Prawo Cywilne - Czesc Ogolna Wydanie 16

63498284906476
63
zakupiono w sklepie: Empik.com
identyfikator transakcji: 10101346694636
e-mail nabywcy: [email protected]
znak wodny:
63498284906476
63
PODRĘCZNIKI PRAWNICZE
† Z. Radwański / A. Olejniczak • Prawo cywilne – część ogólna
63498284906476
63
W sprzedaży:
Z. Radwański, A. Olejniczak (red.)

PRAWO CYWILNE – CZĘŚĆ OGÓLNA, wyd. 3, t. 2
System Prawa Prywatnego
Z. Radwański, A. Olejniczak,
ZOBOWIĄZANIA – CZĘŚĆ OGÓLNA, wyd. 14
Podręczniki Prawnicze
Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska
ZOBOWIĄZANIA – CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA, wyd. 13
Podręczniki Prawnicze
KC, KPC, KRO, wyd. 43

Edycja cywilna
KC. KPC. Edycja sędziowska, wyd. 28

Twoje Prawo
63498284906476
63
† Zbigniew Radwański
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu
Adam Olejniczak
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu
Prawo cywilne –
część ogólna
16. wydanie
uaktualnione i zmienione
WYDAWNICTWO C.H.BECK
WARSZAWA 2021
63498284906476
63
Wydawca: Lucyna Wyciszkiewicz-Pardej
Wydawca oświadcza, że prezentowane w publikacji poglądy

są wynikiem dorobku naukowego oraz przekonań etycznych Autora.
© Wydawnictwo C.H.Beck 2021

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o.
ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa
Skład i łamanie: PanDawer

Druk i oprawa: P.W.P. Interdruk, Warszawa
ISBN 978-83-8235-766-0
ISBN e-book 978-83-8235-767-7
63498284906476
63
Spis treści
Wykaz skrótów............................................................................................................... XVII
Wykaz literatury............................................................................................................. XXI
Przedmowa do szesnastego wydania .......................................................................... XXIII
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego........................................................ 1
§ 1. Prawo cywilne..................................................................................................... 1
I. Prawo publiczne i prawo prywatne.......................................................... 1
1. Wprowadzenie...................................................................................... 1
2. Prawo prywatne.................................................................................... 2
3. Prawo publiczne................................................................................... 3
4. Użyteczność wyróżnienia..................................................................... 3
II. Gałęzie prawa, kompleksowe regulacje prawne, dyscypliny naukowe
i dydaktyczne............................................................................................ 5
1. Gałęzie prawa....................................................................................... 5
2. Kompleksowe regulacje prawne.......................................................... 5
3. Dyscypliny naukowe i dydaktyczne.................................................... 6
III. Status prawa cywilnego............................................................................ 6
1. Metoda regulacji................................................................................... 6
2. Przedmiot regulacji............................................................................... 8
IV. Zakres prawa cywilnego........................................................................... 9
1. Uwagi wstępne..................................................................................... 9
2. Prawo pracy.......................................................................................... 10
3. Prawo rodzinne..................................................................................... 11
4. Prawo handlowe................................................................................... 11
5. Prawo rolne........................................................................................... 13
6. Prawo spółdzielcze............................................................................... 14
V. Systematyka prawa cywilnego................................................................. 14
1. Uwagi ogólne........................................................................................ 14
2. Poszczególne działy prawa cywilnego................................................ 15
3. Inne wyróżnienia zespołów norm cywilnoprawnych.......................... 16
VI. Zasady prawa cywilnego.......................................................................... 16
1. Pojęcie................................................................................................... 16
2. Katalog zasad........................................................................................ 17
§ 2. Unifikacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce......................................... 20
I. Unifikacja prawa cywilnego..................................................................... 20
1. Druga Rzeczpospolita........................................................................... 20
2. Okres powojenny.................................................................................. 22
II. Kodyfikacja prawa cywilnego.................................................................. 24
1. Pierwsze próby kodyfikacji.................................................................. 24
2. Uchwalenie Kodeksu cywilnego.......................................................... 25
63498284906476
63
VI Spis treści
3. Charakter prawny................................................................................. 26
4. Zakres.................................................................................................... 27
5. Podział.................................................................................................. 28
6. Forma.................................................................................................... 28
7. Warstwy ideologiczne........................................................................... 28
III. Reforma Kodeksu w Rzeczypospolitej Polskiej...................................... 29
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego.......................................................................... 33

§ 3. Rodzaje źródeł..................................................................................................... 33
I. Uwagi wstępne.......................................................................................... 33
II. Prawo stanowione..................................................................................... 34
III. Zwyczaje i prawo zwyczajowe................................................................. 35
1. Zwyczaje............................................................................................... 35
2. Prawo zwyczajowe............................................................................... 37
IV. Rola orzecznictwa..................................................................................... 38
V. Rola nauki................................................................................................. 38
§ 4. Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego................................... 39
I. Uwagi ogólne............................................................................................ 39
1. Struktura normy prawnej..................................................................... 39
2. Norma a przepis prawny...................................................................... 40
II. Ważniejsze rodzaje norm prawa cywilnego............................................. 41
1. Normy bezwzględnie i względnie wiążące oraz semiimperatywne...... 41
2. Normy kompetencyjne......................................................................... 43
3. Metanormy............................................................................................ 45
III. Ważniejsze rodzaje przepisów prawa cywilnego..................................... 45
1. Definicje legalne................................................................................... 45
2. Przepisy odsyłające.............................................................................. 46
3. Klauzule generalne............................................................................... 46
§ 5. Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu czasowym
i przestrzennym.................................................................................................. 50
I. Obowiązywanie norm w zasięgu czasowym........................................... 51
1. Początek obowiązywania...................................................................... 51
2. Koniec obowiązywania........................................................................ 52
II. Prawo intertemporalne.............................................................................. 53
1. Uwagi ogólne........................................................................................ 53
2. Zasada nieretroakcji.............................................................................. 54
3. Kolizje norm nieobjętych zasadą nieretroakcji................................... 54
III. Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu przestrzennym....... 57
IV. Prawo prywatne międzynarodowe............................................................ 57
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego................................................................. 59

§ 6. Model stosowania prawa..................................................................................... 59
I. Model normatywny................................................................................... 59
II. Trójczłonowy model stosowania prawa................................................... 60
§ 7. Ustalenie stanu faktycznego sprawy................................................................... 60
I. Reguły dowodowe..................................................................................... 60
1. Dowody................................................................................................. 60
2. Rozkład ciężaru dowodu...................................................................... 61
II. Domniemania............................................................................................ 62
1. Domniemania faktyczne....................................................................... 62
63498284906476
63
Spis treści VII
2. Domniemania prawne........................................................................... 62
3. Domniemanie dobrej wiary.................................................................. 65
4. Moc wiążąca orzeczeń......................................................................... 66
§ 8. Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy.................................... 67
I. Wykładnia prawa....................................................................................... 68
1. Uwagi wstępne..................................................................................... 68
2. Dyrektywy językowe............................................................................ 70
3. Dyrektywy systemowe......................................................................... 71
4. Dyrektywy funkcjonalne...................................................................... 72
5. Wyniki wykładni.................................................................................. 74
II. Wnioskowanie z norm o normach........................................................... 75
1. Pojęcie................................................................................................... 75
2. Reguły instrumentalnego nakazu i zakazu.......................................... 75
3. Reguły a fortiori................................................................................... 76
4. Analogia z ustawy................................................................................ 76
5. Analogia z prawa................................................................................. 77
III. Związanie sądu w działaniach interpretacyjnych i inferencyjnych......... 77
1. Uwagi wstępne..................................................................................... 77
2. Nadzór judykacyjny.............................................................................. 78
3. Zasady prawne...................................................................................... 78
4. Powszechnie obowiązująca wykładnia................................................ 80
5. Wskazania wspomagające.................................................................... 81
IV. Zbieg norm................................................................................................ 82
V. Wykładnia prawa Unii Europejskiej......................................................... 82
1. Reguły wykładni................................................................................... 82
2. Zasada pierwszeństwa prawa unijnego wobec prawa krajowego...... 83
3. Właściwość sądów................................................................................ 83
§ 9. Wiążące ustalenie konsekwencji prawnych stanu faktycznego......................... 84
Rozdział IV. Prawo podmiotowe.................................................................................. 87

§ 10. Pojęcie prawa podmiotowego........................................................................... 87
I. Koncepcja prawnonaturalna i system prawny......................................... 87
1. Prawo podmiotowe i system prawny.................................................. 87
2. Koncepcja umiarkowanego pozytywizmu........................................... 88
II. Określenie prawa podmiotowego............................................................. 88
1. Stosunek cywilnoprawny...................................................................... 88
2. Definicja prawa podmiotowego........................................................... 89
3. Przydatność koncepcji prawa podmiotowego..................................... 92
III. Uprawnienia.............................................................................................. 93
1. Uwagi ogólne........................................................................................ 93
2. Roszczenia............................................................................................ 94
3. Uprawnienia kształtujące...................................................................... 95
4. Zarzut.................................................................................................... 95
§ 11. Rodzaje praw podmiotowych............................................................................ 96
I. Uwagi wstępne.......................................................................................... 96
II. Prawa bezwzględne i względne................................................................ 97
1. Prawa bezwzględne.............................................................................. 97
2. Prawa względne.................................................................................... 97
3. Prawo podmiotowe w zobowiązaniach realnych................................ 98
4. Przyporządkowane prawa bezwzględne.............................................. 99
63498284906476
63
VIII Spis treści
III. Prawa akcesoryjne i związane.................................................................. 99
1. Prawa akcesoryjne................................................................................ 99
2. Prawa związane.................................................................................... 100
IV. Prawa majątkowe i niemajątkowe............................................................ 100
1. Prawa majątkowe.................................................................................. 100
2. Prawa niemajątkowe............................................................................. 101
V. Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne..................................................... 101
1. Uwagi wprowadzające.......................................................................... 101
2. Zbywalność........................................................................................... 102
3. Dziedziczność....................................................................................... 103
VI. Prawa tymczasowe.................................................................................... 103
§ 12. Sposoby nabycia i utraty prawa podmiotowego.............................................. 104
I. Uwagi wstępne.......................................................................................... 104
II. Nabycie pochodne i pierwotne................................................................. 105
1. Nabycie pochodne................................................................................ 105
2. Nabycie pierwotne................................................................................ 105
III. Następstwo pod tytułem szczególnym i ogólnym................................... 106
1. Następstwo pod tytułem szczególnym................................................. 106
2. Następstwo pod tytułem ogólnym....................................................... 107
IV. Nabycie translatywne i konstytutywne..................................................... 108
1. Nabycie translatywne........................................................................... 108
2. Nabycie konstytutywne........................................................................ 108
V. Utrata prawa.............................................................................................. 109
1. Uwagi ogólne........................................................................................ 109
2. Połączenie prawa i obowiązku............................................................. 109
§ 13. Realizacja prawa podmiotowego...................................................................... 110
I. Wykonywanie............................................................................................ 110
II. Nadużycie.................................................................................................. 111
1. Teoria zewnętrzna................................................................................. 111
2. Teoria wewnętrzna................................................................................ 112
3. Stosowanie instytucji nadużycia prawa podmiotowego...................... 114
III. Ochrona..................................................................................................... 115
1. Ochrona sądowa................................................................................... 115
2. Pomoc własna....................................................................................... 115
IV. Kolizja praw podmiotowych..................................................................... 116
Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego.................................................. 119

