Wstp do prawoznawstwa

(na podstawie Wstp do prawoznawstwa

Jzef Nowacki i Zygmunt Tobor)
Wstp

ZDANIE:
- oznajmujce <- zdania, ktrym przysuguje warto logiczna (np. Jan jest prawnikiem.)
- pytajce (np. Czy ten autobus jedzie do Katowic?)
- rozkazujce (np. Wyjd!)
Zdanie w sensie logicznym wyraa sd, tzn. jak myl odnoszc si w sposb sprawozdawczy do
jakiego stanu rzeczy; jednoznacznie stwierdza, na gruncie danego jzyka, i tak a tak jest albo e
tak a tak nie jest (Ziembiski).
Dyrektywy i oceny wypowiedzi nie majce wartoci logicznej.
1. DYREKTYWY:
- normy -> (akty oddziaywa
- przepisy ->
stanowczych)
- zasady
- reguy
- wskazwki
- rady
- zalecenia
- sugestie
Wszystkie te dyrektywy to skonwencjonalizowane akty werbalne (sowne) wpywajce na
zachowanie ludzi.
2. OCENY
- zasadnicze (waciwe, samoistne) oceniamy dany przedmiot dla niego samego, bez
wzgldu na jego relacj do innych przedmiotw. (np. Ta ksika jest bardzo ciekawa.)
- instrumentalne (celowociowe, utylitarne) oceniamy dany przedmiot jako dobry rodek,
rodek do dobrego, dobry rodek do dobrego czy te ze wzgldu na skutki jakie
powoduje. (np. To opracowanie nie przyda Ci si do egzaminu z logiki.)
Oceny wyraaj nasz aprobat lub dezaprobat pewnego stanu rzeczy.
Wypowied jest faszywa lub prawdziwa, jeli opisuje jaki stan rzeczy, zgodnie (niezgodnie) z
rzeczywistoci. Jeeli jaka wypowied niczego nie opisuje, ale wyraa jedynie nasz aprobat
lub dezaprobat, to kwalifikowa jej w kategoriach prawdy lub faszu nie moemy. Std te
zarwno oceny, jak i normy nale do klasy wypowiedzi nonkognitywnych, czyli takich, ktre
nie maj wartoci poznawczej.

Rozdzia pierwszy

I. PRZEPISY PRAWA

- s ustanawiane moc tzw. generalnych normatywnych aktw prawnych (np. konstytucja,

-

ustawy)
s wypowiedziami jzykowymi zastanymi przez nas w tekstach ustaw i innych aktw
prawnych
to jednostki redakcyjne aktu prawotwrczego
to zdanioksztatne zwroty jzykowe wskazujce bd narzucajce sposb postpowania
(czyli reguy postpowania), formalnie wyodrbnione w tekcie prawnym jako artyku,
paragraf, ustp lub jako zdanioksztatne fragmenty artykuu, paragrafu lub ustpu.
kady przepis prawa jest regu zachowania

Artykuy, paragrafy, punkty, litery jednostki redakcyjne (systematyzacyjne) aktu prawnego.

Formuowanie przepisw prawa:
POPRZEDNIK
- wymienia, wskazuje lub
okrela okolicznoci, ktre
rodz skutki prawne

NASTPNIK
- ustala skutki prawne, jakie
powinny by zwizane
z okolicznociami
wymienionymi w
poprzedniku

(np. a) Jeeli student nie zaliczy danego przedmiotu w wyznaczonym czasie (poprzednik), to
zostanie usunity z listy studentw przez dziekana (nastpnik).
b) W razie rezygnacji z ktrego z wczeniej wybranych przedmiotw maturalnych (poprzednik),
ucze powinien jak najszybciej zoy w tej sprawie pisemny wniosek do dyrekcji liceum
(nastpnik).
c) Kto spnia si na wykady i z premedytacj zakca cisz na sali (stan rzeczy), podlega karze
pozbawienia wolnoci od jednego do trzech miesicy (ujemne nastpstwo prawne).)
Sposoby formuowania przepisw:
1) Pocztek zdania:
- jeeli...
- w razie...
- w wypadku...
2) Opisy pewnych zdarze:
ledztwo prowadzi prokurator
Funktor normotwrczy odpowiedni zwrot jzykowy, wicy w zadanioksztatn cao obydwa
wyrnione czony przepisu prawa.
Sowa formuujce przepisy:
- powinien (w znaczeniu dyrektywalnym, zalecajcym)
- naley
2

- musi
- nie moe
Zwroty:
- jest zobowizany
- jest uprawniony
Przepisy nie s zdaniami w sensie logicznym, nie s zdaniami opisujcymi (stwierdzajcymi). Nie
s wypowiedziami w postaci A jest B, lecz A powinno by B. Nie s ani prawdziwe, ani
faszywe.

II. FAKTY PRAWNE

Fakty prawne to wszystkie te okolicznoci wymieniane w przepisach prawa, ktre pocigaj
za sob, wywouj czy rodz skutki prawne; innymi sowy powoduj powstawanie, zmiany albo
wyganicie bd to uprawnie, bd obowizkw, bd te uprawnie i obowizkw. Nie zawsze
fakty prawne powoduj powstawanie, zmiany czy wyganicie stosunkw prawnych, ale stosunek
prawny powstaje w wyniku tego, e zaistnia okrelony fakt prawny.
Rodzaje faktw prawnych:

Fakty prawne:
1. Zdarzenia - wywoujce skutki prawne okolicznoci niezalenie od zachowania si
podmiotw prawa. (Np. mier, urodzenie, upyw czasu.)
2. Zachowania podmiotw prawa:
a)
- dziaanie polegajce na wykonywaniu pewnych czynnoci (np. dziaa, ten co kradnie,
spisuje testament, zabija)
- zaniechanie brak dziaania wymaganego przez prawo (np. kto, kto nie udzieli pomocy
poszkodowanym, a mia to zrobi)
b)
- czyny zachowanie si podmiotu prawa, ktre rodzi za sob skutki prawne, cho do
wywoania owych skutkw podmiot prawa swym zachowaniem nie zmierza:
a) czyny zgodne z prawem (np. znalezienie rzeczy zgubionej)
b) czyny niezgodne z prawem (bezprawne, niedozwolone) (np. wyrzdzenie komu
szkody)
- czynnoci prawne wiadome i zgodne z przepisami prawa zachowania podmiotw,
zmierzajce do wywoania skutkw prawnych moc odpowiednich owiadcze woli (np.
przyjcie spadku, umowa najmu)
3. Zdarzenia albo zachowania oraz konstytutywne orzeczenia sdowe
Orzeczenie:
- konstytutywne powoduj powstanie bd zmian czyich uprawnie lub obowizkw (np.
orzeczenie rozwodu)
- deklaratoryjne jedynie stwierdzaj istnienie okrelonych uprawnie lub obowizkw, nie
zmieniajc stanu prawnego, nie kwalifikuje si ich jako fakty prawne (np. orzeczenie, e
osoba bliska, stale zamieszkujca z najemc, po jego mierci sama staa si najemc)
3

Uwaga! Dopiero razem wzite zdarzenie lub zachowanie oraz tzw. konstytutywne orzeczenie
sdowe wykazuj cechy faktu prawnego i rodz odp. skutki prawne.

III. SKUTKI PRAWNE

Skutki prawne to wszystkie nastpstwa prawne, jakie przepisy prawa wi z faktami prawnymi;
nastpstwa, jakie powinny nastpi (lub mog nastpi, jeeli wyznacza je przepis o charakterze
iuris dispositivi), gdy zaistnieje fakt prawny. Powizania faktw prawnych ze skutkami prawnymi
maj charakter powinnociowy, normatywny, gdy s one ustalane bd narzucane moc
postanowie przepisw prawa.
Przepisy prawa wyznaczaj skutki prawne w rny sposb:
- jednoznacznie precyzuj skutki prawne, niczego nie uzaleniajc od oceny organw
stosujcych prawo (np. Kada kura, u ktrej zostanie wykryty wirus ptasiej grypy, musi
zosta upiona w cigu 24 godzin przez weterynarza nie ma innej moliwoci, kura nie
moe by poddana leczeniu, izolacji ani te nie moe sobie biega po podwrku, ma by
zabita i koniec!)
- jednoznacznie ustalaj rodzaj skutkw, ale zakrelaj tylko grna granic ich wymiaru,
pozostawiajc ocenie organw stosujcych prawo ich rozmiar w danych przypadkach (np.
Kto zabija nieumylnie, podlega karze pozbawiania wolnoci od roku do lat 3)
- ocenie organw stos. prawo daj moliwo wyboru rodzaju skutkw prawnych spord
wymienionych, zakrelajc tylko ich granice ( np. (...) podlega karze grzywny lub karze
pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do lat 2)
- nakazuj stosowanie wicej ni jednego rodzaju skutkw prawnych (np. (...) podlega karze
grzywny lub pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do roku oraz doywotniego pozbawiania
uprawnie do wykonywania zawodu)
- przepisy o swobodnym uznaniu (np. Jeeli nauczyciel zachce, to moe zmieni dat
sprawdzianu na prob ucznia, ale nie musi.)
Przepisy zawierajce tzw. klauzule generaln s przepisami, ktre same merytorycznie nie
okrelaj skutkw prawnych. Klauzulami generalnymi nazywane s tego rodzaju postanowienia,
wystpujce w przepisach prawnych, ktre uzaleniaj wydawane rozstrzygnicia od zgodnoci z
dobrymi obyczajami, zasadami wspycia spoecznego (np. Jednake sd opiekuczy moe, ze
wzgldu na szczeglne okolicznoci, orzec przysposobienie nawet mimo braku zgody opiekuna,
jeeli wymaga tego dobro dziecka.)

IV. OBOWIZEK
Obowizek prawny polega na tym, e przepis prawa ustanawia dla danej klasy adresatw nakaz
lub zakaz okrelonego zachowania si (dziaania lub zaniechania) (np. Administrator forum jest
zobowizany do powiadomienia uytkownikw o planowanej zmianie regulaminu korzystania z
forum.) Czsto niewypenienie obowizku powinno lub moe pocign za sob przewidziane
przez prawo ujemne dla adresata skutki prawne.
Rozrniamy dwa przypadki:
a) gdy niewypenienie obowizku powinno pocign za sob skutki
prawne (np. Kto wbrew obowizkowi wyprowadzania swojego psa na
4

spacer, nie robi tego, podlega karze grzywny lub pozbawienia wolnoci od
jednego do trzech miesicy.)
b) gdy niewypenienie obowizku moe owe skutki prawne pocign
wtedy, gdy odpowiedni przepis prawa od decyzji okrelonego podmiotu
uzalenia to, czy ten, kto nie zastosowa si do odpowiedniego zakazu lub
nakazu, ma ponie owe ujemne skutki prawne, czy te nie (np. Lekarz,
ktry postpi tak jak w art.2 lub 3 podlega karze grzywny, pod warunkiem,
e odpowiedni wniosek, przez uprawnionego oskaryciela, zostanie
wniesiony do sdu..)
Do obowizkw niewymuszalnych zalicza si te zwane naturalnymi (obligatio naturalis), tzn.
takie ktrych nie mona wymusi, ale w przypadku ich spenienia nie mona zada zwrotu
(np. wierzytelnoci przedawnione).

V. SANKCJE
Sankcje ujemne skutki prawne, polegajce na zastosowaniu represji w postaci przymusu
pastwowego, jakie powinny nastpi, jeeli adresat nie zastosuje si do nakazu czy zakazu
przepisu prawa, a wic gdy nie wypenia swojego obowizku. Przepisy prawa ustalaj rodzaj i
wymiar represji. Dzielimy je na:
a) represyjne
b) egzekucyjne
c) * niektrzy podaj jeszcze sankcje niewanoci
Ad. a) Sankcje represyjne s zem, dolegliwociami, przykrociami wyrzdzonymi tytuem
odpaty za zachowanie niezgodne z nakazami lub zakazami przepisw prawa.
Polski kodeks karny wyrnia:
- kary (grzywna, ograniczenie wolnoci, 25 lat pozbawienia wolnoci, doywotnie
pozbawienie wolnoci)
- rodki karne (pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania okrelonego stanowiska,
wykonywania okrelonego zawodu lub prowadzenia okrelonej dziaalnoci gospodarczej,
zakaz prowadzenia pojazdw, przepadek przedmiotw, obowizek naprawienia szkody,
nawizka, wiadczenie pienine, podanie wyroku do publicznej wiadomoci)
Sankcje karne mog by:
- bezwzgldnie oznaczone, cile okrelajce rodzaj i wymiar kary (np. Kto dopuszcza si
przeladowa na tle rasowym, podlega karze 25 lat wizienia.)
- wzgldnie oznaczone, okrelaj rodzaj kary i granice jej wymiaru (np. Kto dopuszcza si
czynnej napaci na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia
wolnoci od 3 do 15 lat.)
- alternatywnie oznaczone, pozostawiaj ocenie sdu wybr rodzaju kary spord takich kar,
jakie przewiduje dany przepis prawa (np. Kto publicznie zniewaa, niszczy, uszkadza lub
usuwa godo, sztandar, chorgiew, bander, flag lub inny znak pastwowy, podlega
grzywnie lub karze pozbawienia wolnoci od miesica do roku.)
Ad. b) Sankcje egzekucyjne zmusza adresata do wykonania tego obowizku, ktrego adresat w
nie wypeni dobrowolnie. Uzyskuje si po poprzez:
- bd to przez zastosowanie przymusu osobistego (np. Oskarony, ktry przez 3 kolejne
rozprawy nie stawi si przed sdem, moe zosta doprowadzony przymusowo.)
5

- bd to w wyniku tzw. przymusowego wykonania zastpczego, gdy na przykad w trybie

egzekucji majtkowej uzyskuje si rodki na zaspokojenie wierzytelnoci (np. Egzekucja z
nieruchomoci naley do komornika dziaajcego przy sdzie, w ktrego okrgu
nieruchomo jest pooona. Wierzyciel moe dokona wyboru komornika dziaajcego przy
sdzie, w ktrego okrgu nieruchomo jest pooona, nawet jeeli nieruchomo nie jest
pooona w jego rewirze.)

VI. NIEWANO
Niewano polega na tym, e dana czynno bdca konsekwencj zachowania niezgodnego z
prawem nie rodzi skutkw prawnych. (Np. Niewane jest owiadczenie woli zoone przez osob,
ktra z jakichkolwiek powodw znajdowaa si w stanie wyczajcym wiadome albo swobodne
powzicie decyzji i wyraenie woli.) Moe by:
- niewanoci ex lege (z mocy prawa)
- lub do jej uniewanienia wymagane jest wszczcie okrelonego postpowania
Uwaga! Niektrzy zaliczaj niewanoci do sankcji!

VII. UPRAWNIENIA
Uprawnienia nale do klasy nastpstw, jakie przepisy prawa wi z okrelonymi faktami
prawnymi. Przepisy prawa przewiduj dla danego podmiotu pewn moliwo zachowania si
wywoujcego skutki prawne, ale zachowanie to nie jest obowizkiem tego podmiotu. (np. W
wypadku racego naruszenia regulaminu przez uytkownika forum administrator moe usun go
z listy zarejestrowanych.)
Dozwolenia mocne moliwo zachowa podmiotw wyznaczona jest normatywnie (przez
przepisy prawa), czyli zachowania te dozwolone s przez prawo.
Zachowania prawne indyferentne to takie zachowania, ktrych status nie jest wyznaczony
(unormowany) przez prawo, nie rodz skutkw prawnych. (np. Dziecko myje wieczorem zby
dozwolone. Dziecko si nie myje niedozwolone.)
Uwaga! Nie mona zaliczy zachowa indyferentnych do klasy uprawnie bez przyjcia
zaoenia, e wszystko, co nie jest nakazane, zakazane i dozwolone mocno, jest take
dozwolone! Dlatego te nazw uprawnienie rezerwujemy wycznie dla dozwole mocnych.

