Azerbaijan Journal of Educational Studies. 2020.

№1

Project-based learning

Author Lala Mammadova

Education Institute of the Republic of Azerbaijan, PhD candidate
ADA University, Academic Writing and Information Literacy Instructor.
E-mail: [email protected]
https://orcid.org/0000-0003-2232-8624

Abstract Project-based Learning (PBL), which is currently implemented in many

Western countries and which is considered as one of the most effective
teaching approaches stimulates deep learning. It also helps to cultivate
graduates, who can meet the demands of the contemporary local and
global labor market via the development of required skills and compe-
tences. Project-based learning puts learners in the center of learning
process by highlighting the principles, such as critical and creative
thinking, problem-solving, teamwork, interpersonal communication,
analytical thinking, an evaluation. This teaching approach emphasizes
the link between academic and real life. Project-based Learning, which
was first implemented in medical education is now a popular teaching
approach in engineering, business administration and pedagogy. Azer-
baijani higher education system, which is integrated into European
Higher Education Area, needs to focus on the development of graduates
who will be competitive not only in the local but also, in external labor
market. With this in mind, there is a need to research the extent to
which PBL is being implemented in the development of educational
leaders in Azerbaijani universities.

Keywords Project-based Learning, Azerbaijan, higher education, innovative

teaching approach, education management.

http://dx.doi.org/10.29228/edu.94
To cite this article: Mammadova L. (2020) Project-based learning. Azerbaijan
Journal of Educational Studies. Vol. 690, Issue I, pp. 27–40
Article history: Received — 21.10.2019; Accepted — 16.01.2020

http://journal.edu.az 27
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2020. №1 METODİKA

Layihə-əsaslı öyrənmə metodları

Müəllif Lalə Məmmədova

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun dissertantı,
ADA Universitetinin Akademik Yazı müəllimi.
E-mail: [email protected]
https://orcid.org/0000-0003-2232-8624

Annotasiya Hazırda bir sıra Qərb ölkələrində istifadə edilən və effektiv tədris
metodu hesab olunan layihə-əsaslı öyrənmə dərindən öyrənməni
stimullaşdırmaqla yanaşı, tələbələrə müasir daxili və xarici əmək
bazarının tələblərinə cavab verən mühüm bilik və bacarıqları aşılayır.
Layihə-əsaslı öyrənmənin əsas prinsipləri olan tənqidi və yaradıcı
düşüncə, real problemlərin həlli, komanda işi, şəxsiyyətlərarası
münasibətlər, analitik düşüncə, dəyərləndirmə və s. öyrənənləri tədris
prosesinin mərkəzinə qoyur və akademik həyatla real həyat arasında
bağlılıq yaradır. İlk dəfə tibb ixtisasında tətbiq olunmağa başlayan bu
üsul, tədricən mühəndislik, biznesin idarə olunması, müəllimlik
ixtisaslarında da tətbiq olunmağa başladı. Avropa Ali Təhsil Məkanına
daxil olmaqla Azərbaycan ali təhsili də artıq tələbəyönlü təhsilin
əhəmiyyətini vurğulayaraq yalnız yerli deyil, həm də qlobal əmək
bazarının tələblərinə cavab verən məzunların yetişdirilməsini hədəfə
almalıdır. Bu məqsədlə, xüsusilə təhsilin idarə olunması ixtisasında
Layihə-əsaslı öyrənmə metodundan istifadənin miqyası araşdırılmalıdır.

Açar sözlər Layihə-əsaslı öyrənmə, Azərbaycan, ali təhsil, innovativ tədris metodu,
təhsilin idarə olunması.

http://dx.doi.org/10.29228/edu.94
Məqaləyə istinad: Məmmədova L. (2020) Layihə-əsaslı öyrənmə metodları.
«Azərbaycan məktəbi». № 1 (690), səh. 27–40
Məqalə tarixçəsi: Göndərilib — 21.10.2019; Qəbul edilib — 16.01.2020

28 http://journal.edu.az
 Lalə Məmmədova
Layihə-əsaslı öyrənmə metodları

Giriş

Hazırda bütün dünyada təhsil islahatlarının əsas hədəflərindən biri ali təhsildə
mövcud paradiqmanı dəyişdirmək və onu daha çox tələbəyönlü etməkdən
ibarətdir. Belə bir keçidə təkan verən əsas səbəb odur ki, hazırda universitetlərin
qarşısında keçmiş dövrlə müqayisədə ictimai tələblərə və gözləntilərə cavab
verməklə bağlı daha çox öhdəlik vardır. Bununla əlaqədar olaraq, universitetlərin
mühüm missiyası tədrisdə yüksək keyfiyyətə nail olmaqdır. Lakin «öyrənmədə
yüksək keyfiyyət» olmadan tədrisdə nailiyyət qazanmaq mümkün deyildir [Tan,
2013]. Buna nail olmaq üçün universitetlər müxtəlif səmərəli pedaqoji yanaşmalar
vasitəsi ilə dərindən öyrənməni stimullaşdırmalıdır. İndiki dövrdə yalnız
mühazirələr innovativ pedaqoji məqsədlərə xidmət etmir. Əsas hədəfi nəzəri
bilik olan ənənəvi mühazirələrdə öyrənmə, əsas etibarilə məlumatın mühazirəçidən
tələbələrə ötürülməsi prosesi kimi başa düşülür. Nəticədə, tələbələr onlara
verilən bu bilik haqqında dərindən deyil, yalnız onun doğru olub-olmadığı
barədə düşünür [Surif, Ibrahim & Mokhtar, 2013]. Göründüyü kimi, bu yanaşma
ilə tənqidi düşüncə, komanda işi, şəxsiyyətlərarası münasibətlər, dəyərləndirmə
və digər bacarıqlara malik məzunlar yetişdirmək mümkün deyildir. Bacarıqların
inkişafı sahəsində belə bir çatışmazlıq, çox güman ki, müasir əmək bazarının
tələblərinə cavab verməyəcəkdir. Lakin bu o demək deyildir ki, qeyd olunan
məsələnin həlli məqsədilə müəllimlər mühazirələri genişləndirmək üçün əlavə
vasitələrdən istifadə etməlidir. Əksinə, tələbələrin layihələri və təşəbbüsləri
ənənəvi tədris metodlarını əvəz etməlidir [Henriksen, 2011]. Hazırda pedaqoqlar
tələbələri müxtəlif layihələrə fəal şəkildə cəlb etməklə və öyrənmə öhdəliyini
onların üzərinə qoymaqla öz dərslərini tələbəyönlü etməyə çalışır [Ngo Cao,
2018]. Tələbələr problemləri həll edə bilmək, müasir dünyanın layihələrini
araşdırmaq, öyrənmək, onların təhlili yolu ilə müvafiq qərar qəbul edə bilmək
bacarıq və qabiliyyətlərini yaratmağı müstəqil bacarmalıdırlar [Əhmədov H.,
2007]. İşəgötürənlərin tələblərini qarşılamaq üçün, tələbələr, hətta ən gözlənilməz
problemləri belə həll etməyə yardımçı olan bacarıqlara yiyələnməlidirlər
[Enemark, Kolmos, & Moesby, 2018].
Təhsili sürətlə dəyişməkdə olan dünyaya uyğunlaşdırmaq istiqamətində
atılan çox sayda addımlar nəticəsində, bu gün, tədrisdə müxtəlif üsullar və
metodlar tətbiq olunur. Bunların arasında «Layihə-əsaslı öyrənmə» (Project-
based Learning) Qərb ölkələrində ən effektiv metod hesab olunur. Layihə-əsaslı
öyrənmə innovativ tədris yanaşması hesab olunsa da, onun tətbiqi tarixi XIX
əsrə qədər uzanır. Praqmatik pedaqogikanın nümayəndələri sayılan Con Dyui
və onun tələbəsi Kilpatrik, real həyat, təhsil, nəzəriyyə və təcrübə arasında
bağlılığın əhəmiyyətini vurğulamışlar [Əhmədov H., 2007; Rousova V., 2008;
Kwietniewski, 2015; Mansur, Fernando, Alves, 2018; Bilgin K. & Ay, 2015].

