak zwana osobowość typu B – ludzie tacy
są zwykle bardziej zrelaksowani, rywalizacja nie jest dla nich aż tak ważna. Osoby te doznają
rzadko zawału serca przed 70 rokiem życia, niezależnie od wykonywanej pracy, choć również
są ambitne, tak jak osobowości typu A. Osoba typu B doświadcza znacząco mniej stresu
zarówno podczas pracy, jak i podczas wypoczynku.
Typy zachowań ludzkich w pracy

Ludzie często inaczej zachowują się prywatnie, a inaczej w miejscu pracy. Ponieważ odbiór
nowopoznanej osoby głównie opiera się na pierwszym wrażeniu, trudno jest przewidzieć,
jak dany człowiek sprawdzi się na konkretnym stanowisku. Pod względem zachowań w miej-
scu pracy czasami dzieli się pracowników na następujące typy:
• typ uporządkowany – cechuje się starannością w wykonywaniu zadań, dokładnością,
solidnością, dobrą organizacją pracy, obowiązkowością, precyzyjnością; osoby takie rzad-
ko zmieniają pracę, najlepiej czują się w sytuacjach, które są wcześniej zaplanowane, prze-
widziane, gdyż to pozwala im odpowiednio organizować swoją pracę, wykonywać zadania
bezbłędnie i terminowo; niechętnie opuszczają firmę, unikają sytuacji, w których muszą
się kontaktować z klientami zewnętrznymi; nie są nastawione na robienie kariery i raczej
niechętnie zmieniają swoje kwalifikacja wolą się doskonalić w tym, co już potrafią;
• typ dynamiczny – jego cechy to energiczność, dynamizm w działaniu, aktywność, przed-
59
siębiorczość, przebojowość, ekspansywność; osoby te nie lubią rutyny, często zmieniają
pracę, chętnie podejmują się nowych zadań, przedstawiają własne pomysły i koncepcje,
rozwijają nowe przedsięwzięcia i mają wizję rozwoju firmy, w której pracują; często spra-
wują stanowiska wymagające pracy w ruchu, pobudzające energię i aktywność, zadania
wymagające konieczności załatwienia danych spraw w terenie, umówienia spotkania
z klientem, przedstawienia prezentacji firmy, jej usług czy produktów; lubią być doce-
niane, chwalone za efekty swojej pracy, dążą do awansu;
• typ przywódczy – odznaczają się chęcią dominacji, bycia w centrum uwagi, ambicją,
zdecydowaniem, umiejętnością wydawania poleceń, utrzymywania dyscypliny, wysokimi
zdolnościami organizacyjnymi; osoby te dążą do obejmowania stanowisk kierowniczych
związanych z zarządzaniem ludźmi lub organizacją i nie maja oporów przed zmienianą
pracy w przypadku otrzymania propozycji objęcia wyższego stanowiska; lubią domino-
wać, a jednocześnie mają świadomość odpowiedzialności za innych;
• typ samodzielny – cechy charakterystyczne to indywidualizm, samodzielność w działa-
niu, autonomiczność, odpowiedzialność, zaradność, umiejętność radzenia sobie z prob-
lemami, zdolność do pracy pod presją czasu; osoby o tych cechach najbardziej cenią
sobie stanowiska samodzielne pozwalając im działać bez codziennego nadzoru innych
i bez wsparcia; w swoich działaniach są ekspertami, mają świadomość, że często bywają
niezastąpieni w niektórych kwestiach, lecz umieją dzielić się swoją wiedzą; osoby takie
awansują powoli i są to najczęściej awanse w ramach jednej firmy, ale ważniejsze niż
awans jest dla nich zadowolenie z pracy;
• typ skoncentrowany na ludziach – cechuje się życzliwością, sympatią dla otoczenia,
wyrozumiałością, wysoką kulturą osobistą, przyjaznym usposobieniem, pogodnością,
ustępliwością; osoby charakteryzujące się tymi cechami są nastawione na pracę wśród
ludzi, preferują pracę w zespole, chętnie dążą do porozumienia i szukają rozwiązań satys-
fakcjonujących dla obydwu stron; lubią zajmować stanowiska, które pozwalają na ciągły
kontakt z ludźmi, wspólne rozwiązywanie problemów, kreowanie pomysłów; nie dążą
za wszelką cenę do awansu, są raczej typem oddanego i lojalnego pracownika.
Zadania dodatkowe
1. Przyjrzyj się opisowi osobowości typu A i zdecyduj, które jej cechy są pożądane u dobre-
go menadżera, a które uniemożliwiają sprawowanie tej funkcji.
2. Zastanów się, czy pracownicy o osobowości typu A są pożądani przez pracodawców?
Jakie wartości mogą oni wnieść do firmy? Jakie zagrożenia mogą wiązać się z zatrud-
nieniem takich osób?
3. Pomyśl, czy Twoim zdaniem ludzie o osobowości typu B mają mniejsze szanse na odnie-
sienie sukcesu zawodowego. Przedyskutuj tę kwestię z kolegami i koleżankami w klasie.
4. Wraz z koleżankami i kolegami w klasie wcielcie się w role pracowników jednej firmy,
którzy uczestniczą w spotkaniu na temat tego, czy nieobecny kolega / koleżanka ma zostać
kierownikiem działu. Każdy z uczestników spotkania sam chciałby objąć tę funkcję,
dlatego stara się zdyskredytować kandydata i przekonać innych, że byłby w tej roli znacz-
nie lepszy. Wcześniej wylosujcie karteczkę z nazwą typu osobowości, w który musicie
się wcielić (agresywny, asertywny, manipulacyjny i uległy), bez pokazywania jej innym.
60
Po zakończeniu zadania koleżanki i koledzy w klasie będą musieli zgadnąć, który typ
był przez Ciebie reprezentowany.
5. Wraz z koleżanką lub kolegą zainscenizuj scenkę, w której ktoś chce Cię do czegoś namó-
wić, a Ty asertywnie odmawiasz.
6. Przyjrzyj się przedstawionym wyżej typom zawodowym – zdecyduj jakie zawody, w jakich
branżach, będą najbardziej odpowiednie dla osób reprezentujących te typy. Podziel się
swoimi przemyśleniami z koleżankami i kolegami w klasie.
Lekcja 51 i 52, Konflikty w życiu codziennym i w pracy; Negocjacje
Pytania
1. Wymień rodzaje konfliktów i podaj odpowiednie przykłady.
2. Omów krótko pięć stylów działania w sytuacji konfliktu.
3. Przedstaw podstawowe zasady negocjacji.
4. Wymień fazy negocjacji.
Konf likty w miejscu pracy
Konflikt w miejscu pracy jest szczególnym przypadkiem konfliktu społecznego. Może on powstać
między osobami, które wspólnie realizują jakieś zadania na terenie przedsiębiorstwa lub też
pomiędzy pracownikami a pracodawcą. W ekstremalnych sytuacjach przybrać formę strajku
lub buntu. Konflikt może także przejawiać się zachowaniami, które są trudniej dostrzegalne,
takimi jak: bierny opór, lekceważenie poleceń przełożonych, niedbałe i opieszałe wykonywanie
obowiązków, prowokowanie drobnych spięć.
Źródła takich konfliktów mogą:

• być obiektywne, kiedy wynikają ze sprzeczności pomiędzy:
» nowoczesną technologią a przestarzałymi procedurami i narzędziami pracy;
» koniecznością dokonywania niekiedy ryzykowanych zmian w metodzie pracy a tradycyjnymi
schematami postępowania;
» chęcią uzyskania wysokich ilościowych wskaźników produkcji a rzeczywistymi deficytami
produkcyjnymi;
» obowiązującymi systemami wynagrodzeń a rzeczywistymi kwalifikacjami personelu, pozio-
mem ponoszonej odpowiedzialności, trudnością wykonywanej pracy;
Konflikty te są przede wszystkim prowokowane przez nieadekwatne sposoby przeprowadzania

zmian, zwłaszcza personalnych na stanowiskach kierowniczych – spontanicznie, bez planu, bez
powodu jasnego dla pracowników.
• tkwić w relacjach interpersonalnych zachodzących na terenie zakładu oraz w braku obiek-

tywnego systemu oceny osób zatrudnionych przez przełożonych; pośrednio, konflikty zakła-
61
dowe wiążą się również z subiektywnym odczuwaniem zadowolenia (lub niezadowolenia) z
pracy przez pracowników.
Pracowników, którzy prowokują konflikty w sposób powtarzalny, dzieli się na: konfliktowców,
agresorów, kontestatorów i egocentryków. Te aspołeczne postawy i cechy osobowości, nawet jeśli
nie prowokują otwartych spięć, wpływają niekorzystnie na atmosferę w miejscu pracy.
Pracownik-konfliktowiec:
• jest porywczy, wybuchowy, wyrachowany i trzeźwo myślący, egoistyczny, obojętny na los innych;
• jest leniwy; lubi wygodę, rutynę i tak zwany “święty spokój”, niedbały, niesystematyczny,
unika prac ciężkich i źle płatnych;
• najbardziej zależy mu na pensji;
• nie jest punktualny;
• nie interesuje się sytuacją społeczno-ekonomiczną zakładu pracy.
Pracownik-agresor:
• jest kłótliwy, wybuchowy, porywczy, arogancki, konf liktowy, lekceważy przełożonych,
nie wykonuje poleceń;
• jest uparty, nerwowy, opryskliwy;
• nie zależy mu.
Pracownik-kontestator:
• jest wiecznie niezadowolony ze wszystkiego, z pretensjami, nie potrafi jednak podać propo-
zycji ulepszenia stanu rzeczy;
• dba o własne interesy;
• nie poważa kierownictwa, nie wykonuje poleceń;
• nie ma zaufania do przełożonych, jest podejrzliwy;
• jest pracowity, lecz nie wierzy w rozwój, cel i sens swojej pracy.
Pracownik-egocentryk:
• jest przekonany o słuszności własnych opinii;
• jest przekonany o własnej atrakcyjności, ma wysokie mniemanie o zewnętrznych walorach
fizycznych swojej osoby;
• jest dumny (wręcz pyszny), przesadnie ambitny, łatwo popada w konflikt z osobami,
które go nadzorują;
• żywi pogardę dla innych, nie spoufala się, jest wyniosły, lekceważący;
• jest egoistyczny, zarozumiały, zamknięty w sobie.
Każdy konflikt w miejscu pracy może być konstruktywny, jeżeli:

• skutkuje wzrostem poziomu motywacji i energii pracowników,
• sprzyja wprowadzaniu innowacyjnych rozwiązań przez ujawnianie się wielu nieznanych
wcześniej opinii,
• strony konfliktu potrafią określić jego cel, swoje stanowisko i poprzeć je adekwatnymi argumentami.
62
Uniknięcie konfliktów w miejscu pracy nie zawsze jest możliwe, natomiast ich umiejętne roz-
wiązywanie jest bardzo ważne.
Zadania dodatkowe
1. Zastanów się, dlaczego konflikty w miejscu pracy są zjawiskiem niekorzystnym. Podziel się
swoimi spostrzeżeniami z koleżankami i kolegami w klasie.
2. Określ, w którym przypadku lepiej sprawdzi się instytucja dialogu społecznego – przy
rozwiązywaniu konfliktu spowodowanego przyczynami obiektywnymi, czy mającego
swoje źródło w relacjach interpersonalnych.
3. Wraz z koleżankami i kolegami z grupy zainscenizujcie sytuację, w której przełożony
próbuje rozwiązań konflikt między pracownikiem-konfliktowcem, pracownikiem-agre-
sorem, pracownikiem-kontestatorem i pracownikiem-egocentrykiem dotyczący biurka
przy oknie, przy którym chce siedzieć każdy z pracowników. Wcielcie się w role tych
osób i odtwórzcie typowe dla nich zachowania w sytuacji konfliktu.
4. Poszukaj w Internecie informacji ma temat metod i sposobów rozwiązywania konfliktów w
miejscu pracy. Które z nich najlepiej zastosować w przypadku konfliktu z zadania nr 3.
Lekcja 53 i 54, Rodzaje, strategie i techniki negocjacji;

Pojęcie marketingu
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekran 8 w lekcji nr 13 i ekran nr 2 w lekcji 14.
Pytania
1. Przedstaw rodzaje negocjacji.
2. Zaprezentuj główne strategie w negocjacjach.
3. Omów krótko techniki negocjacji takie jak: nagroda w raju, dobry i zły policjant,
technika porucznika Colombo, przykręcanie śruby, zła i gorsza propozycja.
4. Wyjaśnij znaczenie terminu „marketing”.
5. Wymień uczestników rynku.
6. Przedstaw elementy mikrootoczenia i makrootoczenia firmy na rynku.
7. Określ istotę marketingu.
Kompromis w negocjacjach
Istnieje bardzo wiele różnych technik negocjacyjnych. Najczęściej stosowana wśród nich jest
technika kompromisu. Polega ona na tym, że jedna strona zgadza się zaakceptować propozycję
drugiej strony w pewnej kwestii w zamian za zgodę na jej warunki w innej kwestii. Pułapka
polega na tym, że pierwsza sprawa ma niewielkie znaczenie, druga natomiast jest bardzo istotna.
Kompromis zawsze oznacza konieczność rezygnacji z części interesów każdej ze stron.
Podstawowe fazy negocjacji, które mogą prowadzić do kompromisu:

1. analiza i ocena sytuacji – zdefiniowanie problemu → zdefiniowanie korzyści i interesów
63
obu stron → opracowanie możliwości → zbieranie informacji;
2. planowanie – podjęcie decyzji odnośnie do planu działania → wybór priorytetów włas-
nych interesów → opracowanie nowych możliwości i kryteriów → porozumienie stron.
Manipulacja
Każda ze stron w negocjacjach ma nie tylko obowiązek troszczenia się o swój interes,
ale także powinna zadbać o wspólne interesy obu stron. Jednak istnieją ludzie, którzy
w negocjacjach są gotowi posunąć się do różnego rodzaju podchodów czy manipulacji.
Manipulacja jest to świadome wywieranie wpływu na innych poprzez stosowanie podstępu,
kierowanie kimś bez jego wiedzy, wpływanie na cudze sprawy, sterowanie zachowaniem
i emocjami dla osiągnięcia własnych celów. Można je podzielić na trzy główne grupy:
• taktyki presji pozycyjnej – negocjator próbuje doprowadzić do sytuacji, w której ustę-
puje tylko przeciwnik, a nie on sam, np.:
» odmowa negocjacji,
» fakty dokonane, kiedy negocjator podejmuje już określone działania i stawia drugą stronę
przed koniecznością zaakceptowania ich,
» opóźnianie rozmów, kiedy jedna ze stron jest mniej uzależniona od czasu i wykorzystuje
to, np. proponując przekładanie spotkań i szczegółowe rozmowy nad drobnymi elemen-
tami kontraktu i licząc na to, że druga strona działająca pod presją czasu będzie bardziej
skłonna do ustępstw;
» salami, kiedy to negocjator prosi partnera o szereg drobnych ustępstw, za które nic
w zamian nie musi oferować, a które zestawione razem składają się na istotne korzyści;
» no i co z tego, kiedy negocjator sprawia wrażenia, że uzyskane ustępstwo w niewiele
wnosi do całości, co prowadzi do wytworzenia wrażenia, iż skoro ustępstwo nie było
znaczące to nie wymaga rewanżu z drugiej strony;
• taktyki dywersyjne – mają za zadanie zdezorientowanie drugiej strony i wykorzysta-