§ 14. Uwagi wstępne.................................................................................................. 119
§ 15. Rzeczy................................................................................................................ 120
I. Pojęcie....................................................................................................... 120
1. Cechy konstytutywne........................................................................... 120
2. Wyłączenia............................................................................................ 121
II. Rzeczy ruchome i nieruchomości............................................................. 122
1. Podstawa podziału................................................................................ 122
2. Grunty................................................................................................... 123
3. Budynki................................................................................................. 124
4. Części budynków.................................................................................. 124
5. Księgi wieczyste................................................................................... 124
III. Rzeczy oznaczone co do gatunku i co do tożsamości............................ 125
1. Pojęcie................................................................................................... 125
63498284906476
63
Spis treści IX
2. Doniosłość prawna............................................................................... 125
IV. Części składowe rzeczy i przynależności................................................ 125
1. Części składowe................................................................................... 125
2. Przynależności...................................................................................... 128
V. Pożytki....................................................................................................... 129
1. Pojęcie i rodzaje................................................................................... 129
2. Konsekwencje prawne ........................................................................ 130
§ 16. Przedmioty inne niż rzeczy............................................................................... 131
I. Przedmioty materialne niebędące rzeczami............................................. 131
1. Ciecze i gazy........................................................................................ 132
2. Kopaliny................................................................................................ 132
3. Zwierzęta w stanie wolnym ................................................................ 133
II. Przedmioty niematerialne ........................................................................ 133
1. Energia.................................................................................................. 133
2. Dobra o charakterze intelektualnym.................................................... 134
3. Dobra osobiste...................................................................................... 134
4. Pieniądze............................................................................................... 134
5. Papiery wartościowe............................................................................. 135
III. Przedsiębiorstwo........................................................................................ 135
1. Uwagi wstępne..................................................................................... 135
2. Pojęcie................................................................................................... 136
3. Konsekwencje i charakter prawny....................................................... 137
4. Gospodarstwo rolne.............................................................................. 139
IV. Zbycie przedsiębiorstwa............................................................................ 140
1. Uwagi wstępne..................................................................................... 140
2. Pojęcie zbycia przedsiębiorstwa.......................................................... 141
3. Forma.................................................................................................... 142
V. Odpowiedzialność za długi związane z prowadzeniem zbytego
przedsiębiorstwa........................................................................................ 143
1. Uwagi wstępne..................................................................................... 143
2. Odpowiedzialność zbywcy przedsiębiorstwa...................................... 143
3. Solidarna odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa..................... 144
§ 17. Majątek i mienie............................................................................................... 145
I. Majątek...................................................................................................... 145
1. Pojęcie................................................................................................... 145
2. Sukcesja uniwersalna............................................................................ 146
3. Zarząd................................................................................................... 147
4. Odpowiedzialność................................................................................. 147
5. Surogacja.............................................................................................. 147
II. Mienie............................................................................................... 148
Rozdział VI. Osoby fizyczne.......................................................................................... 149

§ 18. Uwagi ogólne.................................................................................................... 149
I. Podmiotowość człowieka.......................................................................... 149
1. Podmiot praw........................................................................................ 149
2. Zdolność prawna.................................................................................. 150
3. Zdolność do czynności prawnych........................................................ 150
II. Indywidualizacja osób fizycznych............................................................ 151
1. Nazwisko i imię................................................................................... 151
2. Dodatkowe dane osobowe................................................................... 152
63498284906476
63
X Spis treści
3. Stan rodzinny........................................................................................ 152
4. Płeć........................................................................................................ 153
5. Wiek...................................................................................................... 154
6. Stan cywilny......................................................................................... 154
7. Rejestry stanu cywilnego..................................................................... 155
8. Ewidencja ludności............................................................................... 156
III. Miejsce zamieszkania................................................................................ 157
1. Uwagi ogólne........................................................................................ 157
2. Osoby pełnoletnie................................................................................. 158
3. Dzieci lub podopieczni......................................................................... 159
§ 19. Zdolność prawna osób fizycznych.................................................................... 159
I. Początek..................................................................................................... 160
1. Urodzenie się dziecka.......................................................................... 160
2. Status cywilnoprawny nasciturusa....................................................... 161
II. Zakres........................................................................................................ 164
III. Ustanie....................................................................................................... 165
1. Śmierć................................................................................................... 165
2. Stwierdzenie zgonu.............................................................................. 166
3. Uznanie za zmarłego............................................................................ 167
§ 20. Ochrona dóbr osobistych.................................................................................. 168
I. Pojęcie i rodzaje........................................................................................ 171
1. Pojęcie................................................................................................... 171
2. Typy...................................................................................................... 173
II. Konstrukcja prawna.................................................................................. 187
III. Przesłanki ochrony.................................................................................... 188
1. Bezprawność......................................................................................... 188
2. Uchylenie bezprawności....................................................................... 190
IV. Środki ochrony.......................................................................................... 193
1. Ustalenie............................................................................................... 193
2. Zaniechanie........................................................................................... 193
3. Usunięcie skutków naruszenia............................................................. 194
4. Zadośćuczynienie pieniężne lub zapłata na cel społeczny................. 195
5. Stosunek do ochrony pozakodeksowej................................................ 197
6. Odszkodowanie..................................................................................... 197
Rozdział VII. Osoby prawne......................................................................................... 199
§ 21. Konstrukcja osób prawnych.............................................................................. 199
I. Pojęcie....................................................................................................... 199
1. Założenia ogólne.................................................................................. 199
2. Metoda regulacji prawnej..................................................................... 201
3. Funkcje.................................................................................................. 202
II. Ogólna regulacja osób prawnych............................................................. 202
1. Uwagi wstępne..................................................................................... 202
2. Powstanie i rejestry.............................................................................. 203
3. Nazwa................................................................................................... 204
4. Siedziba................................................................................................. 204
5. Organy................................................................................................... 204
6. Dobra osobiste...................................................................................... 207
§ 22. Rodzaje osób prawnych.................................................................................... 210
63498284906476
63
Spis treści XI
I. Państwowe osoby prawne......................................................................... 210
1. Skarb Państwa...................................................................................... 210
2. Inne państwowe osoby prawne............................................................ 213
II. Jednostki samorządu terytorialnego......................................................... 214
1. Gminy................................................................................................... 214
2. Związki międzygminne........................................................................ 215
3. Powiat................................................................................................... 215
4. Województwo....................................................................................... 216
III. Korporacyjne i fundacyjne osoby prawne............................................... 216
1. Korporacyjne........................................................................................ 216
2. Fundacyjne............................................................................................ 217
§ 23. Jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa
przyznaje zdolność prawną............................................................................... 217
I. Uwagi wstępne.......................................................................................... 218
II. Nowa regulacja prawna............................................................................ 218
1. Pojęcie................................................................................................... 218
2. Reżim prawny....................................................................................... 220
III. Trzeci podmiot prawa cywilnego............................................................. 222
Rozdział VII1. Konsumenci i przedsiębiorcy.............................................................. 225

§ 23¹. Konsumenci...................................................................................................... 226
I. Uwagi wstępne.......................................................................................... 226
II. Pojęcie konsumenta................................................................................... 226
§ 23². Przedsiębiorcy.................................................................................................. 229
I. Firma.......................................................................................................... 234
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne........................ 237

§ 24. Zdarzenia cywilnoprawne................................................................................. 237
I. Pojęcie i skutki.......................................................................................... 237
1. Pojęcie................................................................................................... 237
2. Skutki.................................................................................................... 238
II. Typy zdarzeń cywilnoprawnych............................................................... 238
1. Podstawa wyróżnienia.......................................................................... 238
2. Typologia.............................................................................................. 240
§ 25. Pojęcie i postacie czynności prawnych............................................................ 240
I. Pojęcie....................................................................................................... 241
1. Określenie ogólne................................................................................. 241
2. Oświadczenie woli................................................................................ 242
3. Oświadczenia innego rodzaju.............................................................. 243
II. Postacie czynności prawnych................................................................... 244
1. Jednostronne, umowy i uchwały.......................................................... 244
2. Zgoda osoby trzeciej............................................................................ 245
3. Indywidualnie adresowane................................................................... 245
4. Realne i konsensualne.......................................................................... 247
5. Między żyjącymi i na wypadek śmierci.............................................. 248
6. Zobowiązujące, rozporządzające i o podwójnym skutku................... 249
7. Przysparzające....................................................................................... 251
8. Upoważniające...................................................................................... 252
63498284906476
63
XII Spis treści
9. Kauzalne i abstrakcyjne....................................................................... 252
10. Czynności powiernicze........................................................................ 255
§ 26. Forma oświadczenia woli................................................................................. 256
I. Swoboda formy......................................................................................... 257
1. Uwagi ogólne........................................................................................ 257
2. Oświadczenia wyraźne i dorozumiane................................................ 258
II. Formy szczególne i ich rodzaje................................................................ 260
1. Forma dokumentowa............................................................................ 260
2. Zwykła forma pisemna......................................................................... 261
3. Forma pisemna z datą pewną.............................................................. 265
4. Forma pisemna z poświadczeniem podpisu........................................ 265
5. Akt notarialny....................................................................................... 266
6. Forma elektroniczna............................................................................. 266
7. Uwagi końcowe.................................................................................... 270
III. Skutki niedochowania formy.................................................................... 270
1. Forma czynności prawnej zastrzeżona pod rygorem nieważności
(ad solemnitatem)................................................................................. 271
2. Forma czynności prawnej zastrzeżona dla wywołania określonych
skutków prawnych (ad eventum)......................................................... 271
3. Forma czynności prawnej zastrzeżonej dla celów dowodowych
(ad probationem).................................................................................. 271
IV. Zakres zastosowania form szczególnych................................................. 272
1. Forma z mocy ustawy.......................................................................... 272
2. Forma z mocy umowy......................................................................... 274
3. Forma następczych czynności prawnych............................................. 274
4. Zakres zastosowania elektronicznej formy czynności prawnej.......... 278
V. Oświadczenie potwierdzające zawarcie umowy...................................... 278
§ 27. Wykładnia oświadczeń woli.............................................................................. 279
I. Uwagi ogólne............................................................................................ 280
1. Pojęcie wykładni.................................................................................. 280
2. Ogólne dyrektywy wykładni................................................................ 281
II. Metoda wykładni....................................................................................... 282
1. Oświadczenia woli składane indywidualnym adresatom.................... 283
2. Oświadczenia woli kierowane do nieoznaczonego kręgu
odbiorców............................................................................................. 284
3. Testamenty............................................................................................ 284
III. Wykładnia oświadczeń woli wyrażonych pisemnie................................ 285
1. Uwagi ogólne........................................................................................ 285
2. Ograniczenia dowodowe...................................................................... 286
3. Zasady Europejskiego Prawa Kontraktów ......................................... 286
§ 28. Zdolność do czynności prawnych..................................................................... 287
I. Pojęcie....................................................................................................... 287
1. Uwagi ogólne........................................................................................ 287
2. Osoby prawne....................................................................................... 288
3. Osoby fizyczne..................................................................................... 289
II. Brak zdolności do czynności prawnych................................................... 289
1. Wiek...................................................................................................... 289
2. Ubezwłasnowolnienie całkowite.......................................................... 290
3. Skutki.................................................................................................... 290
63498284906476
63
Spis treści XIII
III. Ograniczona zdolność do czynności prawnych....................................... 291
1. Wiek...................................................................................................... 291
2. Ubezwłasnowolnienie częściowe......................................................... 292
3. Skutki.................................................................................................... 292
IV. Pełna zdolność do czynności prawnych................................................... 295
§ 29. Wady oświadczenia woli................................................................................... 295
I. Uwagi ogólne............................................................................................ 296
II. Brak świadomości lub swobody............................................................... 296
1. Pojęcie................................................................................................... 296
2. Zakres podmiotowy.............................................................................. 298
III. Pozorność.................................................................................................. 298
1. Pojęcie................................................................................................... 298
2. Skutki pozorności................................................................................. 300
3. Pozorność a oświadczenie woli nie na serio, zastrzeżenie
potajemne i czynności fiducjarne......................................................... 300
IV. Błąd............................................................................................................ 301
1. Pojęcie................................................................................................... 301
2. Przypadki szczególne........................................................................... 302
3. Skutki.................................................................................................... 303
V. Podstęp...................................................................................................... 303
1. Pojęcie................................................................................................... 303
2. Skutki.................................................................................................... 304
VI. Groźba....................................................................................................... 305
VII. Uchylenie się od skutków prawnych ...................................................... 307
Rozdział IX. Treść czynności prawnej......................................................................... 309

§ 30. Swoboda kształtowania treści czynności prawnych........................................ 309
I. Uwagi ogólne............................................................................................ 309
1. Pojęcie treści czynności prawnej......................................................... 309
2. Zasada swobody kształtowania treści.................................................. 310
3. Wzorzec kompetencji generalnej......................................................... 311
II. Ograniczenia.............................................................................................. 313
1. Prawa przyrody..................................................................................... 313
2. Normy bezwzględnie wiążące............................................................. 313
3. Obejście ustawy.................................................................................... 314
4. Zasady współżycia społecznego.......................................................... 315
III. Skutki naruszenia...................................................................................... 316
§ 31. Elementy czynności prawnej............................................................................ 317
I. Rodzaje...................................................................................................... 317
1. Essentialia negotii................................................................................ 317
2. Naturalia negotii.................................................................................. 318
3. Accidentalia negotii.............................................................................. 318
II. Warunek i termin...................................................................................... 319
1. Warunek................................................................................................ 319
2. Termin................................................................................................... 322
Rozdział X. Zawarcie umowy....................................................................................... 325