http://journal.edu.az 29
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2020. №1

Bu fikir hələ də gündəmdədir. Layihə-əsaslı öyrənmə tələbələri passiv bilik

qəbuledicisindən bilik yaradıcısına çevirir [Ngo Cao, 2018; Evensen, Salisbury-
Glennon, & Glenn, 2001; Araz, 2007; Chin, 2014; Tan, 2013]. Bu tədris metodikası
ünsiyyət bacarıqlarının və vərdişlərinin inkişafına böyük töhfə verən ən adekvat
üsullardan biri olmaqla yanaşı, elmi (akademik) və peşəkar həyat arasında aydın
əlaqə yaradır [Rios, Cazorla, Diaz-Puente, Yagüe, 2010; Musa, Mufti, Latiff &
Amin, 2011]. Bundan əlavə, Layihə-əsaslı öyrənmə kontekstual və tələbəyönlü
öyrənmə strategiyası olaraq, öyrənməyə daha dərindən yanaşmağa təkan
verməklə bağlı uğurlu hesab olunur [Tan, 2013].
İlk olaraq, Kanadanın Hamilton şəhərində McMaster Universiteti nəzdindəki
tibb məktəbində Layihə-əsaslı öyrənmə yanaşmasının geniş şəkildə tətbiqinə
başlanıldı [Krishnan, 2009; Borhan & Yassin, 2013]. Bu dəyişikliyin nəticəsində
tələbələr yüksək motivasiya, problem-həlletmə və müstəqil öyrənmə bacarıqlarını
nümayiş etdirdi. McMaster Universitetindən sonra Hollandiya və Avstraliyada
digər tibb məktəbləri də öz tədris proqramlarını Layihə-əsaslı öyrənməyə
dəyişdi. Bunun ardınca digər universitetlər, məsələn Yeni Meksika Tibb Məktəbi
ənənəvi tədris proqramı ilə yanaşı bu metodu da tətbiq etməyə başladı [Savin-
Baden & Howell Major, 2004].
Layihə-əsaslı öyrənmənin müsbət təsiri tədricən onun tibb təhsilindən
kənarda da tətbiqi ilə nəticələndi. Hazırda bu metod müxtəlif ixtisaslarda və
səviyyələrdə tətbiq olunur [Strobel & Barneveld, 2009]. Danimarkada Aalborg
Universiteti mühəndis ixtisasında əsas tədris metodu kimi bu yanaşmanın
tətbiqinə başladı. Daha sonra Avstraliya Universitetləri, o cümlədən Mərkəzi
Kvisland Universiteti, Texnologiya Universiteti mühəndislik ixtisası üzrə təhsil
alan tələbələrin səriştəsində boşluqları, habelə bu ixtisasın tədris proqramında
parçalanmaları müəyyən etdi və öz yanaşmalarını Layihə-əsaslı öyrənməyə
dəyişdirdilər [Krishnan, 2009]. 1990-cı illərdə bu metod Alabamada Birminqemdə
Samfor Universitetində ümumilikdə pedaqoji yanaşma və liberal təhsil proqramı
kimi həyata keçirilməyə başladı. Bu yanaşma uğur qazandıqca, universitet onun
nəzdində olan daha beş ixtisasın (incəsənət və elm, biznes, təhsil, tibbi xidmət,
və əczaçılıq) tədris proqramında da bu yanaşmanı təşviq etməyə başladı [Savin-
Baden & Major, 2004].
Bu metodun həyata keçirilməsi asan bir proses deyil. Çünki prosesdə Layihə-
əsaslı öyrənmənin, ümumilikdə müxtəlif elementlərini və onlar arasındakı
əlaqəni anlamaq tələb olunur. Araşdırmalar göstərir ki, təhsil islahatının əsas
məqsədi tədris proqramının (məsələn, dərs planı, ənənəvi mühazirələr, formal
imtahanlar və s.) bütün elementlərini dəyişmək olduğuna görə, ali təhsil sahəsində
layihəyönlü tədris istiqamətində yeniliklər müqavimətlə üzləşib.
Ədəbiyyatda bu metodla bağlı çox sayda konseptual təsəvvürlər mövcud olsa
da, Layihə-əsaslı öyrənmə üçün mühüm olan dörd əsas münasibət barədə ümumi

30 http://journal.edu.az
 Lalə Məmmədova
Layihə-əsaslı öyrənmə metodları

fikir vardır: 1) mövzu və problem; 2) müəllim və tələbə; 3) fərd və cəmiyyət;