VIII. KOMPETENCJE
Przez kompetencje rozumie si zazwyczaj:
1) bd to caoksztat uprawnie dotyczcych okrelonego zakresu spraw, w
ktrych to zakresie organ pastwa jest uprawniony do dziaania
2) bd te caoksztat uprawnie i obowizkw dotyczcych dziedziny, w
obrbie ktrej organ pastwa jest uprawniony, a zarazem zobowizany do
dziaania
Operujc tym pojciem wyrnia si:
6

- rzeczowy zakres kompetencji (inna jest rzeczowo wyznaczona dziedzina spraw nalecych
-

do zakresu dziaania ministerstwa cznoci, a inna do ministerstwa sprawiedliwoci)

zakres osobowy (inny jest osobowy zakres dziaania sdw wojskowych, a inna sdw
powszechnych)
zakres terytorialny (inny jest zakres dziaania prezydenta miasta (ograniczony do terytorium
danego miasta), inny wojewody (ograniczony do terytorium danego wojewdztwa))

Uwaga! Termin kompetencja mimo nasuwajcych si zastrzee pojciowych, obejmuje

swym zakresem wycznie uprawnienia bd uprawnienia i obowizki organw pastwa i jest
do powszechnie stosowany.
IX. ADRESACI PRZEPISW PRAWA
Adresatami przepisw prawa nazywa si te podmioty, do ktrych:
- skierowane s (adresowane) postanowienia praw
- zachowania normuje prawo
Adresatami s wszystkie podmioty prawa, z tym e nie wszystkie przepisy dotycz wszystkich
podmiotw.
Podzia podmiotw prawa:
1) podmioty stosujce prawo, czyli te ktre na podstawie przepisw prawa wydaj
rozstrzygnicia jednostkowe
2) pozostae podmioty prawa
*Dla jednych autorw istniej:
- Adresaci pierwotni (adresaci bezporedni) to organy pastwowe (tzw. kontrolerzy) do
ktrych adresowane s reguy prawa.
- Adresaci wtrni (adresaci poredni) podmioty ktre mog wysuwa wnioski z
przepisw prawa adresowanych do organw pastwa.
Dla innych adresatami prawa s:
- adresaci pierwotni osoby fizyczne (i prawne)
- adresaci wtrni organy pastwa

X. RODZAJE PRZEPISW PRAWA

1. Ius cognes ius dispositivum
Przepisy o charakterze iuris cogentis s przepisami bezwzgldnie stosowanymi. W sytuacjach
unormowanych w przepisach iuris cogentis podmioty prawa nie maj adnej moliwoci wyboru
sposobu zachowania si, musz zachowa si tak, jak nakazuje przepisy (pod rygorem poniesienia
ujemnych skutkw prawnych). (Np. Nie moe zawrze maestwa osoba pozostajca w zwizku
maeskim.)
Przepisy o charakterze iuris dispositivi pozostawiaj podmiotom prawa swobod ksztatowania
wasnego zachowania i wzajemnych stosunkw. Znajduj zastosowanie, gdy:
- dany podmiot albo strony stosunku prawego same czego w danym zakresie nie postanowiy
- ich postanowienia maj tylko czciowy charakter
7

- strony w danej kwestii, nawet ju po zawarciu umowy, w drodze porozumienia nie zdoay
osign zgody
Przepisy zostay ustanowione wanie z myl o tego rodzaju sytuacjach, w ktrych mimo braku
owiadczenia woli stron trzeba wyda orzeczenie czy rozstrzygn spr istniejcy midzy stronami.
(Np. W braku odmiennego zastrzeenia porczyciel jest odpowiedzialny, jak wspdunik
solidarny.)

2. Przepisy nakazujce, zakazujce i uprawniajce

Przepisy nakazujce ich cech jest to, e z uniwersum wszystkich zachowa czy sposobw
zachowa moliwych w danej sytuacji wyrniaj one jedno z nich (lub jeden sposb zachowania) i
postanawiaj, e naley zachowywa si tylko w sposb wskazany w tych przepisach. (Np. Przy
wejciu na uczelni naley okaza legitymacj studenck, osoba nie posiadajca tego dokumentu
nie zostanie wpuszczona na teren uczelni.)
Przepisy zakazujce ich cech jest to, e z uniwersum wszystkich zachowa czy sposobw
zachowa moliwych w danej sytuacji wyrniaj one jedno z nich i postanawiaj, e tak
postpowa nie wolno (najczciej pod rygorem poniesienia ujemnych konsekwencji prawnych).
(Np. Nie mona mie wicej ni jednego miejsca zamieszkania.)
Przepisy uprawniajce (dozwalajce) przewiduj dla danej, oznaczonej klasy podmiotw
moliwo wyboru okrelanego sposobu zachowania si, przy czym zachowanie to nie jest ich
obowizkiem, a wic nie jest zachowaniem nakazanym lub zakazanym. (Np. Waciciel gruntu
moe wej na grunt ssiedni w celu usunicia zwieszajcych si z jego drzew gazi lub owocw.
Waciciel ssiedniego gruntu moe jednak da naprawienia wynikej std szkody. )
Uwaga! Mona jeszcze mwi o przepisach nakazujco-uprawniajcych (np. Nie mona
studiowa dwch kierunkw jednoczenie.) i zakazujco-uprawniajcych (np. Po zmianie miejsca
zamieszkania, trzeba wymieni dowd tosamoci.)
3. Przepisy odsyajce i blankietowe
Przepisy odsyajce s ustanawiane w celu uniknicia w tekstach prawnych dwukrotnego czy
kilkakrotnego nawet powtarzania tych samych postanowie. Wg niektrych publikacji prawniczych
z odesaniem mamy do czynienia rwnie wtedy, gdy przepisy prawa nakazuj kierowa si take
jakimi pozaprawnymi ocenami (susznoci, czyim dobrem). (Np. Kto popenia przestpstwo
okrelone w art. 1, 2 lub 3, podlega karze pozbawiania wolnoci od 1 do lat 3.)
Odesanie moe by kierowane:
- do jednego przepisu prawa
- do dwu lub wicej
- do caej grupy przepisw
- do innego dziau prawa
- do prawa obowizujcego w innym pastwie
Przepisy blankietowe rodzaj tekstw prawnych, ktre pewnych kwestii same nie rozstrzygaj,
same nie wyznaczajc sposobu postpowania adresatw, lecz wydawane rozstrzygnicia uzaleniaj
od postanowie innych generalnych aktw prawnych. Przepisy te same nie wskazuj i nie
charakteryzuj zachowa zagroonych sankcjami, lecz tylko ustanawiaj sankcje za zachowanie
niezgodne z postawieniami pewnej, oglnie wymienionej grupy przepisw prawa. Przepisy
8

blankietowe czsto z gry, in blanco, okrelaj sankcje za zachowanie niezgodne z przepisami,

ktre dopiero mog zosta wydane. (Np. Kto wykracza przeciwko przepisom o bezpieczestwie na
drogach publicznych podlega karze grzywny.)
4. Lex generalis lex specialis
Lex generalis regua powszechna. (Np. Kto zabija, podlega karze 15 lat wizienia.)
Lex specialis regua szczeglna, ustanawiajca wyjtki od postanowie reguy powszechniej i
ustalajca inne skutki prawne dla przypadkw ni objtych albo te skutki te w ogle wyczajca.
(Np. Kto zabija ze szczeglnym okruciestwem, podlega karze 25 lat wizienia.)
(Np. Kto zabija ze szczeglnym okruciestwem i pod wpywem alkoholu, podlega karze
doywotniego pozbawienia wolnoci)
5. Przepisy-zasady a przepisy-reguy
Rozrnienie zasad i regu:
a) Reguy gdy obowizuj, to rozwizanie, ktre wyznaczaj, musi zosta
przyjte, jeeli za nie obowizuj - nie wnosz nic do podjcia decyzji.
Zasady natomiast nie wyznaczaj konsekwencji prawnych, ktre powinny
nastpi automatycznie, jeeli wystpuj okolicznoci przewidziane przez
te zasady. Stanowi one jedynie racje argumentacyjne, ktre powinien
uwzgldni stosujc prawo.
b) W przypadku kolizji regu jedna z nich obowizuje, druga za nie. Istnieje
natomiast wiele zasad, ktre s niezgodne w ich zastosowaniu.
c) Zasady posiadaj wymiar wagi lub znaczenia, ktrego reguy s
pozbawione. W przypadku odwoania si do zasad uwzgldniona jest ich
donioso.
Inny podzia przepisw prawa, ktrego kryterium stanowi niewano i zagroenie kar:

- Lex plusquam perfecta przewiduje zastosowanie sankcji karnej oraz powoduje

-

niewano dokonanej czynnoci.

Lex perfecta regu powodujca tylko niewano dokonanej czynnoci.
Lex minus quam perfecta przewiduje kar, ale nie uniewania dokonanej czynnoci.
Lex imperfecta prawna regu zachowania si bd akt prawny nie ustanawiajcy sankcji
(ujemnych skutkw prawnych) za zachowania si z nim niezgodne.

Zasada (np. szybkoci procesowej, wolnoci sowa, rwnoci spoecznej)

Regua (np. zakaz tortur, rwno obywateli wobec prawa)
6. Przepisy proste i zoone
Przepisy proste okrelaj skutki prawne jednego tylko stanu faktycznego, jednego faktu
prawnego. (Np. Na pisemny wniosek pracownika pracodawca moe udzieli mu urlopu
bezpatnego.)
Przepisy zoone okrelaj skutki prawne dwu lub wicej owych faktw prawnych. (Np. W cigu
ostatnich piciu lat przed upywem zastrzeonego w umowie terminu wieczysty uytkownik moe
da jego przeduenia na dalszy okres od czterdziestu do dziewidziesiciu dziewiciu lat;
jednake wieczysty uytkownik moe wczeniej wystpi z takim daniem, jeeli okres amortyzacji
zamierzonych na uytkowanym gruncie nakadw jest znacznie duszy anieli czas, ktry pozostaje
9

do upywu zastrzeonego w umowie terminu. Odmowa przeduenia jest dopuszczalna tylko ze

wzgldu na wany interes spoeczny.)
7. Przepisy oglne i jednostkowe (nazywane niekiedy indywidualnymi)
Przepisy oglne to takie, ktrych adresaci s okrelani za pomoc nazw oglnych, nadto za
przepis znajduje zastosowanie w wicej ni jednym przypadku, gdy dotyczy zachowa
powtarzalnych. (Np. Pracodawca jest obowizany szanowa godno i inne dobra osobiste
pracownika.)
Przepisy jednostkowe reguy zachowania, ktre jednostkowo (imiennie) oznaczonemu
adresatowi wskazuj jednorazowo sposb zachowania si. Przepisy te zawarte s np. w wyrokach
sdowych i decyzjach administracyjnych. (Np. Jan Kowalski dnia tego i tego powinien stawi si
przed komisj poborow.)
8. Przepisy generalne i indywidualne
Przepisy generalne jego adresaci s okrelani nazw generaln.
Przepisy indywidualne adresat zosta okrelony nazw indywidualn.
W podziale tym jedynym kryterium branym pod uwag jest sposb oznaczenia adresata.
9. Przepisy abstrakcyjne i konkretne
Przepis abstrakcyjny to taki przepis, ktry normuje zachowania powtarzalne w rodzajowo
okrelony sposb.
Przepis konkretny taki, ktry adresatowi (oznaczonemu indywidualnie lub generalnie) wyznacza
w wyrnionych okolicznociach jednorazowe zachowanie si.
10. Przepisy pierwszego i drugiego stopnia
Wszystkie przepisy praw ustanowione moc normatywnych aktw prawnych mona podzieli na 1
i 2 stopnia (lub wyszych stopni).
Przepisy pierwszego stopnia te, moc ktrych z okrelonymi faktami prawnymi wizane s
skutki prawne.
Przepisy drugiego stopnia:
- normuj sprawy zwizane z tworzeniem (ustanawianie) przepisw stopnia pierwszego,
- uchylaj moc obowizujc przepisw pierwszego stopnia,
- okrelaj czas (chwil) zyskania mocy obowizujcej przepisy pierwszego stopnia,
- postanawiaj, ktre przepisy pierwszego stopnia wtedy a wtedy znajduj zastosowanie,
ktrych za i kiedy si nie stosuje,
- ustalaj rozumienie przepisw pierwszego stopnia itd.

10

Rozdzia drugi
PRZEPIS PRAWNY A NORMA PRAWNA
Norma prawna wypowied wskazujca okrelony sposb postpowania, a wic jako regua
zachowania, przy czym od innych rodzajw norm (moralnoci, obyczaju, dobrego wychowania itd.)
ma j odrni cecha prawnoci.

I. Stosunek poj: przepis prawny norma prawna

1. Koncepcja
Stanowisko w ogle nie wprowadza pojcia norma prawna. Przepis prawa jest okreleniem,
za pomoc ktrego omawia si, analizuje i z powodzeniem rozwizuje wszystkie bez wyjtku
problemy prawnicze.
2. Koncepcja
Drugie stanowisko w kwestii stosunku przepisu prawnego do normy prawnej sprowadza
si do zamiennego posugiwania si obydwu tymi okreleniami.
3. Koncepcja
Norma prawna rozumiana jest tu jako znaczenie zwrotu prawnego. Rozumienie przepisu prawa
moe mie tu dwie paszczyzny:
a) przepis prawa nazwa oznaczajc zarwno sam napis, jak i norm,
czyli znaczenie owego zespou znakw. Norma byaby wtedy traktowana
jako jeden z dwu elementowych skadowych przepisu prawa (norma +
napis = przepis prawa)
b) przepis prawa rozumiany jako sam napis, jako sam zesp znakw
pisarskich wydrukowanych w akcie prawnym pod okrelonym numerem
artykuu, bd paragrafu, norma za byaby rozumiana jako znaczenie
tego napisu
4. Koncepcja
Norma prawna jako wypowied konstruowana z przepisw prawa. Norm prawn autorzy ci
rozumiej, jako regu zachowania si skonstruowan na podstawie przepisw prawa (jako regu
zbudowan z elementw zawartych w przepisach prawa).
5. Koncepcja
11

Norma prawna jako zjawisko odrbne od przepisw prawa. Przepis prawa jest
charakteryzowany jako stanowicy cao gramatyczn (...) zwrot jzykowy zawarty w
tekcie aktu normatywnego, przy czym dodaje si, e poszczeglny artyku lub paragraf
aktu normatywnego zawiera jeden lub kilka przepisw prawa. Uwypukleniu wymagaj tu
twierdzenia, e:
1) prawo obowizujce nie skada si z przepisw prawa, lecz z norm prawnych
2) przepisy prawa s jedynie technicznymi rodkiem sucym do wyraania tyche
norm
Koncepcja ta wystpuje w niektrych teoriach praw, midzy innymi w:
- psychologicznej teorii prawa
- teoriach prawa naturalnego (Istniej dwa rodzaje prawa: naturalne (ponadpozytywne) i
pozytywne. Prawo natury - realne, istniejce niezalenie od rozporzdze zwierzchnikw
ziemskich, obowizujce niezalenie od poczyna czowieka. Jego rda - istoty
nadprzyrodzone, natura, rozum ludzki, poczucie moralne, instynkty, istniejce wartoci,
stosunki spoeczne. Natura to prawodawca najwyszy, a normy - samoistnie, obiektywnie
istniejce byty, odkrywane za pomoc czynnoci o charakterze poznawczym.)
- niemiecka szkoa historyczna
Cech wspln tych teorii jest to, e normy prawne s rozumiane jako osobnego rodzaju zjawiska,
ktre powstaj i istniej niezalenie od dziaalnoci wadzy pastwowej.
W wietle takiego pojmowania prawa zrozumiae staj si wypowiedzi, e prawo nie skada si z
przepisw, lecz z norm prawnych i e przepisy s jedynie technicznym rodkiem sucym do
wyraania norm prawnych. Rzecz tylko w tym, e trzeba wwczas akceptowa cakowicie inne
rozumienie prawa ni zesp przepisw ustanawianych przez ciaa prawodawcze moc ustawa i
rozporzdze.