§ 32. Założenia ogólne............................................................................................... 325
I. Konsens..................................................................................................... 326
1. Pojęcie................................................................................................... 326
63498284906476
63
XIV Spis treści
2. Zakres konsensu................................................................................... 326
3. Określenie stron.................................................................................... 327
II. Swoboda zawierania umów...................................................................... 328
1. Pojęcie................................................................................................... 328
2. Ograniczenia......................................................................................... 328
3. Umowy adhezyjne................................................................................ 330
4. Zastępcze oświadczenie woli............................................................... 330
5. Orzeczenie sądowe jako zdarzenie cywilnoprawne............................ 332
6. Decyzja administracyjna jako zdarzenie cywilnoprawne................... 333
§ 33. Sposoby zawierania umów............................................................................... 333
I. Oferta i jej przyjęcie................................................................................. 335
1. Pojęcie oferty........................................................................................ 335
2. Skutki złożenia oferty.......................................................................... 337
3. Ustanie stanu związania ofertą............................................................ 340
4. Przyjęcie oferty..................................................................................... 341
5. Miejsce i czas zawarcia umowy.......................................................... 343
II. Negocjacje................................................................................................. 344
1. Pojęcie................................................................................................... 344
2. Prowadzenie negocjacji........................................................................ 344
3. Zawarcie umowy.................................................................................. 345
4. List intencyjny...................................................................................... 346
5. Zaproszenie do zawarcia umowy......................................................... 348
III. Aukcja i przetarg....................................................................................... 348
1. Uwagi wstępne..................................................................................... 348
2. Charakter prawny oraz funkcja aukcji i przetargu.............................. 348
3. Ogłoszenie aukcji albo przetargu......................................................... 349
4. Aukcja................................................................................................... 351
5. Przetarg................................................................................................. 352
6. Wadium................................................................................................. 353
7. Unieważnienie umowy......................................................................... 355
Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem pełnomocnictwa

i prokury........................................................................................................... 357
§ 34. Pojęcie przedstawicielstwa
i pełnomocnictwa............................................................................................... 357
I. Pojęcie przedstawicielstwa........................................................................ 357
1. Działanie w cudzym imieniu............................................................... 357
2. Instytucje o zbliżonej funkcji............................................................... 359
II. Pojęcie pełnomocnictwa
i przedstawicielstwa ustawowego............................................................. 360
§ 35. Pełnomocnictwo................................................................................................ 361
I. Udzielenie pełnomocnictwa...................................................................... 362
1. Zdolność do czynności prawnej........................................................... 362
2. Oświadczenie woli mocodawcy........................................................... 362
3. Treść pełnomocnictwa.......................................................................... 364
4. Czynność „z samym sobą”.................................................................. 367
5. Pełnomocnik rzekomy.......................................................................... 368
II. Stosunek podstawowy............................................................................... 369
III. Wygaśnięcie pełnomocnictwa................................................................... 371
63498284906476
63
Spis treści XV
IV. Prokura...................................................................................................... 373
1. Uwagi wstępne..................................................................................... 373
2. Pojęcie i funkcja prokury..................................................................... 374
3. Podmioty kompetentne do udzielania prokury.................................... 374
4. Udzielenie prokury............................................................................... 375
5. Prokurent............................................................................................... 375
6. Zakres prokury i sposób jej wykonywania......................................... 376
7. Wygaśnięcie prokury............................................................................ 378
Rozdział XII. Wpływ wadliwości czynności prawnych na ich skuteczność

prawną............................................................................................................... 381
§ 36. Uwagi ogólne.................................................................................................... 381
§ 37. Postacie nieważności czynności prawnej......................................................... 383
I. Nieważność................................................................................................ 383
1. Uwagi ogólne........................................................................................ 383
2. Konwalidacja........................................................................................ 384
3. Konwersja............................................................................................. 385
II. Wzruszalność............................................................................................. 386
III. Bezskuteczność zawieszona...................................................................... 386
IV. Bezskuteczność względna......................................................................... 387
1. Uwagi ogólne........................................................................................ 387
2. Konstrukcja bezskuteczności względnej na podstawie art. 59 KC.... 388
3. Przesłanki.............................................................................................. 389
4. Skutki i funkcja.................................................................................... 390
Rozdział XIII. Przedawnienie i terminy zawite......................................................... 393

§ 38. Dawność............................................................................................................ 393
I. Pojęcie i funkcja....................................................................................... 393
II. Rodzaje...................................................................................................... 394
§ 39. Przedawnienie.................................................................................................... 395
I. Pojęcie....................................................................................................... 396
1. Przedmiot.............................................................................................. 396
2. Zarzut przedawnienia........................................................................... 397
3. Skutek................................................................................................... 399
II. Terminy...................................................................................................... 399
1. Długość................................................................................................. 399
2. Obliczanie biegu terminu..................................................................... 401
III. Zawieszenie biegu przedawnienia............................................................ 402
IV. Przerwa biegu przedawnienia................................................................... 404
1. Uwagi ogólne........................................................................................ 404
2. Dochodzenie roszczenia przed sądem................................................. 404
3. Uznanie roszczenia............................................................................... 405
4. Mediacja................................................................................................ 408
§ 40. Terminy zawite.................................................................................................. 409
I. Pojęcie i rodzaje........................................................................................ 409
II. Skutki......................................................................................................... 410
Indeks rzeczowy.............................................................................................................. 413
63498284906476
63
63498284906476
63
Wykaz skrótów
1. Źródła prawa
EKPC �� Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolno-
ści sporządzona w Rzymie dnia 4.11.1950 r., zmieniona następnie
Protokołami Nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem Nr 2 (Dz.U.
z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.)
GospNierU �� ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.
Dz.U. z 2020 r. poz. 1990 ze zm.)
KC �� ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r.
poz. 1740 ze zm.)
KH �� rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.6.1934 r. – Ko-
deks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.)
Konstytucja RP �� Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78,
poz. 483 ze zm. i ze sprost.)
KP �� ustawa z 26.6.1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r.
poz. 1320 ze zm.)
KPA �� ustawa z 14.6.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego
(tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 735)
KPC �� ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tekst
jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1575 ze zm.)
KPK �� ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (tekst jedn.
Dz.U. z 2021 r. poz. 534 ze zm.)
KRO �� ustawa z 25.2.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.
Dz.U. z 2020 r. poz. 1359)
KRSU �� ustawa z 20.8.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn.
Dz.U. z 2021 r. poz. 112 ze zm.)
KSH �� ustawa z 15.9.2000 r. – Kodeks spółek handlowych (tekst jedn.
Dz.U. z 2020 r. poz. 1526 ze zm.)
KWU �� ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.
Dz.U. z 2019 r. poz. 2204)
KZ �� rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. – Ko-
deks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.)
ObligU �� ustawa z 29.6.1995 r. o obligacjach (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r.
poz. 1208 ze zm.)
OchrKonsU �� ustawa z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów
oraz o odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez produkt nie-
bezpieczny (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 1225)
OchrLokU �� ustawa z 21.6.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym
zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U.
z 2020 r. poz. 611 ze zm.)
63498284906476
63
XVIII Wykaz skrótów
PrASC �� ustawa z 28.11.2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst
jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 709)
PrAut �� ustawa z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
(tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1062)
PrBank �� ustawa z 29.8.1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r.
poz. 1896 ze zm.)
PrCzek �� ustawa z 28.4.1936 r. – Prawo czekowe (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r.
poz. 462)
PrKonsumU �� ustawa z 30.5.2014 r. o prawach konsumenta (tekst jedn. Dz.U.
z 2020 r. poz. 287 ze zm.)
PrNot �� ustawa z 14.2.1991 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U.
z 2020 r. poz. 1192 ze zm.)
PrPrzed �� ustawa z 6.3.2018 r. – Prawo przedsiębiorców (tekst jedn. Dz.U.
z 2021 r. poz. 162)
PrPrywM �� ustawa z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U.
z 2015 r. poz. 1792)
PrSpółdz �� ustawa z 16.9.1982 r. – Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U.
z 2021 r. poz. 648)
PrWeksl �� ustawa z 28.4.1936 r. – Prawo wekslowe (tekst jedn. Dz.U.
z 2016 r. poz. 160)
PWKC �� ustawa z 23.4.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny
(Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.)
SNU �� ustawa z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (tekst jedn. Dz.U.
z 2021 r. poz. 154 ze zm.)
SwobGospU �� ustawa z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst
jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 1829 ze zm.)
ZNKU �� ustawa z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst
jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1913)
ZTP �� rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 20.6.2002 r. w sprawie
„Zasad techniki prawodawczej” (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 283)
2. Organy orzekające
ETS �� Europejski Trybunał Sprawiedliwości (od 1.12.2009 r. – TSUE)
ETPC �� Europejski Trybunał Prawa Człowieka
GKA �� Główna Komisja Arbitrażowa
NSA �� Naczelny Sąd Administracyjny
NTA �� Naczelny Trybunał Administracyjny
SA �� Sąd Apelacyjny
SN �� Sąd Najwyższy
SN (7) �� Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów
TK �� Trybunał Konstytucyjny
TSUE �� Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej
3. Czasopisma i publikatory
AUWr �� Acta Universitatis Wratislaviensis
Dz.U. �� Dziennik Ustaw
GSP �� Gdańskie Studia Prawnicze
KPP �� Kwartalnik Prawa Prywatnego
M.P. �� Monitor Polski
63498284906476
63
Wykaz skrótów XIX
MoP �� Monitor Prawniczy
MoPod �� Monitor Podatkowy
NP �� Nowe Prawo
OG �� Orzecznictwo Gospodarcze
OSG �� Orzecznictwo Sądów Gospodarczych
OSN �� Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej
OSP �� Orzecznictwo Sądów Polskich – Orzecznictwo Sądów Polskich
i Komisji Arbitrażowych (1957–1989)
OTK �� Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
OTK-A �� Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Seria A
PL �� Przegląd Legislacyjny
Pal. �� Palestra
PiP �� Państwo i Prawo
PiZS �� Prawo i Zabezpieczenie Społeczne
PPH �� Przegląd Prawa Handlowego
PPHZ �� Problemy Prawne Handlu Zagranicznego
Prz. Sejm. �� Przegląd Sejmowy
PS �� Przegląd Sądowy
PUG �� Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego
Rej. �� Rejent
RPEiS �� Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
R. Pr. �� Radca Prawny
SC �� Studia Cywilistyczne
SP �� Studia Prawnicze
SPE �� Studia Prawno-Ekonomiczne
SPP �� Studia Prawa Prywatnego
ST �� Samorząd Terytorialny
ZNIBPS �� Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego
ZNUJ �� Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego
ZNUŚ �� Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Śląskiego
ZNUWr �� Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego
4. Literatura
Dmowski, Rudnicki,
Komentarz �� S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księ-
ga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2009
Gniewek, Machnikowski,
KC. Komentarz �� Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, P. Machnikow-
skiego, Warszawa 2017
Gutowski,
KC. Komentarz �� Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz do art. 1–352, pod red. M. Gu-
towskiego, Warszawa 2018
Kidyba,
KC. Komentarz �� Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Część ogólna, pod red. A. Kidy-
by, Warszawa 2012
Pietrzykowski,
KC. Komentarz �� Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz do artykułów 1–44911 pod red.
K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2011
63498284906476
63
XX Wykaz skrótów
Radwański, Olejniczak,
Zobowiązania �� Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, War-
szawa 2020
System Pr. Cyw., t. 1 �� System Prawa Cywilnego, t. 1, Część ogólna, pod red. S. Grzy-
bowskiego, Ossolineum 1985
System Pr. Pr., t. 1 �� System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna,
pod red. M. Safjana, Warszawa 2012
System Pr. Pr., t. 2 �� System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna,
pod red. Z. Radwańskiego, A. Olejniczaka, Warszawa 2019
Wolter, Ignatowicz,
Stefaniuk, Prawo �� A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części
ogólnej, Warszawa 2020
5. Inne skróty
cyt. �� cytowane (-a, -y)
EWG �� Europejska Wspólnota Gospodarcza
ks. �� księga
lit. �� litera
n. �� następny (-a, -e)
Nb. �� numer brzegowy
orz. �� orzeczenie
por. �� porównaj
RM �� Rada Ministrów
s. �� strona
tzw. �� tak zwany
uchw. �� uchwała
wyr. �� wyrok
vol. �� volumen
zm. �� zmiany
63498284906476
63
Wykaz literatury
1. Systemy
S. Grzybowski, System Prawa Cywilnego, t. 1, Część ogólna, Ossolineum 1974
System Prawa Cywilnego, t. 1, Część ogólna, pod red. S. Grzybowskiego, Ossolineum 1985
System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna, pod red. M. Safjana, War-
szawa 2012
System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, pod red. Z. Radwańskiego,
A. Olejniczaka, Warszawa 2019
2. Komentarze
S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna,
Warszawa 2009
Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz do art. 1–352, pod red. M. Gutowskiego, Warszawa 2018
Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz do artykułów 1–44911, pod red. K. Pietrzykowskiego, War-
szawa 2011
Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego, Warszawa 2017
Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Część ogólna, pod red. A. Kidyby, Warszawa 2012
Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, pod red. M. Pyziak-Szafnickiej, P. Księżaka,
Warszawa 2014
63498284906476
63
63498284906476
63
Przedmowa do szesnastego wydania
Podręcznik przeznaczony jest przede wszystkim dla studentów wydziałów pra-