nie jej naiwności, przy wykorzystaniu faktu, że partner zakłada, iż negocjator działa
w dobrej wierze i mówi prawdę, np.:
» gra w eksperta, kiedy negocjator stara się sprawiać wrażenie, że w dziedzinie, która
» jest przedmiotem rozmów jest wybitnym ekspertem, zasypuje partnera lawiną informacji, co ma go
przytłoczyć i sprawić, aby nie dyskutował lecz przyjął interpretację przedstawioną przez „eksperta”;
» brak uprawnień, kiedy negocjator dopiero pod koniec rozmów, już po wynegocjowaniu
pewnych ustępstw ujawnia, iż nie jest uprawniony do podejmowania wiążących decyzji;
często zdarza się, że osoba która w praktyce może decyzję podjąć (np. dyrektor, prezes
itp.) żąda dodatkowych ustępstw;
» pozorowana walka, kiedy negocjator upiera się przy jednej kwestii i sprawia wrażenie,
że jest ona bardzo istotna, ale po długich rozmowach w ustępuje, podkreślając jak wiel-
kie jest jego ustępstwo, co wywiera presję na drugą stronę, które w rewanżu czuje się
w obowiązku ustąpić w innej kwestii;
» darmowa przysługa, kiedy negocjator stara się zyskać przychylność partnera poprzez
proponowanie korzyści bez żadnych zobowiązań, a następnie proponuje kolejne korzyści,
które jednak mają już swoją odpowiednio wysoką cenę;
64
• taktyki wojny psychologiczne – bezpośrednie ataki na negocjatora z drugiej strony,
które mają na celu sprowokowanie partnera do szybszego zakończenia rozmów na naszych
warunkach, np.:
» tworzenie sytuacji stresującej, kiedy gospodarz spotkania organizuje je w taki sposób,
aby było to uciążliwe dla drugiej strony, np. poprzez obecność hałasu, oślepiającego świat-
ła, nieodpowiedniej temperatury w pomieszczeniu, co ma na celu zmęczenie partnera
i skłonienie go do szybszego zakończenia rozmów;
» ataki personalne, kiedy to negocjator jednej strony wytyka błędy, słabości, wyśmiewa czy
robi aluzje do intelektu, moralności i pochodzenia drugiej strony, co ma na celu wywo-
łanie niepewności i poczucia niższości partnera;
» podważanie kompetencji i wiarygodności partnera, kiedy jeden negocjator chce wzbudzić
w partnerze uczucie, iż nie powinien upierać się przy swoich argumentach z racji swojej
niekompetencji, niższego statusu i braku autorytetu;
» groźby, kiedy jeden negocjator wydaje drugiej stronie polecenie wraz z wyraźnie określo-
nymi konsekwencjami jego niewypełnienia, czyli inaczej mówiąc, chce drugiego nego-
cjatora zastraszyć.
Podstawowe problemy, jakie mogą się pojawić w trakcie prowadzenia negocjacji to:
• różnice w postrzeganiu faktów,
• poczucie frustracji i złości,
• trudności w komunikacji,
• brak aktywnego słuchania stron,
• angażowanie się w osobiste potyczki.
Zadania dodatkowe
1. Zastanów się, do której grupy technik manipulacji można zaliczyć metody takie jak:
nagroda w raju, dobry i zły policjant, technika porucznika Colombo, przykręcanie śru-
by, zła i gorsza propozycja.
2. Zastanów się, jakie mogą być reakcje osoby, która jest poddawana manipulacji.
Podziel się swoimi spostrzeżeniami z koleżankami i kolegami w klasie.
3. Oceń, które z wymienionych taktyk manipulacyjnych można uznać za nieetyczne i określ,
co je czyni nieetycznymi.
4. Przedyskutuj z koleżankami i kolegami w klasie sposoby na rozwiązanie każdego
z podstawowych problemów, jakie mogą się pojawić w trakcie negocjacji.
5. W parze z koleżanką lub kolegą z klasy zainscenizuj frag-
ment negocjacji z wykorzystaniem jednej z tak-
tyk manipulacyjnych tak, aby pozostałe osoby
w klasie mogły zgadnąć, o którą taktykę chodzi.
65
Lekcja 55 i 56, Pojęcie produktu i dystrybucji;
Pojęcie promocji i reklamy
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany nr 3, 4, 5, 6, 7 i 8 w lekcji 14.
Pytania
1. Wyjaśnij znaczenie terminu „segmentacja rynku”.
2. Określ w skrócie podstawowe kryteria segmentacji rynku.
3. Wyjaśnij znaczenie terminu „marka”.
4. Wymień etapy cyklu życia produktu.
5. Przedstaw typowe kanały dystrybucji dla dóbr konsumpcyjnych, dóbr przemysłowych oraz usług.
6. Wymień i opisz cztery podstawowe instrumenty systemu promocji.
7. Wyjaśnij znaczenie terminu „reklama”.
8. Przedstaw znane Ci formy reklamy.
9. Wymień cztery podstawowe mechanizmy psychologiczne stosowane w reklamie.
Wybrane formy promocji produktów i usług
Marketing szeptany
Marketing szeptany opiera się na pozytywnym przekazie na temat produktu, usługi lub
marki, który pochodzi od zadowolonych klientów i jest przekazywany bezpośrednio, z ust
do ust. Jest on bardzo ceniony przez producentów ze względu na dużą wiarygodność, gdyż
ludzie są bardziej skłonni uwierzyć pozytywnym opiniom swoich znajomych na temat pro-
duktu, którego używali, niż np. reklamom telewizyjnym.
Marketing partyzancki
Bardzo ciekawym zjawiskiem jest marketing partyzancki, który polega na promowaniu dóbr
i usług za pomocą niekonwencjonalnych technik. Bazuje on na bardzo tanich lub wręcz darmow-
ych środkach i opiera się na intrygujących, interesujących pomysłach, często z wykorzystaniem
prowokacji i elementów szoku. Przykładem tego typu marketingu może być akcja promocyjna,
która rozpoczyna się od umieszczenia w różnych punktach miasta nic nie mówiących nakle-
jek lub plakatów oraz pobudzenia ciekawości odbiorców i kreowania atmosfery wyczekiwania.
Dzięki temu klient zainteresuje się gotowym produktem lub usługą i na dłużej zostanie wierny
danej marce. Cechą charakterystyczną tego typu działań jest kreatywność, wolność, przekracza-
nie granic tradycyjnych kanałów reklamowych i wyjście wprost do klienta.
Artykuły sponsorowane
Artykuły sponsorowane są to odpłatnie zamieszczane w prasie informacje reklamowe przeka-
zane w sposób naśladujący zwykły artykuł o charakterze informacyjnym, np. artykuł w piśmie
motoryzacyjnym, który opisuje zalety konkretnego modelu samochodu. Artykuły sponsorowane
sprawdzają się m.in. w reklamowaniu sprzętu w prasie specjalistycznej, kiedy to pozwalają na
przedstawienie osobom potencjalnie zainteresowanym dużej ilości informacji. Wraz z rozwojem
Internetu wiele przypadków tego typu strategii przenosi się do portali internetowych i blogów.
66
Product placement
Product placement (ang. umieszczenie produktu) jest to narzędzie marketingowe, które służy
promocji produktów i usług i polega na umieszczeniu nazwy lub wizerunku produktu w środku
przekazu w taki sposób, aby przemawiał do podświadomości odbiorcy i zachęcał go do używania
bez przekazywania oczywistej i otwartej reklamy. Technika ta jest używana głównie w przeka-
zach telewizyjnych, filmach, serialach, książkach, przedstawieniach teatralnych i grach kom-
puterowych itp. Product placement może się odbywać miedzy innymi poprzez:
• pokazywanie wyrobów lub ich znaków towarowych w wybranych scenach filmu (np.
w ujęciu ulicy w mieście widnieje bilbord z reklamą jakiejś firmy lub w mieszkaniu bohatera
stoi lodówka określonej marki);
• używanie lub konsumowanie produktów przez bohaterów (np. bohater pije wodę mineralną
określonego producenta lub korzysta z komputera o konkretnej nazwie);
• rozmowa o produkcie (np. jeden bohater zadaje drugiemu pytanie o bank, z którego korzysta
lub radzi się go w sprawie kupna samochodu);
• namówienie aktorów, aby poza planem używali produktów konkretnych marek i np. pojawi-
ali się z nimi na różnego rodzaju imprezach.
Zakazana reklama
Według polskiego prawa nie wolno między innymi reklamować:
• gier w karty, w kości, ruletki, zakładów wzajemnych oraz gier na automatach;
• komórki ludzkiej, tkanki ludzkiej lub narządu ludzkiego w celu ich przeszczepienia;
• wyrobów tytoniowych, rekwizytów tytoniowych i produktów imitujących wyroby lub
rekwizyty tytoniowe oraz symboli związanych z używaniem tytoniu, w szczególności
w telewizji, radiu, kinach, zakładach opieki zdrowotnej, szkołach i placówkach oświatowo-
wychowawczych, w prasie, na plakatach, w tym plakatach wielkoformatowych, w środkach
usług informatycznych (firmy tytoniowe nie mogą też sponsorować działalności sportowej,
kulturalnej, oświatowej, zdrowotnej i społeczno-politycznej);
• napojów alkoholowych – z wyjątkiem piwa, którego reklama i promocja jest dozwolona,
ale pod pewnymi warunkami.
Reklamy, które stanowią czyn nieuczciwej konkurencji to:

• reklama odwołująca się do uczuć klientów przez wywoływanie lęku, wykorzystywanie
przesądów lub łatwowierności dzieci,
• reklama sprzeczna z przepisami prawa, dobrymi obyczajami lub uchybiająca godności człowieka,
• reklama wprowadzająca klienta w błąd i mogąca przez to wpłynąć na jego decyzję co do
nabycia towaru lub usługi,
• wypowiedź, która, zachęcając do nabywania towarów lub usług, sprawia wrażenie neutralnej
informacji (np. reklama przesłana w przesyłce, noszącej cechy prywatnego listu),
• reklama, która stanowi istotną ingerencję w sferę prywatności, w szczególności przez uciążliwe
dla klientów nagabywanie w miejscach publicznych, przesyłanie na koszt klienta nie zamówi-
onych towarów lub nadużywanie technicznych środków przekazu informacji,
• reklama porównawcza, czyli taka, która podaje wprost nazwę konkurenta lub oferowanego
przez niego produktu i jest sprzeczna z dobrymi obyczajami.
67
Kontrolowaniem rynku reklamowego zajmuje się między innymi Urząd Kontroli Konkurencji
i Konsumentów (http://www.uokik.gov.pl).
Zadania dodatkowe
1. Wyobraź sobie trzy grupy ludzi: młodzież licealną, grupę dobrze zarabiających czterdzie-
stolatków z dużego miasta i członkinie koła gospodyń wiejskich – przygotuj dla każdej
z nich listę produktów, które mogą być do nich skierowane.
2. Zastanów się, jak często się zdarza, abyś kupił/ kupiła jakiś produkt pod wpływem zachę-
ty lub dobrej opinii na jego temat wydanej przez znaną Ci osobę?
3. Wspólnie z koleżankami i kolegami z klasy przygotujcie strategię promocyjną jakiegoś
wykreowanego przez Was produktu, która będzie się opierała na zasadach marketingu
partyzanckiego. Wykorzystajcie maksymalnie Waszą pomysłowość.
4. Zastanów się, do jakiej grupy odbiorców marketing partyzancki jest skierowany,
a do jakich osób ta forma reklamy i promocji może nie trafić. Podziel się swoimi spo-
strzeżeniami z koleżankami i kolegami w klasie.
5. Oglądając film już odcinek serialu zwróć uwagę na przykłady product placementu.
Jak często nazwy lub wizerunki produktów pojawiają się w polskich mediach?
6. Zastanów się, dlaczego na liście reklam, które stanowią czyn nieuczciwej konkurencji
znalazły się właśnie przypadki reklamy odwołującej się do uczuć klientów przez wywo-
ływanie lęku, wykorzystywanie przesądów lub łatwowierności dzieci, reklama sprzeczna
z dobrymi obyczajami, reklama wprowadzająca w błąd i mogąca przez to wpłynąć na
jego decyzję co do nabycia towaru lub usługi i reklama porównawcza.
7. Poszukaj w Internecie informacji na temat nieuczciwych praktyk reklamodawców oraz
reklam wprowadzających w błąd. Określ, jakich branż najczęściej dotyczą te przypadki.
Jak myślisz, dlaczego właśnie ich? Podziel się swoimi spostrzeżeniami w koleżankami
8. Wykorzystaj swoje doświadczenia użytkownika Internetu i wymień metody, jakich uży-
wają reklamodawcy, którzy wykorzystują to medium.
Lekcja 57 i 58, Unia Europejska; Polska w Unii
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany nr 2, 3, 4, 5 i 6 w lekcji 15.
Pytania
1. Oceń, jakie znaczenie dla obecności Polski w Europie ma geograficzne położenie
naszego kraju.
2. Wymień kraje należące do Unii Europejskiej.
3. Podaj nazwy europejskich krajów należących do NATO.
4. Scharakteryzuj instytucję Parlamentu Unii Europejskiej.
5. Podaj datę przystąpienia Polski do Unii Europejskiej.
6. Opisz krótko podstawowe instytucje Unii Europejskiej.
68
Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej
Dzięki Wspólnej Polityce Rolnej Unii Europejskiej (WPR) rolnictwo w krajach członkow-
skich, kiedyś, tak jak w Polsce, rozdrobnione i mało produktywne, osiąga dziś najwyższe
światowe wskaźniki wydajności, a dochody rolników są porównywalne z dochodami w innych
dziedzinach gospodarki.
Wspólna Polityka Rolna obejmuje rolnictwo, leśnictwo, uprawę winorośli oraz ogrodnictwo.
Najważniejsze cele WPR dziś to:
1. podnoszenie produktywności rolnictwa poprzez wprowadzanie postępu technicznego, racjona-
lizację produkcji i optymalne zastosowanie czynników produkcji, zwłaszcza siły roboczej;
2. zapewnienie ludności rolniczej odpowiedniego standardu życia, poprzez powiększanie
3. dochodu osób żyjących z rolnictwa;
4. zapewnienie zaopatrzenia ludności w produkty rolne, umożliwienie konsumentom
5. kupna produktów rolnych po rozsądnych cenach oraz ogólna stabilizacja rynku rolnego i żywności;
oraz:
6. rolnictwo zrównoważone, z bogatymi tradycjami, zorientowane nie tylko na wydajność,
ale i na środowisko wsi oraz na krajobraz, zapewniające żywność społeczności wiejskiej
i zwiększające jej zatrudnienie;
7. metody produkcji rolnej sprzyjające środowisku i zapewniające pro¬dukty o wysokiej
jakości zdrowotnej, zgodnie z zapotrzebowaniem społecznym;
8. polityka rolna gwarantująca, że wydatki na jej realizację są uzasadnione działaniami
rolników oczekiwanymi przez społeczeństwo (ochrona i kształtowanie środowiska).
WPR jest finansowana z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych (FEO-