4) tək bölmə və bölmələrarası [Li, Du, Stojcevski, 2009]. Bununla yanaşı, haqqında
bəhs olunan metodun dörd mühüm prinsipi vardır: 1) birgə öyrənmə; 2) tənqidi
təfəkkür; 3) müstəqil öyrənmə; 4) təhlil. Bu prinsiplər bir-biri ilə sıx bağlıdır.
Araşdırmalara əsasən birgə öyrənmə tədricən tənqidi təfəkkürü inkişaf etdirir.
Belə ki, komandalarla işləyərkən tələbələr bir-birinə öz fikirlərini bildirir və
digərlərinin fikirlərini dəyərləndirir. Eyni zamanda, tənqidi təfəkkür müstəqil
öyrənmə üçün çox vacibdir. Başqa sözlə, tələbələr öz nəticələrini qiymətləndirməklə,
öyrəndiklərinə və bir öyrənci kimi şəxsiyyətlərini formalaşdırmağa qarşı daha
məsuliyyətli olur. Araşdırmaya görə, təhlil ümumi proses zamanı baş verir və
hər bir prinsipə əhəmiyyətli dərəcədə bağlanır. Beləliklə, Layihə-əsaslı öyrənmə
əsas diqqəti ömür boyu öyrənmə bacarıqlarına yönəldir, «biliyi dəyişkən və
kontekstdən asılı bir məfhum kimi anlayır» [Data-Driven PBL model, 2016; Doig
& Werner, 2000].
Müxtəlif ixtisaslarda (məsələn, mühəndislik, tibb, kompüter elmləri, biznesin
idarəedilməsi və s.) Layihə-əsaslı öyrənmənin işlənib hazırlanması, tətbiqi,
qiymətləndirilməsi və bir çox digər aspektlərində geniş tədqiqatlar aparılsa da,
təhsilin idarə edilməsi proqramlarında magistr dərəcəsində bu metodun pedaqoji
yanaşma kimi tətbiqi ilə bağlı araşdırmalar məhdud saydadır.
Təhsilin idarə edilməsi daim dəyişən cəmiyyətin ehtiyaclarına mütləq cavab
verməli olan bir sahədir. Müasir dövrdə səriştəli təhsil menecerləri artıq təhsil
ocaqlarını sadəcə idarə edən şəxslər deyildir. Onlar təhsili ayrılıqda deyil, qlobal,
sosial, siyasi, iqtisadi, ətraf mühit, eləcə də mədəni aspektlərlə sıx bağlı şəkildə
nəzərə almaqla, müasir təhsil məsələləri ilə məşğul olan rəhbərlərin bacarıq və
səriştələrinə malik olmalıdır. Gələcəyin menecerləri tərəfindən ağıllı qərarların
verilməsinə, problemlərin proqnozlaşdırılmasına və əməkdaşlarla birlikdə həllinə
və normal fəaliyyətin bərpasına kömək məqsədilə təklif olunan təhsil onlar
üçün müvafiq bilik və bacarıqları ehtiva etməlidir.

Layihə-əsaslı öyrənmə nədir?

Müxtəlif araşdırmalarda bu metodun əsas komponentləri göstərilir. Həmin

araşdırmalara əsasən Layihə-əsaslı öyrənmə tələbəyönlü yanaşmadır ki, bunun
əsasında təhsilalanlar öz biliklərindəki boşluqları müəyyən edir və bu boşluqları
doldurmaq üçün daha çox çalışır. Müəllim isə, əsasən, vasitəçi pedaqoq kimi
çıxış edir. Tədqiqatçılar həm də real həyat təcrübəsini qazanmaqda real
problemlərin əhəmiyyətini vurğulayır [Strobel and Barneveld, 2009; Erdogan,
2015; Rousova, 2008; Ribeiro & Muzikami, 2005; Chin, 2014].
Bənzər fikirlər Borhan və Yassin (2013) tərəfindən də səsləndirilmişdir.
Onlar iddia edir ki, ənənəvi yanaşma ilə müqayisədə Layihə-əsaslı öyrənmədə

http://journal.edu.az 31
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2020. №1

tələbələr öz təhsillərinə qarşı daha çox məsuliyyətli olur. Onların araşdırması

göstərir ki, tələbələr layihələrin köməyi ilə problemlərə həll yolu tapmalı
olduğuna görə, bu yanaşma müstəqil öyrənməni inkişaf etdirir. Digər araşdırmalar
göstərir ki, ümumilikdə Layihə-əsaslı öyrənmə yanaşmasının altı mühüm
xüsusiyyəti var: 1) öyrənmənin mərkəzində tam olaraq tələbə dayanır; 2)
tələbələr kiçik qruplarla öyrənir; 3) müəllimlər vasitəçi pedaqoqlar kimi çıxış
edi; 4) problemlər (layihələr) öyrənmənin əsas elementləridir; 5) problemlər
həlletmə bacarıqlarının inkişafına kömək edir; 6) yeni biliklər müstəqil öyrənmə
sayəsində qazanılır [Barrows, 1996; Borhan & Yassin, 2013; Rousova, 2008;
Ribeiro & Muzikami, 2005; Stolk & Harari, 2014].
Bu metod tələbələri öyrənmə prosesinin mərkəzinə qoyan effektiv tədris
yanaşması hesab olunur, mənimsəməni nəticəyönlü edir, təhsilalanlara texnoloji
baxımdan təkmilləşmiş və sürətlə inkişaf edən mühitə uyğunlaşdırmaq üçün
real həyat bacarıqları qazandırır [Ngo Cao, 2018; Strobel & Barneveld, 2009;
Borhan & Yassin, 2013; Rios, Cazorla, Diaz-Puente, Yagüe, 2010]. Layihələr kimi
seçilən faktiki problemlər və spesifik sənaye sahələri ilə münasibət tələbələrə
real problemləri həll etmək, məşğulluq təcrübəsini fəal şəkildə tətbiq etmək,
öyrənmə prosesi zamanı komanda işi və ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirməyə
imkan verir [Nielsen, 2009]. Nəticədə, Layihə-əsaslı öyrənmədən yararlanan
tələbələr biliyin tətbiqində daha yaxşı uğur qazanır. Bu metod təhsilalanlara
çevik bilik formalaşdırmağa və ömürlük öyrənciyə çevrilməyə kömək edir.
Araşdırma həmçinin göstərir ki, ənənəvi üsulla təhsil alan tələbələrin əksinə
olaraq, haqqında bəhs etdiyimiz metoddan yararlanan tələbələr öyrənmə zamanı
öz strategiyalarını inkişaf etdirə və yeni informasiyanı müxtəlif vəziyyətlərdə
istifadə edə bilir. Hmelo-Silver (2004) bildirir ki, yeni yanaşma ilə təhsil alan
tələbələr öz seçdiyi öyrənmə mənbələrindən istifadə etdiyi təqdirdə, ənənəvi
tələbələr öz müəllimlərinin seçimlərinə etibar edir. Digər keyfiyyət araşdırmalarının
nəticələri göstərir ki, Layihə-əsaslı öyrənmə üzrə təhsil alan tələbələr, ənənəvi
metodlarla müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə daha səriştəli və bacarıqlı olur,
çünki onlar əldə etdikləri biliyi uzun müddətə yadda saxlayır və daha çox həyati
bacarıqlara yiyələnir. Buraya ünsiyyət, tənqidi təfəkkür, problemləri həlletmə,
komanda işi və ömürlük öyrənmə bacarıqları daxildir.
Hazırda çox əhəmiyyətli hesab olunan ünsiyyət bacarıqlarının inkişafına
gəldikdə isə araşdırmalar Layihə-əsaslı öyrənmənin bu bacarıqların inkişafında
müsbət rolunu sübut edir. Araşdırmada iştirak edən tələbələr göstərir ki, qrup
işləri və qrup üzvləri ilə ünsiyyət sayəsində onların ünsiyyət qabiliyyəti əhəmiyyətli
dərəcədə inkişaf etmişdir [Surif, Ibrahim &Mokhtar, 2013; Barrows & Tamblyn,
1980].
Dünyada əksər pedaqoqlar Layihə-əsaslı öyrənmənin müsbət təsirlərini qəbul
etsə də, onun icrası prosesi heç də hər zaman rahat və düzgün aparılmır. Uğura