II. Konwencje dotyczce struktury norm prawnych

1. Struktury jednoelementowe
Niektrzy autorzy okrelon wypowied nazywaj norm prawn, jeeli tylko wskazuje ona sposb
naleytego postpowania, np. nie kradnij, nie zabijaj itp.
2. Struktury dwuelementowe
Rzecznicy tego stanowiska uwaaj, e wszystkie w ten sposb konstruowane normy prawne s
wypowiedziami typu jeeli..., to.... Rnie bywa jednak traktowana sprawa, co ma by
poprzednikiem (jeeli), a co nastpnikiem (to...) tak konstruowanej normy. Np.:
a) Stan faktyczny skutki prawne (np. kto z winy swej wyrzdzi szkod drugiej
pszczce (stan faktyczny),obowizany jest wypacenia odszkodowania tej pszczce
(skutek prawny))
b) Hipoteza dyspozycja sankcja nie jest koniecznym elementem struktury, (np.
jeeli osoba jest wacicielem (hipoteza), ma prawo posiadania, uywania i
rozporzdzania swym mieniem (dyspozycja))
c) Hipoteza - dyspozycja albo dyspozycja sankcja (np. kto znalaz rzecz zgubion
(hipoteza), powinien niezwocznie zawiadomi o tym osob uprawnion do odbioru
rzeczy (dyspozycja) lub kto ogranicza czowieka w przysugujcych mu prawach
ze wzgldu na jego przynaleno wyznaniow lub bezwyznaniowo (dyspozycja),
podlega karze ograniczenia wolnoci do lat 3 (sankcja)
12

d) Hipoteza dyspozycja albo hipoteza sankcja (np. kto znalaz rzecz zgubion
(hipoteza), powinien zatrzyma dla siebie (dyspozycja) lub kto nie wykonuje
zadanych prac domowych z logiki (hipoteza), podlega karze 13 batw (sankcja)
Hipoteza (tymczasowe) przypuszczenie, majce uatwi (naukowe) wyjanienie zjawiska; domys; zaoenie oparte na
prawdopodobiestwie a wymagajce sprawdzenia.
Dyspozycja rozporzdzenie, polecenie, wskazwka; plan, ukad, podzia (ksiki, referatu itd.).

3. Struktury trjelementowe
Zgodnie z zaoeniami omawianej koncepcji cao nazwana norm prawn stanowi dopiero
skonstruowana z przepisw prawa regua zachowania, zbudowana z trzech elementw:
- hipotezy
- dyspozycji
- sankcji
np. kto nie przychodzi na zajcia z logiki (hipoteza), a na zajcia naley przychodzi (dyspozycja),
podlega karze pozbawiania praw ucznia na okres 2 miesicy (sankcja)
4. Norma sprzona
Cao tworz dopiero dwie normy wzite cznie:
a) norma sankcjonowana, skadajca si z hipotezy i dyspozycji
b) norma sankcjonujca, skadajca si z hipotezy (naruszenie normy sankcjonowanej)
i z dyspozycji (obowizek poniesienia skutku naruszenia i uprawnienie do realizacji
tego skutku)
np.
Norma sankcjonowana: kto, taczc, nadepn partnerowi na stop (hipoteza), powinien
niezwocznie przeprosi t osob (dyspozycja)
Norma sankcjonujca: tancerz, ktry nadepn partnerowi na stop, nie przeprasza niezwocznie
tej osoby (hipoteza, hipoteza wtrna), podlega karze...(dyspozycja, przez niektrych nazywana
wprost sankcj)
5. Norma jako cig relacji
Oto tak konstruowany schemat, obejmujcy nawet element nieskoczonoci relacji: jeeli p to q, a
jeeli nie q to r, a jeeli nie r to s, i tak dalej w nieskoczono lub dowoln oznaczon albo nie
oznaczon ilo dalszych relacji. Jednake regressus ad infinitum (cig do nieskoczonoci) nie jest
moliwy, poniewa szybko urywa si cig postanowie prawa okrelajcych nastpstwa prawne
zachowa niezgodnych z prawem.

III. Rekapitulacja rozwaa

1. O tym, czy do aparatu pojciowego prawoznawstwa pojcie norma prawna zostanie w
ogle wprowadzone czy tez nie, decyduje przyjta konwencja, jedni bowiem si nim
posuguj a inni nie.
2. Struktura normy prawnej rwnie jest tylko kwesti przyjcia okrelonej konwencji.
3. Kto sam nie zaoy jakiej struktury normy prawnej jako wzorca, wedug ktrego normy te
chce budowa, nigdy z przepisw prawa adnej normy nie skonstruuje. Musi zosta
odrzucony pogld o istnieniu jedynie prawdziwej, idealnej struktury normy prawnej.
13

4. Podstaw przytoczonych wnioskw stanowi przyjte rozumienie prawa jako efektu dziaa
okrelonych organw pastwa, do ktrych kompetencji naley tworzenie praw.

Rozdzia trzeci
SYSTEM PRAWA

I. Generalne akty prawne

System prawa zbir przepisw obowizujcych w danym czasie w okrelonym pastwie.
Nazwa akt prawny jest odnoszony do 1) indywidualnych aktw prawnych, jak i do tzw.
2) normatywnych (generalnych) aktw prawnych.
Ad. 1) Indywidualnymi aktami prawnymi nazywane s:
a) rodzce skutki prawne decyzje organw pastwa wydawane w sprawach
jednostkowych na podstawie przepisw prawa obowizujcego (orzeczenia
sdowe, decyzje administracyjne), ktre s aktami stosowania prawa
b) wszystkie czynnoci prawne, gdy maj one donioso prawn, rodzc
skutki prawne
Wyrniamy indywidualne akty prawne:
a) jednostronne dziaania organw pastwa, rodzce nastpstwa prawne niezalenie od woli
podmiotu, ktrego dotycz (np. orzeczenie o odebraniu prawa jazdy); oraz czynnoci
prawne dochodzce do skutku przez owiadczenie woli tylko jednej strony (np. odrzucenie
przez osob spadku)
b) dwustronne dziaania organw pastwa, wywoujce nastpstwa prawne za zgod lub na
wniosek osoby zainteresowanej (np. orzeczenie o zmianie nazwiska), oraz czynnoci prawne
dochodzce do skutku przez owiadczenie woli dwu lub wicej stron (np. umowa najmu)
Ad. 2) Normatywnymi (generalnymi) aktami prawnymi nazywane s akty (konstytucje, ustawy,
rozporzdzenia), wydawane przez kompetentne organy prawodawcze, moc ktrych ustanawiane s
przepisy prawa.
Uwaga! Przeciwstawno indywidualnych aktw prawnych i normatywnych aktw prawnych
sugerowaaby, e tylko te ostatnie maj charakter normatywny, natomiast normatywno jest
cech jednych i drugich, ale chodzi tu o przeciwiestwo indywidualno generalno, a nie
indywidualno normatywno, wic jako poprawne traktujemy generalne akty
normatywne i nimi si posugujemy!
14

Budowa aktu prawnego:

- akt generalny wydany przez upowaniony do tego organ pastwa ma posta tekstu
-

drukowanego, opublikowanego w naleyty sposb, tzn. w sposb przewidziany przez prawo

w tytuowej czci generalnego aktu prawnego (nazywanej niekiedy nagwkiem) wymienia
si nazw rodzaju danego aktu prawnego (np. ustawa, rozporzdzenie itp.), po nazwie
podawana jest data jego uchwalenia czy ustanowienia oraz sam merytoryczny ju tytu tego
aktu prawnego, okrelajcy normatywn materi (przedmiot unormowania)

np.
<NAZWA RODZAJU DANEGO AKTU PRAWNEGO>
z dnia <DATA>
o <TYTU TEGO AKTU>
Rozdzia 1
Przepisy oglne
Art. 1. .............
Art. 2. .............
Art. 3. .............

- bardzo wane jest podanie rodzaju aktu, gdy rne akty, zajmuj inne miejsca w hierarchii
-

wanoci
w aktach prawnych wydawanych przez ciaa kolegialne podawana jest data ich uchwalenia,
natomiast akty prawne wydawane przez jednoosobowe organy pastwa nosz daty ustalenia
(podpisania) danego aktu prawnego, przez podmiot, ktry go ustanowi
rozporzdzenia po czci tytuowej wskazuj na podstawy prawne, gdy wydawane s na
podstawie szczegowego upowanienia zawartego w ustawie
ustawy nie wskazuj na podstawy prawne
w niektrych aktach prawnych po tytule umieszczony bywa tzw. wstp (preambua, arenga),
ktry wskazuj cel wydania danego aktu prawnego
zasadnicza cz generalnego aktu prawnego skada si z przepisw opatrywanych kolejno
po sobie nastpujcymi numerami, oznaczanymi za pomoc cyfr arabskich (kilka lub kilka
tysicy cyfr, w zalenoci od rozmiaru aktu)
kolejno numerowane postanowienia polskich ustaw s oznaczone jako artykuy, a kolejno
numerowane postanowienia rozporzdze i zarzdze jako paragrafy
systematyka (klasyfikacja) aktw prawnych maych rozmiarw ogranicza si jedynie do
podziau ich postanowie na poszczeglne artykuy (w ustawach) lub paragrafy (w
rozporzdzeniach i zarzdzeniach)
systematyka nieco wikszych aktw prawnych skadajcych si z kilkunastu lub
kilkudziesiciu artykuw lub paragrafw, polega na podziale postanowie danego aktu
prawnego na kilka rozdziaw, wyodrbnianych niezalenie od cigej numeracji jego
przepisw
15

- kad z jednostek systematyzujcych (czci, ksigi, tytuy, dziay, rozdziay, oddziay)

opatruje si okrelonym nagwkiem (tytuem)
- ostatni grup przepisw umieszczonych w zasadniczej czci generalnego aktu prawnego
stanowi przepisy nazywane przejciowymi i kocowymi (rozstrzygaj one kwestie
zwizane z tzw. wejciem w ycie nowo wydanego aktu prawnego)
- w niektrych przypadkach (gdy wydawane s ustawy duych rozmiarw) akty generalne nie
zawieraj w swych postanowieniach przepisw przejciowych i kocowych, dlatego e
rwnoczenie zostaj wydana inna ustawa o nazwie Przepisy wprowadzajce kodeks...,
ktra normuje kwestie wymagajce rozstrzygnicia w zwizku z wprowadzeniem danego
aktu prawnego (zamiast cyfr arabskich maj rzymskie) lub w ostatnim rozdziale danego aktu
te kwestie zostaj uregulowane
- podpis jest ostatnim elementem skadowym generalnego aktu prawnego (u nas ustawy i
wydawane przez siebie rozporzdzenia i zarzdzenia podpisuje prezydent; a rozporzdzenia
i zarzdzenia prezesa Rady Ministrw podpisuj odpowiedni ministrowie)
- warunkiem uzyskania mocy obowizujcej przez akt generalny jest jego naleyte
ogoszenie, tzn. przewidziane przez prawo (w Polsce publikowane s w specjalnie do tego
powoanych wydawnictwach o nazwach:
a) Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej i Monitor Polski
b) Dziennik Urzdowy Rzeczypospolitej Polskiej
( w Dzienniku Ustaw publikuje si: ustawy konstytucyjne, ustawy zwyke, rozporzdzenia
prezydenta RP, rozporzdzenia Rady Ministrw, prezesa Rady Ministrw oraz ministrw,
ratyfikowane umowy midzynarodowe)
(w Monitorze publikuje si: zarzdzenia prezesa Rady Ministrw, zarzdzenia ministrw,
zarzdzenia prezydenta oraz uchway Rady Ministrw)

II. Hierarchia generalnych aktw prawnych

Prawo okrela, jakie rodzaje generalnych aktw prawnych mog by wydawane w danym
pastwie oraz ustala, ktre ograny maj kompetencje do wydawania danego rodzaju aktw
prawnych.
W Polsce aktami o mocy powszechnie obowizujcej s:
- konstytucja
- ustawy
- ratyfikowane umowy midzynarodowe
- rozporzdzenia
*akty prawa miejscowego (ograniczone do danego obszaru)
Prawo obowizujce ma struktur hierarchiczn (tzn. dany akt prawny ma okrelone miejsce,
najwyej stoi zazwyczaj konstytucja, a nastpnie wg kolejnoci inne akty prawne)!
Zalenoci miedzy aktami prawnymi rnego rzdu:

1) Powizania miedzy aktami prawnymi rnego rzdu s powizaniami na zasadzie

delegacji, nazywanymi rwnie powizaniami formalnymi. Polegaj one na tym, e akt
wyszego rzdu uprawnia (lub zobowizuje) okrelony podmiot do wydania aktu prawnego
niszego rzdu, w akt niszego rzdu uprawnia (zobowizuje) za inny pomiot prawa do
wydania aktu jeszcze niszego rzdu. Czsto zdarza si tak, e ustawy zawieraj
postanowienia uprawniajce albo zobowizujce okrelone organy pastwa do
unormowania okrelonych spraw moc rozporzdze lub zarzdze, w taki wypadku mamy
do czynienia z tzw. delegowaniem uprawnie do stanowienia prawa.
16

2) Moc obowizujc uzyskuj tylko te akty generalne, ktre maj sw postaw prawn w
postanowieniach aktu hierarchicznie nadrzdnego, uprawniajcego (zobowizujcego) do
ich wydania. Natomiast zdarza si, e akty niszego rzdu nie podaj swojej podstaw
prawnej, co jednak nie oznacza, e s one nielegalnymi!
3) A) Powizania na zasadzie delegacji s powizaniami o charakterze formalnym, a nie
materialnym (treciwym). Upowanienie jest jedynie umocowaniem do wydania
okrelonego aktu generalnego i nie przesdza treci aktu niszego rzdu, do ktrego
wydania uprawnia.
B) Ze wzgldu na odmienny charakter powiza midzy normami danego zbioru wyrnia
si systemy:
- System statyczny w ktrym wystpuj powizania treciowe miedzy normami, jak np. w
systemach moralnych. Podkrela si, e wszystkie szczegowe normy moralnoci mona
wyprowadzi drog procesu mylowego z oglnej normy na zasadzie wnioskowania z
caoci na czci.
- System dynamiczny powizania midzy normami maj charakter formalny, s
powizaniami na zasadzie delegacji, dotycz za tego, w jaki sposb mog by tworzone
normy. Np. system prawny.
C) Kwestia dotyczca tego, czy oprcz powiza formalnych midzy aktami generalnymi
wystpuj te powizania treciowe. Najoglniej biorc, mona powiedzie, e akty
generalne wyszego rzdu w pewnym zakresie mog wyznaczy treci przepisw zawartych
w aktach niszego rzdu i e niekiedy, ale tylko niekiedy, i w odniesieniu do niektrych
tylko postanowie w sposb bardzo oglny treci te przesdzaj. Nie jest natomiast tak, e o
caej treci aktu niszego rzdu, przesdza akt wyszego rzdu!
4) Akty rwnorzdne mog wzajemnie uchyla sw moc obowizujc!
Kady akt hierarchicznie nadrzdny moe uchyli moc obowizujc aktw generalnych
zajmujcych nisz pozycj w ich hierarchii!
Moc postanowie aktu zajmujcego nisze miejsce w hierarchii aktw prawnych nie
mog by uchylane akty hierarchicznie nadrzdne!
5) Akty zajmujce wysz pozycj przewanie normuj sprawy powaniejszej rangi, ni akty
niszego rzdu, co nie wyklucza moliwoci odmiennej regulacji.
6) Niektrzy twierdz, e hierarchiczna struktura organw pastwa ma przesadza o hierarchii
generalnych aktw prawnych. Przytoczone twierdzenie o zalenoci hierarchii generalnych
aktw prawnych od hierarchicznej struktury organw pastwa nie moe zyska aprobaty i z
tego rodzaju charakterystyk po prostu trzeba zrezygnowa! Nie mona twierdzi, e
hierarchii organw pastwa cile lub nawet tylko z reguy odpowiada hierarchia
generalnych aktw prawnych.