GA), a wydatki na jej realizację stanowią nawet do 60% budżetu UE.
Jedną z głównych metod wspierania dochodów rolników unijnych są dopłaty bezpośrednie
do produkcji określonych gatunków roślin i zwierząt, np. w produkcji roślinnej dopłaty
obejmują wszystkie zboża, rośliny oleiste, rośliny wysokobiałkowe oraz konopie na włókno,
a w produkcji zwierzęcej – np. bydło mięsne i kozy. Dopłatami jest objęta produkcja mleka,
warzyw i owoców i wielu innych produktów rolnych. Dodatkowo, rolnicy dostają dopłaty
w formie odszkodowań także za odłogi, czyli ziemię, na której nic się nie uprawia i nie
wypasa się zwierząt.
Rolnicy otrzymują dopłaty niezależnie od tego czy sprzedają, czy też nie sprzedają swojej
produkcji na rynek, a ich wysokość jest uzależniona od wielkości obszaru uprawy lub ilości
hodowlanych zwierząt.
W wielu dziedzinach produkcji rolnej w UE obowiązuje limitowanie (kwotowanie) pro-
dukcji (np. mleko, buraki cukrowe), co pozwala na stabilizację cen na rynku wewnętrznym
Unii i zapobiega powstawaniu nadwyżek.
Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej ma charakter protekcjonistyczny, co oznacza,
że ma za zadanie ochronę produkcji rolnej krajów wspólnoty przed konkurencją spoza Unii.
Realizuje ją głównie za pomocą ceł nakładanych na przywożone towary oraz koncesji i zaka-
zów, a także wypłaty rolnikom subsydiów (dopłat przyznawanych w celu uzyskania nadwyżki
eksportowej lub zwiększenia już występującego eksportu na dane dobro).
69
System przyznawania dotacji jest poddawany ostrej krytyce. Przeciwnicy wskazują, że
pomoc trafia do największych właścicieli ziemi, np. jednym z beneficjentów, którzy czer-
pią korzyści z tego źródła jest Królowa Elżbieta II. Wg raportu Komisji Europejskiej
80% środków trafia do 20% uprawnionych.
Innym zarzutem jest nierówność traktowania rolników w różnych krajach – inne są wy-
sokości dopłat przyznanych w krajach tzw. “starej Unii”, a inne w krajach nowych (także
polscy rolnicy otrzymują mniej, niż rolnicy w tych krajach).
Systemem unijnych dopłat bezpośrednich zarządza w Polsce Agencja Restrukturyzacji i

Modernizacji Rolnictwa.
Inne przykłady wspólnej polityki krajów Unii Europejskiej
Edukacja
W odniesieniu do polityki oświatowej państwa członkowskie Unii Europejskiej zacho-
wują pełną niezależność, a wspólna polityka UE w dziedzinie edukacji ma na celu rozwój
i wspieranie nauczania, rozpowszechnianie języków państw członkowskich, wymianę mię-
dzyuczelnianą, wymianę doświadczeń oraz rozwój kształcenia zawodowego.
Kultura
Podstawy polityki kulturalnej Unii Europejskiej są zawarte w Traktacie o Unii Europejskiej.
W myśl tych zapisów współpraca państw UE w dziedzinie kultury ma wspierać jej rozwój
w państwach członkowskich, przy pełnym poszanowaniu ich różnorodności narodowej
i regionalnej, z podkreśleniem znaczenia wspólnego dziedzictwa kulturowego Europy.
Nauka
Państwa członkowskie Unii Europejskiej podjęły decyzję o integracji w sferze nauki i tech-
nologii w 1972 r. W Traktacie Amsterdamskim z 1997 r. zawarto zapis, iż Wspólnota ma
na celu rozwój naukowy i technologiczny przemysłu i zwiększanie jego międzynarodowej
konkurencyjności.
Polityka społeczna i zatrudnienie

Podstawy prawne polityki socjalnej pojawiły się w Traktacie ustanawiającym Europejską
Wspólnotę Gospodarczą i dotyczyły równouprawnienia i płatnych urlopów oraz ustano-
wienia Europejskiego Funduszu Społecznego. W 1961 r. Rada Europy przyjęła Europejską
Kartę Praw Socjalnych, która pozwoliła na określenie nowych celów polityki społecznej
Europy. Została ona uchwalona dla podnoszenia poziomu życia i popierania dobrobytu
społecznego, zarówno ludności miejskiej, jak i wiejskiej, za pomocą odpowiednich insty-
tucji i działań. Obejmuje ona między innymi kwestie dotyczące bezpieczeństwa i ochrony
zdrowia, standardów pracy, swobody przemieszczania się pracowników, równouprawnie-
nia kobiet i mężczyzn na rynku pracy, ochrony dzieci i młodzieży oraz pomocy dla osób
niepełnosprawnych.
70
Środowisko
Osiągnięcie właściwego stanu środowiska w danym kraju wymaga rozciągnięcia ochrony
na znacznie większe obszary niż jedno czy nawet kilka państw. Polityka ochrony środowiska
jest jednym z priorytetów działania UE. Postanowiono, że wszelkie inicjatywy wspólnoto-
we w takich dziedzinach, jak: rolnictwo, rynek wewnętrzny, transport i energetyka muszą
uwzględniać potrzeby ochrony środowiska.
Zdrowie
Unia Europejska jest bardzo czujna w kwestii zdrowia publicznego. We współpracy
z poszczególnymi państwami członkowskimi zwalcza największe współczesne “plagi zdro-
wotne” – choroby zakaźne, narkomanię i raka. Kwestie związane ze służbą zdrowia są regu-
lowane zarówno przez ustawodawstwo wspólnotowe, jak i prawodawstwo każdego z państw
członkowskich. Dla pacjentów ważny jest fakt, że mogą korzystać z usług medycznych
w dowolnie wybranym kraju Wspólnoty. Bardzo istotnym zagadnieniem są też regulacje
związane z ochroną praw pacjenta.
Żywność
Unia Europejska wypracowała bardzo spójne prawo żywnościowe. Komisja Europejska
od lat w swoich regulacjach oraz decyzjach kładzie szczególny nacisk na bezpieczeństwo
żywności w krajach członkowskich. Oprócz zapewnienia wymagań higienicznych, kontroli
stosowania substancji dodatkowych oraz nowych technologii produkcji, zapewnia również
bezpieczeństwo pasz, a więc całego łańcucha produkcji żywności.
Zadania dodatkowe
1. Zastanów się nad wadami i zaletami Wspólnej Polityki Rolnej. Jakie skutki może ona
mieć dla gospodarki poszczególnych państw i dla funkcjonowania rolników w krajach
Unii Europejskiej.
2. Pomyśl, jakie zagrożenia mogą się kryć w zasadzie, że rolnicy otrzymują dopłaty nieza-
leżnie od tego czy sprzedają, czy też nie sprzedają swojej produkcji na rynek. Podziel się
swoimi spostrzeżeniami z koleżankami i kolegami w klasie.
3. Na stronie internetowej Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (http://www.
arimr.gov.pl/doplaty-bezposrednie.html) poszukaj informacji na temat przyczyn, dla któ-
rych polscy rolnicy dostają niższe dotacje niż rolnicy z krajów „starej Unii”. Zaprezentuj
swoje wnioski koleżankom i kolegom w klasie.
4. Zastanów się, jakie konkretne przejawy wprowadzania w życie wspólnej polityki UE
możesz zaobserwować w swoim życiu. Jak przynależność Polski do Unii Europejskiej
wpływa na życie zwykłego człowieka?
5. Wybierz jedno z pól działalności wspólnej polityki UE i na stronie portalu Unii Euro-
pejskiej (http://europa.eu/pol/index_pl.htm) poszukaj informacji na temat konkretnych
programów i projektów stworzonych z myślą o jej realizacji. Przedstaw zebrane przez
siebie wiadomości kolegom i koleżankom w klasie.
71
Lekcja 59 i 60, Współpraca regionalna Polski i w Europie;
Handel zagraniczny
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany nr 7, 8 i 9 w lekcji 15 oraz ekran nr 2 w lekcji 16.
Pytania
1. Wymień podstawowe organizacje w Europie Środkowej, w ramach których Polska
współpracuje z innymi krajami.
2. Wyjaśnij rolę i znaczenie euroregionów.
3. Wymień najważniejsze euroregiony w Europie.
4. Przedstaw kilka wybranych euroregionów z udziałem Polski.
5. Wyjaśnij, czym jest NATO.
6. Wyjaśnij termin „handel zagraniczny”.
7. Wymień towary, jakie najczęściej eksportują kraje słabo rozwinięte i rozwinięte.
Przedmiot transakcji w handlu zagranicznym
Przedmiotem transakcji w handlu zagranicznym mogą być nie tylko towary i usługi,
ale także opatentowane wynalazki czy zarejestrowane znaki towarowe i wzory użytkowe
oraz know-how, czyli wiedza dotycząca wytwarzania określonych produktów.
Handel zagraniczny może być prowadzony bądź to przez podmioty produkcyjne i usługo-
we, bądź też może się odbywać za pośrednictwem wyspecjalizowanych firm – pośredników.
Duże firmy handlowe często dokonują zakupów bezpośrednio za granicą, dzięki czemu
obniżają koszty swojej działalności o zyski ewentualnych pośredników.
Światowa Organizacja Handlu – WTO