32 http://journal.edu.az
 Lalə Məmmədova
Layihə-əsaslı öyrənmə metodları

nail olmaq üçün bu metodun tam modelini hazırlamaq, mühazirəçiləri peşəkar

inkişafa cəlb etmək və ən vacibi, icra prosesini sistemli təşkil etmək tövsiyə
olunur [Lasauskiene & Rauduvaite, 2015]. Araşdırma həmçinin təklif edir ki, hər
hansı təhsil müəssisəsi haqqında bəhs etdiyimiz metodu effektiv şəkildə həyata
keçirmək niyyətindədirsə, öz tədris proqramını, təşkilati strukturunu dəyişməli,
öz ehtiyatlarını və infrastrukturunu inkişaf etdirməli, öz təşkilati mədəniyyətini
dəyişdirməlidir [Li, Du & Stojcevski, 2009].
Araşdırmalar əsasında Layihə-əsaslı öyrənmənin icrası ilə bağlı bir sıra
çatışmayan cəhətlər müəyyən olunmuşdur. Tələbələrin üzləşdiyi ən mühüm
məsələ tələb olunan bacarıqların inkişaf etdirilməsi üçün vaxtın kifayət etməməsidir.
Bundan əlavə, bu metod üzrə bacarıqların qeyri-qənaətbəxş formalaşdırılması
ilə əlaqədar, onların tədris proqramı səviyyəsində tətbiqində çətinliklər yaranır.
Akademik heyətlə bağlı məhdudiyyətlərə gəldikdə isə, araşdırmalar göstərir ki,
professorlar arasında ünsiyyət və koordinasiyanın düzgün qurulmaması icra
prosesində maneələr yaradır [Kolmos, 2017].

Müxtəlif ixtisaslarda layihə-əsaslı öyrənmə

Mühəndislik təhsilində bu metoddan istifadə ilə bağlı bir sıra araşdırmalar

aparılmışdır. Bu peşə sahəsi Layihə-əsaslı öyrənməni aparıcı pedaqoji yanaşma
kimi geniş miqyasda istifadə edən sahədir. Müasir dövrdə mühəndislik fakültələrinin
məzunları təkcə texniki problemləri həll etməklə, bölmə üzrə müvafiq bilik və
bacarıqlara malik olmaqla kifayətlənməməlidir. Bu gün onlar idarəetmə
bacarıqlarına, komanda üzvləri ilə birgə çalışmaq, müasir və texnoloji baxımdan
inkişaf etmiş cəmiyyətin tələblərinə cavab vermək üçün yeni fikirlər və həll
yolları irəli sürmək qabiliyyətinə malik olmalıdır [Krishnan, 2009]. Bənzər
fikirlər Carmenado, Lopez və Garcia (2015) tərəfindən də səsləndirilmişdir.
Müəlliflər Amerika Mühəndislik Təhsili Cəmiyyətinə (ASEE) istinad edərək,
mühəndislik bölməsində təhsil alan tələbələrin nəzəriyyə və təcrübələrlə
kifayətlənməməsinin və davamlı öyrənməyə təşviq olunmasının tərəfdarıdır.
Müəlliflər Avropa ali təhsil məkanında (EHEA) mühüm məsələ hesab olunan
«məzunların məşğulluğunun əhəmiyyətini» vurğulayır. Araşdırmanın nəticəsinə
əsasən müasir mühəndislərə bir-biri ilə sıx bağlı olan üç bacarıq öyrədilməlidir.
Onlardan birincisi layihələndirmə və istehsal qabiliyyətinə yiyələnmək üçün
mühəndislərə mühüm olan texniki vərdişlərdir. İkincisi, kontekstual aspektdir
ki, bunun sayəsində mühəndislər siyasi, hüquqi, maliyyə və digər kənar faktorlara
uyğunlaşır. Üçüncüsü, yəni tələb olunan bacarıqların etik və sosial ölçüsü isə
xarakter və davranışın formalaşdırılması ilə bağlıdır. Tədqiqatçılar Layihə-əsaslı
öyrənmənin bu mühüm keyfiyyətlərin təkmilləşdirilməsinə imkan verdiyi
qənaətindədirlər [Carmenado, Lopez, and Garcia, 2015].

http://journal.edu.az 33
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2020. №1