III. Gazie prawa

Prawo kadego kraju jest zbiorem bardzo wielu przepisw normujcych zachowania
podmiotw, od dawna wyrnia si wic mniejsze czci, nazywane dziaami albo gaziami
prawa. W obowizujcym prawie polskim wyrnia si zazwyczaj nastpujce rodzaje gazi
prawa (nie bd dokonywa ich charakterystyki, bo zakadam e przyszli prawnicy przynajmniej
orientuj si w temacie!):
- prawo pastwowe
- prawo administracyjne
- prawo finansowe
- prawo cywilne
17

prawo rodzinne
prawo handlowe
prawo wekslowe i czekowe
prawo pracy
prawo karne
prawo procesowe cywilne
prawo procesowe karne
prawo rolne
prawo midzynarodowe prywatne

- prawo midzynarodowe publiczne -> (nie s czciami prawa

- prawo kanoniczne
-> ob. w danym pastwie)
Podzia prawa na gazie ksztatowa si historycznie, natomiast wpyw na ich wyrnienie
wywieray i nadal wywieraj wzgldy czysto praktyczne. O podziale prawa na takie czy inne
gazie decyduje przyjcie okrelonej konwencji, i to niezalenie od tego, czy jest to konwencja
szacowna, wielowiekowa, czy te zaledwie postulowana!

IV. Zasady systemu prawa

Zasady systemu prawa pojmowane jako reguy, ktre posiadaj charakter >zasadniczy<, a wiec
takie, ktrych znaczenie uznajemy za podstawowe ze wzgldu na cay system prawa.
Wyrniamy 3 rodzaje tak rozumianych zasad:
1) Pozaprawne postulaty o charakterze moralnym lub politycznym traktowane jako
zasady prawa - wedug przedstawionych pogldw zasady te maj niejako wypywa z
nigdzie w tekstach prawnych nie wyraonych zaoe czy zasad ustroju, z treci stosunkw
spoecznych.
2) Przepisy uznaniowo oceniane jako doniolejsze traktowane jako zasady prawa
normy prawa obowizujcego, ktrych znaczenie (tj. wzory zachowania si) uznajemy za
podstawowe ze wzgldu na przypisywan im wag, czy donioso.
3) Zasada jako uoglnienie postanowie szeregu przepisw zasady maj by
wyprowadzane z postanowie prawa obowizujcego w drodze wnioskowania
indukcyjnego, wspomniana tu indukcja ma by dokonywana poprzez uoglnianie
postanowie kilku bd nawet wielu przepisw prawa.
Wyrnienie zasad systemu prawa nie jest czynnoci poznawcz. Kto z przepisw prawa
wyodrbnia jak zasad lub z przepisw tych j wyprowadza, ten po prostu wartociuje
postanowienia prawa!

V. Pojcie systemu prawa

System to taki zbir jednostek (elementw) o pewnych cechach, midzy ktrymi wystpuj
okrelone relacje (powizania), sprzenia, oddziaywania, wspzalenoci.

18

Zgodnie z obiegowymi twierdzeniami funkcjonujcymi w nauce , prawo obowizujce w danym

pastwie jest charakteryzowane jako system ze wzgldu na przypisywan mu chc jednoci lub
jak pisz inni jednolitoci. Jedno systemu prawa jest traktowana jako podstawowa
waciwo tego systemu, wyrniane bywaj cztery rodzaje jednoci:
1)
2)
3)
4)

jedno socjologiczna (str.114 krytyka tej jednoci)

jedno materialna (str. 117 - krytyka tej jednoci)
jedno teleologiczna (str. 122 krytyka tej jednoci)
powizania formalne system prawa jest rozumiany jako zbir norm obowizujcych w
okrelonym pastwie w okrelonym czasie

System prawa jest to ukad generalnych aktw prawnych powizanych ze sob powizaniami
o charakterze formalnym. Powizania formalne s tym co spaja akty prawne w cao o
cechach systemu!

Rozdzia pity
SPOSOBY POWSTAWANIA PRAWA

I. rda prawa
rda prawa jest terminem wieloznacznym, co nie ulega wtpliwoci. W pimiennictwie
prawniczym najczciej rozrnia si:
a) rda poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) wszystkie czynniki mogce dostarczy
informacji o prawie; rda te powinny mie takie cechy, jak pierwotno, autentyczno,
wierno i autorytatywno, np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski
b) rda powstania prawa (fontes iuris oriundi) pod tym pojciem rozumie si rne
czynniki, niekiedy uywa si tego terminu dla oznaczenia wszystkich czynnikw
wpywajcych na uksztatowanie si takiej a nie innej treci przepisw prawnych (rda
prawa z rozumieniu materialnym przyczyny warunkujce tre prawa), a niekiedy na
oznaczanie dziaa organw prawotwrczych czy te efektw ich dziaalnoci (rda
prawa w znaczeniu formalnym przyczyny prawnego obowizywania normy)
Jeszcze:
rdami obowizywania prawa nazywane s czynniki, ktre powoduj, e regua zachowania
zyskuje moc reguy prawa. Jedni za podstaw obowizywania aktw prawnych uwaaj materialne
warunki ycia spoecznego, inni pastwo.
rdami prawa nazywane s autorytety prawotwrcze, gdy na przykad mwi si, e rdami
prawa (ustawodawstwa) jest parlament.
Coraz czciej pojawiaj si opinie, e termin rda prawa jest tak wieloznaczny i naley
odstawi go do lamusa! Dlatego te w dalszej czci, nie bdzie si mwio o rdach prawa
19

tylko o sposobach powstawania prawa, do ktrych nale przed wszystkim: stanowienie, zwyczaj,
precedens i umowa.

II. Stanowienie
Stanowienie jest wspczenie podstawowym sposobem powstawania przepisw prawa. Przez
stanowienie prawa rozumiane jest okrelone dziaanie cia kolegialnych lub jednoosobowych,
ktrym przyznano kompetencje do wydawanie nowych przepisw prawnych.
Kada decyzja stanowienia prawa nabiera mocy na podstawie normy kompetencyjnej,
ustanawiajcej warunki, ktrych spenienie powoduje, e dana decyzja staje si prawem
obowizujcym, warunki te mona podzieli na formalne (procedury zgodnie, z ktrymi powinno
odbywa si stanowienie) i materialne (okrelony rodzaj spraw, ktry moe by unormowany w
danym trybie).
Akt staje si obowizujcym, jeeli zosta dokonany przez odpowiedni organ we waciwym trybie
i w ramach kompetencji materialnej.
1) Konstytucja
Konstytucja to akt normatywny, ktry zajmuje najwysze miejsce w hierarchii. Jest podstaw
prawn, w pastwach o systemach prawa stanowionego, innych normatywnych aktw prawnych.
Konstytucja, cho take jest ustaw, jest ustaw zasadnicz, dlatego e wykazuje pewne cech
odrniajce ja od innych ustaw. Nale do nich:
-

kada konstytucja jest aktem normatywnym, ktremu nadana zostaa nazwa konstytucja
lub ustawa konstytucyjna
szczeglny tryb zmiany konstytucji
posiada najwysz moc prawn
jest podstaw kompetencyjn do stanowienia ustaw zwykych
ustawy musz by zgodne z konstytucj
czsto poprzedzona preambu
reguluje kwestie ustroju politycznego i spoeczno-ekonomicznego

2) Ustawy
Ustawy s normatywnymi aktami prawnymi, wydawanymi przez organy wadzy zwierzchniej w
pastwie. W hierarchii aktw prawnych zajmuj one miejsce o jeden stopie nisze ni konstytucja.
Istnieje bardzo wiele odmiennych charakterystyk ustawy:
- koncepcja ustawy jako aktu o postanowieniach oglnych i abstrakcyjnych
- koncepcja ustawy jako aktu o mocy powszechnie obowizujcej
- koncepcja ustawy jako aktu ustalajcego prawa i obowizki
- koncepcja ustawy jako aktu o najwyszej mocy prawnej
- koncepcja ustawy jako aktu powstajcego w drodze ustawodawczej
- ustawa jako akt prawny noszcy nazw ustawa! (jedna waciwa)
W nauce prawa istnieje rozrnienie ustawy:
a) w rozumieniu formalnym nazywany jest kady akt, nawet nie ustanawiajcy
przepisw o cechach oglnoci i abstrakcyjnoci, powstay w drodze
ustawodawczej i noszcy nazw ustawa
b) w rozumieniu materialnym nazywany jest kady przepis (norma) prawa
rozgraniczajcy sfery wolnej dziaalnoci podmiotw, ingerujcy w sfer praw i
wolnoci jednostki, a take ograniczajcy korzystanie z wasnoci, niezalenie od
jego rangi
20

Procedura ustawodawcza (przewidziane przez prawo wymagania, ktre ma speni proces

stanowienia aktw normatywnych, zwanych ustawami):
-

inicjatywa ustawodawcza (prawo wniesienia do parlamentu przez okrelone podmioty

projektu ustawy; prawo inicjatywy ustawodawczej moe zosta ograniczone ze wzgldu na:
liczb wnioskodawcw, czas wykonania inicjatywy ustawodawczej, zabezpieczenie
finansowe projektowanej ustawy)
czytanie ustawy (ilo czyta i ich charakter jest rny)
gosowanie (quorum najmniejsza liczba czonkw parlamentu, niezbdna do tego,
podejmowane decyzje byy wane; a) wikszo zwyka (wzgldna) jeli za oddano
wicej gosw ni przeciw, wstrzymujcych nie bierze si pod uwag; b) wikszo
bezwzgldna pierwszy przypadek: gdy na tak oddano wicej ni poow gosw, drugi
przypadek: gdy na tak jest poowa + jedna osoba; c) wikszo kwalifikowana wiksza
od bezwzgldnej, moe wynie 2/3 wymaganego quorum czy 3/5)
podpisanie
veto (np. absolutne, zawieszajce, ludowe)
ogoszenie ustawy

3) Inne akty prawne z moc ustawy

Osobn kategori stanowi generalne akty prawne, ktre nie s ustawami, nie nosz nazwy
ustawa, a mimo to maj moc ustawy. W hierarchii aktw prawnych zajmuj to samo miejsce
co ustawy , maj tak sam moc obowizywania. Nie wszystkie konstytucje przewiduj moliwo
wydawania takich aktw prawnych z moc ustawy (np. konstytucja Polski z 2 kwietnia 1997).
Zazwyczaj takie akty szybko s oddawane parlamentowi do zatwierdzenia.
4) Rozporzdzenia
Rozporzdzenie jest aktem wydawanym przez kompetentne organy na podstawie ustaw i dla
ich wykonania. Warunkiem wejcia w ycie jest publikacja w Dzienniku Ustaw.
Rnic midzy rozporzdzeniem, a ustaw dopatruje si na dwch paszczyznach: formalnej
(chodzi o rnic pod wzgldem mocy prawnej, ustawie przypisuj si wysz moc prawn) i
przedmiotowej (przyjmuje si, e zadaniem ustaw jest regulacja stosunkw majcych charakter
zasadniczy i trway, natomiast rozporzdzenie odnosi si do tego, co z istoty swej jest zmieniane,
majc na celu wykonanie przepisw ustawy)
5) Akty wewntrzne
Akty te to zarzdzenia wydawane przez prezydenta, prezesa Rady Ministrw i ministrw oraz
uchway podejmowane przez Rad Ministrw. Akty te obejmuj tylko jednostki organizacyjne
podlege wspomnianym organom pastwa. Mog by wydawane jedynie na podstawie ustawy i
nie mog stanowi podstawy decyzji jednostkowych.
________________________________________________________________________________

Inkorporacja i kodyfikacja

21

Inkorporacja uoenie i opublikowanie usystematyzowanego zbioru wydanych ju poprzednio

przepisw prawa. Zbir nie zawiera nowych pod wzgldem treci unormowa. Dopuszczane s
drobne udoskonalenia formalne.
Kodyfikacja termin zaczerpnity z owiecenia, za twrc uwaa si Jeremiego Benthama,
oznaczajcy wiadom dziaalno legislacyjn. (Kodyfikacja poczenie wikszego zespou
przepisw prawnych w jednolity, systematyczny zbir, kodeks wynik procesu kodyfikacji).

Uwagi o dziaalnoci prawotwrczej

Stanowienie przepisw prawa jest jednym z podstawowych instrumentw dziaalnoci pastwa.
Jednake w ostatnich latach pojawia si coraz wicej opinii, e w duej liczbie wydawanych ustaw
przejawia si popiech, obnia si jako legislacyjna, co podwaa stabilno i trwao prawa.
Prawo powielaczowe termin ten odnosi si do aktw wydawanych z reguy przez naczelne
organy administracji pastwowej w formie oklnikw, wytycznych, instrukcji itp. S przesyane
bezporednio organom i urzdom danego resortu, nie publikowane. Prawo to w wietle
postanowie konstytucyjnych w ogle nie jest prawem!