Operacje handlu zagranicznego są dokonywane na określonych warunkach, tworzonych przez
zagraniczną politykę poszczególnych państw, przez organizacje regionalne (np. Unię Europej-
ską) oraz przez Światową Organizacją Handlu (WTO – World Trade Organization). Orga-
nizacja ta ma swoją siedzibę w Genewie, została powołana w 1994 w Marrakeszu (Maroko)
i zrzesza ponad 150 państw. Głównym zadaniem Światowej Organizacji Handlu jest:
1. liberalizacja międzynarodowego handlu dobrami i usługami,
2. prowadzenie polityki inwestycyjnej wspierającej handel,
3. rozstrzyganie sporów dotyczących wymiany handlowej,
4. przestrzegania praw własności intelektualnej.
Prawo własności intelektualnej reguluje zasady korzystania z tzw. własności

intelektualnej, czyli np. praw autorskich oraz patentów i znaków towarowych.
Polityka handlowa
Polityka każdego kraju dotycząca handlu z zagranicą ma na celu stworzenie korzystnych
72
warunków niezbędnych do rozwoju rodzimych podmiotów gospodarczych.
Cele te mogą być osiągane zarówno przez zastosowanie środków ograniczających import
(np. cła importowe), jak i pobudzających wzrost eksportu (np. subsydia eksportowe).
Decyzje o charakterze protekcjonistycznym w jednym kraju powodują określone decyzje
w innych krajach, co w krańcowych przypadkach może prowadzić do zamknięcia danej
gospodarki i odcięcia jej od gospodarki światowej. Może to powodować opóźnienie, a nawet
uniemożliwienie rozwoju gospodarczego że względu na ograniczenie zasobów krajowych.
Instrumentami polityki handlowej są:
• cła – opłaty pobierane od towaru zagranicznego w związku z przekroczeniem przez nie-
go granicy celnej;
• bariery parataryfowe – np. subsydia eksportowe, czyli pomoc państwa w zwiększeniu sprze-
daży za granicą przez poprawę konkurencyjności towarów krajowych na rynku zagranicz-
nym, udzielana bądź to w formie bezpośredniej (środki finansowe wypłacane w formie dota-
cji wyrównującej różnicę między niższą ceną światową a wyższą ceną wewnętrzną towaru)
bądź też pośredniej (finansowanie badań nad nowym produktem, ulgi podatkowe, kredyty
nie oprocentowane lub według stopy oprocentowania niższej od obowiązującej);
• bariery pozataryfowe – np. embargo – całkowity zakaz importu bądź eksportu,
• bariery administracyjne, np. zabraniające importu artykułów nie spełniających pewnych
norm lub wprowadzanie licencji (pozwolenia przywozu i wywozu towarów);
• polityka państwa wspierająca eksport;
• limity ilościowe tzw. kontyngenty;
• procedury przetargowe – np. promujące dostawców krajowych w zamówieniach publicznych.
Embargo handlowe
Bezwzględny zakaz przywozu lub wywozu określonych towarów do lub z danego państwa
nosi nazwę embarga. Ma ono na celu wywarcie presji na obce państwo i jego bojkot na arenie
międzynarodowej. Przyczynami nałożenia embarga mogą być np. rządy totalitarne, handel
bronią i sprzętem wojskowym na obszarach konfliktów, stwarzanie zagrożeń militarnych
i wspieranie terroryzmu, udostępnianie niektórych materiałów radioaktywnych, handel nar-
kotykami, itp. Przykładem tego typu działania jest embargo nałożone na Kubę przez Sta-
ny Zjednoczone w 1960 roku. Na Kubie, która była wówczas eksporterem cygar i cukru,
rządził komunistyczny dyktator Fidel Castro. Nałożenie embarga miało na celu obalenie
rządu Fidela Castro i m.in. zmuszenie go do respektowania praw człowieka, jednak prawa
te są łamane do dziś, a embargo nie jest w stanie wpłynąć na postępowanie dyktatora.
Wojny opiumowe
Nieporozumienia i sprzeczne interesy w kwestii handlu zagranicznego mogą prowadzić nawet
do konfliktów zbrojnych. W latach 1839–1842 oraz 1856–1860 Wielka Brytania oraz Wielka
Brytania wspólnie z Francją prowadziły przeciw Chinom dwie wojny, zwane opiumowymi.
Bezpośrednią przyczyną pierwszego konfliktu był zakaz importu opium do Chin i znisz-
czenie przez Chińczyków statku z ładunkiem opium należącego do Kompanii Wschodnio-
indyjskiej. W obronie interesów przemytników opium stanęła Wielka Brytania. W wyniku
działań wojennych Chiny musiały zawrzeć pokój, w którym zobowiązały się do otwarcia
73
pięciu portów dla okrętów angielskich, znosząc tym samym ograniczenia w dostawach opium.
Równocześnie zgodziły się na zapłacenie wysokiej kontrybucji wojennej.
Zadania dodatkowe
1. Na stronie internetowej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego (http://www.mrr.gov.
pl/rozwoj_regionalny/polityka_regionalna/euroregiony/strony/euroregiony.aspx) znaj-
dziesz listę odnośników do stron kilkunastu euroregionów, do których należy Polska.
Wybierz jeden, odwiedź jego stronę i zbierz informacje na temat celów euroregionu i ich rea-
lizacji, a następnie zgromadzone wiadomości przedstaw koleżankom i kolegom w klasie.
2. Zastanów się, co może zrobić państwo, aby wspierać eksport.
3. Korzystając z Internetu, sprawdź, jakie narzędzia służą państwu do wspierania eksportu.
Zgromadzone wiadomości zaprezentuj kolegom i koleżankom w klasie.
Lekcja 61 i 62, Handel zagraniczny Polski; Kursy walutowe
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: nr 3, 4, 5 i 6 w lekcji 16.
Pytania
1. Opisz w skrócie korzyści płynące z handlu zagranicznego.
2. Przedstaw czynniki, które wpływają na specjalizowanie się różnych państw w sprze-
daży poszczególnych dóbr czy usług.
3. Wymień znane Ci rodzaje ceł.
4. Przedstaw nazwy najważniejszych krajów, z którymi Polska prowadzi wymianę handlową.
5. Przedstaw strukturę towarową polskiego importu i eksportu (jakie produkty są najczęściej
importowane, a jakie eksportowane).
6. Wyjaśnij znaczenie terminów „bilans handlowy” i „bilans płatniczy”.
7. Wyjaśnij znaczenie terminu „kurs walutowy”.
8. Przedstaw czynniki, które wpływają na wysokość kursów walutowych.
Polityka kursowa
Polityka kursowa państwa ma na celu posługiwanie się kursem walutowym przez władze w
taki sposób, aby osiągnąć z góry ustalone cele gospodarcze. Znacznie wpływa ona na roz-
wój ekonomiczny kraju. Gdy jest prowadzona prawidłowo i konsekwentnie, stanowi jeden
z głównych czynników kształtowania wzrostu gospodarczego.
Wyróżnia się dwa podstawowe rozwiązania stosowane w polityce kursowej:
1. kurs płynny – kurs walutowy ustalany przez relacje popytu i podaży, a więc będący
wynikiem gry sił rynku,
2. kurs szty wny – kurs walutowy ustalany przez rządy państw i niezmienny w dłuż-
szych okresach.
Proces przejścia od kursu sztywnego do płynnego nazywa się upłynnieniem kursu.
74
Rezerwy walutowe
Rezerwy walutowe są to zapasy obcych walut przetrzymywane przez bank centralny (w Pol-
sce jest nim Narodowy Bank Polski). Banki centralne utrzymują rezerwy walutowe, aby:
• zapewnić bezpieczeństwo wymiany z zagranicą i płynność w sytuacjach kryzysowych
– rezerwy umożliwią spłatę zobowiązań (kredytów, obligacji) zagranicznych państwa
lub też zakup niezbędnych dóbr i usług z importu;
• zapewnić stabilizację wahań kursu albo wręcz utrzymanie stałego kursu waluty krajo-
wej względem ustalonej waluty zagranicznej;
• stanowić zabezpieczenie przed ryzykiem kryzysu walutowego.
Rezerwy walutowe są przechowywane bądź to w złocie, aby zmniejszyć ryzyko utra-

ty przez nie wartości, bądź też w różnych walutach, które pełnią rolę waluty światowej.
Waluty światowe (lub rezerwowe) są emitowane przez duże, rozwinięte i otwarte gospodar-
ki. Są one swobodnie wymienialne i chętnie przyjmowane przez wszystkich uczestników
międzynarodowego rynku walutowego. Walutami światowymi są: dolar USA, euro, a także,
w mniejszym stopniu, japoński jen, funt brytyjski i frank szwajcarski.
W małej części rezerwy walutowe są przechowywane w gotówce, a ogromna ich większość
jest ulokowana w formie depozytów lub papierów wartościowych krajów, skąd pochodzą
waluty światowe.
Poziom rezerw walutowych odzwierciedla zarówno potrzeby kraju, jak prowadzoną przez
bank centralny politykę pieniężną i kursową.
Poziom rezerw walutowych w wybranych krajach w roku 2009
Polska
Niemcy
Brazylia
2009
Korea Płd.
Rosja
Chiny
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 mld USD
Na przykład w kwietniu 2010 roku rezerwy walutowe Narodowego Banku Polskiego wyno-
siły 66,323 mld euro (88,6 mld USD) – 90 proc. rezerw jest ulokowanych w instrumentach
finansowych (depozyty, papiery dłużne) nominowanych w głównych walutach świata.
75
Kryzys walutowy
Silny spadek kursu walutowego, połączony z zachwianiem
ogólnego zaufania do pieniądza i polityki gospodarczej kra-
ju, nazywa się kryzysem walutowym. Efekty kryzysu to:
• w fazie I
» dewaluacja waluty krajowej,
» wzrost inf lacji,
• w fazie II
» recesja,
» wzrost bezrobocia.
Kryzys walutowy jest na ogół rezultatem:

1. prowadzenia polityki makroekonomicznej niezgodnej z danym poziomem kursu;
2. błędy w polityce pieniężnej lub fiskalnej.
Kryzys wybucha w chwili, kiedy uczestnicy rynku walutowego oceniają, że bankowi cen-
tralnemu może nie starczyć rezerw walutowych, aby utrzymać stały kurs. Wówczas zaczy-
nają panicznie się pozbywać zasobów krajowego pieniądza, aby zdążyć przed jego dewa-
luacją. Popyt na obcy pieniądz jest wtedy tak duży, że rezerw walutowych nie wystarczy
na jego zaspokojenie. W takiej sytuacji bank centralny, aby obronić kurs pieniądza krajo-
wego, najpierw sprzedaje waluty obce ze swoich rezerw i wprowadza wysoką podwyżkę
stóp procentowych. Następnie pozostawia kształtowanie się kursu rynkowym siłom popy-
tu i podaży, aby nie utracić zupełnie posiadanych rezerw. Ostatecznie, kryzys walutowy
kończy się z głęboką dewaluacją i upłynnieniem kursu. Ustabilizowanie waluty wyma-
ga znacznego podniesienia stóp procentowych oraz ograniczenia wydatków publicznych,
co z kolei hamuje rozwój gospodarczy i czyni kryzys walutowy niezwykle kosztownym
dla społeczeństwa.
W historii zdarzyło się wiele kryzysów walutowych – ostatnio przeżyły go między innymi
Turcja (2000) i Argentyna (2001).
Międzynarodowy Fundusz Walutowy

Międzynarodowy Fundusz Walutowy to druga, obok Banku Światowego, globalna insty-
tucja finansowa, założona na słynnej konferencji w Bretton Woods w 1944 r. Jest to rodzaj
wspólnej skarbonki 185 państw świata, w której gromadzi się pieniądze na wypadek nagłej
niewypłacalności któregoś z członków. Gdy jakieś państwo zwraca się o pomoc do fun-
duszu, oznacza to najczęściej, że padło ofiarą kryzysu walutowego i potrzebuje pieniędzy
na załatanie swojego bilansu płatniczego. Międzynarodowy fundusz Walutowy jest tzw.
pożyczkodawcą ostatniej szansy, czyli udziela pomocy wtedy, gdy odmówią jej instytucje
finansowe i inne państwa. Jego istnienie ma uchronić rządy państw przed pokusą powro-
tu do praktyk z lat 30. XX w., kiedy to kraje dotknięte kłopotami finansowymi ratowały
się dodrukiem pieniędzy i popadały w protekcjonizm, co z kolei przyczyniło się do powsta-
nia Wielkiego Kryzysu.
W zamian za pomoc Międzynarodowy Fundusz Walutowy wymaga od pożyczkobiorcy
76
zgody na ostrą kurację antykryzysową. Może np. zażądać dewaluacji waluty albo głębo-
kich cięć w wydatkach publicznych.
Zadania dodatkowe
1. Wymień przyczyny gromadzenia rezerw walutowych.
2. Przedstaw przyczyny i kolejne fazy kryzysu walutowego.
3. Poszukaj w Internecie informacji na temat kryzysów walutowych w Turcji (2000)
i Argentynie (2001). Dowiedz się, jakie były ich źródła i konsekwencje, a następnie
przedstaw wyniki swoich poszukiwań kolegom i koleżankom w klasie.
Lekcja 63 i 64, Aktywność gospodarcza i podział gospodarczy

świata; Rozwój gospodarczy
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany nr 2, 3, 4 i 5 w lekcji 17.
Pytania
1. Wyjaśnij znaczenie pojęć: „produkt narodowy brutto (PNB)”, „produkt narodowy netto
(PNN)” i „produkt krajowy brutto (PKB)”.
2. Porównaj gospodarkę krajów wysoko i słabo rozwiniętych.
3. Powiedz, dlaczego tak zwanych krajów naftowych Bliskiego Wschodu nie można zali-
czyć do grupy krajów wysoko rozwiniętych.
4. Wyjaśnij znaczenie terminu „rozwój gospodarczy”.
5. Przedstaw pięć stanów rozwoju państwa wg teorii Walta Rostowa.
6. Scharakteryzuj elementy strategii rozwoju gospodarczego Japonii i Korei Południowej.
7. Wymień elementy niezbędne do osiągnięcia wysokiego tempa rozwoju.
Wolność gospodarcza
Wolność gospodarcza jest to swoboda podejmowania działalności gospodarczej bez ingeren-
cji państwa. Wynika z prawa człowieka do wolności i oznacza powstrzymanie się państwa
od ingerowania w tę wolność. Zasada wolności gospodarczej została wyrażona w artykule 20.
Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej jako jeden z elementów społecznej gospodarki rynkowej.
Wskaźnik Wolności Gospodarczej

Wskaźnik Wolności Gospodarczej (ang. Index of Economic Freedom, IEF) to roczny raport
publikowany przez amerykańskie pismo o tematyce gospodarczej „The Wall Street Journal”
i Heritage Foundation – ośrodek zajmujący się badaniami i analizami dotyczącymi eko-
nomii. Zawiera on opis i ocenę ograniczeń, przepisów oraz zakresu stosowania przymusu
przez władzę w sferze gospodarki w różnych państwach świata.
Każdemu państwu świata jest przyznawana punktacja według 10 kategorii wpływających na
wolność gospodarczą:
• polityka handlowa,
77
• obciążenia podatkowe,
• interwencje rządu w gospodarce,
• polityka monetarna,
• przepływ kapitału i inwestycje zagraniczne,
• bankowość i finanse,
• płace i ceny,
• prawa własności,
• regulacje prawne,
• aktywność czarnego rynku.
Wyższy wynik danego kraju oznacza większy zakres interwencji państwa w gospodarkę
i mniejszą wolność gospodarczą. W ten sposób powstaje ranking państw ułożonych w kolejności
od największej wolności gospodarczej do państw o “ucisku w gospodarce”. Zależnie od wyni-
ku punktowego, państwa są dzielone na 4 kategorie:
• Wolny,
• W zasadzie wolny,
• W zasadzie bez wolności,
• Bez wolności.
Na czele rankingu od wielu lat pozostają Hongkong i Singapur. W rankingu z 2010 roku
Polska znalazła się na 71. miejscu spośród 179 krajów, co sytuuje ją w kategorii W zasadzie
wolny. Ostatnie miejsce zajmuje Korea Północna.
Azjatyckie tygrysy
Pierwotnie termin azjatyckie tygrysy odnosił się do czterech wschodnioazjatyckich państw:
Korei Południowej, Tajwanu, Singapuru i Hongkongu, których wspólną cechą był szybki wzrost
PKB (rzędu od kilku do kilkunastu procent rocznie) w latach 1960–1995. Później termin ten
został poszerzony o kolejne wschodnioazjatyckie kraje takie jak: Malezja, Tajlandia, Chiny,
Filipiny, Wietnam, Indonezja i Makau, które weszły na podobną ścieżkę rozwoju pod koniec
lat 80. i na początku lat 90. XX w.
Istnieje wiele teorii, które tłumaczą sukces ekonomiczny tych krajów. Najczęściej jako główne
czynniki ich sukcesu podaje się:
1. wysoki etos pracy,
2. początkowe niskie płace i małe wymagania bytowe ludności,
3. startowanie z bardzo niskiego pułapu poziomu życia,
4. położenie geopolityczne umożliwiające łatwy dostęp do rynków zbytów krajów rozwiniętych,
5. otwarcie na kapitał inwestycyjny przy jednoczesnej ochronie własnego rynku wewnętrznego.
W latach 1996–2000 gospodarki azjatyckich tygrysów (z wyjątkiem Chin) przeżyły silne

spowolnienie wzrostu, a nawet załamanie. Tajlandia, Indonezja, Malezja i Korea Połu-
dniowa odnotowały w 1998 r. znaczny spadek PKB (od 7 do nawet 13%), co najczęściej
było spowodowane:
• niedostosowaniem się do trendów gospodarki światowej,
78
• wzrostem wewnętrznych nacisków płacowych,
• konkurencją taniej chińskiej siły roboczej,
• w paru przypadkach błędnymi decyzjami makroekonomicznymi, które poskutkowały zała-
maniem się lokalnych rynków finansowych i gwałtownym wzrostem inflacji.
Kryzys azjatycki uświadomił światu, że nawet kraje, w których wskaźniki ekonomiczne

kształtują się bardzo korzystnie, są narażone na załamanie gospodarcze. Azjatyckie tygrysy,
które przez lata stanowiły przykład szybkiego wzrostu gospodarczego i rozwoju pogrążyły się
w kryzysie, który miał negatywny wpływ nie tylko na ich gospodarkę, lecz także destabilizował
je politycznie i społecznie.
Od 2000 r. gospodarki te stopniowo zaczęły wychodzić z kryzysu wracając na ścieżkę rozwoju.