wa. Może jednak zainteresować również dojrzałych prawników, ponieważ można
w nim znaleźć obszerne objaśnienia nowych instytucji polskiego prawa cywilne-
go – wyrosłych z aktualnych założeń ustroju gospodarczego i politycznego Rzeczy-
pospolitej Polskiej.
Książka zawiera wykład instytucji uregulowanych w głównej mierze w księ-
dze pierwszej Kodeksu cywilnego. Dla oszczędności miejsca w zasadzie pomi-
nięto porównywanie obowiązujących instytucji prawa cywilnego z instytucjami
związanymi z ustrojem PRL. Porównania takie będą przeprowadzone tylko w ta-
kim zakresie, w jakim jest to niezbędne dla zrozumienia przez młodych adeptów
prawa aktualnych rozwiązań prawnych. Sposób przedstawienia zagadnień ma na
względzie adresatów tego podręcznika. Nie unikając więc prezentacji problemów
spornych i zawiłych, rozważania teoretyczne ujęto syntetycznie, ze wskazaniem,
jakie poglądy uzyskały – zwłaszcza w orzecznictwie – walor dominujący. Wy-
kład opatrzono odnośnikami do piśmiennictwa i judykatury. W niniejszym wyda-
niu uwzględniono zmieniony w ciągu ostatnich 2 lat stan prawny, a także nowe
orzecznictwo, zwłaszcza Sądu Najwyższego, i literaturę.
Podstawę do przygotowania tego wydania podręcznika stanowiło dziesięć do-
tychczasowych jego wydań, autorstwa Zbigniewa Radwańskiego, oraz pięć ostat-
nich wydań, które ukazały się w opracowaniu Zbigniewa Radwańskiego i Adama
Olejniczaka. Zachowano dotychczasową sekwencję i metodę wykładu. Ogólny tok
wywodów biegnie więc nadal w tym samym rytmie.
Systematyka podręcznika opiera się na założeniu, że osią, wokół której koncen-
trują się poszczególne instytucje części ogólnej prawa cywilnego, jest stosunek cywil-
noprawny będący rodzajem stosunku prawnego. Dlatego cała materia części ogólnej
prawa cywilnego została uporządkowana według następujących elementów:
1) normy prawnej, która stosunek ten wyznacza;
2) treści stosunku, a więc praw i obowiązków podmiotów – wraz z tzw. przed-
miotem stosunku prawnego, służącym do dogodniejszego określenia treści;
3) podmiotów, które są nosicielami praw i obowiązków;
4) zdarzeń, zwłaszcza czynności prawnych, z którymi system prawny wiąże po-
wstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego.
Stan prawny, literaturę i orzecznictwo uwzględniono do czerwca 2021 r.
Poznań, sierpień 2021 r. prof. dr hab. Adam Olejniczak
63498284906476
63
63498284906476
63
Rozdział I.
Wprowadzenie do prawa cywilnego
§ 1. Prawo cywilne
Literatura: Aksjologia prawa cywilnego i cywilnoprawna ochrona dóbr, pod red. J. Pisuliń-
skiego, J. Zawadzkiej, Warszawa 2020; L. Górnicki, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. III; tenże,
Dyskusja w sprawie wyodrębnienia prawa gospodarczego, RPEiS 1993, z. 1; S. Grzybowski,
[w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 1–3; E. Łętowska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1993;
P. Machnikowski, Prawne instrumenty ochrony zaufania przy zawieraniu umowy, Wrocław
2010; J. Mojak, Ewolucja zasad współczesnego polskiego prawa cywilnego – zasada bezpie
czeństwa obrotu, Studia Iuridica Lublinensia 2016, Nr 25; M. Nazar, Projekt Kodeksu rodzin
nego i postulaty gałęziowego wyodrębnienia prawa rodzinnego, PS 2019, Nr 8; J. Nowac-
ki, Prawo publiczne – prawo prywatne, Katowice 1992; J. Podkowik, Konstytucyjna zasada
równości i zakaz dyskryminacji w prawie cywilnym, KPP 2016, Nr 2; Z. Radwański, Pojęcie
prawa cywilnego (uwagi de lege lata i de lege ferenda), [w:] Polskie prawo prywatne w dobie
przemian. Księga jubileuszowa dedykowana Jerzemu Młynarczykowi, pod red. A. Smoczyń-
skiej, Gdańsk 2005; P. Rodziewicz, Prawo prywatne oraz prawo publiczne z perspektywy
prawa prywatnego międzynarodowego, SPP 2017, Nr 3; M. Safjan, [w:] System Pr. Pr., t. 1,
rozdz. II, § 2–5 i rozdz. IV; tenże, Pojęcie i funkcje zasad prawa prywatnego, [w:] W kierunku
europeizacji prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana Prof. Jerzemu Rajskiemu,
pod red. A. Brzozowskiego, W. Kocota, K. Michałowskiej, Warszawa 2007; S. Sołtysiński,
O potrzebie powstrzymania procesów nierównego traktowania podmiotów gospodarczych,
KPP 2015, Nr 3; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998; R. Szcze-
paniak, Rozróżnienie prawa prywatnego i publicznego na przykładzie umów obligacyjnych
jako form działania administracji, [w:] Współczesne problemy prawa zobowiązań, pod
red. A. Olejniczaka, J. Haberko, A. Pyrzyńskiej, D. Sokołowskiej, Warszawa 2015; S. Wło-
dyka, Problem struktury prawa, PiP 1995, z. 4; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Pra
wo; Zielona Księga, optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, pod
red. Z. Radwańskiego, Warszawa 2006; C. Żuławska, Zasady prawa gospodarczego prywat
nego, Warszawa 2007.
I. Prawo publiczne i prawo prywatne

1. Wprowadzenie
Z tradycji kultury zachodnioeuropejskiej wywodzi się podział norm całego 1

systemu prawnego na jego dwa podzbiory: prawo publiczne oraz prawo pry-
watne.
Nb. 1
63498284906476
63
2 Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
Powszechnie akceptowała tę systematyzację polska nauka prawa w odrodzonym w 1918 r.
Państwie Polskim, wpływając na kształt powstającego wówczas rodzimego systemu prawnego.
Jednakże pozostawała ona w sprzeczności z ideologiami państw totalitarnych – w tym
również typu marksistowsko-leninowskiego – które nie uznawały odrębności interesów jed
nostki i interesów społeczności państwowej. Z tych głównie powodów zaniechano jej w PRL.
Te zastrzeżenia ideologiczne utraciły doniosłość w kształtującym się po 1989 r. ustroju Rze
czypospolitej Polskiej.
Wspomniana systematyzacja krytykowana jest nie tylko z pozycji ideologicznych. Wy
rażane są także wątpliwości, czy opiera się ona na dostatecznie precyzyjnych kryteriach, po
zwalających na ostre wydzielenie dwóch wspomnianych podzbiorów norm prawnych.
Dominujący nurt zachodnioeuropejskiej nauki prawa cywilnego nie poddaje się jed
nak tej krytyce – wsparty w szczególności pracami austriackiego uczonego F. Bydlinskie-
go (por. zwłaszcza tenże, System und Prinzipien des Privatrechts, Wien–New York 1996,
s. 75 i n.).
Jego wszechstronna argumentacja przemawiająca za utrzymaniem wspomnianego roz
różnienia znajduje oddźwięk także w nauce polskiej1.
2. Prawo prywatne
2 Normy prawa prywatnego regulują stosunki między autonomicznymi pod

miotami, którym przysługują własne, prawnie chronione, sfery interesów ma
jątkowych, a także niemajątkowych (osobistych).
Na to, że właściwsze jest eksponowanie, jako kryterium rozróżnienia, elementu autono
miczności niż równorzędności podmiotów, trafnie – za G. Eörsi – zwrócił uwagę A. Stelma-
chowski, Zarys, s. 35 i n. Łączy oba te elementy M. Safjan, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 40 i n.
Autonomiczność ta wyraża się przede wszystkim w braku władczego pod-

porządkowania jednego podmiotu drugiemu podmiotowi. Ściślej rzecz ujmu
jąc, można powiedzieć, że cechą stosunku prywatnoprawnego jest brak prawnej
kompetencji jednego podmiotu do jednostronnego kształtowania sytuacji praw
nej drugiego podmiotu stosunku prawnego, a tym samym do ingerowania w je
go sferę prawną.
Prawo prywatne powstało w relacjach między indywidualnymi (wolnymi)
ludźmi. Ten pierwotny i nadal podstawowy zakres jego stosowania uległ istot
nemu poszerzeniu na organizacje (osoby prawne), którym przysługują w rela
cjach prawnych analogiczne do osób fizycznych atrybuty (spółki, spółdzielnie,
przedsiębiorstwa państwowe itp.).
Z obustronnej autonomiczności podmiotów wynika, że relacje między nimi
kształtują one same, kierując się w zasadzie własnymi interesami. Jednakże
swoboda ta nie jest nieograniczona.
1
Por. S. Włodyka, Problem, s. 7 i n.
Nb. 2
63498284906476
63
§ 1. Prawo cywilne 3
Do immanentnych cech prawa prywatnego należy bowiem, że jego normy

wskazują zarazem ogólne granice autonomii prywatnej, mając na względzie in
teres drugiej strony oraz interes powszechny. Natomiast istotne jest, aby na tak
określonym polu swoboda decyzyjna stron nie została zastąpiona władczymi
rozstrzygnięciami organów publicznych, podejmowanymi w odniesieniu do po
szczególnych (indywidualnych) stosunków prawnych.
Autonomiczność podmiotów niekoniecznie musi prowadzić do równorzęd-
nego ich usytuowania względem siebie – co zwykło się uznawać za cechę konsty
tutywną stosunku prywatnoprawnego. Ogólne normy prawa prywatnego często
ze względu na ochronę tak czy inaczej pojętej „słabszej” strony (np. konsumen
ta) kształtują jej pozycję prawną korzystniej w porównaniu z pozycją prawną
strony „silniejszej” (np. przedsiębiorcy). Ustawodawca realizuje w ten sposób
jedną z podstawowych wartości całego systemu prawnego, jaką jest sprawie
dliwość, oraz stwarza faktyczne przesłanki racjonalnego wykorzystania atry
butu autonomiczności przez podmioty stosunków prywatnoprawnych.
Autonomiczna pozycja podmiotów prawa prywatnego znajduje charaktery
styczne uzupełnienie w sposobie rozstrzygania sporów i stosowania sankcji
przez organy państwowe. Spory te są rozstrzygane przez niezależne od stron,
lecz działające z ich inicjatywy i w zakresie przez nie wskazanym, sądy pań
stwowe lub powołane przez same strony – sądy polubowne. Także egzekucja
toczy się z inicjatywy i w sposób oznaczony przez zainteresowany podmiot.
3. Prawo publiczne
Natomiast prawo publiczne reguluje stosunki prawne, w których co naj 3

mniej po jednej stronie występuje organ państwa lub organ samorządu teryto
rialnego albo innej organizacji powołanej z mocy prawa do realizacji interesów
społeczności państwowej lub węższych grup ludności (interesów publicznych).
Organy te są wyposażone w kompetencję do władczego kształtowania sytuacji
prawnej człowieka lub jednostek organizacyjnych.
W związku z tym – w odróżnieniu od prawa prywatnego – prawo publiczne
ustanawia bezpośredni przymus realizowany przez organy państwowe w razie
nieposłuszeństwa normom tego podsystemu prawnego.
4. Użyteczność wyróżnienia
Użyteczność wyróżnienia przejawia się w kilku płaszczyznach. 4