Tibb təhsili sahəsində də haqqında bəhs etdiyimiz yanaşma ilə bağlı araşdırmalar
zəngin və əsaslıdır. Araşdırmalar göstərir ki, tibb bölməsində Layihə-əsaslı
öyrənmə yanaşmasının tətbiq olunduğu şəraitdə tələbələr standartlaşdırılmış
sınaqlarda uğurlu nəticələr sərgiləməsə də, onlar müstəqil öyrənmə, problem
həlletmə və məlumat toplama bacarıqlarına daha yaxşı yiyələnir [Strobel &
Barneveld, 2009]. Tədqiqatlar bu yanaşmanın tələbələrin klinik əsaslandırma
və diaqnostik bacarıqlarının, psixoloji biliyinin və peşə qabiliyyətlərinin (məsələn,
planlaşdırma), habelə təzyiq altında işləmək bacarığının formalaşmasında
mühüm rol oynadığını aşkar etmişdir [Alexander, Tedman, Wallace & Pountney,
2011].
Bir çox araşdırmalar Layihə-əsaslı öyrənmə yanaşmasının tələbələrdə problem
həlletmə, komanda işi, ünsiyyətqurma və idarəetmə vərdişlərinin formalaşmasına
təkan verdiyini açıqladığı üçün, onun biznesin idarəedilməsi bölməsində tətbiqinin
faydası aydın görünür. Bu bölmədə təhsilin keyfiyyəti ilə bağlı mənfi tənqidlər
təhsil işçilərini tədris proqramında yeni yanaşmaya keçid barədə düşündürür.
Bəzi tənqidçilər iddia edir ki, ilk növbədə əksər MBA (Biznesin idarəedilməsi
üzrə magistr dərəcəsi) tələbələri praktik biliyə malik deyildir və müəllimlər öz
sahələrinə aid ən yaxşı bildikləri mövzuları tədris edir. Nəticədə, təhsilalanlar
yalnız təhlil və hesablama vərdişlərini inkişaf etdirir ki, bu da gələcəkdə mürəkkəb
problemlərlə üzləşdikdə onları çıxılmaz duruma salır. Bu metod hazır menecerlərin
yetişdirilməsi, tələbələrin rəhbərlik və idarəetmə vərdişlərinə yiyələnməsi, öz
emosiyalarına nəzarət, texnologiyanın gündəlik praktikaya inteqrasiyası baxımından
biznesin idarəedilməsi bölməsinin əsas tələblərinə cavab verir [Hallinger &
Bridges, 2007].
Finlandiya JAMK Tətbiqi Elmlər Universitetində aparılmış tədqiqat göstərir
ki, Layihə-əsaslı öyrənmə yanaşmasının tədris proqramının tətbiqindən sonra,
tələbələrin marketinq məfhumu barədə anlayışı əvvəlki ilə müqayisədə daha
dərindir. Ən əhəmiyyətlisi odur ki, tələbələrin yeni yanaşma barədə rəyləri
müsbət olmuşdur. Onlar, xüsusilə öyrənmədə motivasiya rolunu oynayan əsas
təkanverici faktorlar kimi həlli tələb olunan real problemlərin rolunu və aktiv
komanda işini vurğulamışlar. Araşdırma yekun olaraq göstərir ki, tədrisin bu
metodla təşkili biznesin idarəedilməsi təhsilində yaxşı nəticələr verir, nəzəriyyə
və praktikanı effektiv şəkildə birləşdirir [Pyykkönen & Sami Kalliomaa, 2013].
Digər araşdırma biliyə yiyələnmə və biliyin tətbiqi baxımından biznesin
idarəedilməsi bölməsinin Layihə-əsaslı öyrənmə yanaşmasının tədris proqramının
effektivliyini təhlil etmişdir. Kvazi-eksperimental araşdırmaya əsasən, həm
haqqında danışdığımız metodla təhsil alan qruplar, həm də tipik qruplar biliyin
mənimsənilməsi üzrə ilkin sınaq mərhələsində aşağı nəticələr göstərmişdir.
Tipik qruplar ikinci ilin sonunda daha savadlı olsa da, bütün təhsil dövründə
Layihə-əsaslı öyrənmə metodu ilə təhsil alan tələbələr kimi yüksək nəticə göstərə

34 http://journal.edu.az
 Lalə Məmmədova
Layihə-əsaslı öyrənmə metodları

bilməmişdir. Beləliklə, nəticələr bu metodun tələbələrin biliyinə müsbət təsirini

sübut edən əksər tədqiqatlarla üst-üstə düşür. Bir sözlə, bu yanaşmanın tətbiq
olunduğu üsulla təhsil alan tələbələr ümumi sahibkarlıq keyfiyyətlərinə (məsələn,
riskin qiymətləndirilməsi, təşəbbüs, yaradıcılıq, komanda işi, problemlərin həlli
və s.) yiyələnir. Bununla belə, bu cür tədris proqramının uğurlu tətbiqi üçün
müəllimlər və məsləhətçilər tərəfindən münasib yönləndirmə üsulları seçilməli,
tələbələr dərslərdə həvəslə iştirak etməli, universitet rəhbərliyi tətbiq prosesinə
dəstək verməli, ən vacibi, səhmdarlarla fəal əməkdaşlıq diqqət mərkəzində
olmalıdır.
Layihə-əsaslı öyrənmənin müxtəlif peşə sahələrində innovativ pedaqogika
kimi tətbiqi bu yanaşmanın nə üçün pedaqoji təhsil sahəsində geniş araşdırılmaması
ilə bağlı sual doğurmuşdur. Beləliklə, bu pedaqoji yanaşmanın onların
yetişdirilməsində tətbiqi pedaqoqların bacarıq və vərdişlərinin inkişaf etdirilməsi
məqsədilə qəbul edilmiş və həyata keçirilmişdir. Layihə-əsaslı yanaşmanın
pedaqoji təhsil sahəsində ilk tətbiqi 1999-cu ildə, mühazirələrə əlavə olaraq,
kiçik qruplar üçün dərsliklər kimi UBC (University of British Columbia) tərəfindən
ibtidai və tam orta məktəb müəllimləri üçün istifadə olunmuşdur. Bu dəyişikliyin
əsas məqsədi öyrənmə prosesində praktikanın əhəmiyyətini nümayiş etdirməkdir.
Aparılmış tədqiqatın nəticələri göstərir ki, bu, pedaqoqların yetişdirilməsi və
onların «konstruktiv həll axtarışçılarına» çevrilməsi üçün mükəmməl modeldir
[Filipenko & Naslund, 2016].
Magistr tələbələr arasında aparılmış digər bir araşdırmada göstərilir ki,
Layihə-əsaslı öyrənmə ilə tədris proqramının elementləri arasında aydın şəkildə
görünən uyğunluq (ardıcıllıq) olmalıdır. Konkret sözlə, bu tədqiqat Kolmos və
digərlərinin fikrini dəstəkləyir. Həmin fikrə əsasən bu yanaşmanın tətbiqinə
başlamazdan əvvəl tədris proqramında yeddi element uyğunlaşdırılmalıdır: 1)
məqsəd və bilik; 2) problemin növləri və layihə; 3) inkişaf və ölçü; 4) tələbələrin
öyrənməsi; 5) pedaqoqlar və qruplarla işin təşviqi; 6) məkan və təşkilatçılıq; 7)
təhlil və qiymətləndirmə [Kolmos et al., 2009; Borhan & Yassin, 2013; Coffin,
2011]. Pedaqoji hazırlıq keçən tələbələr arasında aparılmış digər araşdırma da
«Layihə-əsaslı öyrənmə modelindən yararlanan tələbələrdə problemlərin həlli,
məntiqi əsaslandırma və ünsiyyət vərdişləri uğurla formalaşır» fikrini dəstəkləyir
[Wilhelm, Sherrod, & Walters, 2008]. Analoji olaraq, pedaqoji hazırlıq keçən
tələbələrdə bu yanaşmanın metodologiya kimi tətbiqi ilə bağlı araşdırmanın
kəmiyyət təhlili haqqında bəhs etdiyimiz metodun əsaslı şəkildə daha çox
üstünlük verilən yanaşma hesab edilməsinin səbəblərini izah edir.
İqtisadiyyat, siyasət, informasiya texnologiyası və həyatın digər aspektlərində
baş verən dəyişikliklər, göründüyü kimi, təşkilatların idarəedilməsi şəklini
dəyişmişdir. Bu, təhsilin idarəolunması sahəsinə xüsusilə aiddir. İdarəetməni
bitirən məzunlar müvafiq addımlar atmaq üçün idarə etməyi, qlobal düşünməyi,