Wymienia się następujące powody tego ożywienia:
• rządowe programy stymulujące gospodarkę;
• niskie zadłużenie – Azjaci tradycyjnie są niezwykle oszczędni;
• zdrowsze banki – sektor finansowy w Azji nie został skażony nowinkami wymyślonymi
przez amerykańskie banki inwestycyjne, więc bilanse banków wyglądają zdecydowanie
lepiej niż tych z USA czy zachodniej części Europy;
• popyt na elektronikę – elektronika jest jednym z pierwszych sektorów, który odradza się
w nowym cyklu gospodarczym – większość najnowocześniejszych urządzeń produkowanych jest
w Azji, a powracający popyt pobudza gospodarkę i poprawia wyniki spółek technologicznych.
Zadania dodatkowe
1. Zastanów się, w jaki sposób przestrzeganie wolności gospodarczej wpływa na sytuację eko-
nomiczną państwa. Przedyskutuj tę kwestię z koleżankami i kolegami w klasie.
2. Na stronie internetowej Heritage Foundation: http://www.heritage.org/index/Ranking.aspx
obejrzyj wyniki rankingu wolności gospodarczej. Przyjrzyj się pięciu krajom o najniższym
poziomie wolności gospodarczej. Wykorzystaj swoją wiedzę na ich temat oraz inne dostęp-
ne źródła i zastanów się, jakie mogą być główne przyczyny ich braku wolności gospodarczej.
Podziel się swoimi wnioskami z koleżankami i kolegami w klasie.
3. Zastanów się, jakie produkty wytwarzane w krajach zwanych azjatyckimi tygrysami zapew-
niły im tak dobrą pozycję gospodarczą.
4. Zgromadź informacje na temat gospodarki Chin. Co daje jej przewagę nad innymi? Prze-
dyskutuj odpowiedź na to pytanie z kolegami i koleżankami w klasie.
Lekcja 65 i 66, Przemiany gospodarcze w Polsce; Pojęcie globalizacji
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany nr 6 w lekcji 17 i ekran nr 2 w lekcji 18.
Pytania
1. Opisz zmiany polityczno-ekonomiczne, które zaszły w Polsce po 1989 roku.
2. Wymień województwa o najwyższych i najniższych dochodach na jednego mieszkańca.
79
3. Zastanów się, jakie mogą być przyczyny nierówności w poziomie dochodów na jednego
mieszkańca w poszczególnych województwach.
4. Wyjaśnij znaczenie terminów „globalizacja” i „globalna wioska”.
Rozwój regionalny
Rozwój gospodarczy regionów wchodzących w skład danego kraju nazywa się rozwojem regio-
nalnym. Celem polityki rozwoju regionalnego jest to, aby osiągnąć jak najwyższy i względ-
nie równomierny poziom rozwoju różnych regionów kraju. Rozwój regionalny oznacza rów-
nież dążenie do tworzenia zbliżonych szans rozwojowych dla regionów. Region wymagający
wsparcia jest to więc niekoniecznie region o niższym poziomie PKB na mieszkańca, ale także
region o słabym poziomie rozwoju kapitału ludzkiego i produkcyjnego, niedostatecznie roz-
winiętej infrastrukturze, szczególnych problemach związanych z restrukturyzacją gospodarki,
czy szczególnie niekorzystnych warunkach geograficznych i przyrodniczych. Przykładowo,
wsparcia z tego tytułu mogą wymagać w Polsce regiony o starzejącym się przemyśle – np. Śląsk.
Te same cele przyświecają polityce regionalnej Unii Europejskiej, jednak w tym przypadku
chodzi o jak najbardziej równomierny poziom rozwoju regionów na całym terenie Unii.
Zasadniczo istnieją dwa podejścia do polityki regionalnej:
1. polityka redystrybucyjna, która dąży do wyrównywania dochodów i PKB na mieszkańca
w drodze kierowania zasobów z regionów zamożniejszych do uboższych (np. w formie dotacji);
2. polityka rozwojowa, która zmierza raczej do wyrównania szans rozwojowych poszczegól-
nych regionów poprzez usuwanie przeszkód w funkcjonowaniu mechanizmów rynkowych
i wspieranie rozwoju kapitału ludzkiego, produkcyjnego oraz infrastruktury.
Polityka regionalna Unii Europejskiej ma przede wszystkim charakter polityki rozwojowej,

a nie redystrybucyjnej.
Polityka regionalna Unii Europejskiej

Istnieją znaczne różnice poziomu dobrobytu, zarówno wewnątrz państw członkowskich,
jak i pomiędzy nimi. Regiony, w których poziom dobrobytu, mierzony w PKB na jednego
mieszkańca, jest najwyższy, to ośrodki miejskie: Londyn, Bruksela i Hamburg.
Najzamożniejsze państwo Europy – Luksemburg – w którym w roku 2008 PKB na jednego
mieszkańca wynosiło 82 300 $ (według parytetu siły nabywczej) okazało się 6,5 razy „bogat-
sze” niż Rumunia czy Bułgaria.
Przypadek Irlandii pokazuje, jak dynamiczne zmiany wynikające z członkostwa w UE oraz
energiczna i właściwie ukierunkowana polityka regionalna mogą przekładać się na konkret-
ne wyniki. PKB Irlandii, który w roku przystąpienia tego kraju do Unii Europejskiej (1973)
wynosił 64 proc. unijnej średniej, obecnie należy do najwyższych w Unii. Jednym z prioryte-
tów polityki regionalnej jest możliwie jak najszybsze zbliżenie stopy życiowej w państwach,
które przystąpiły do UE po 2004 r., do średniej UE.
W okresie 2007−2013 wydatki na politykę regionalną wynoszą 36% budżetu UE. Środki te
pochodzą z trzech różnych źródeł:
1. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (ang. European Regional Development Fund
80
− ERDF) – obejmuje programy dotyczące infrastruktury, innowacji i inwestycji. Środki
z ERDF trafiają do najbiedniejszych regionów państw członkowskich UE.
2. Europejski Fundusz Społeczny (ang. European Social Fund − ESF) – finansuje projekty
z zakresu kształcenia zawodowego i inne rodzaje pomocy na rzecz zatrudnienia oraz pro-
gramy tworzenia nowych miejsc pracy. Podobnie jak w przypadku ERDF, o pomoc z ESF
może się ubiegać każde państwo członkowskie.
3. Fundusz Spójności – jest przeznaczony na projekty związane z infrastrukturą środowiska
i transportu oraz dotyczące prac nad energią odnawialną. Środki z tego funduszu mogą
uzyskać tylko te państwa członkowskie, w których stopa życiowa nie przekracza 90 proc.
średniej w UE, czyli 12 najnowszych członków oraz Portugalia i Grecja.
Polityka rozwoju regionalnego polega przede wszystkim na:

• zwiększaniu atrakcyjności państw i regionów dla inwestorów dzięki poprawie dostępu,
ulepszeniu jakości usług i ochronie potencjału ekologicznego,
• wspieraniu innowacji, przedsiębiorczości i gospodarki opartej na wiedzy dzięki rozwojowi
technologii informacyjnych i komunikacyjnych,
• tworzeniu większej ilości i lepszych jakościowo miejsc pracy poprzez zachęcanie do podej-
mowania pracy, rozwijanie zdolności adaptacyjnych pracowników oraz zwiększanie inwe-
stycji w kapitał ludzki.
Zadania dodatkowe
1. Zastanów się, dlaczego polityka rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej ma charakter roz-
wojowy a nie redystrybucyjny. Przedyskutuj tę kwestię z kolegami i koleżankami w klasie.
2. Rozważ, jakie mogą być przyczyny nierówności w poziomie dochodu na jednego miesz-
kańca między najbogatszymi i najbiedniejszymi członkami Unii Europejskiej. Weź pod
uwagę między innymi położenie geograficzne oraz historię tych krajów.
3. Na Portalu Funduszy Europejskich: http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/ poszukaj
informacji na temat funduszy ERDF, ESF i Funduszu Spójności. Dowiedz się, co kon-
kretnie one finansują i w jaki sposób można z nich korzystać.
Lekcja 67 i 68, Czynniki wpływające na proces globalizacji;

Szanse i zagrożenia globalizacji w Polsce
Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany nr 2, 4, 5 i 6 w lekcji 18.
Pytania
1. Wymień najważniejsze źródła i przyczyny procesu globalizacji.
2. Przedstaw krótko negatywne skutki globalizacji.
3. Wyjaśnij cechy globalizacji rynków finansowych, rynków towarowych, działalności
gospodarczej, politycznej, informacyjnej, kulturowej i ekologicznej. Oceń, które z nich
mogą mieć korzystny, a które niekorzystny wpływ na Polskę.
4. Przedstaw szanse i zagrożenia dla Polski związane ze zjawiskiem globalizacji.
81
Globalizacja
Proces globalizacji znacznie przyspieszył w latach 90. XX w. Sprzyjało temu między innymi:
• rozwinięcie sieci Internet,
• postęp informatyczny, transportowy i komunikacyjny (między innymi szybszy i tańszy transport),
• pojawienie się gospodarki opartej na wiedzy,
• rozwój organizacji międzynarodowych (np. ONZ, Unia Europejska),
• rozwój organizacji pozarządowych (np. Amnesty International).
• Usuwanie barier w handlu międzynarodowym,
• likwidacja systemu państw socjalistycznych i reformy gospodarcze w Chinach.
Gospodarczy wymiar globalizacji

Gospodarczy wymiar globalizacji polega w głównej mierze na ujednoliceniu rynków i dostęp-
nych na nich towarów. Przyczynia się do tego likwidacja barier występujących w handlu mię-
dzynarodowym, przez co w założeniu firmy z Azji czy Ameryki Południowej mogą konkuro-
wać swoimi towarami na rynkach europejskich, czy amerykańskich. W centrum globalizacji
gospodarki znajdują się ponadnarodowe korporacje, które swoje siedziby mają w zamożnych
państwach północnej części świata, a nie lokalne firmy. Poza tym kryzysy finansowe w jednej
części świata są także odczuwane globalnie.
Polityczny wymiar globalizacji

W wyniku procesu globalizacji politycznej powstały takie organizacje międzynarodowe jak
Unia Europejska, Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Światowa Orga-
nizacja Handlu. W praktyce ich obecność ogranicza niezależność państw narodowych.
Społeczno-kulturowy wymiar globalizacji