Najpierw normy prawne składające się na podzbiór prawa prywatnego znaj
dują szczególnie silne uzasadnienie aksjologiczne w społeczeństwach demokra
Nb. 3–4
63498284906476
63
tycznych, których gospodarka ma się opierać na zasadach rynkowych. Przede

wszystkim bowiem realizują one tak elementarne dla tego ustroju społecznego
wartości, jakimi są godność i wolność człowieka oraz integralność jego mienia,
co z kolei stanowi konieczną przesłankę racjonalnych jego działań na polu go
spodarczym.
Wartości te w istotnej mierze znajdują już wyraz w międzynarodowym po
rządku prawnym oraz w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W tym świe
tle prawo prywatne jawi się jako preferowany sposób regulowania stosunków
prawnych między osobami, który w konsekwencji przeciwstawia się władcze
mu kształtowaniu tych stosunków przez organy władzy publicznej. Ich kom
petencje w tym zakresie można uznać tylko na podstawie wyraźnego przepisu
ustawowego (art. 22 Konstytucji RP).
5 Obszar stosunków prywatnoprawnych trafnie określany bywa jako względ
nie najbardziej odległy od państwa1 albo – spoglądając z drugiej strony – jako
sam się obsługujący2. Nie znaczy to, że normy prywatnoprawne stanowione są
w jakimś szczególnym trybie. Natomiast często kształtuje się je według wzo
rów sprawdzonych już w praktyce, które tworzą masowo dokonywane indywi
dualne czynności prawne przez podmioty wspomnianych stosunków prawnych.
Praktyka ta wywiera także bezpośredni wpływ na treść tych stosunków
z uwagi na doniosłość zwyczaju w procesie wykładni oświadczeń woli i usta
lania ich skutków prawnych. Ponadto w coraz szerszej mierze pojawiają się na
obszarze prawa prywatnego czynności prawne, które z mocy autonomiczno
ści ich podmiotów kreują stosunki prawne otwarte na nieograniczony krąg ich
uczestników lub przewidziane są do wielokrotnego zastosowania (np. wzorce
umów, różnego rodzaju umowy ramowe, statuty osób prawnych). Można więc
mówić o funkcjonowaniu na wspomnianym obszarze ogólnych reguł postępo
wania w istocie kształtowanych przez podmioty prywatne, a jedynie kontrolo
wanych przez organy państwowe. Reguły te, chociaż pozbawione charakteru
normatywnego, uzupełniają system norm prawnych stanowionych przez kom
petentne organy państwowe.
Problemy te z punktu widzenia teoretycznoprawnego szeroko rozważa F. Kirchhof, Private
Rechtsetzung, Berlin 1987.
Wychodząc z założenia, że normy prawa prywatnego regulują stosunki mię

dzy autonomicznymi ich stronami, należy dojść do wniosku, iż wyznaczenie
sytuacji prawnej jednej strony wpływa na pozycję drugiej strony. Jeżeli więc
jednej stronie przyznaje się jakieś prawa, korzyści lub szanse, to dzieje się to
1
F. Bydlinski, System, s. 79, 92.
2
E. Łętowska, Podstawy, s. 29.
Nb. 5
63498284906476
63
kosztem drugiej strony, którą obciążają wówczas korelatywne obowiązki lub

ryzyka.
Dlatego zarówno prawodawca, jak i interpretator norm prywatnoprawnych
powinni mieć na względzie wyznaczoną nimi sytuację wszystkich stron stosunku
prywatnoprawnego – nie poprzestając tylko na ocenie pozycji jednej z nich.
II. Gałęzie prawa, kompleksowe regulacje prawne,

dyscypliny naukowe i dydaktyczne
1. Gałęzie prawa
Zarówno w zbiorze norm prawa prywatnego, jak i publicznego można wy 6

różnić gałęzie prawa. Obejmują one spójne i uporządkowane według przy
jętych założeń zespoły norm prawnych, regulujących obszerne kategorie sto
sunków społecznych. Gałąź prawa reguluje stosunki społeczne, do których się
odnosi, w założeniu swoim w sposób pełny. W konsekwencji jej normy sto
sują się do poddanego jej stosunku prawnego bezpośrednio, według porząd
ku określonego jej strukturą wewnętrzną. Natomiast normy innej gałęzi prawa
można stosować tylko analogicznie, a nie bezpośrednio. Gałęziowa systema
tyzacja służy więc do wskazania właściwego zespołu norm prawnych dla roz
strzygnięcia danej sprawy. Pożądane byłoby, aby dla uniknięcia nieporozumień
używać zwrotu „gałąź prawa” tylko we wspomnianym znaczeniu.
Przykład: Prawo cywilne, prawo karne, prawo administracyjne, prawo finansowe.
Wyróżnienia poszczególnych gałęzi prawa nie dokonuje się z mocy jedno

razowej, racjonalnie podjętej decyzji prawodawcy. Jest to rezultat złożonego
procesu historycznego, na który składają się m.in. tradycje kultury prawnej,
zmieniające się stosunki społeczne, ogólne cele państwa, a także cząstkowe de
cyzje prawodawcy wyrażone w szczególności w postaci kodyfikacji niektórych
dziedzin prawa. Proces ten nie został zresztą zamknięty i trwa nadal. Ukształto
wana w ten sposób systematyzacja ogólnego zbioru norm nie jest wskutek tego
oparta na ostrych kryteriach podziału.
2. Kompleksowe regulacje prawne
Od gałęzi prawa należy odróżnić kompleksowe regulacje prawne (tzw. usta 7

wy szczegółowe). Są to zespoły norm odnoszące się do jednego przedmiotu
(stosunku społecznoprawnego). Systematycznie normy takie należą jednak do
kilku gałęzi.
Nb. 6–7
63498284906476
63
Przykład: Ustawa z 30.6.2000 r. – Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U.
z 2021 r. poz. 324), ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U.
z 2020 r. poz. 1990 ze zm.), ustawa z 11.9.2019 r. – Prawo zamówień publicznych (tekst jedn.
Dz.U. z 2021 r. poz. 1129 ze zm.).
3. Dyscypliny naukowe i dydaktyczne
8 Z kolei czymś zgoła innym jest dyscyplina naukowa, przez którą należy
rozumieć zespół działań poznawczych ewentualnie wytwór tego rodzaju dzia
łań w postaci zespołu twierdzeń odpowiednio uzasadnionych. Pomimo że nauki
prawne nie tworzą prawa, to je opracowują w oparciu o przepisy prawne lub
inne fakty prawotwórcze, które dają podstawy do odtworzenia systemu norm
prawnych1.
Samo wydzielenie się określonej dyscypliny prawnej nie świadczy jeszcze
o ukształtowaniu się odrębnej gałęzi prawa. Badania naukowe mogą bowiem
koncentrować się na zjawiskach prawnych pojawiających się na obszarach ob
jętych regulacją różnych gałęzi prawa lub dotyczących tylko części norm jednej
gałęzi prawa.
9 To samo można powiedzieć o dyscyplinach dydaktycznych – zwykle sko
relowanych z dyscyplinami naukowymi. Wydzielenie ich przejawia się w pro
gramach nauczania prawa – nie całkiem jednolitych na uczelniach polskich.
III. Status prawa cywilnego

10 Prawo cywilne jest powszechnie uznaną i skodyfikowaną gałęzią prawa,
będącą przedmiotem odrębnej dyscypliny naukowej i dydaktycznej. Stanowi
ono zarazem trzon prawa prywatnego2.
Kodeks cywilny nie wskazuje kryteriów, według których należy odróżnić
prawo cywilne od innych gałęzi prawa, poprzestając na ogólnikowym postano
wieniu, że reguluje on „stosunki cywilnoprawne” (art. 1 KC).
1. Metoda regulacji
11 Jednakże zdecydowanie dominujący pogląd nauki oraz jednoznaczne sta

nowisko judykatury przekonywająco wskazują na charakterystyczną dla pra
1
Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 8.
2
Zwrócił na to w szczególności uwagę F. Bydlinski, System, s. 417.
Nb. 8–11
63498284906476
63
wa prywatnego metodę regulowania jako podstawę wyróżnienia prawa cy

wilnego.
Metoda ta polega – jak wspomniano o tym powyżej – przede wszystkim
na uznaniu autonomicznej pozycji względem siebie podmiotów tego stosun
ku prawnego, w związku z czym jednej stronie nie przysługuje kompetencja do
władczego kształtowania sytuacji prawnej drugiej strony. Cecha ta pozwala od
różnić prawo cywilne od publicznoprawnych gałęzi prawa, takich jak: prawo
administracyjne, finansowe, karne, procesowe, konstytucyjne1.
Przykład: W uchw. z 9.6.1995 r. (III CZP 72/95, OSN 1995, Nr 10, poz. 146) SN za ce
chę charakterystyczną stosunków cywilnoprawnych uznał w szczególności równorzędność
podmiotów tych stosunków i wzajemność (ekwiwalentność) ich świadczeń, w przeciwień
stwie do stosunków kształtowanych w drodze zarządzenia administracyjnego, opartych na za
sadzie nadrzędności. Typowym stosunkiem cywilnoprawnym jest stosunek łączący kupujące
go ze sprzedawcą, ze względu na to, że ich wzajemna sytuacja prawna wyznaczona zostaje
przez czynności prawne podjęte w ramach przysługującej im swobody decyzyjnej (autono
mii woli). Natomiast stosunek podległości łączy np. ucznia ze szkołą, dlatego nie należy on
do zakresu stosunków cywilnoprawnych (wyr. SN z 6.12.1972 r., II CR 370/72, OSN 1973,
Nr 7–8, poz. 141). Również stosunek łączący sąd i biegłego wykazuje cechy nadrzędności
sądu i podległości biegłego, gdyż zadanie biegłego jest jednostronnie wyznaczone przez sąd
i dlatego nie podlega regulacji przez materialne prawo cywilne (uchw. SN z 28.11.1974 r.,
III CZP 76/74, OSN 1975, Nr 7–8, poz. 108).
Por. także T. Sokołowski, Cywilnoprawna metoda regulacji a zagadnienia metodologii prawa
cywilnego, GSP 2007, t. XVII.
Niekiedy na tym tle mogą pojawiać się istotne problemy, np. co do charakteru stosunku
powstałego na podstawie art. 228 KPK. Dyrektywa preferencji prywatnoprawnej metody re
gulacji skłaniałaby do uznania, że chodzi tu o umowę, a nie stosunek administracyjnoprawny
powstały na skutek władczego działania organu.
Przy kwalifikacji tego stosunku nie mają więc doniosłości faktyczne rela-
cje podmiotów, które znamionować może nierówność wynikająca np. z przewagi
ekonomicznej lub innych więzów zależności nieformalnej jednej osoby od dru
giej. Zakres kompetencji do kształtowania stosunków prawnych zawsze bowiem
może być wyznaczony tylko normami prawnymi. Jeżeli strony same w umowie
określą swoją nierównorzędną sytuację w powstałym stosunku prawnym, to nie
wyklucza to jeszcze uznania go za stosunek cywilnoprawny. Umowa, jeżeli za
warta została między podmiotami prawa cywilnego, traktowana jest zresztą jako
typowy sposób kształtowania stosunków cywilnoprawnych, przemawiający w ra
zie wątpliwości za przyjęciem takiej kwalifikacji prawnej.
Przykład: W uchw. z 7.8.1974 r. (III CZP 47/74, OSN 1975, Nr 12, poz. 161) SN wyraził
pogląd, że „jakkolwiek w ustawie o zaopatrzeniu ludności w wodę ustanowiono przymus do
stawy i odbioru wody, to jednak jej przepisy nie dają podstawy do oceny, że przedsiębiorstwo
1
Z. Radwański, Pojęcie prawa cywilnego, s. 33 i n.
Nb. 11
63498284906476
63
(zakład) wodociągów zajmuje w stosunku do odbiorców wody pozycję nadrzędną”, stwier
dzając równocześnie, iż za cywilnoprawnym charakterem tego stosunku przemawia „sposób
jego zawarcia (umowa lub przyjęcie)”; podobnie w uchw. SN z 31.1.1996 r. (III CZP 3/96,
OSN 1996, Nr 5, poz. 66).
12 W zakresie majątkowych stosunków cywilnoprawnych typowym sposobem

ochrony interesów stron jest ich odpowiedzialność odszkodowawcza. Służy
ona zachowaniu integralności ekonomicznej podmiotów tych stosunków i dla
tego spełnia funkcję kompensacyjną, co w szczególności odróżnia ją od sankcji
właściwych prawu karnemu.
13 Za pomocnicze kryterium wyróżniające normy prawa cywilnego może
być uznany także rodzaj aktu normatywnego, w którym znajdują się odpo
wiednie przepisy prawne. Wzgląd ten powinien być wzięty pod uwagę, jeśli
chodzi o Kodeks cywilny, ponieważ kodyfikacja ta z mocy przyjętych dla niej
założeń ma ściśle jednorodny, tzn. cywilnoprawny charakter1.
14 Spory ze stosunków cywilnoprawnych są z reguły rozstrzygane przez sądy
w trybie określonym w Kodeksie postępowania cywilnego (art. 1 KPC) – także
wtedy, gdy organy publiczne występują w roli podmiotów cywilnoprawnych.
Przepisy szczególne mogą zarówno wyłączyć pewne sprawy cywilne spod
wspomnianego postępowania, jak i postępowaniem tym objąć sprawy wynika
jące ze stosunku prawnego, niemającego charakteru cywilnoprawnego (art. 1
i 2 KPC). Jeżeli jednak przepis szczególny wskazuje jako właściwe postępo
wanie cywilne, a zarazem nie ma jednoznacznych podstaw do uznania, iż da
ny stosunek prawny nie ma charakteru cywilnoprawnego, to można przyjąć, że
wskazanie postępowania cywilnego – jako typowego trybu rozstrzygania spraw
ze stosunków cywilnoprawnych – przemawia za takim właśnie charakterem da
nego stosunku prawnego (np. art. 42 PrSpółdz)2.
2. Przedmiot regulacji
15 W polskiej nauce broniony był także pogląd oparty na teoretycznych za