http://journal.edu.az 35
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2020. №1

öz biliklərini yerli kontekstdə tətbiq etməyi, dəyərləri, emosiyaları, etik normaları

nəzərə alaraq, rəhbərlik etməyi öyrənməli və texnologiyanı təcrübəyə daxil
etməlidir (Hallinger & Bridges, 2007). Hazırda təhsil sahəsində gözlənilməz
problemlərin öhdəsindən gələn, dəyişikliklərə asanlıqla adaptasiya olan, daxili
və xarici səhmdarlarla fəal şəkildə əməkdaşlıq edən, zəngin nəzəri biliklə yanaşı,
geniş ünsiyyət bacarıqlarına malik olan rəhbərlərin yetişdirilməsi ilə bağlı
zərurət təhsil gündəminin əsas məsələlərindən biridir. Layihə-əsaslı öyrənmənin
təhsilin idarəedilməsi sahəsində rolunu vurğulayan kifayət sayda ədəbiyyat olsa
da, bu yanaşma biznes bölməsində daha geniş tətbiq olunur. Təhsil müəssisələri
üçün menecerlərin hazırlanması sahəsində layihə-əsaslı yanaşmanın tətbiqi ilə
bağlı araşdırmalar ya köhnə, ya da məhdud saydadır. Beləliklə, təhsilin idarəedilməsi
proqramında istifadə olunan tədris metodlarının araşdırılması, Layihə-əsaslı
öyrənmənin Avropa Ali Təhsil Məkanına (EHEA) daxil olmağa çalışan Azərbaycan
universitetlərinin tədris proqramına daxil edilib-edilməməsinin müəyyən olunması
araşdırmalara töhfə verə, tibb, mühəndislik, biznes və s. bölmələrdən başqa
digər bölmələrdə də bu yanaşmanın tətbiqinə daha çox işıq sala bilər.

Azərbaycanda layihəyönlü təhsilin zəruriliyi

Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqillik qazandıqdan sonra digər post-sovet

ölkələri kimi öz təhsil sistemini inkişaf etdirmək üçün çox sayda tədbirlər həyata
keçirməyə başladı. Sovet dövründən miras qalan təhsil strukturu ilə əlaqədar,
ölkədə müəllimlər və tədqiqatçılar köhnə sistemin tələblərinə uyğunlaşmışdılar.
Ali təhsil ocaqlarında əsas tədris yanaşması prosesin mərkəzində olan müəllimin
apadığı ənənəvi mühazirə idi. Belə halda, dərs zamanı öyrənmə keyfiyyətinə
xüsusi diqqət ayrılmırdı. Lakin Azərbaycan 2005-ci ildə Bolonya islahat prosesinə
qoşulduqdan sonra ölkənin ali təhsil sistemi, xüsusilə tədris və öyrənmə sahəsi
mühüm dəyişikliklərə məruz qaldı.
Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiya Azərbaycanın ali təhsil sistemini
Avropanın təhsil sisteminə uyğunlaşdırmağı labüd etdi ki, bu da öz növbəsində
tələbələrin daxili və xarici əmək bazarı üçün tələb olunan bilik və bacarıqlarla
təkmilləşdirilməsini hədəfə alan pedaqoji yanaşmaların təşviqini nəzərdə tuturdu.
Təkcə yerli kontekstdə deyil, həmçinin beynəlxalq arenada tələb olunan bacarıqlara
malik məzunları yetişdirməyin əhəmiyyəti 2009-cu ildə qəbul edilmiş «Təhsil
haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda da qeyd olunur. Bu Qanunda
məqsədyönlü inkişafa nail olmaq üçün milli təhsil sisteminin dünya sisteminə
inteqrasiyası xüsusilə vurğulanır («Təhsil haqqında» Azərbaycan Respublikasının
Qanunu, Maddə 3, 3.0.10). Bundan əlavə, həmin qanunda göstərilir ki, təhsilalanların
müasir cəmiyyətdə rəqabətli mütəxəssisə çevrilməsinə kömək etmək üçün
onlara müvafiq bacarıq və biliklər verilməlidir. Onlar kollegial qərar qəbul etmək,