III. Prawo zwyczajowe

W schematach prawa zwyczajowego wyrniamy dwa elementy:
1) element zewntrzny faktyczne przestrzeganie okrelonej reguy zachowania zwyczaj
(zwyczaj polega na tym, e pewien, odpowiednio szeroki krg ludzki duszy czas
przestrzega pewnego sposobu postpowania.)
2) element wewntrzny przekonanie o prawoci danej reguy zachowania (prawne
przekonanie, e dana regua jest prawem, a wic przekonanie o prawnej powinnoci jej
przestrzegania i pyncych std skutkach)
Grupy teorii prawa zwyczajowego:
-

klasyczne istotnym elementem skadowym prawa zwyczajowego jest praktyka, ale musi
by powszechna, rwnomierna i trwaa, jeeli do zwyczaju dodamy prawne przekonanie, to
tu elementy sprawi powstanie prawa zwyczajowego;
niemieckiej szkoy historycznej prawo jest jednym z wytworw ducha narodu, a prawo
zwyczajowe stanowi bezporedni przejaw przekona prawnych narodu, prawne przekonanie
jest ty elementem pierwotnym, a zwyczaj wtrnym;
praktyki organw pastwa - pastwo jest jedynym i wycznym rdem prawa, normy
stosowane przez organy pastwowe nabieraj cech norm prawnych; prawo zwyczajowe
pojmowane jest tu jako zjawisko wtrne, zwyczaj za jako pierwotne;

Rola prawa zwyczajowego nie jest ju taka wana jak kiedy, stao si raczej zjawiskiem
marginalnym, ale odgrywa znaczenie np. prawie midzynarodowym i handlu midzynarodowym.

IV. Prawo precedensowe

Prawo precedensowe (common law) obowizuje przede wszystkim w pastwach anglosaskich,
regu jest tam prawotwrcza dziaalno sdw. Sdzia wydajc wyrok, ma obowizek
22

oparcia swego orzeczenia na orzeczeniach, jakie zostay wydane poprzednio w sprawach

podobnych. Z dotychczasowego orzecznictwa sdzia wyprowadza zasad ogln (ratio
decidendi). Cech charakterystyczn systemu stanowi brak oficjalnie wydawanych zbiorw
orzecze. Orzeczenia s publikowane w wydawnictwach prywatnych lub poficjalnych.
Ratio decidendi okrelona zasada oglna (abstrakcyjna), wywiedziona z dotychczasowej
judykatury, ma moc wic dla sdziego.
Obiter dicta inne elementy, istotne tylko w danej sprawie, dotyczce tylko danego przypadku.
Cech systemu precedensowego jest zasada staoci decyzji (stare decisis), przyjmuje si, e upyw
czasu zwiksza autorytet orzeczenia i im precedens starszy tym lepszy, a wydawaoby si, e to nie
wino ;) przy czym sdzia nie moe pomin dnych z dotychczasowych orzecze.
Distinguishing proces odrniania faktw rozpoznawanej sprawy a faktw, na podstawie,
ktrych wydano precedensowe decyzje; pozwala na uksztatowanie si nowego precedensu, jeeli
nowe orzeczenie si utrzyma.
Precedensy to nie gotowe rozstrzygnicia, ale pewne zasady, ktre owietlaj drog.

V. Umowa
Umowa (ac. contractus):
- w prawie cywilnym to zgodne porozumienie dwch lub wicej stron, ustalajce ich
wzajemne prawa lub obowizki (opiera si na prawie pozytywnym)
- umowa publicznoprawna nie opiera si na prawie pozytywnym, ale sama je tworzy (np.
Artykuy henrykowskie, umowa spoeczna z 1980)
- sposb tworzenia regu prawnych obecnie rzadko wystpujcy, a odgrywajcy w przeszoci
donios rol np. prawo lenne
- a do dzi stanowi jedno z podstawowych rde prawa midzynarodowego publicznego
- zarwno do umw cywilnoprawnych, jak i publicznoprawnych stosuje si te same zasady, z
pacta sunt servanda na czele

VI. Religia
W niektrych pastwach obowizuje specyficzny rodzaj prawa prawo religijne, pastwo
podporzdkowuje si zasada danej religii, np. w krajach muzumaskich, jednake nie wszystkie
gazie prawa s jednakowo cile zwizane z religi.

23

Rozdzia szsty
OBOWIZYWANIE PRAWA

I. Pojcie obowizywania
Nastpstwem tego, i dana norma prawna jest obowizujca, jest wymg, aby si do niej stosowa.
Decyzja co do obowizywania danej normy jest rwnoczenie wskazaniem czy powinno si
zachowywa zgodnie z ni, czy te nie. Trzeba okreli, ktre z norm obowizuj a ktre nie, aby
tego dokona trzeba posuy si jakim kryterium, w literaturze prawniczej spotykamy si z
wieloma; rozpowszechniony jest podzia na:
1) Kryterium behawiorystyczne norma jest stosowana nie dlatego, e obowizuj, ale
dlatego, e jest stosowana, natomiast jak norm moemy uzna za obowizujc dopiero
po jakim czasie, ktry charakteryzowa si wysokim stopniem jej speniania.
2) Kryterium tetyczne nie odwouje si do faktu przestrzegania danej normy, ale do sposobu
uzasadnienia jej mocy obowizujcej; za pomoc kryterium tetycznego uznajemy za
obowizujc norm wydan przez organy majce kompetencje do jej ustanowienia. Za
obowizujce uznaje si te normy, ktre zostay naleycie ustanowione przez kompetentne
autorytety i nie zostay uchylone.
3) Kryterium aksjologiczne jako obowizujce kwalifikujemy te normy, ktre wyznaczaj
postpowanie ocenianie dodatnio. Celowo, suszno, krzywda s kryteriami o
wyranie aksjologicznym charakterze. Uznanie pewnych norm za obowizujce lub
nieobowizujce uzalenione jest od hierarchii wartoci akceptowanych przez oceniajcego.
Kryteria obowizywania nie s ani jednorodne, ani konsekwentne, aby uzna dan norm za
obowizujc musimy odwoa si do jaki kryteriw ostatecznych. Wybr tego kryterium to
sprawa wartociowania!

II. Zakres obowizywania

24

Kada norma obowizuje w danym czasie, okrelone podmioty i na danym terytorium.

a) Terytorialny zakres obowizywania:
Terytorium pastwa stanowi zarwno przedmiot wadzy pastwowej, jak i przestrze, w
ktrej granicach pastwo sprawuje j w sposb wyczny w stosunku do osb, rzeczy i
zdarze. O tym co naley do terytorium danego pastwa decyduj normy prawne. Zasad jest, e
akty normatywne wydane przez kompetentne organy pastwa obowizuj na caym terytorium tego
pastwa, chyba e same stanowi inaczej. Wyjtki:
- in plus terytorium pywajce, kosmiczne i powietrzne
- in minus eksterytorialno ambasad, baz wojskowych
Natomiast mamy jeszcze do czynienia z aktami organw terenowych, ktre obowizuj na danym
obszarze, na ktrym dane wadze sprawuj rzdy (np. w jakim wojewdztwie).
b) Personalny zakres obowizywania
Prawo danego pastwa samo decyduje, kogo ma obowizywa. Zasad jest, e wszystkie osoby
przebywajce na jego terytorium, bez wzgldu na przynaleno pastwow. Wyjtki:
- in minus - przedstawiciele pastw obcych akredytowanych w danym pastwie; czonkowie
obcych si zbrojnych (ograniczenie)
- in plus - prawo danego pastwa obowizuje wszystkich jego obywateli bez wzgldu na
miejsce ich pobytu; pewna grupa przepisw obowizuje obywateli pastw obcych
c) Temporalny zakres obowizywania
1. Nabycie mocy obowizujcej
Prawo samo okrela, od kiedy obowizuje dany akt prawny czy przepis prawa (norma
prawna). Dwa rozwizania:
- moc aktu o wysokim miejscu w hierarchii okrela si, e wszystkie wydawane akty prawne
zyskuj moc obowizujc po upywie oznaczonego czasu od ich ogoszenia (np. w Polsce,
po upywie 14 dni od ogoszenia, chyba e stanowi inaczej)
- kady normatywny akt prawny moc wasnych postanowie sam okrela, od kiedy
obowizuje
Sposoby okrelania chwili uzyskania mocy obowizujcej:
a) akt prawny zyskuje moc obowizujc z dniem ogoszenia (np. w Polsce -> jeli zostan
ogoszone, czyli opublikowane w Dzienniku Ustaw, to data wejcia w ycie jest dat
publikacji i pierwszym dniem, w ktrym naley si stosowa do postanowie danej ustawy)
b) akt normatywny podaje dat kalendarzow, od ktrej nadejcia uzyskuje on moc
obowizujc
c) akt normatywny stanowi, e wchodzi w ycie po upywie okrelonej liczby dni od jego
ogoszenia (np. 7 dni, 15, 30 itd.)
d) jeli sam akt tego nie ustala, to zastosowania znajduj tu postanowienia innego aktu
prawnego
Vacatio legis czas upywajcy od chwili ogoszenia aktu prawnego do chwili uzyskania przeze
mocy obowizujcej (moe by rny), jest to czas na zapoznanie si z ustaw; vacatio legis moe
odnosi si tylko do niektrych przepisw danego aktu; moe i by tak, e dany akt prawny
uzyskuje moc obowizujc z chwil ogoszenia.
25

Aby dana norma obowizywaa, na podstawie wybranego kryterium, musi ona niejako
istnie, sposobem zaistnienia normy jest odpowiednie opublikowanie.
Norma jako wypowied powinnociowa ze swej natury skierowana jest pro futuro.
Retroactio (retroakcja) tzn. wsteczna moc obowizujca aktu prawnego (ze okrelenia);
mwic o retroakcji mamy na myli sytuacj, kiedy to dzi zostaje wydany akt prawny wicy
skutki prawne z faktami, ktre miay miejsce w przeszoci.
Naley zatem podkreli, e normy prawne mog obowizywa najwczeniej od momentu
publikacji, a prawo moe dziaa zawsze tylko na przyszo! Wyodrbnia si sze sytuacji mocy
prawa wzgldem czasu:
a) ustawa wie skutki prawne z wydarzeniami przyszymi
b) ustawa odnosi si do wydarze teraniejszych, jak i przyszych
c) ustawa odnosi si wycznie do wydarze teraniejszych
d) ustawa obejmuje wydarzania z przyszoci, teraniejszoci i przeszoci
e) ustawa odnosi si do wydarze z przeszoci i teraniejszoci
f) ustawa ma zastosowanie jedynie do faktw zaistniaych w przeszoci
Problem nieretroakcji lex retro non agit! czyli prawo nie dziaa wstecz. Funkcja teje zasady
sprowadza si do ochrony
- wartoci pewnoci prawa
- podmiotw prawa przed ujemnymi skutkami prawnymi zachowa, ktre w okresie
obowizywania starej ustawy byy z ni zgodne
Z realizacj powyszej zasady bywa rnie, niektre systemy prawne wprost okrelaj, e zasada ta
powinna by przestrzegana, inne nie.
Nullum crimen sine lege nie ma przestpstwa bez ustawy
Nulla poena sine lege nie ma kary bez ustawy
2. Utrata mocy obowizujcej
Wikszo aktw prawnych nie ma w swych postanowieniach napisane do kiedy obowizuj
dlatego, e obowizuj do czasu, kiedy nie zostanie wydany inny akt normatywny uchylajcy
ich przepisy (derogatio). Technicznie wyglda to tak, e nowy akt normatywny zawiera
postanowienia uchylajce dane przepisy prawa dotychczasowo obowizujce.
Klauzule derogacyjne postanowienia w aktach prawnych uchylajce dane, obowizujce
przepisy, zawieraj rne rozstrzygnicia, (np. moe by i tak, e na miejsce uchylanych przepisw
nie ustanawia si nowych).
Akty prawne czasowe takie akty prawne, ktre w swych przepisach ustalaj do kiedy dany akt
prawny obowizuje, bardzo rnie okrelaj ten czas.
Desuetudo nazwa oznaczajca zwyczaj negatywny, ktrego podstawowa funkcja polega na
uchylaniu mocy obowizujcej normy. Pewne przepisy obowizujce, ktre nie s ani
przestrzegane, ani stosowane trac moc prawn per desuetudinem (przez odwyknicie).

3. Kolizje norm prawnych

26

Kolizja (konflikt) tego rodzaju sytuacja, w ktrej dany przypadek unormowany jest przez wicej
ni jeden przepis prawa, a kady z nich wyznacza adresatom wyczajce si sposoby zachowania.
Reguy kolizyjne:
1) Lex superior derogat legi inferiori akt wyszego rzdu uchyla moc obowizujc
aktu niszego rzdu
2) Lex posterior derogat legi priori pniejszy akt prawny uchyla moc obowizujc
aktu wczeniejszego (zasada odnosi si do aktw zajmujcych to samo miejsce w
hierarchii)
3) Lex specialis derogat legi generali przepisy (akty) szczeglne deroguj przepisy
(akty) o charakterze oglniejszym lub oglnym, przy czym deroguj tylko z zakresie, w
ktrym wprowadzaj unormowania odrbne

Kolizje regu kolizyjnych:

1) hierarchicznoci i chronologicznoci kiedy norma wczeniejsza jest hierarchicznie
nadrzdna a norma pniejsza jest hierarchicznie nisza -> w tym przypadku pierwszestwo
zyskuje norma zajmujca wysze miejsce w hierarchii
2) chronologicznoci i szczeglnoci gdy akt (przepis) wydany wczeniej jest aktem
(przepisem) szczeglnym, a akt wydany pniej lex generalis -> zazwyczaj przyjmuje si,
e waniejsza jest szczeglno, ale nie ma to wartoci absolutnej i jest dyskusyjne
3) hierarchicznoci i szczeglnoci niezgodno midzy aktem (przepisem) generalnym
hierarchicznie nadrzdnym, a aktem (przepisem) szczeglnym, wyjtkowym niszego rzdu
-> w tym przypadku rozstrzygniecie zaley od stosujcych prawo dlatego, e nie ma co do
tego zgodnie akceptowanej reguy (teoretycznie przewag powinien uzyska akt wyszego
rzdu)

27

Rozdzia sidmy
PODMIOTY PRAWA
Podmiotem prawa nazywany jest ten, kto moe posiada uprawnienia (prawa) lub obowizki.
Podmiotowo prawna nie stanowi czyjejkolwiek wasnoci przyrodzonej, lecz nadaje j prawo.
Wyrniamy dwa rodzaje podmiotw prawa:
1) Osoby fizyczne
to ludzie i tylko oni mog by podmiotami prawa, zwanymi osobami
fizycznymi. Czowiek jest podmiotem prawa dlatego, e prawo polityczne
(np. konstytucja) t podmiotowo prawn mu nadaje. W przeszoci, nie
kady mia podmiotowo prawn, np. niewolnik. Obecnie ma kady,
prawo poszczeglnych pastw ustala, kiedy osoby fizyczne podmiotowo
uzyskuj i jak dugo ona trwa. Niemal wszystkie ustawodawstwa przyznaj
t podmiotowo od chwili urodzenia si dziecka, czyli przyjcia na wiat,
jako ywe. (Zwrci naley uwag na to, jak postrzega si pd, dziecko
jeszcze nie narodzone i jak postrzega si osoby zaginione.)