łożeniach doktryny marksistowskiej, według którego nie tyle swoista metoda,
ile raczej majątkowy przedmiot regulacji stanowi główną cechę wyróżniającą
prawo cywilne3.
1
Natomiast S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 18, uważa, że okoliczność, w ja
kim akcie normatywnym zawarta jest norma, pozbawiona jest jakiegokolwiek znaczenia. Po
gląd ten nie wydaje się jednak trafny, zwłaszcza w świetle § 2 i 18 ZTP.
2
Odmiennie S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 18.
3
Por. reprezentatywne w tym względzie stanowisko S. Szera, Prawo cywilne. Część
ogólna, Warszawa 1967, s. 18 i n.
Nb. 12–15
63498284906476
63
Koncepcja ta opierała się na założeniach teoretycznych, nie do zaakcepto

wania w Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto nie pozwalała odróżnić norm pra
wa cywilnego od norm innych gałęzi prawa – także regulujących stosunki ma
jątkowe. Nie wyjaśniała również, dlaczego do prawa cywilnego należą normy
odnoszące się do dóbr osobistych, które regulują stosunki prawne o niemająt
kowym charakterze1.
IV. Zakres prawa cywilnego

1. Uwagi wstępne
Swoista dla prawa prywatnego metoda regulacji nie pozwala jeszcze w peł 16
ni wyznaczyć zakresu prawa cywilnego, ponieważ są to różne pojęcia, których
zakresy nie muszą się pokrywać. Normy publicznoprawne z całą pewnością nie
należą więc do prawa cywilnego. Natomiast przy kwalifikowaniu normy pry
watnoprawnej trzeba jeszcze mieć na względzie systematyzację tego podzbio
ru norm.
Obok prawa cywilnego mogą bowiem pojawić się inne gałęzie prawa gru
pujące normy prywatnoprawne. Łączyłaby je z prawem cywilnym wspólna
prywatnoprawna metoda regulacji. Jednakże różniłyby się zakresem zastoso
wania, swoistymi zasadami i własnymi instytucjami ogólnymi.
Natomiast prawo cywilne, jako pierwotna i najszerzej rozbudowana ga
łąź prawa prywatnego o nieograniczonym ani przedmiotowo, ani podmioto
wo zakresie zastosowania, służyłoby niejako za część ogólną innym gałęziom
prawa prywatnego. Przy poszanowaniu odrębności zawartych tam regulacji
prawnych, normy prawa cywilnego znajdowałyby zastosowanie w zakresie
bliżej określonym – co najmniej jednak jako normy stosowane na zasadzie
analogii2.
Przedstawiony wyżej model porządkowania norm prywatnoprawnych nie
zakłada konieczności funkcjonowania obok prawa cywilnego szczególnych ga
łęzi prawa prywatnego. Jest jednak na taką sytuację otwarty. Stosownie do te
go, czy ukształtowały się szczególne gałęzie prawa prywatnego, odpowiednie
mu ograniczeniu podlega zakres prawa cywilnego.
Status niektórych zespołów norm prawnych, a w konsekwencji ich stosunek
do prawa cywilnego może z różnych względów budzić wątpliwości. Rozważe
niu tych spraw poświęcone są poniższe uwagi.
1
Por. bliżej S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 16 i n.
2
Por. bliżej F. Bydlinski, System, s. 416–420.
Nb. 16
63498284906476
63
2. Prawo pracy
17 Podstawowym aktem normatywnym regulującym tę dziedzinę prawa jest

Kodeks pracy z 1974 r., który obowiązuje w zreformowanej i przystosowanej
do ustroju Rzeczypospolitej Polskiej postaci.
Ustawa ta ma charakter kompleksowy, obejmując normy prawne zarówno
prywatno-, jak i publicznoprawnej natury. Jednakże głównym przedmiotem re
gulacji, a zarazem centralną instytucją prawa pracy, jest indywidualny stosu-
nek pracy (art. 1 KP). Jego istotną treść stanowi dobrowolnie podjęte przez
pracownika zobowiązanie do osobistego i odpłatnego świadczenia pracy pod
porządkowanej w ciągu pewnego czasu.
Instytucja ta wywodzi się z cywilnoprawnej umowy o pracę uregulowa
nej poprzednio przepisami Kodeksu zobowiązań z 1933 r. Jednakże w Ko
deksie pracy uregulowano ją w sposób pełny i stosownie do swoistych zasad
tam sformułowanych. Ponadto treść stosunku pracy w znacznej mierze okre
ślają odrębne, lecz charakterystyczne dla prawa prywatnego autonomiczne
źródła prawa, jakimi są w szczególności układy zbiorowe pracy oraz inne
porozumienia zbiorowe. Natomiast wykonaniu zobowiązań z tego stosun
ku służą – poza ochroną sądową – szczególne środki nacisku społecznego.
Ustawodawca określił relacje norm regulujących stosunek pracy do prawa
cywilnego w art. 300 KP, stanowiąc, że w sprawach nieuregulowanych prze
pisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednie przepisy Ko
deksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. Okreś
lenie to pozwala stosować dany przepis prawa cywilnego w niezmienionym
kształcie albo z koniecznymi modyfikacjami; pozwala także nie stosować go
wcale.
Poglądy nauki na status prawny prawa pracy nie są jednolite. Z jednej stro
ny uznaje się je za odrębną gałąź prawa, a z drugiej strony kwestionuje tę kwa
lifikację z uwagi na kompleksowy charakter tego zespołu norm.
Wydaje się wszakże, iż dylemat ten można rozstrzygnąć, przyjmując kon
cepcję szczególnej gałęzi prawa prywatnego, obejmującej prywatnoprawne
normy regulujące stosunek pracy. Okoliczność, że ta grupa norm – o podstawo
wej zresztą doniosłości – występuje w otoczeniu norm regulujących publiczno
prawne instytucje dotyczące świadczonej pracy, nie powinna przemawiać prze
ciwko proponowanej tu koncepcji. Sam bowiem ustawodawca wydzielił je nie
tylko w strukturze wewnętrznej KP, ale także w relacji zewnętrznej – w odnie
sieniu do KC.
W sumie więc należy dojść do wniosku, że zakresem Kodeksu cywilnego
nie są w zasadzie objęte określone powyżej stosunki pracy.
Nb. 17
63498284906476
63
3. Prawo rodzinne
Normy regulujące stosunki prawnorodzinne zawarte są w Kodeksie rodzin 18

nym i opiekuńczym z 1964 r., który wszedł w życie równocześnie z Kodeksem
cywilnym.
Decyzja legislacyjna o odrębnym uregulowaniu stosunków prawnorodzin
nych niewątpliwie wynikała z założenia, że prawo cywilne w istocie ma za
przedmiot stosunki majątkowe, wobec czego regulacja stosunków osobistych,
które dominują w stosunkach prawnorodzinnych, stanowi przedmiot odrębnej
gałęzi prawa, opartej na swoistych zasadach1. Koncepcja ta broniona była tak
że argumentem, że znaczna część stosunków prawnorodzinnych (dzieci i rodzi
ce) nie jest regulowana metodą cywilistyczną, lecz na zasadzie podporządko
wania2.
Jednakże oba założenia nie wytrzymują krytyki. Jak wskazano powyżej,
wyróżnienie prawa cywilnego nie opiera się na kryterium majątkowym, a sto
sunki między rodzicami a dziećmi trudno uznać za kształtowane jednostronnie
przez reprezentantów władzy publicznej.
Normy prawa rodzinnego niewątpliwie należą więc do prawa prywatnego.
Można jeszcze rozważyć, czy nie stanowią one szczególnej gałęzi prawa pry
watnego. Mimo wszakże pewnych odrębnych regulacji, dotyczących poszcze
gólnych instytucji prawa rodzinnego, brak jest normatywnych przesłanek, które
by uchylały bezpośrednie zastosowanie Kodeksu cywilnego do sfery stosun
ków rodzinnoprawnych.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera zresztą żadnej części ogólnej,
która mogłaby uzasadnić odrębność tej dziedziny prawa.
Należy zatem podzielić zdecydowanie dominujący już pogląd, że prawo
rodzinne stanowi integralną część prawa cywilnego3.
4. Prawo handlowe
Koncepcja prawa handlowego jako odrębnej gałęzi prawa prywatnego 19

wywodzi się z ustroju feudalnego. Było ono wówczas szczególnym prawem
kupców (stanu kupieckiego), regulującym ich profesjonalną działalność.
1
Por. zwłaszcza S. Szer, Prawo rodzinne – odrębna gałąź prawa, PiP 1957, z. 3.
2
Por. zwłaszcza B. Dobrzański, Kodeks rodzinny i opiekuńczy a kodeks cywilny,
SC 1966, t. VII, s. 45 i n.
3
Por. szerzej J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2016, s. 76–77;
S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 23–24; por. także Z. Radwański, Miejsce prawa
rodzinnego w systemie prawa, PiP 2008, z. 1.
Nb. 18–19
63498284906476
63
Kryterium stanowe nie mogło oczywiście służyć już za podstawę wyróżnie

nia prawa handlowego w państwach demokratycznych. Niemniej podział prawa
prywatnego na prawo cywilne (powszechne) i prawo handlowe był ogólnie ak
ceptowany w XIX-wiecznych systemach praw kontynentalnych, opierając się na
zmodyfikowanych kryteriach (podmiotowych, przedmiotowych lub mieszanych).
Znalazło to w szczególności wyraz w odrębnych kodyfikacjach regulujących sto
sunki handlowe. Jednakże we współczesnej nauce zachodnioeuropejskiej coraz
silniej krytykowany jest klasyczny dwupodział prawa prywatnego, w następstwie
czego szereg państw rezygnuje z odrębnych kodyfikacji prawa handlowego, sytu
ując pewne szczególne, przystosowane do profesjonalnej działalności gospodar
czej normy lub instytucje prawne w obrębie kodeksów cywilnych.
Por. szwajcarski Kodeks zobowiązań (obowiązująca obecnie treść ustalona w 1937 r.),
włoski Kodeks cywilny z 1942 r., holenderski Kodeks cywilny (przygotowywany cząstko
wo w okresie powojennym), z ostatnich lat pochodzące kodyfikacje: Litwy, Federacji Rosyj
skiej oraz Prawo obligacyjne Słowenii. Co do literatury prawnoporównawczej por. zwłaszcza
W. Müller-Freienfels, Zur Selbständigkert des Handelsrechts, Festschift für Ernst von Cäm
merer, Tübingen 1978, s. 583 i n.
20 Na innych z kolei założeniach opiera się koncepcja prawa gospodarczego,

rozwijająca się w Europie Zachodniej po I wojnie światowej na tle narastają
cego interwencjonalizmu państwa w sferę obrotu gospodarczego. Neguje ona
podstawowy podział systemu prawnego na: prawo publiczne i prawo prywatne,
a za prawo gospodarcze uznaje całokształt norm regulujących zagadnienia go
spodarcze.
Myśl ta została podjęta i przetworzona przez część doktryny socjalistycznej na potrzeby
gospodarki centralnie sterowanej, a w Czechosłowackiej Republice Socjalistycznej i w Nie
mieckiej Republice Demokratycznej została nawet zrealizowana w postaci odrębnych kody
fikacji prawa gospodarczego. Koncepcja taka straciła oczywiście sens w państwach demokra
tycznych, wskutek czego wspomniane kodyfikacje prawa gospodarczego zostały uchylone po
upadku systemu komunistycznego. Por. krytyka tej koncepcji C. Żuławska, Co to jest prawo
gospodarcze, RPEiS 1993, z. 1, s. 36 i n.
21 W Polsce, idąc za klasycznymi wówczas wzorami ustawodawstw zachod