Globalizacja w wymiarze społeczno-kulturowym jest spowodowana między innymi przez:
• rozwój masowej turystyki,
• migracje ludności,
• komercjalizacjię kultury, która musi trafiać w gusta odbiorców, aby dobrze się sprzedać,
• działania marketingowe i reklamowe międzynarodowych koncernów,
• rozwój masowych środków komunikacji.
Makdonaldyzacja społeczeństwa
Pojęcie makdonaldyzacji społeczeństwa pochodzi od nazwy amerykańskiej sieci restauracji
McDonald’s. Na przykładzie organizacji tej firmy można opisać także mechanizmy społeczne,
które sterują człowiekiem. Cztery podstawowe aspekty działania restauracji McDonald’s, które
mają także przełożenie na inne sfery życia ludzkiego w społeczeństwie globalnym. Są to:
1. Sprawność – jednym z wyznaczników poziomu obsługi klienta w barze szybkich dań jest
sprawność. Oczekuje się jej także w wielu innych miejscach (w sklepie, na poczcie, w urzę-
dzie). Sprawność jest nieodłącznym elementem dynamicznego świata, w którym żyjemy.
2. Wymierność – rozumiana jako sytuacja, w której dobre jest to, czego jest dużo. W restau-
racjach McDonald’s objawia się to modą na podwójnego cheeseburgera, zestaw poszerzony,
82
czy wielką dolewkę coli. Dodatkowo, wszelkie działania są regulowane za pomocą stan-
dardów jakości obsługi (np. czas realizacji zamówienia, odsetek skarg).
3. Przewidywalność – daje poczucie bezpieczeństwa oraz wiarygodności. Osoba żywiąca się
w restauracji McDonald’s, czy też korzystająca z usług sieci hotelarskich, wypożyczalni
samochodów lub salonów piękności ma prawo oczekiwać, że w dowolnym kraju świata
zostanie obsłużona tak samo i otrzyma dokładnie taki sam produkt.
4. Z przewidywalnością łączy się rutynowość, tworzenie schematów możliwych dialogów z
klientami oraz ustalanie właściwych reakcji personelu (określone formułki, sposoby zacho-
wania). Przewidywalność można także stworzyć poprzez upodabnianie do siebie miejsc
sprzedaży (np. identyczne plany restauracji, standardowe menu).
5. Sterowanie – polega na tym, że w systemie nic nie dzieje się bez powodu, a każde działanie
jest zaplanowane na osiągnięcie określonego celu. W restauracji będzie to np. wprowadzenie
ograniczonego menu z jasno określonymi daniami do wyboru, małe stoliki i niewygodne
krzesła, które mają sprawić, że klient po szybkim skonsumowaniu posiłku, od razu opuści
restaurację. Ponieważ człowiek nie podlega łatwo sterowaniu, w strukturach zmakdonal-
dyzowanych często jego pracę zastępuje maszyna. Prowadzi to do eliminacji błędów.
6. Typową strukturą zmakdonaldyzowaną jest hipermarket lub centrum handlowe.
Amerykanizacja kultury
Kolejnym ciekawym zjawiskiem jest amerykanizacja kultury, która polega na przenie-
sieniu instytucji, norm, wartości, zwyczajów, zachowania, techniki, symboli czy obra-
zów, które kojarzą się ze Stanami Zjednoczonymi do innych krajów. Proces ten jest
charakterystyczny dla drugiej połowy XX wieku i ma charakter ogólnoświatowy.
Podstawowe przejawy amerykanizacji to m.in.:
• stosowanie zapożyczeń z języka angielskiego,
• dominacja filmów amerykańskich (Hollywood),
• wprowadzenie amerykańskich sportów, mody i świąt,
• rozpowszechnienie amerykańskiego jedzenia,
• ekspansja amerykańskich marek i firm,
• prowadzenie debat telewizyjnych podczas kampanii wyborczej.
Antyglobalizm i alterglobalizm
Procesy globalizacji spotykają z oporem organizacji antyglobalistycznych i alterglobalistycznych.
Antyglobaliści są przeciwnikami globalizacji, którą uważają za przyczynę ubóstwa na świe-
cie i degradacji ekologicznej Ziemi. Zamiast globalizacji antyglobaliści proponują oparcie się
na wspólnotach takich jak naród, rodzina, wspólnoty lokalne. Ruch ten jest znany przede
wszystkim z protestów, które towarzyszą wszystkim wielkim konferencjom ekonomicznym,
np. szczytom państw grupy G7 i G8, państw UE, zjazdom organizacji międzynarodowych,
np. Światowej Organizacji Handlu (WTO) czy Międzynarodowego Funduszu Walutowego.
Ruch alterglobalistyczny, w odróżnieniu od antyglobalistycznego, nie krytykuje globalizacji
jako takiej, a tylko niektóre jej przejawy. Za cel stawia sobie radykalną zmianę obecnych sto-
sunków ekonomicznych, ekologicznych i społecznych, poprzez m.in. budowanie globalnego
społeczeństwa obywatelskiego.
83
Zadania dodatkowe
1. Zastanów się, dlaczego rozwój Internetu przyczynił się do upowszechniania procesu glo-
balizacji. Przedyskutuj tę kwestie z koleżankami i kolegami w klasie.
2. Wymień kilka przykładów międzynarodowych koncernów, które mają zasięg globalny.
Zastanów się, jakie mogą być przyczyny tak wielkiej ekspansji tych firm.
3. Podczas wizyty w centrum handlowym lub supermarkecie zaobserwuj, w jaki sposób wcie-
la się w nich w życie zasady sprawności, wymierności, przewidywalności i sterowania.
Podaj przykłady konkretnych rozwiązań i tego, jak wpływają one na klientów tych miejsc.
Wyniki swoich obserwacji zapisz, a podczas następnej lekcji zaprezentuj kolegom i kole-
żankom w klasie.
4. Podaj po kilka przykładów konkretnych produktów lub zjawisk, jakie przedostały się do
Polski wraz z procesem amerykanizacji.
5. Zdecyduj, czy proces amerykanizacji można nazwać korzystnym czy niekorzystnym
dla innych krajów. Poprzyj swoje zdanie stosownymi przykładami.
6. Znajdź po trzy argumenty przeciwko globalizacji, których mógłby użyć antyglobalista
i alterglobalista. Skorzystaj w tym celu z zasobów Internetu.
84

Przedsiebiorczosc Podrecznik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Przedsiebiorczosc Podrecznik

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Przedsiebiorczosc Podrecznik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ

© Young Digital Planet SA 2010

Young Digital Planet SA

Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 2, 3 i 4 z lekcji nr 1.

Oprócz licznych organizacji o charakterze regionalnym, są to m.in.:

Lekcja 3 i 4, Rodzaje i typy przedsiębiorczości;

Czynniki kulturowe i rodzinne

 1 Źródło: portal rynekpracy.pl

Lekcja 5 i 6, Potrzeby, dobra, usługi i zasoby; Zasoby naturalne

Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 2, 3 i 4 z lekcji nr 5.

Zasoby naturalne są to elementy przyrody, które człowiek czerpie ze środowiska przyrodniczego

Bolesław Śmiały, król Polski (1076-1079) Mężczyzna żyjący współcześnie

2. Wymień przykłady różnorodnych dóbr, jakie spełniają potrzeby uwzględnione w pirami-

Lekcja 7 i 8, Gospodarka rynkowa; Rynek i jego funkcje

Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 5, 6 i 7 w lekcji nr 2 oraz ekran nr 2 w lekcji 3.

Gospodarka rynkowa opiera się na:

Często zdarza się, że wzmożone elementy interwencjonizmu państwowego są wprowadzo-

Lekcja 9 i 10, Klasyfikacja rynku oraz jego formy; Konkurencja

Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 3, 4 i 5 w lekcji nr 3.

Konkurencja monopolistyczna oraz oligopol bywają nazywane także strukturami konku-

Praktyki ograniczające konkurencję

Konkurencja w Unii Europejskiej

Lekcja 11 i 12, Konkurencja doskonała, monopol, oligopol

Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 6 i 7 w lekcji nr 2 oraz ekrany nr 2 w lekcji 5.

W przypadku monopolów naturalnych i wymuszonych w wielu krajach świata tworzone

Współpraca firm działających w warunkach oligopolu może przybrać formy:

Zmowa cenowa i kartel

Na stronie UOKiK można obejrzeć bardzo dowcipny filmik, zachęcający przedsiębior-

Lekcja 13 i 14, Popyt i podaż, Pieniądz i jego funkcje

Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 3, 4, 5 i 6 i 7 w lekcji nr 4 oraz ekrany 2 i 3 z lekcji 5.

Skutki przesunięcia krzywej popytu D

Skutki przesunięcia krzywej podaży S

Dążenie rynku do stanu równowagi powoduje, że:

Odstępstwa od prawa popytu

Lekcja 15 i 16, Inflacja, Bezgotówkowe formy płatności

Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 4, 5 i 6 z lekcji nr 5.

Wśród skutków inflacji można wymienić następujące zjawiska:

Rekordy hiperinf lacji

Miesiąc z najwyższą Najwyższa miesięczna Podwojenie cen

Lekcja 17 i 18, Budżet państwa, Dochody budżetu państwa

Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 2, 3 i 4 w lekcji nr 6.

gania oraz ze spadającego poziomu produkcji i dochodu 1996 9,17

Zewnętrznymi źródłami pokrycia deficytu mogą być:

Lekcja 19 i 20, Wydatki budżetu państwa, Polityka fiskalna

Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 5, 6 i 7 w lekcji nr 6.

Główne przyczyny powstawania długu publicznego to:

Dług publiczny można podzielić na dług krajowy i zagraniczny.

Lekcja 21 i 22, Bank centralny i jego funkcje,

Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 2, 3 i 4 w lekcji nr 7.

Główny Inspektor Nadzoru Bankowego kontroluje na bieżąco dane przesyłane z banków

Gwarantowanie depozytów – Bankowy Fundusz Gwarancyjny

• Udziela wypłaty depozytów do gwarantowanej kwoty - BFG gwarantuje wypłatę 100%

Wady i zalety systemu gwarantowania depozytów

Lekcja 23 i 24, Rachunek bankowy, Kredyt bankowy

Materiał do pracy samodzielnej uczniów: ekrany 5 i 6 w lekcji nr 7.

Ile kosztuje kredyt?

Zabezpieczenia kredytów bankowych

Hipoteka – ze względu na wysoką dynamikę kredytów mieszkaniowych, hipoteka stała się

Przewłaszczenie i zastaw - rodzaj zabezpieczenia kredytu wykorzystywany w przypadku kre-

1 Źródło: portal rynekpracy.pl