28

2) Osoby prawne
osob prawn definiuje si zazwyczaj jako trwae zespolenie ludzi i
rodkw materialnych w celu realizacji okrelonych zada, wyodrbnione
w postaci jednostki organizacyjnej wyposaonej przez prawo (przepisy
prawa cywilnego) w osobowo prawn. Taka jednostka organizacyjna ma
wtedy peni podmiotowoci prawnej, w szczeglnoci nabywa zdolno
prawn oraz zdolno do czynnoci prawnych (atrybuty przysugujce
osobom fizycznym z racji samego istnienia)
pojcie to zaczo si ksztatowa w prawie rzymskim, wicej na stronie
189 podrcznika
Obowizujce prawo w danym pastwie nie ustala, jak naley rozumie termin osoba
prawna, za to cile okrela:
b) tryb powstania
c) zakres dziaania
d) tryb ich likwidacji
e) oraz ktre jednostki organizacyjne maj osobowo prawn
Podzia osb prawnych na dwa typy:
d) Korporacja (zwizek, stowarzyszenie) osoba prawna, ktra powstaje w wyniku
zorganizowania si pewnej liczby osb fizycznych, zmierzajcych do osignicia
okrelonych celw, przy czym osoby te staj si czonkami owej organizacji (np.
Zwizek Harcerzy Polskich).
e) Zakad osoba prawna, ktrej powstanie, cel, rodzaj i sposb dziaalnoci (czasami
te likwidacj) okrela zaoyciel w statucie, ponadto niezbdnym elementem jest
wyodrbnienie i przeznaczenie przez zaoyciela okrelonego majtku, stanowicego
podstaw dziaalnoci danego zakadu (np. prywatna Szkoa Wysza).
Midzy korporacj, a zakadem wystpuj rnice:
- korporacja jest zbiorowoci osb fizycznych; zakady su zaspokajaniu potrzeb osb
trzecich, korzystajcych z usug zakadu
- skad czonkw korporacji mona dokadnie okreli liczbowo, a nawet imiennie; krg osb
korzystajcych z i mogcych korzysta z zakadu nie jest oznaczony
- substratem korporacji s ludzie; substratem zakadu jest majtek
- czonkowie korporacji decyduj o jej celach i dziaalnoci (walne zgromadzenie); cel, rodzaj
i sposb dziaalnoci zakadu okrela jego zaoyciel
Podzia osb prawnych na dwa typy nie jest rozczny, dlatego e mog istnie, takie ktre cza
cechy i korporacji i zakadu!
Typ powstania osb prawnych normuj przepisy prawa, zwyczajowo wyrnia si trzy
sposoby tworzenia osb prawnych:
a) tryb erekcyjny osoba prawna zostaje powoana moc okrelonego aktu erekcyjnego
organu pastwa, tzn. z inicjatywy organu pastwa
b) tryb koncesyjny z inicjatywy tzw. zaoyciela, na podstawie koncesji, czyli
zezwolenia waciwego organu pastwa
c) tryb rejestracyjny (normatywny) akt normatywny okrela warunki do tego, aby
powstaa osoba prawna, jeli zostaj spenione taka osoba prawna powstaje, bez
potrzeby uzyskania koncesji; kontroli organw pastwa podlega jedynie czy warunki
ustawowe zostay spenione
Przepisy okrelaj rwnie tryb likwidacji osb prawnych:
a) kompetentne organy danej osoby prawnej same mog powzi decyzj o jej rozwizaniu
b) ogoszenie upadoci
29

c) upyw czasu, jeli zostaa ona powoana na pewien okres, do wykonania zadania
d) moc kompetentnego aktu organu pastwa

Teorie osb prawnych

1) Teorie fikcji osoba prawna jako realny podmiot prawa nie istnieje (nie istnieje tak jak czowiek,
jako osoba fizyczna), osoba prawna jest fikcj, personalizacj pewnej dziedziny ycia zbiorowego,
traktowana tak, jak gdyby dziaaa jaka osoba, odrbna od innych podmiotw prawa.
2) Teorie substratu cech wsplna tych teorii jest to, e staraj si udowodni, e osoba prawna
istnieje realnie:
I. Teorie substratu osobowego:
a) teorie organiczne zwizki s pojmowane jako organizmy spoeczne majce, podobnie
jak czowiek, wasn wol i yjce wasnym yciem; teoria zostaa rozcignita te na
zakady, rnica jest taka, e korporacje same tworz swoj wol, a zakad czerpie j z woli
zaoyciela,
b) teorie kolektywu obiektywnego kada osoba prawna jest kolektywem osb, osoby
prawne s wic bytem istniejcym realnie, a nie fikcjami; jedni kolektyw widz w osobach
destynariuszy korzystajcych z zakadu, inni w grupie skadajcej si z zaoyciela i
pniejszych darczycw, jeszcze inni w osobach zarzdcw.
II. Teorie substratu nieosobowego nie akceptuj pogldw, e osoba prawna jest organizmem, ani
te e jest kolektywem osb fizycznych, za to wskazuje na inne istotne cech kadej osoby prawnej.
a) teoria majtku celowego osoba prawna ma majtek celowy, co stanowi jej istotna cech,
jako osoby prawnej,
b) teoria wasnoci zbiorowej (kolektywnej) - osob prawn jest to forma wasnoci naleca
do pewnej grupy ludzi,
c) teorie wsplnego interesu i celu teorie te utrzymuj, e realnymi podmiotami prawa s
osoby fizyczne, natomiast osoba prawna to termin uywany dla wygody; materialnym
elementem prawa jest wsplny interes (jedne teorie), jak rwnie cel czcy dan
zbiorowo (inne teorie).
Teorie pierwszego, jak i drugiego rodzaju nie s uniwersalne na tyle, by mona byo stosowa je
zarwno do korporacji jak i zakadw!

Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych

Zdolno prawna jest rozumiana jako moliwo posiadania praw (uprawnie) i obowizkw (w
dziedzinie prawa cywilnego, dlatego, e nadawana jest moc przepisw tego wanie dziau prawa).
Pojcie to nie bdzie si pokrywao z pojciem podmiotowoci prawa Zdolno prawna
pozostaje w stosunku podrzdnoci do podmiotowoci prawa, obejmujcej wszystkie prawa i
obowizki. Osoby fizyczne maj zdolno prawn od chwili urodzenia, a osoby prawne z chwil
wpisania do rejestrw, a trac j z chwil skrelenie z rejestru.
Zdolno do czynnoci prawnych rozumiana jako zdolno do tego, aby za pomoc czynnoci
prawnych nabywa prawa i zaciga zobowizania.
Osoby fizyczne mog mie:
30

pen zdolnoci do czynnoci prawnych

ograniczon zdolno do czynnoci prawnych
nie mie zdolnoci do czynnoci prawnych

Osoby prawne maj zdolno do czynnoci prawnych z chwil powstania do chwili likwidacji, z
tym jednak e osoba prawna dziaa przez swe organy w sposb przewidziany w ustawach i opartym
na ich statucie.

Rozdzia smy
STOSOWANIE PRAWA

1. Pojcie stosowania praw

- rozumiane jest rnie . Ze stosowaniem prawa mamy do czynienia wtedy, gdy jaki podmiot
na podstawie norm generalnych i abstrakcyjnych okrela skutki prawne jakiego faktu,
wydajc decyzj indywidualn w rozstrzyganej sprawie.
Problem pojawia si, gdy chodzi o podmiot stosujcy prawo, jedni uwaaj, e mog by nimi tylko
organy pastwa w granicach swoich kompetencji, drudzy natomiast, e organy pastwa jak i inne
podmioty, np. osoby fizyczne.

2. Przebieg procesu stosowania prawa

jest to proces zmierzajcy do wydania decyzji indywidualnej.
Poszczeglne etapy:
31

1) Wybr przepisu, spord obowizujcych przepisw prawnych, ktry bdzie

podstaw do wydania decyzji w danej sprawie. Jest to etap trudny, wzbudzajcy
wiele kontrowersji, np. midzy prokuratorem, a obroc .
2) Interpretacja wybranego przepisu prawnego. Rozstrzygnicie zaley od
odpowiedniej interpretacji; ustalenie (wykadnia) znaczenia i zakresu zwrotw
zawartych w przepisach prawnych jest cile zwizane z dyrektywami, ich wybr
natomiast zaley od interpretatora.
3) Zebranie materiau dowodowego o faktach, z ktrymi maj by wizane skutki
prawne. Wystpuj dwa rodzaje regulacji postpowania dowodowego: swobodna
ocena dowodw (organy postpowania ksztatuj swe przekonanie na podstawie
wszystkich przeprowadzonych dowodw, ocenianych swobodnie, w uwzgldnieniem
zasad prawidowego rozumienia, wskaza wiedzy i dowiadczenia yciowego) i
legalna teoria dowodowa (gdy przepisy prawa formuuje pewne reguy, ktre musz
by przestrzegane przez organy stosowania prawa w procesie dowodzenia faktw
sprawy). Skutki prawne mog by wizane tylko z faktami udowodnionymi!
4) Subsumcja zakwalifikowanie danego przypadku do pewnego rodzajowo
okrelonego przez przepisy prawa zachowania si, inaczej to ujmujc, stosujcy
prawo musi zdecydowa, czy udowodnione przez niego fakty nale do klasy faktw
okrelonych przez przepisy prawa. Dokonanie subsumcji wszystkich stanw rzeczy
denotowanych przez przepisy prawa stanowi podstaw do sformuowania zwrotu
stosunkowego, okrelajcego zgodno (niezgodno) stanu faktycznego z norma
prawn.
5) Ustalenie konsekwencji prawnych faktu, ktry w wyniku subsumcji zosta
zaklasyfikowany jako fakt przewidziany przez przepisy prawa. Przepisy prawa
okrelaj rne konsekwencje zwizane z normowanymi przez nie zachowaniami.
Sylogizm prawniczy model stosowania prawa, ktry jest konstruowany w ten sposb, e wiksza
przesanka jest norm generalna, abstrakcyjn, odpowiednio zinterpretowana, przesank mniejsz
jest zadanie o fakcie, z ktrym maj by wizane skutki prawne, wnioskiem natomiast decyzja
jednostkowa w postaci normy indywidualnej, konkretnej.

kto zabija czowieka podlega karze (przesanka wiksza)

Jan zabi czowieka (przesanka mniejsza)
Jan podlega karze (wniosek)

3. Stosowanie prawa w przypadkach nieunormowanych

Kiedy sad staje przed koniecznoci rozstrzygnicia w przypadku nienormowanym przez prawo.
Niekiedy w takiej sytuacji przepisy prawa same te kwesti przesdzaj, wyznaczajc e skutki
prawne mog by wizane tylko z przypadkami cile okrelonymi przez ustaw (np. nullum crimen
sine lege) lub te karz wiza skutki prawne take z przypadkami nieunormowanymi.
Trzy rodzaje wnioskowania:
a) Wnioskowanie per analogiam
Wyrniamy tu:
32

1) analogi legis (analogi z ustawy)

Dwa modele:
I. Skada si z trzech etapw:
- ustalenie, e jaki fakt nie jest objty unormowaniem przez przepisy prawne
- ustalenie podobiestwa miedzy danym faktem, a podobnym do niego, unormowanym
przez przepisy praw
- wizanie na podstawie podobiestwa takich samych lub podobnych skutkw prawnych
II. Skada si z czterech etapw:
- ustalenie, e jaki fakt nie jest objty unormowaniem przez przepisy prawne
- wyszukanie wrd postanowie obowizujcego prawa takiego przepisu, ktry
unormowaniem swym obejmuje przypadki najbardziej zblione czy zblione do przypadku,
ktry ma by rozstrzygnity
- z przepisu powyszego naley wydoby zasad, regu czy racj o charakterze oglnym,
ktrej czciowym wyrazem jest ten przepis, a ktra nie zostaa przez prawodawc
sformuowana w sposb oglny (peny)
- tak sformuowana zasada lub racja oglna ma zastosowanie do wszystkich przypadkw ni
objtych (ten model wyraa si maksym ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio
- gdzie taki sam sens ustawy (podstawa prawna), tam takie samo postanowienie ustawy
(taka sama norma))
Bardzo wan role odgrywa w tym procesie ocena stosujcego prawo!
2) analogi iuris (analogi z prawa)
Analogia iuris bywa stosowana, gdy brak nawet przepisu, ktry normowaby jakiekolwiek
przypadki podobne; wnioskujcy odwouje si do caoksztatu unormowania skadajcego si na
dany przypadek prawny, gdy rozstrzygamy na podstawie oglnych zasad prawnych. Naley tu
podkreli jawnie wartociujcy charakter takich zabiegw.

b) Wnioskowanie a fortiori
Wystpuje w dwch postaciach:
I.

II.

A maiori ad minus jeeli kto jest uprawniony do czynienia czego wikszego,

to tym bardziej jest uprawniony do czynienia czego mniejszego (charakter
uprawniajcy) np. skoro urzd ma prawo odrzuci podanie, to moe je te
przyj warunkowo.
A minori ad maius jeeli zabronione jest to, co mniejsze, to tym bardziej nie
wolno czyni tego, co siga jeszcze dalej (charakter zakazujcy) np. jeeli nie
wolno przekracza prdkoci 50km/h, to tym bardziej nie mona jecha z
prdkoci 100km/h.

Wnioskowania a fortiori nie maj charakteru formalnego, oparte s na zalenociach

pozalogicznych!

c) Wnioskowanie a contrario
33

Jeeli pewien stan rzeczy spenia przesanki prawne A, A1, A2..., to pociga za sob konsekwencje
prawne B, B1, B2..., std wniosek: jeeli dany stan prawny nie spenia przesanek prawnych A,
A1, A2..., to nie pociga on za sob konsekwencji prawnych B, B1, B2...
Wnioskowanie powysze wyraa si rwnie w paremii aciskiej: qui dicit de uno, negat de
altero - kto mwi jedno, zaprzecza drugiemu. Np. Tylko osoby penoletnie mog stara si o
zdobycie prawa jazdy, wic jak kto nie jest penoletni, nie moe.
Wnioskowanie to jest zawodne, np. kto jest chirurgiem, powinien dba o higien, z tego
naleaoby wywnioskowa na podstawie a contrario, e kto nie jest chirurgiem, nie powinien dba
o higien. Dlatego te prawnicy stosuj to wnioskowanie, kiedy przepisy zawieraj takie zwroty
jak: tylko, jedynie, wycznie.
Koczc naleaoby podkreli, e wybr midzy powyszymi wnioskowaniami ze zrozumiaych
wzgldw zaley od wartociowania!

4. Ideologie stosowania prawa

W literaturze prawniczej spotyka si liczne wypowiedzi na temat, jak prawo powinno by
stosowane. I tak mamy:
A) Ideologia decyzji zwizanej przez prawo
Naczelnymi wartociami tej ideologii s: wolno obywatelska i pewno prawa. Dziaania
organw pastwa maj by cile wyznaczane przez prawo. Tu nastpuje dalszy podzia,
dlatego, e jedni uwaaj, e wkad orzekajcego nie powinien by aden, inni natomiast
dopuszczaj ingerencje, ale tylko w przypadkach nieunormowanych. (Prawo ma by jasne i
zrozumiae.)

B) Ideologia decyzji swobodnej

Naczelnymi wartociami tej ideologii s: celowo wydawanych decyzji, ich suszno,
sprawiedliwo, moralno. Decyzja stosowania prawa ma by wynikiem kierowania si
cechami indywidualnymi rozstrzyganego przypadku, postanowieniami prawa oraz ocenami
celowoci, sprawiedliwoci, moralnoci itp. Czynno orzekania jest traktowana jako czynno o
charakterze twrczym, normy prawa zakrelaj tylko ramy owych decyzji. Tu nastpuje take
dalszy podzia dlatego, e jedni uwaaj, e oceny maj dominujcy charakter nad rozwizaniami
ustawowymi, inni natomiast, e ocena winna by sprowadzana do pewnych granic. (Wysoka ocena
wszelkich klauzul generalnych.)
Wybr ideologii stosowania prawa to oczywicie wybr okrelonych wartoci naczelnych!