nioeuropejskich (zwłaszcza prawa niemieckiego), ustanowiono w 1934 r. Ko
deks handlowy (KH), który regulował pozycję i czynności prawne kupca, a sto
sowanie norm cywilnoprawnych do stosunków handlowych dopuszczał tylko
w braku przepisów KH, ustaw szczególnych lub powszechnego w państwie
prawa zwyczajowego (art. 1 KH).
Następnie jednak wraz z uchwaleniem KC uchylono KH, a utrzymano
w mocy jedynie przepisy KH dotyczące spółek handlowych (art. VI PWKC),
które z kolei uchylono w związku z uchwaleniem Kodeksu spółek handlowych
Nb. 20–21
63498284906476
63
z 2000 r. Natomiast prywatnoprawne instytucje regulujące czynności osób

prowadzących działalność gospodarczą znalazły się w KC – wkomponowane
w ogólne instytucje prawa cywilnego. Te zaś stosuje się odpowiednio do spraw
objętych regulacją KSH (por. art. 2 KSH).
W tym świetle nie znajduje już normatywnego uzasadnienia pogląd, że
w systemie obowiązującego prawa polskiego można wyróżnić odrębną gałąź
prawa handlowego.
Tym bardziej trudno się zgodzić z koncepcją, w myśl której normy prawne
regulujące stosunki gospodarcze uznawane przez panujący pogląd za część pra
wa cywilnego – miałyby zarazem stanowić składnik odrębnej, kompleksowej
gałęzi prawa gospodarczego, łącznie z normami publicznoprawnymi1.
Wspomniana koncepcja negująca odróżnienie prawa prywatnego od prawa
publicznego nie sprzyja rozwojowi gospodarki rynkowej opartej na działalno
ści autonomicznych podmiotów na wolnym rynku, na co m.in. wskazują do
świadczenia przeszłości.
Przede wszystkim jednak nie prowadzi ona do jasnego wskazania norm znaj
dujących zastosowanie do „stosunków gospodarczych” – czemu przede wszyst
kim ma służyć gałęziowa systematyka ogółu norm prawnych. Polski system
prawny nie zawiera bowiem jakichś ogólnych, interdyscyplinarnych norm „pra
wa gospodarczego”, które miałyby – zamiast prawa cywilnego – uzupełniać re
gulację prawną ujętą w szczególnych instytucjach „prawa gospodarczego”.
Natomiast trafnie uznaje się, że zjawiska prawne związane z obowiązywa
niem prywatnoprawnych norm regulujących strukturę i działalność podmiotów
gospodarczych powinny stanowić przedmiot wyodrębnionych badań nauko-
wych oraz nauczania. Chodzi tu zatem o odrębne dyscypliny naukowe i dy
daktyczne, które faktycznie się już ukształtowały, mimo iż chwiejny jest ich
zakres a nawet sama ich nazwa. Obok bowiem tradycyjnego określenia „prawo
handlowe” pojawia się nowa nazwa „prawo gospodarcze prywatne”2.
5. Prawo rolne
Statusu odrębnej gałęzi prawa nie posiada również prawo rolne. Wyróżnia 22
ne jest ono dla celów praktycznych, naukowych lub dydaktycznych, chociaż
nie ma tak długiej tradycji jak prawo handlowe. Uzasadnione jest wskazywanie
prywatnoprawnych korzeni prawa rolnego, skoncentrowanego na problematy
1
Por. C. Kosikowski, Publiczne prawo gospodarcze Polski i Unii Europejskiej, Warsza
wa 2010, s. 38 i n.
2
Por. w szczególności S. Włodyka, Problem, s. 20 i n.; podobnie C. Żuławska, Zasady,
s. 1 i n.
Nb. 22
63498284906476
63
ce gruntowej, zwłaszcza w zakresie kształtowania własności rolnej oraz umów

dotyczących korzystania z gruntów, jednak z biegiem czasu coraz większego zna
czenia nabrała publicznoprawna regulacja gospodarki rolnej. Jednocześnie wraz
z rozwojem regulacji normatywnej przedmiot zainteresowań badaczy i dydakty
ków w zakresie prawa rolnego uległ znacznemu poszerzeniu, obejmując aktual
nie nie tylko organizację i prowadzenie produkcji rolnej, ale także zagadnienia
bezpieczeństwa i jakości żywności (prawo rolno-żywnościowe), ochrony środo
wiska w rolnictwie (prawo rolno-środowiskowe) oraz rozwoju obszarów wiej
skich. W konsekwencji prawu rolnemu nie można odmówić pewnej swoistości1,
jednak nie oznacza to ukształtowania się odrębnej gałęzi prawa. Przedmiotem tej
dyscypliny są normy należące do różnych gałęzi prawa – w tym także normy pry
watnoprawne, stanowiące składnik prawa cywilnego2.
6. Prawo spółdzielcze
23 Podobnie należy zakwalifikować prawo spółdzielcze – ujęte jednak w odręb

nej ustawie. Rdzeń zawartych w niej norm ma charakter prywatnoprawny regulu
jąc powstanie, strukturę i działanie dobrowolnie tworzonej przez podmioty pra
wa cywilnego osoby prawnej, jaką jest spółdzielnia. Brak przy tym podstaw, aby
uznać zespół tych norm za odrębną od prawa cywilnego gałąź prawa.
V. Systematyka prawa cywilnego

1. Uwagi ogólne
24 Prawo cywilne dzieli się z kolei na działy wyrażające strukturę tej gałę
zi prawa. Nie jest ona jednolita we wszystkich systemach prawnych. Jednakże
w grupie praw kontynentalnych, opartych na recypowanym prawie rzymskim,
szerokie uznanie znalazł tzw. system pandektowy, opracowany przez naukę
niemiecką na początku XIX w., a następnie zastosowany w wielu w kodyfika
cjach XIX i XX w.
1
R. Budzinowski wskazuje, że prawo rolne nie ma statusu odrębnej gałęzi prawa, nato
miast wyróżnia się zespołem norm odbiegających zarówno od ogólnych reguł prawa cywil
nego, jak i prawa administracyjnego (tenże, Problemy ogólne prawa rolnego, Poznań 2008,
s. 244–245).
2
Bliżej o roli prawa prywatnego w regulacji stosunków społecznych w rolnictwie
por. R. Budzinowski, Prawo prywatne a regulacja stosunków społecznych w rolnictwie,
[w:] Współczesne problemy prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci profesora Edwar
da Gniewka, pod red. J. Gołaczyńskiego, P. Machnikowskiego, Warszawa 2010, s. 41 i n.
Nb. 23–24
63498284906476
63
Charakteryzuje się on przede wszystkim wyróżnieniem rozbudowanej czę

ści ogólnej prawa cywilnego, po której następują działy: prawo rzeczowe, pra
wo zobowiązań, prawo rodzinne i prawo spadkowe. Systematyka ta nie odpo
wiada wprawdzie logicznym wymaganiom poprawnego podziału, ponieważ
elementy zbioru zostały wydzielone według różnych kryteriów, to jednak w po
równaniu z innymi stosowanymi podziałami prawa cywilnego okazała się
w praktyce najsprawniejsza.
Została ona również przyjęta przez polskich kodyfikatorów, co znalazło wy
raz w podzieleniu Kodeksu cywilnego na cztery księgi, odpowiadające wspo
mnianym działom prawa cywilnego – wyjąwszy prawo rodzinne uregulowane
w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.
2. Poszczególne działy prawa cywilnego
1. Część ogólna – obejmuje instytucje i zasady wspólne dla całego prawa 25

cywilnego – w tym zwłaszcza problematykę czynności prawnych, podmiotów
prawa cywilnego oraz praw podmiotowych.
2. Prawo rzeczowe – ujmuje normy, które wyznaczają bezwzględne prawa 26
podmiotowe (skuteczne wobec wszystkich), a odnoszące się do rzeczy.
3. Prawo zobowiązań – zawiera normy regulujące prawa majątkowe o cha 27
rakterze względnym, skuteczne wobec indywidualnie oznaczonych podmiotów.
4. Prawo spadkowe – reguluje przejście majątku osoby zmarłej na inne 28
podmioty.
5. Prawo rodzinne – reguluje – podobnie jak klasyczne systemy pandek 29
towe – stosunki prawne między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz innymi
krewnymi i powinowatymi, a także instytucję opieki i kurateli.
6. Prawo na dobrach niematerialnych (prawo własności intelektualnej)1, 30
które reguluje prawa podmiotowe do oryginalnego, niematerialnego wytworu
umysłu ludzkiego, mającego wartość majątkową. Chodzi tu w szczególności
o prawa do utworu naukowego, literackiego, artystycznego, wynalazku, wzoru
użytkowego, programu komputerowego itp.
Jest to stosunkowo nowa problematyka prawna, która nie była znana twór
com koncepcji systemu pandektowego i dlatego nie mogła być przez nich
uwzględniona. Nie doczekała się również w polskim systemie prawnym jakiejś
ogólnej regulacji prawnej ujętej w jednej ustawie pozakodeksowej – na podo
bieństwo Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, chociaż w znacznej mierze rolę
1
Por. M. Poźniak-Niedzielska, Ewolucja prawa własności intelektualnej w dobie współ
czesnej, PiP 2002, z. 10, s. 5 i n.
Nb. 25–30
63498284906476
63
taką pełni ustawa z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst

jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1062) oraz ustawa z 30.6.2000 r. – Prawo własności
przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 324).
3. Inne wyróżnienia zespołów norm cywilnoprawnych
31 Przedstawiona wyżej systematyka prawa cywilnego służy ustaleniu właści-

wego zespołu norm prawnych w procesie ich stosowania. Chodzi tu zatem
o realizację takiej samej funkcji, jaką spełniają gałęzie prawa w ramach całego
zbioru norm prawnych – z tą oczywiście różnicą, że jest ona tu ograniczona do
norm jednej tylko gałęzi prawa, tj. do prawa cywilnego.
Systematyka ta – bez szkody dla realizacji wspomnianej funkcji – może być
rozbudowana „w głąb”, przez wyróżnienie w ramach poszczególnych działów
węższych zespołów norm.
Natomiast realizacja tej funkcji byłaby zmącona, gdyby katalog działów
prawa cywilnego został rozszerzony o taki dział lub działy, które obejmowały
by normy należące zarazem do innych działów. Z tego względu nie należałoby
obok wskazanych wyżej działów (na tym samym poziomie kwalifikacyjnym)
wyróżniać prawa handlowego, którego instytucje systematycznie należą co
najmniej do części ogólnej, prawa zobowiązań oraz prawa na dobrach niema
terialnych. Nie znaczy to oczywiście, że prawo handlowe nie stanowi odrębnej
dyscypliny (naukowej i dydaktycznej), wyróżnionej jednak na innej podstawie
niż działy prawa cywilnego.
32 Poszczególnym działom prawa przyporządkowane są również normy cy
wilnoprawne, zamieszczone w kompleksowych ustawach, a tym bardziej
w ustawach regulujących pewne węższe dziedziny prawa cywilnego. Takich
więc specjalistycznych regulacji stosunków cywilnoprawnych, określanych ja
ko prawo: wekslowe, czekowe, górnicze, lotnicze, ubezpieczeniowe, łączności,
przewozowe itp. nie należy identyfikować z działami prawa cywilnego.
VI. Zasady prawa cywilnego