36 http://journal.edu.az
 Lalə Məmmədova
Layihə-əsaslı öyrənmə metodları

praktik bilikdən istifadə etmək, peşəkar ünsiyyət qurmaq, müstəqil və yaradıcı

olmaq, texnologiyadan istifadə etmək və dəyişkən mühitə tez uyğunlaşmaq
bacarığına malik olmalıdır [«Təhsil haqqında» Azərbaycan Respublikasının
Qanunu, maddə 11].
Bu mühüm missiyada ali təhsil müəssisələrinin müəllimlərinin əhəmiyyətli
rolunu təkzib etmək olmaz. Göründüyü kimi, ənənəvi tədris üsulu artıq müasir
cəmiyyətin və əmək bazarının göstərilən tələblərinə cavab vermir. Bunun üçün
Layihə-əsaslı öyrənmə effektiv tədris və öyrənmə yanaşması kimi hesab oluna
bilər. Dünyada aparılan çox sayda tədqiqatlar göstərir ki, bu yanaşma fəal
öyrənməyə təkan verir və tələbələrin bacarıq və səriştəsini inkişaf etdirir.
Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Azərbaycan keçid dövrünü kifayət qədər ağır
keçirən ölkələrdən biri oldu. Ölkənin iqtisadi və siyasi həyatında məsuliyyətli
gedişlər etmək üçün təhsil sistemində də mühüm dəyişikliklərin aparılması
tələb olunurdu. Bu səbəbdən, Azərbaycanda yeganə çıxış yolu ölkənin inkişafına
töhfə verən və müasir əmək bazarında, xüsusilə təhsil sahəsində yüksək
qiymətləndirilən ən yaxşı məzunları yetişdirmək idi. Bu istiqamətdə xeyli işlər
görüldü. Bununla belə, tədris və öyrənmədə həyati əhəmiyyətli paradiqmanın
dəyişdirilməsi, konkret sözlə, təhsili daha çox tələbəyönlü və nəticəəsaslı etmək
probleminin Azərbaycan universitetləri tərəfindən hansı dərəcədə həll edilməsi
mövzusu araşdırılmalıdır. Digər ixtisaslarda olduğu kimi, təhsilin idarəolunması
daha geniş kontekstdə götürülür, əsasən idarəetmə və rəhbərlik qabiliyyətlərinə
malik olan, öz bacarıqları ilə dövlət və özəl təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinə
tədricən fayda gətirən məzunların hazırlanıb-hazırlanmadığı barədə sualı ortaya
çıxarır. Ölkədə təhsil islahatlarının hökumətin siyasətinin hədəfində olması
faktını nəzərə alaraq, təhsilin idarəedilməsi sahəsində mütəxəssislərin hazırlanması
xüsusi diqqət tələb edir.

Nəticə

Aparılmış araşdırmaların təhlili göstərir ki, ali məktəblərdə keyfiyyətli təhsili

təmin etmək, yerli və xarici əmək bazarının dəyişən tələblərinə cavab verə bilən
məzunlar yetişdirmək kimi vacib missiyanı yerinə yetirməkdə Layihə-əsaslı
öyrənmənin mühüm rolu vardır. Tələbələri öyrənmə prosesinin mərkəzinə
qoyaraq tənqidi və yaradıcı düşüncəni inkişaf etdirmək, komanda formasında
işləmək, problemlərin həll yollarını axtarmaq, özünü və başqalarını qiymətləndirmək
kimi bacarıqların inkişafına yönəlmiş bu metod dünyanın bir sıra qabaqcıl
universitetlərində əsas təlim üsulu olaraq istifadə olunur. Araşdırmaların nəticələri
həmçinin nümayiş etdirir ki, bu pedaqoji yanaşma tələbələrin öyrənmə
motivasiyasına yüksək təsir edir, qazanılan bilik və bacarıqlar daha tətbiqi,
uzunmüddətli olur. Azərbaycan Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiya prosesindən

http://journal.edu.az 37
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2020. №1

keçən bir ölkə olduğu üçün Layihə-əsaslı öyrənmənin ölkəmizin ali təhsilində
istifadəsi labüddür. Çünki bu tələbəyönlü yanaşma nəinki yerli, həm də qlobal
əmək bazarı üçün rəqabətli məzunların yetişdirilməsinə təkan verən bacarıqların
inkişafına yol açır və qazanılan nəzəri bilikləri real həyat təcrübəsi ilə əlaqələndirir.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat / References:

1. Araz G. & Sungur S. (2007). Effectiveness of problem-based learning on academic

performance in genetics. Biochemistry and Molecular Biology Education, 35(6),
448–451. doi: 10.1002/bmb.97.
2. Baharom S. & Palaniandy B. (2013). Problem-Based Learning: A Process for the
Acquisition of Learning and Generic Skills.
3. Barak M. & Dori Y.J. (2004). Enhancing undergraduate students’ chemistry
understanding through project based learning in an IT environment. Science
Education, 89, pp. 117-139.
4. Bilgin I., Karakuyu Y. & Ay Y. (2015). The Effects of Project Based Learning on
Undergraduate Students’ Achievement and Self-Efficacy Beliefs Towards Science
Teaching. Eurasia Journal of Mathematics, Science & Technology Education,
11(3), pp. 469–477.
5. Borhan M.T. (2014). Problem Based Learning (Pbl) In Teacher Education: A
Review of The Effect of Pbl On Pre-Service Teachers’ Knowledge and Skills.
European Journal of Educational Sciences, 01(01). doi: 10.19044/ejes.v1no1a9.
6. Borhan M.T.B., & Yassin S.M. (2013). Implementation of Problem Based Learning
(PBL)-in a Malaysian Teacher Education Course: Issues and Benefits from Student
Perspective. PBL Across Cultures. (pp. 181-190). Aalborg Universitetsforlag.
7. Bridges E.M. & Hallinger P. (1995). Implementing problem-based learning in
leadership development. Eugene, Or.: Eric Clearinghouse on Educational
Management.
8. Carmenado I. de Los R., Lo ́ pez F.R. & Garci á C.P. (2015). Promoting Professional
Project Management Skills in Engineering Higher Education: Project-Based
Learning (PBL) Strategy*. International Journal of Engineering Education , 31(1
(B), pp. 184–198.
9. Coffin P. (2013). The Impact of the Implementation of the PBL for EFL
Interdisciplinary Study in a Local Thai Context.
10. Dochy F., Segers M., Van Den Bossche P. and Gijbels D. (2003). Effects of problem-
based learning: A meta-analysis. Learning and Instruction, 13, pp. 533-568.
11. Doig K. & Werner E. (2000). The marriage of traditional lecture-based curriculum
and problem-based learning: Are the offspring vigorous? Medical Teacher, 22(2),
pp. 173-178.