34

Rozdzia dziewity
WYKADNIA PRAWA

I. Okrelenie wykadni prawa

Autorzy wskazuj, e wykadnia polega na wyjanieniu sensu przepisw prawnych, ustaleniu
waciwego ich rozumienia, przypisaniu im odpowiedniego znaczenia, bd wyznaczeniu ich
zakresu. W zwizku z tym przez wykadni prawa bdziemy rozumieli zesp czynnoci
zmierzajcych do ustalenia znaczenia i zakresu wyrae jzyka prawnego.
35

Przedmiotem interpretacji jest jzyk, w ktrym formuowane s teksty prawne.

Wyraeniami jzyka prawnego podlegajcymi interpretacji, wykadni s:
- wg pierwszego stanowiska: przepisy prawne, ktre budz wtpliwoci w myl zasady
clara non sunt interpretanda to co jasne nie wymaga interpretacji.
- wg drugiego wtpliwoci mog budzi wszelkie teksty prawne, a w zwizku z tym
wykadni odnosz do wszystkich przypadkw ustalania znaczenia oraz zakresu
interpretowanego tekstu prawnego.
Rodzaje wtpliwoci interpretacyjnych:
1) Bezporednio zwizane z charakterem samego jzyka (otwarta tekstowo
jzyka), konsekwencj wykorzystania w procesie stanowienia prawa jzyka
potocznego jest wystpienie takich zjawisk, jak nieostro, wieloznaczno,
niejasno. Niektrzy autorzy twierdza nawet, e adne pojcie nie jest
ograniczone w ten sposb, e nie ma miejsca na wtpliwoci.
2) Nawet jasny z jzykowego punktu widzenia tekst prawny moe budzi
wtpliwoci dotyczce celowoci, susznoci lub sprawiedliwoci jego
postanowie.

II. Podstawowe rodzaje wykadni

Dyrektywy interpretacyjne pewne wskazwki, zalecenia dotyczce sposobw ustalenia
znaczenia i zakresu zwrotw jzyka prawnego. Mamy do czynienia z dyrektywami:
- I stopnia zalecaj, w jaki sposb powinny by interpretowane przepisy prawa
- II stopnia wskazuj: jakimi dyrektywami I stopnia naley si posugiwa; ustalaj
kolejno posugiwania si tymi dyrektywami; ustalaj kryteria wyboru jednego spord
rozbienych znacze uzyskanych za pomoc dyrektyw I stopnia.
1. Wykadnia jzykowa
Wykadnia jzykowa polega na ustaleniu znaczenia i zakresu wyrae tekstu prawnego ze
wzgldu na jzyk, w ktrym zostay sformuowane.
Najbardziej charakterystyczne dyrektywy:
1) Gdy w systemie prawnym wico ustalono znaczenie okrelonych zwrotw prawnych,
to naley uywa ich wanie w tym znaczeniu. Dyrektywa ta zwizana jest z tzn.
definicj legaln wystpujc w tekstach prawnych, wprowadzon przez prawodawc w
celu ustalenie wicego rozumienia poszczeglnych terminw. Np. chodnik cz drogi
przeznaczona do ruchu pieszych (a wic nie rowerzystw!).
2) Gdy nie ma w tekcie prawnych definicji legalnych: interpretowanych zwrotom
prawnym nie naley nadawa znaczenie odmiennego od potocznego, chyba e istniej
dostateczne racj przypisania im odmiennego znaczenia prawnego (np. proces spr,
proces rozwj; aplikacja ozdoba, aplikacja szkolenie itp.) Inna dyrektywa gosi, e bez
umotywowanych racji nie naley identycznym sformuowaniom w tym samym akcie
prawnym nadawa rnych znacze.
3) Naley ustala znaczenie przepisw prawnych w taki sposb, by adne fragmenty nie
okazay si zbdne, wypowied powinna by traktowana jako pewna cao, a potem
dopiero naley przej do analizy poszczeglnych elementw skadowych. Np. (...)
przestpstwo drogowe oraz spowodowanie zagroenia bezpieczestwa ruchu drogowego.
36

2. Wykadnia pozajzykowa
Wykadnia pozajzykowa terminem tym obejmowane s zagadnienia rnego rodzaju, w
literaturze wystpuj zazwyczaj dwie grupy: wykadnia celowociowa (teleologiczna) i wykadnia
systemowa (systematyczna), wyrniana bywa te wykadnia funkcjonalna.
a) Wykadnia celowociowa przepis ustawy musi by tumaczony tak, aby by najbardziej
zdatnym rodkiem do osignicia celu ustawy. Analizuje si tu np. preambuy oraz materiay
pozaprawne (nie maja mocy wicej dla interpretatora).
b) Wykadnia funkcjonalna ustalajc znaczenie przepisu uwzgldnia si rne skutki jego
zastosowania, jeli takie rozumienie przepisu prowadzi do podanych skutkw przez
interpretatora, to ma to wpyw decydujcy na przyjcie takiej interpretacji.
c) Wykadnia systemowa (systematyczna) zaoenie, e przepis w danym akcie prawnym
nie jest umiejscowiony przypadkowo, lecz wynika z racjonalnego dziaania prawodawcy.
(Polega na ustaleniu normy przez analiz miejsca, jakie zajmuje ona w systemie prawa, oraz
porwnanie jej z normami ssiadujcymi.)

3. Inne
Wykadnia literalna, dosowna (interpretatio declarativa) ma miejsce wtedy, gdy spord
rnych znacze uzyskanych za pomoc odmiennych dyrektyw interpretacyjnych, wybrane zostaje
to rozumienie, ktre zostao ustalone za pomoc dyrektyw jzykowych.
Wykadnia rozszerzajca (interpretatio extensiva) wystpuje wtedy gdy porwnujc zakresy
przepisu prawnego, uzyskane za pomoc rnych dyrektyw interpretacyjnych, wybieramy
rozumienie wynikajce z dyrektyw pozajzykowych i jest ono szersze od rozumienia jzykowego.
Wykadnia zwajca (interpretatio restrictiva) polega na wyborze spord rnych zakresw
przepisu prawnego rozumienia uzyskanego za pomoc dyrektyw pozajzykowych, ktre jest wsze
od rozumienia jzykowego.
Termin wykadnia zosta uyty tu (przy rozszerzajcej i zawajcej) na oznaczenie rezultatu
czynnoci interpretatora. Przepisy prawa moe interpretowa kady.
Przykady:
I. Waciciel gruntu zobowizany jest ustanowi drog konieczn do dojazdu dla waciciela
dziaki
wykadnia linearna: waciciel gruntu zobowizany jest tylko do
ustanowienia przewidzianej drogi
wykadnia rozszerzajca: waciciel gruntu zobowizany jest do
wybudowania drogi, ale i doprowadzenia linii elektrycznej
II. W skad komisji egzaminacyjnej mog wej tylko pracownicy danego liceum.
wykadnia linearna: kady pracownik, nawet sekretarka czy wona mog
by w komisji
wykadnia zawajca: w skad komisji mog wej pracownicy danego
liceum, ale tylko nauczyciele

III. Moc wica wykadni

37

Wykadnia ma moc wic wwczas, gdy kompetentny organ ustanawia dyrektyw,

nakazujc okrelonym adresatom wiza z pewnymi przepisami ustalone przez ten organ
znaczenie.
Wyrniamy nastpujce wykadnie:
1) Wykadnia o mocy powszechnie obowizujcej
Powszechnie obowizujca moc wykadni prawa polega na tym, e wszyscy adresaci
interpretowanego przepisu s zwizani znaczeniem tego przepisu, ustalonym (narzuconym) przez
interpretatora:
- wykadnia autentyczna mamy z ni do czynienia wtedy, gdy interpretatorem jest organ,
ktry dany przepis ustanowi, uzasadnieniem podawana jest tu argumentum a maiori ad
minus: cuius est condere eius interpretari (kto jest upowaniony do tworzenia prawa, ten
moe je rwnie interpretowa)
- wykadnia legalna w polskiej powojennej literaturze prawniczej terminem wykadnia
legalna okrela si wykadni dokonywan przez organ, ktremu przepisy prawne nadaj
kompetencje do ustalania wykadnia o mocy powszechnie obowizujcej, naley jednak
zaznaczy, e ten organ interpretujcy nie jest tym, ktry ustanowi dany przepis (np. do
1989 wykadni takiej moga dokonywa Rada Pastwa w Polsce)
Rodzi si pytanie, jak daleko moe siga wykadnia, by nie staa si procesem prawotwrczym?
Jeli chodzi o wykadni legaln i autentyczn to z pewnoci prowadz one do zmiany norm prawa
obowizujcego, a wic s procesem prawotwrczym.
2) Wykadnia o ograniczonej mocy wicej
Ograniczona moc obowizujca wykadni prawa polega na tym, e znaczeniem interpretowanego
przepisu, ustalonym przez interpretatora, nie s zwizani wszyscy adresaci, ale tylko niektrzy.
Wykadnia ta moe by dokonywana bd to przez uprawnione do tego podmioty (organy pastwa),
bd przez organy stosujce prawo.
Wykadnia wica w danej sprawie ma miejsce w przypadkach:
-

wykadni dokonywanej przez organ stosujcy prawo dokonywana jedynie na uytek

wydanego rozstrzygnicia; jeli rozstrzygnicie to si uprawomocni, to jest wice dla
stron postpowania
wykadni dokonywanej przez organ odwoawczy - wykadni zwizany jest sd niszej
instancji w przypadku zwrcenia sprawy do ponownego rozpatrzenia przez sd apelacyjny
wykadni dokonywanej przez Sd Najwyszy w odpowiedziach na pytania prawne
rozpatrywanie zagadnie prawnych budzcych powane wtpliwoci, ktrych odesanie z
sdu do Sdu Najwyszego powoduje, e wykadnia SN obowizuje wszystkie sdy
rozstrzygajce w danej sprawie

Zasady prawne
Sd Najwyszy podejmuje rwnie uchway majce na celu wyjanienie znaczenie przepisw
budzcych wtpliwoci lub takich, ktrych stosowanie wywoao rozbienoci w orzecznictwie. Na
wniosek Pierwszego Prezesa lub prezesa Sdu Najwyszego, Ministra Sprawiedliwoci-Prokuratora
Generalnego, Prezesa NSA itp. Skad orzekajcy: 7 sdziw moe postanowi o nadaniu uchwale
mocy zasady prawnej, wicej inne skady Sdu Najwyszego, ale nie inne sdy. S one
wypisywane w ksigach zasad prawnych.
38

3) Wykadnia nie majca mocy wicej

Rodzaj wykadni nie majcy mocy wicej nazywa si w literaturze wykadni doktrynaln bd
naukow. Szczeglne znaczenie przypisuje si tu interpretacji dokonywanej przez teoretykw i
dogmatykw prawa. Nie maj one mocy wicej, ale mog wpywa na organy stosujce prawo.

IV. Teorie wykadni

Teorie opisowe
Formuuj wypowiedzi majce wartoci logiczn. Ustalaj one, jak prawo jest interpretowane, jakie
czynniki warunkuj procesy wykadni, w jaki sposb interpretatorzy dochodz do okrelonych
ustale i jakie rezultaty uzyskuj. Wyniki te maj doniose znaczenie zarwno dla organw
stosujcych prawo, jak i prawodawcy. Trzy grupy twierdze:
1. Opis dziaalnoci interpretatora, analiza stos. przez niego dyrektyw
(materiay: orzecznictwo).
2. Twierdzenia dot. analizy, jakie czynniki i w jakim stopniu oddziauj na
proces wykadni (czynniki: oceny moralne, sytuacja spoecznoekonomiczna, skad sdw).
3. Prognozy procesw interpretacyjnych, albo poszczeglnych przepisw,
albo oglnych tendencji.
Teorie normatywne
Formuuj wypowiedzi, jak prawo powinno by interpretowane, ktra z interpretacji jest waciwa
itp. Zauway tu mona ogromn ingerencj ocen. Podzia:
-

Koncepcje subiektywne - przy wykadni powouj si na wol prawodawcy, ale tak

rozumiana wola, jest w rzeczywistoci dzieem interpretatora
- Koncepcje obiektywne - wykadnia w oderwaniu od ustawodawcy, tzn. wola i intencje
prawodawcy nie odgrywaj tu adnej roli
- Teorie statyczne - majc na wzgldzie pewno prawa, ustalaj za pomoc wykadni
jzykowej oraz systematycznej znaczenie przepisu, ktre ma by stae i niezmienne
(wykadnie jzykowa i systematyczna)
- Teorie dynamiczne - zapewnienie adekwatnoci prawa i stosunkw spoecznych, ktre
ulegajc cigym zmianom winny mie dostosowanie w nowych wykadniach (wykadnie
pozajzykowe)
Rozdzia dziewity
STOSUNEK PRAWNY
Midzy podmiotami prawa dochodzi do okrelonych stycznoci i powiza normowanych
przez przepisy prawa.
Rozumienie stosunku prawnego:
-

Stosunek jest relacj kogo do kogo albo kogo do czego bd te czego do czego.
Stosunek prawny rodzi jakie nastpstwa prawne, ich bark pozbawia stosunek cech
stosunku prawnego.
39

Jeli chodzi o konstrukcj stosunku prawnego to brak zgodnoci co do tego, czy ma on

obejmowa
a) tylko stosunki midzy podmiotami
b) czy rwnie stosunki, jakie zachodz midzy podmiotami prawa i rzeczami.

I. Stosunek prawny rozumiany jako stosunek midzy podmiotami prawa

A) Midzy stronami stosunku istniej pewne powizania prawne. Jeli zdarzenie
prawne (fakt prawny) spowoduj powstanie wzajemnych praw i obowizkw
podmiotw prawa, mwi si, e podmioty te stay si stronami stosunku prawnego.
O tym jakie powizania wystpuj midzy stronami stosunku prawnego decyduj
postanowienia prawa lub umowne postanowienia stron.

B) Elementy stosunku prawnego:

Elementami zwane s pojcia skadniki tworzce konstrukcj stosunku. Nie
zawsze jednak struktura owa skada si z tych samych elementw.
-

1) Strony stosunku prawnego

bez stron stosunek w ogle nie powstanie
stronami stos. mog by wycznie podmioty prawa
liczba podmiotw uczestniczcych w stosunku nie zawsze jest rwna liczbie jego stron
stos. pr. s przynajmniej dwustronne
2) Uprawnienie i obowizek
nie ma konstrukcji stos. pr. w ktrej nie wyrnia si uprawnienia i obowizku
uprawnienie gdy przepisy prawa lub postanowienia umowne nie nakadaj na dan stron
obowizku, lecz pozostawiaj jej uznaniu wybr okrelonego zachowania si i w zalenoci
od wyboru tego zachowania inna strona stosunku prawnego jest zobowizana do
odpowiedniego zachowania si
obowizek przepis prawa przewiduje w danej sytuacji pewien nakazany albo zakazany
adresatowi sposb zachowania si, a z zachowaniem odmiennym wie powinno
zastosowania aktu przymusu pastwowego
strony s uprawnione i zobowizane wzgldem siebie rwnoczenie
przy rozumieniu, e ni czca strony jest tylko jedna mona by powiedzie, e jedna
strona jest uprawniona, a druga zobowizana
jednej ze stron stos. pr. uprawnionej odpowiada obowizek drugiej strony, a kademu
obowizkowi odpowiada uprawnienie (korelacja owych elementw)
niektrzy rozumiej uprawnienie i obowizek jako tre stos. pr.
3) Przedmiot stosunku prawnego
przedmiot to do czego jedna strona jest uprawniona, a druga zobowizana; wszystko z
powodu czego strony wchodz w stos. pr. i co staje si obiektem ich wzajemnych praw i
obowizkw
spory o przedmiot stosunku prawnego:
rzecz (np. gazeta) jako przedmiot stos. pr.
rzeczy + zachowania si
zachowania (zawsze) + rzeczy (niekiedy)
zachowanie jako przedmiot, a rzecz jako jedno z okrele przedmiotu (sama nie
moe wej jako element do stos. pr.)
dwa rozumienia stos. pr.: prawny i materialny
40

tylko zachowania jako przedmiot stosunku

zachowania stron mog przebiera rn posta:
przedmiotem upr. i obw. jest czynienie
przedmiotem upr. jest czynienie, a obw. nieczynienie
przedmiotem upr. jest nieczynienie, a obw. czynienie
przedmiotem upr. i obw. jest nieczynienie
niektrzy przedmiot w ogle eliminuj ze struktury stosunku
w stosunku do kadej koncepcji wysuwane s pewne zastrzeenia

C) Struktura stosunku prawnego

1. Konstrukcja:
- podmiot, midzy ktrymi stos. ten powstaje
- jego tre
- przedmioty
2. Konstrukcja:
- uczestnicy stos. pr.; ich status prawny wywiera istotny wpyw na powstanie i rozwj stos.
pr. na jego charakter
- prawa i obowizki, ich wzajemny zwizek
- realne zachowanie uczestnikw stosunku prawnego, skorelowane z ich prawami i
obowizkami
3. Konstrukcja:
- podmiot prawa
- przedmiot prawa
- prawo
- obowizek
Oczywicie konstrukcja struktura stosunku prawnego jest rna w zalenoci, kto co uzna za
wane.
D) Uwagi oglne o konstrukcji stosunku prawnego

W przedstawionych konstrukcjach stos. pr. pojmowany jest jako stosunek spoeczny,

a przez charakter tego spoecznego stos. rozumie si stos. jaki zachodzi midzy
podmiotami prawa, czyli midzy osobami fizycznymi lub (i) osobami prawnymi.
Wielu autorw wprowadza pojcie stos. pr., ale nie naley pomin faktu, e
niektrzy nie operuj tym wyraeniem w ogle, mimo to nie sprawia im adnych
trudnoci analiza i rozwizywanie tych czy innych problemw.
Nie mona te pomin zaznaczenie, e stos. pr. bywa rozcigany te na inne gazie
prawa, ni cywilne, ale trudno sobie wyobrazi jakby to miao wyglda?

3. Stosunek prawny rozumiany jako stosunek podmiotu do rzeczy

Niektrzy autorzy mianem stosunku prawnego okrelaj rwnie stosunek podmiotu prawa do
rzeczy, czy jak pisz inni stos. jaki zachodzi midzy podmiotem prawa a przedmiotem prawa. Niby
mona te tak pojmowa stos. pr. ale obszerna krytyka tego typu prb jest przeprowadzona na str.
262 podrcznika.
41

Rozdzia dziesity
PRAWO

1. Prawo pozytywne
Z okreleniem tym wi si rne znaczenia, najczciej uywane jest w celu przeciwstawienia go
jakiemu innemu rodzajowi prawa.
1) Prawo pozytywne rozumiane jako prawo majce w ogle swe rdo w
ludzkiej dziaalnoci, np. prawo stanowione, prawo zwyczajowe, prawo
precedensw itp. Prawo pozytywne przeciwstawiane jest prawu
ponadpozytywnemu tzn. prawu natury, obowizujcemu niezalenie od
42

2)
3)

4)

5)

woli ludzkiej, przez czowieka tylko odkrywanemu, wypywajcemu z

natury rzeczy, ludzkiej natury, nadawanemu przez istoty nadprzyrodzone,
prawu zawsze sprawiedliwemu, najlepszemu.
Prawo pozytywne prawo tworzone przez wadz pastwow, w
przeciwiestwie do prawa pozapozytywnego tzn. nie stanowionego przez
suwerena, np. prawo zwyczajowe.
Prawo pozytywne faktycznie obowizujce, przy czym zwracano uwag
na empiryczne fakty stanowienia prawa, bd na fakty stosowania prawa
przez sdy i organy administracji, bd na fakty przestrzegania prawa przez
obywateli.
Ostatnie stanowisko sprowadza si do stwierdzenia, e brak jest
uzasadnienia by wprowadza pojcie prawo pozytywne, gdy jego zakres
pokrywa si z zakresem prawa w ogle. Pozytywne jest tylko zbdnym
dodatkiem do nazwy prawo i postuluje si, by z tego dodatku w ogle
zrezygnowa.
Prawo niezalenie od sposobu powstawania czy tworzenia, caoksztat
(zbir) regu zachowania o cechach generalnoci i abstrakcyjnoci, ktrych
nieprzestrzeganie jest zagroone zastosowaniem przymusu pastwowego
(typologiczna charakterystyka prawa).

2. Prawo przedmiotowe prawo podmiotowe

Prawo przedmiotowe - niezalenie od sposobu powstawania czy tworzenia,

caoksztat (zbir) regu zachowania o cechach generalnoci i abstrakcyjnoci, ktre
s podstaw decyzji jednostkowych, wydawanych przez organy administracyjne.
Jeli pojciem prawa nie obejmujemy norm indywidualnych, to pojcie prawa
przedmiotowego jest rwnoznaczne z pojciem prawa w ogle.
Prawo podmiotowe nie ma jednego ustalonego znaczenia, ale naley podkreli,
e nie jest konstruowane tak, e przyjmuje si tu za punkt widzenia wadcysuwerena, lecz przyjmuje si punkt widzenia adresatw przepisw prawa (przede
wszystkim osb fizycznych) i formuuje si wypowiedzi, jakie to prawa maj owi
adresaci. W centrum uwagi znajduj si tu prawa podmiotw, dlatego mwi si o
prawach podmiotowych.

Prawo podmiotowe a uprawnienie:

1. Prawami podmiotowymi nazywane s uprawnienia o szczeglnej doniosoci dla obywateli.
W tym ujciu nie kade uprawnienie zyskuje miano prawa podmiotowego. To historycznie (czasu
Owiecenia) uksztatowany sposb uycia tej nazwy i wystpujcy przede wszystkim w nauce
prawa pastwowego. Prawa te, to prawa czowieka i obywatela, inaczej mwic wolnoci
obywatelskie. Takie podmiotowe prawa to np. wolno osobista, wasno, nietykalno
mieszkania, wolno sumienia i wyznania, wolno zgromadze i wolno prasy, wolno
stowarzysze, czynne i bierne prawo wyborcze itp.
2. W opracowaniach cywilistycznych prawo podmiotowe to suma bd zesp uprawnie. Mwi
si, e na tre prawa podmiotowego skadaj si uprawnienia, albo e z prawa podmiotowego
43

wypywaj poszczeglne uprawnia. Uprawnienie traktuje si pojedyncz emanacj prawa

podmiotowego.
3. Trzecie stanowisko sprowadza si do zamiennego posugiwania si obydwoma okreleniami.
4. Ostatnie stanowisko gosi postulaty cakowitego wyeliminowaniu pojcia prawa
podmiotowego i uywania tylko uprawnienia. Argumenty:
- oglno i szczeglno nie s cechami pozwalajcymi odrni prawo podmiotowe od
uprawnienia
- nie mona dopatrzy si rnic w pojmowaniu uprawnienia i prawa podmiotowego
- jedynie oceny i tradycja stanowi podstaw odrnienia prawa podmiotowego jako
szczeglnie wane uprawnienie.

Teorie praw podmiotowych:

Teoria woli prawo podmiotowe charakteryzowane, jako przyznane przez

porzdek prawny wadztwo woli. Podmiot w granicach zakrelonych przez prawo
moe swobodnie dziaa wg wasnej woli, ksztatowa zachowanie wasne i innych
podmiotw. Generalny zarzut odnosi si do tego, e pewne podmioty prawa maj te
szczeglne uprawnienia (prawo podmiotowe), ale woli swojej wyrazi nie mog (np.
dzieci, obkani).
Teoria interesu sprowadza si do tego, e prawo podmiotowe to po prostu
prawnie chroniony interes jednostki. Kady podmiot prawa ma okrelone interesy i
zmierza do ich realizacji, a prawo okrela ktre z nich zyskuj ochron prawn.
Zarzut: czasami posiadanie prawa podmiotowego nie ley w interesie jednostki, a
wiec nie mona go tak charakteryzowa.
Teoria mieszana prawo podmiotowe rozumiane jako chroniona przez porzdek
prawny moliwo zaspokajania swego oznaczonego interesu za swoj wol lub za
wol swego prawnie uznanego zastpcy. Oczywicie, ta teoria nie jest wolna od
zarzutw wysuwanych w stosunku do dwch poprzednich.

Stosunek prawa podmiotowego do prawa przedmiotowego

1) Koncepcja pierwotnoci prawa podmiotowego
Podmioty prawa wg powyszej koncepcji maj prawo podmiotowe, niezalenie od postanowie
prawa przedmiotowego. Prawo podmiotowe rozumiane jest jako naturalne, przyrodzone i
niezbywalnie prawa czowieka i obywatela. Mona powiedzie, e prawo podmiotowe jest tu
traktowane jako wczeniejsze, pierwotniejsze w stosunku do prawa przedmiotowego. Pastwo
tworzc prawo uznaje tylko prawa podmiotowe i chroni je, co wyraone jest w rnych
deklaracjach np. Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela z 1789.
2) Koncepcja pierwotnoci prawa przedmiotowego

44

W tej koncepcji uznaje si, e rdem prawa podmiotowego jest prawo przedmiotowe. Nie uznaje
si przyrodzonego prawa czowieka, a twierdzi si, e prawo podmiotowe nadawane jest przez
postanowienia prawa przedmiotowego. Tak wic prawo podmiotowe jest czym wtrnym,
pniejszym od prawa przedmiotowego.
3) Teorie negujce istnienie prawa podmiotowego
W obu teoriach z dwch rodzajw prawa (podmiotowego i przedmiotowego) ostaje si tylko jedno
-> przedmiotowe!

Solidaryzm prawo podmiotowe jest traktowane, jako koncepcja metafizyczna.

Czowiek nie ma praw, nie ma ich te zbiorowo. Kady ma tylko obowizek do
spenienia w stosunku do spoecznoci. Wasno take nie jest prawem, a funkcj
spoeczn. Czowiek powinien si rozwija, nie moe hamowa swojego rozwoju,
powinien wykonywa swoje zadania, a rzdzcy mog nawet nakaza mu prac.
Pojcie prawa podmiotowego zostao w ogle zanegowane, wg tych twierdze
istniej tylko reguy prawne, ktre wyznaczaj podmiotom ich funkcje spoeczne.
Normatywizm prawo podmiotowe jest sprowadzone do prawa przedmiotowego.
Teoria normatywistyczna odrzuca subiektywistyczny punkt widzenia, znajdujcy si
w pojmowaniu prawa podmiotowego, kiedy to na prawo spoglda si tylko z punktu
widzenia interesw stron. Prawo podmiotowe nie jest czym rnym od prawa
przedmiotowego, prawo podmiotowe ma charakter ideologiczny; podmioty prawa
maj pewne uprawnienia nadawane przez prawo, ale maj one swe uzasadnienie w
aprobowanym rozumieniu wolnoci.

SOWNIK:
Ex lege z mocy prawa (przy niewanoci)
Ius cogens (iuris cogentis) przepisy bezwzgldnie stosowane
Ius dispositivum (iuris dispositivi) przepisy wzgldnie stosowane
Rules reguy
Principles - zasady
Lex generalis regua powszechna
Lex spacialis - regua szczeglna
Lex plusquam perfecta przepis = sankcja + niewano czynnoci
Lex perfecta przepis tylko niewano czynnoci
Lex minus quam perfecta przepis = sankcja bez niewanoci czynnoci
Lex imperfecta regu nie ustanawiajca sankcji za zachowanie z ni niezgodne
Regressus ad infinitum cig do nieskoczonoci
45

Fontes iuris cognoscendi rda poznania prawa

Fontes iuris oriundi rda powstania prawa
Quorum najmniejsza liczba posw, aby podjta decyzja bya wana
Common law prawo precedensw
Ratio decidendi zasada oglna
Obiter dicta inne elementy, wane tylko dla danej sprawy
Stare decisis doktryna staoci decyzji
Distinguishing proces zmierzajcy do wydania nowego precedensu
Contractus umowa
Pacta sunt servanda umw naley dotrzymywa
Vacatio legis (ustawa na wakacjach ;) czas upywajcy od chwili ogoszenia ustawy, do uzyskania
przez ni mocy obowizujcej
Retroactio tzw. wsteczna moc obowizujca aktu prawnego
Pro futuro na przyszo
Lex retro non agit prawo nie dziaa wstecz
Nullum crimen sine lege nie ma przestpstwa bez ustawy
Nulla poena sine lege nie ma kary bez ustawy
Desuetudo zwyczaj negatywny
Lex superior derogat legi inferiori akt prawny wyszy uchyla moc ob. aktu niszego rzdu
Lex posterior derogat legi priori akt prawny pniejszy uchyla moc ob. aktu wczeniejszego
Lex specialis derogat legi generali akt (przepis) prawny szczeglny deroguje akt (przepis)
oglny
Nasciturus dziecko poczte, jeszcze nie urodzone
Subsumcja proces zakwalifikowania danego przypadku do przypadkw objtych przepisami
prawa
Per analogiam z analogi
Analogia legis analogia z ustawy
Analogia iuris analogia z prawa
Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio gdzie taki sam sens ustawy, takie samo
postanowienie ustawy
A maiori ad minus komu wolno wicej, wolno te mniej
A minori ad maius komu nie wolno mnie, nie wolno te wicej
A contrario z przeciwiestwa
Qui dicit de uno, negat de altero kto mwi jedno, zaprzecza drugiemu
Clara non sunt interpretanda to co jasne, nie wymaga interpretacji
Interpretatio declarativa wykadnia linearna
Interpretatio exstensiva wykadnia rozszerzajca
Interpretatio restrictiva wykadnia zawajca
Ius positum prawo pozytywne
PRZYKADOWE PYTANIA:
I. zestaw:
1) Prawo precedensw
2) Ideologie stosowania prawa
3) Reguy zasady
4) Teorie prawa podmiotowego
II. zestaw:
1) Prawo zwyczajowe
2) Opisowe teorie wykadni
3) System statyczny, a system dynamiczny
4) Czyny, a czynnoci prawne
46

III. zestaw:
1) Przepis prawa, a norma prawna
2) Skutki prawne
3) Zasady systemu prawa
4) Wnioskowanie a fortiori
IV. zestaw:
1) Wykadnia jzykowa
2) Elementy stosunku prawnego
3) Prawo przedmiotowe, a prawo podmiotowe
4) Norma sprzona
Literatura:
Wstp do prawoznawstwa J. Nowacki i Z. Tobor
polecam te, (dla zainteresowanych):
Studia z teorii prawa J. Nowacki
Kurs logiki dla prawnikw T. Kotarbiski

Za bdy, niedocignicia, pomyki i inne

nieprzewidziane mankamenty tego opracowania
bardzo przepraszam!
Pozdrawiam
Iwona

47