38 http://journal.edu.az
 Lalə Məmmədova
Layihə-əsaslı öyrənmə metodları

12. Erdogan T. (2015). Research Trends in Dissertations on PBL: A Content Analysis

Study. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 197, pp. 308–315.
doi:10.1016/j.sbspro.2015.07.142
13. Evensen D.H., Salisbury-Glennon J.D. & Glenn J. (2001). A qualitative study of six
medical students in a problem-based curriculum: Toward a situated model of
self-regulation. Journal of Educational Psychology, 93(4), pp. 659.
14. Əhmədov H. (2007). Pedaqoji layihələndirmənin mahiyyəti və formaları.
Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutu, // Elmi əsərlər, 2007, №2-
3, s. 3-9.
15. Filipenko M. & Naslund J.A. (2016). Problem-based learning in teacher education.
Cham: Springer Verlag.
16. Hallinger P. & Snidvongs K. (2010). A problem-based approach for management
education: preparing managers for action. Dordrecht: Springer.
17. Henriksen L.B. (2011). PBL and the Question of Real Learning. In PBL and the
Question of Real Learning.
18. Hmelo-Silver C. (2004). Problem-Based Learning: What and How Do Students
Learn? Educational Psychology Review, 16(3), 235-266. Retrieved from
www.jstor.org/stable/23363859.
19. Huang C.K. & Lin C.Y. (2017). Flipping Business Education: Transformative Use
of Team-Based Learning in Human Resource Management Classrooms.
Educational Technology & Society, 20 (1), pp. 323–336.
20. Kolmos A. & Holgaard J.E. (2018). Employability in Engineering Education: Are
Engineering Students Ready for Work? Philosophy of Engineering and
Technology The Engineering-Business Nexus, 499–520. doi: 10.1007/978-3-319-
99636-3_22.
21. Kolmos A. (2017). PBL Curriculum Strategies. PBL in Engineering Education, 1–
12. doi: 10.1007/978-94-6300-905-8_1.
22. Kolmos A., Holgaard J.E. & Dahl B. (2013). Reconstructing the Aalborg Model for
PBL – a case from the Faculty of Engineering and Science, Aalborg University.
23. Krishnan S. (2009). Student experiences of problem-based learning in
engineering: learning cultures of Pbl teams (dissertation).
24. Lasauskiene J. & Rauduvaite A. (2015). Project-Based Learning at University:
Teaching Experiences of Lecturers. Procedia – Social and Behavioral Sciences,
197, 788–792. doi: 10.1016/j.sbspro.2015.07.182.
25. Li H., Du X. & Stojcevski A. (2009). Educational transformation to PBL – what has
changed. In R. Gabb (Ed.), Proceedings of the 2nd International Research
Symposium on PBL. Victoria University Press.
26. Ngo Cao D.T. (2018). Project-based Learning in Tertiary Education in Vietnam –
Its Suitability and Roles of the Main Agents. In Project-based Learning in Tertiary
Education in Vietnam – Its Suitability and Roles of the Main Agents.

http://journal.edu.az 39
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2020. №1

27. Nikolaeva S. (2012). Improving Initial Teacher Education by Using the Project-
based Approach. Educational Research EJournal, 1(1), 51–60. doi:
10.5838/erej.2012.11.04.
28. Pyykkönen R. & Kalliomaa S. (2013). PBL Applications in the BBA Programme in
Business Administration in the School of Business and Services Management at
JAMK University of Applied Sciences, Finland.
29. Ribeiro L.R. de C. and Mizukami M. da G.N. (2005). Student assessment of a
problem-based learning experiment in civil engineering education. Journal of
Professional Issues in Engineering Education and Practice, 2005, 131, pp. 13-18.
30. Ríos I.D.L., Cazorla A., Díaz-Puente J.M. & Yagüe J.L. (2010). Project–based learning
in engineering higher education: two decades of teaching competences in real
environments. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 2(2), 1368–1378. doi:
10.1016/j.sbspro.2010.03.202.
31. Ríos I.D.L., Cazorla A., Díaz-Puente J.M. & Yagüe J.L. (2010). Project–based learning
in engineering higher education: two decades of teaching competences in real
environments. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 2(2), 1368–1378. doi:
10.1016/j.sbspro.2010.03.202.
32. Savin-Baden M. & Major C.H. (2004). Foundations of problem-based learning.
Maidenhead: Open University Press.
33. Siti Norbaizura Hj. Awad (2006). Kajian Mengenai Persepsi Pelajar Terhadap
Pendekatan ‘Problem Based Learning’. Suatu Kajian Tinjauan di Universiti Sains
Malaysia, Kubang Kerian, Kelantan. Tesis Sarjana Muda. Skudai: Universiti
Teknologi Malaysia.
34. Stolk J. & Harari J. (2014). Student motivations as predictors of high-level
cognitions in project-based classrooms. Active Learning in Higher Education,
15(3), 231-247.
35. Strobel J. & Barneveld A.V. (2009). When is PBL More Effective? A Meta-synthesis
of Meta-analyses Comparing PBL to Conventional Classrooms. Interdisciplinary
Journal of Problem-Based Learning, 3(1). doi: 10.7771/1541-5015.1046.
36. Sukerti G.N.A. & Yuliantini N. (2018). Learning autonomy in writing class:
Implementation of project-based learning in english for spesific purposes. Journal
of Physics: Conference Series, 953, 012101. doi: 10.1088/1742-
6596/953/1/012101.
37. Summers E.J. & Dickinson G. (2012). A Longitudinal Investigation of Project–
based Instruction and Student Achievement in High School Social Studies.
Interdisciplinary Journal of Problem-Based Learning, 6(1). doi: 10.7771/1541-
5015.1313.
38. Surif J., Ibrahim N.H. & Mokhtar M. (2013). Implementation of Problem Based
Learning in Higher Education Institutions and Its Impact on Students’ Learning.
39. Wilhelm J., Sherrod S. & Walters K. (2008). Project-Based Learning Environments:
Challenging Pre-Service Teachers to Act in the Moment. The Journal of
Educational Research, 101(4), pp. 220-233.

40 http://journal.edu.az