1. Pojęcie
33 W nauce różnie pojmuje się „zasady prawa” w ogóle oraz zasady poszcze
gólnych gałęzi prawa – w tym i prawa cywilnego1.
1
Por. bliżej M. Kordela, Zasady prawa. Studium teoretycznoprawne, Poznań 2012; taż,
Zasady prawa jako normatywna postać wartości, RPEiS 2006, z. 1; M. Safjan, [w:] System
Nb. 31–33
63498284906476
63
Mówiąc tu o zasadach prawa cywilnego, mamy na względzie pewną kate-

gorię norm prawnych, które wyróżniają się swoją doniosłością oraz szcze
gólną rolą, jaką pełnią na obszarze wspomnianej gałęzi prawa. Wskazują one
wartości, jakie normy prawa cywilnego przede wszystkim powinny realizować.
Ich szczególna rola polega na tym, że wyznaczają kierunek działań prawodaw
czych, sposób stosowania prawa, w tym w szczególności interpretacji przepi
sów prawnych, wskazują preferencje w razie kolizji norm prawnych oraz okre
ślają granice czynienia użytku z praw podmiotowych.
Normy-zasady tym przede wszystkim różnią się od „zwykłych” norm, że
mogą zostać spełnione w mniejszym lub większym stopniu. Natomiast „zwy
kłe” normy mogą być jedynie spełnione albo niespełnione1.
Ich nadrzędnie wiążący charakter prawny nie może być arbitralnie ustalany,
lecz wymaga szczególnego uzasadnienia. Może ono powoływać się bądź to na
nadrzędne normy prawa konstytucyjnego albo prawa międzynarodowego, bądź
też na teksty „zwykłych” ustaw, na podstawie których zasady te są rekonstru
owane przy wsparciu ogólnie akceptowanych w naszej kulturze wartości2.
Zmiana ustroju politycznego i gospodarczego Polski po 1989 r. wpłynęła
z oczywistych względów na kształt przynajmniej części zasad prawa cywilne
go. Jednakże mając na względzie cele niniejszego podręcznika, główną uwagę
skupimy nie tyle na ewolucji zasad, co przede wszystkim na przedstawieniu ich
w aktualnie obowiązującym systemie prawnym. Z natury rzeczy w treści tych
zasad można również odnaleźć koncepcje, które legły u podstaw wyróżnienia
prawa prywatnego.
2. Katalog zasad
Wychodząc z przedstawionych wyżej przesłanek, należałoby wyróżnić na 34

stępujące zasady:
a) Uznanie i ochrona osobowości każdego człowieka w równej mierze.
Składa się na to zdolność prawna (przymiot występowania w roli podmiotów
Pr. Pr., t. 1, § 24; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywilnego, War
szawa 2014, s. 88 i n.; S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński, Zasady prawne. Zagad
nienia podstawowe, Warszawa 1974; S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Po
znań 2001, s. 186 i n.; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 29 i n.; C. Żuławska, Zasady,
s. 64 i n.
1
Por. R. Alexy, Theorie der juristischen Argumentation, Frankfurt am Main 1991, a także
K. Płeszka, Uzasadnianie decyzji interpretacyjnych przez ich konsekwencje, Kraków 1996,
s. 157, zuwzględnieniem poglądów T. Gizberta-Studnickiego, Konflikt dóbr i kolizja norm,
RPEiS 1989, z. 1, s. 3.
2
Por. bliżej W. Pogasz, O legitymowaniu zasad prawa, RPEiS 1987, z. 2.
Nb. 34
63498284906476
63
w stosunkach cywilnoprawnych), która przysługuje każdemu człowiekowi

w takim samym zakresie. Wiąże się z nią zdolność do czynności prawnych,
na podstawie której człowiek sam może realizować stosunki cywilnopraw
ne; jej zakres podlega ograniczeniu tylko z przyczyn naturalnych (wiek, upo
śledzenie psychiczne) – w tej samej mierze odnoszących się do wszystkich
ludzi. Wreszcie wspomniana zasada obejmuje ochronę wartości niemajątko
wych, immanentnie związanych z integralnością fizyczną i psychicznym ży
ciem każdego człowieka, a realizowaną przez instytucję ochrony jego dóbr
osobistych.
Przyznanie tej zasadzie waloru nadrzędnej normy prawnej opiera się przede
wszystkim na konstytucyjnych gwarancjach praw i wolności obywateli oraz
konwencjach międzynarodowych.
35 b) Pełna i równa ochrona mienia podmiotów prawa cywilnego, co w szcze
gólności znajduje wyraz w jednolitym ukształtowaniu podstawowej w tym
względzie instytucji prawa cywilnego, jaką jest prawo własności. Obejmuje
ona także dziedziczenie majątku po osobie zmarłej oraz gwarantuje, że w ra
zie wywłaszczenia uprawniony otrzyma słuszne odszkodowanie. Zasada ta
w szczególności przeciwstawia się typologicznemu zróżnicowaniu mienia, słu
żącego w PRL likwidacji własności prywatnej oraz poszerzaniu sfery własności
społecznej (głównie państwowej).
Znajduje ona oparcie zwłaszcza w art. 64 Konstytucji RP.
36 c) Zakaz nadużywania praw podmiotowych ma zapobiegać wykonywa
niu ich niezgodnie z akceptowanymi powszechnie regułami moralnymi, do cze
go w istocie sprowadza się sens klauzuli generalnej zasad współżycia społecz
nego (art. 5 KC). Doniosłość tego zakazu polega na tym, że prawo podmiotowe
stanowi podstawową konstrukcję prawną, poprzez którą podmioty stosunków
cywilnoprawnych realizują swoje prawnie chronione interesy.
Wyróżniona tu zasada opiera się na ogólnym – coraz silniej eksponowa
nym – założeniu całego systemu prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, które
wymaga dla norm prawnych nie tylko legitymacji formalnej, ale i aksjologicz
nej, a w konsekwencji kształtowania i realizowania stosunków cywilnopraw
nych w sposób niesprzeczny z zasadami moralnymi.
37 d) Autonomia woli wyrażająca kompetencję podmiotów prawa cywilnego
do swobodnego kształtowania stosunków cywilnoprawnych przez czynności
prawne – w szczególności przez umowy (tzw. swoboda umów). Podobnie jak
własność, stanowi ona immanentny element każdego systemu prawa cywilne
go. Natomiast nigdy i nigdzie nie występuje ona w nieograniczonym zakresie.
O jej doniosłości decyduje w istocie pole swobody decyzyjnej wyznaczone jej
ograniczeniami.
Nb. 35–37
63498284906476
63
W systemie prawa socjalistycznego funkcjonowanie jej podporządkowa

ne było centralnemu planowaniu gospodarczemu oraz preferencyjnemu trak
towaniu własności społecznej (głównie państwowej). W przeciwieństwie do te
go, w ustrojach demokratycznych o gospodarce rynkowej, do których należy
ustrój RP, pole swobody decyzyjnej podmiotów pozostaje rzeczywiście ogra
niczone tylko ogólnymi przesłankami podyktowanymi interesem publicznym
i względami moralnymi (por. art. 58 i 3531 KC).
Tak pojęta zasada autonomii woli opiera się na etosie wolnego człowie
ka, który swoimi decyzjami władny jest kształtować swoją sytuację prawną.
Ponadto odpowiada ona ogólnemu założeniu systemu prawnego, od które
go wymaga się, aby organizował stosunki społeczne w sposób racjonalny. Ten
pragmatyczny wzgląd ma doniosłość zwłaszcza dla kształtowania podstaw go
spodarki rynkowej. Zasada ta znajduje także nadrzędne uzasadnienie norma
tywne w konstytucyjnych przepisach o wolności gospodarczej oraz w postano
wieniach wiążących Polskę umów międzynarodowych1.
e) Ochrona zaufania podmiotu do składanych mu oświadczeń lub innych 38
doniosłych prawnie zachowań nie została wypowiedziana w żadnym ogólnym
przepisie prawnym. Doktryna prawna rekonstruuje tę zasadę prawa na podsta
wie szeregu poszczególnych przepisów prawnych oraz klauzul generalnych,
znajdując tam dla niej uzasadnienie etyczne i funkcjonalne2. To pierwsze opie
ra się na nakazie moralnym dotrzymania danego słowa oraz ponoszenia odpo
wiedzialności za błędny przekaz informacji. To drugie ma na względzie pew
ność obrotu prawnego, mającą w gospodarce rynkowej doniosłość publiczną.
Zasada ta legła u podstaw przyjętej w prawie polskim konstrukcji czyn
ności prawnej. Stanowi ona rdzeń całego szeregu norm składających się na
tzw. ochronę dobrej wiary – zwłaszcza osoby odpłatnie nabywającej prawa
podmiotowe w okolicznościach usprawiedliwiających przekonanie nabywcy,
że zbywca jest osobą uprawnioną (por. art. 7, 83 § 2, art. 92 § 2, art. 169–170,
172, 174, 192 § 2, art. 224–228, 231 § 1, art. 292, 310, 512, 515, 885, 886, 918
§ 2, art. 1028 KC). W doktrynie formułowane są także katalogi zasad prawnych
o nieco odmiennej treści3.
1
Por. bliżej C. Żuławska, Zasady, s. 12 i n., 48 i n.; C. Kosikowski, Wolność gospodarcza
w prawie polskim, Warszawa 1995.
2
Por. szerzej P. Machnikowski, Prawne instrumenty ochrony zaufania przy zawieraniu
umowy, Wrocław 2010, s. 28 i n.
3
M. Safjan, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 329 i n., wymienia następujące zasady: autonomii
woli, oparcie mechanizmów prawa prywatnego na koncepcji prawa podmiotowego, pewność
i bezpieczeństwo obrotu, respektowanie zasad słuszności. C. Żuławska, Zasady, rozdz. 3,
z kolei zalicza do zasad prawa cywilnego: autonomię woli, bezpieczeństwo obrotu i pewność
prawa oraz ochronę zaufania w obrocie.
Nb. 38
63498284906476
63
§ 2. Unifikacja i kodyfikacja
prawa cywilnego w Polsce
Literatura: E. Borkowska-Bagieńska, Wpływ kodyfikacji prawa cywilnego na poziom kul
tury prawnej społeczeństw, RPEiS 2011, z. 1; W. Czachórski, Przebieg prac nad kodyfikacją
prawa cywilnego PRL, SP 1970, t. 26–27; tenże, Perspektywy reformy prawa cywilnego, PiP
1995, z. 1; L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej
Polskiej w latach 1919–1939, Wrocław 2000; tenże, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. III; S. Gro-
dziski, Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, Czasopismo Prawno-Historyczne
1983, t. XXXIII, z. 1; tenże, Z dziejów unifikacji polskiego prawa cywilnego, Czasopismo
Prawno-Historyczne 1985, t. XXXVII, z. 2; tenże, Prace nad kodyfikacją i unifikacją polskie
go prawa prywatnego (1919–1947), KPP 1992, z. 1–4; M. Kępiński, M. Seweryński, A. Zieliń-
ski, Rola kodyfikacji na przykładzie prawa prywatnego w procesie legislacyjnym, PL 2006,
Nr 1; Z. Radwański, [w:] Historia państwa i prawa Polski 1918–1939, cz. 2, pod red. F. Ryszki,
Warszawa 1968, rozdz. X; tenże, Kodyfikacja prawa cywilnego, RPEiS 2009, z. 2; tenże, Pra
wo cywilne PRL, Czasopismo Prawno-Historyczne 1995, t. XLVII, z. 1; tenże, Koncepcja ko
dyfikacji prawa cywilnego. Księga Pamiątkowa I Kongresu Notariuszy Rzeczypospolitej Pol
skiej, Wydawnictwo Stowarzyszenia Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej (1993); M. Safjan,
Przyszłość kodyfikacji polskiego prawa prywatnego, KPP 2015, Nr 2; J. Skąpski, Kodeks
cywilny z 1964 r. Blaski i cienie kodyfikacji oraz jej perspektywy, KPP 1992, z. 1–4; J. Wasil-
kowski, Metoda opracowania i założenia Kodeksu cywilnego, PiP 1964, z. 5–6; C. Żuławska,
Dwadzieścia pięć lat reformowania prawa cywilnego materialnego. Kronika – wspomnienia –
refleksje, KPP 2007, z. 2.
I. Unifikacja prawa cywilnego

1. Druga Rzeczpospolita
39 Na terytorium objętym granicami Polski odrodzonej po I wojnie światowej

obowiązywały różne systemy prawa cywilnego, przeważnie pochodzenia obce
go. Pod tym względem można wyróżnić cztery główne obszary prawne:
1) Ziemie centralne, obejmujące obszar utworzonego w 1815 r. Królestwa
Polskiego (tzw. Kongresowego), gdzie obowiązywało francusko-polskie
ustawodawstwo ujęte w:
– drugiej i trzeciej Księdze Kodeksu Napoleona z 1804 r.,
– polskim prawie hipotecznym z lat 1818 i 1825,
– Kodeksie cywilnym Królestwa Polskiego z 1825 r., który zastąpił pierw
szą Księgę Kodeksu Napoleona,
– prawie małżeńskim z 1836 r.
2) Ziemie wschodnie, które nie wchodziły w skład Królestwa Polskiego.
Obowiązywało tam w całości rosyjskie prawo cywilne, zawarte przede wszystkim w czę
ści I t. X Zwodu Praw.
Nb. 39
63498284906476
63
§ 2. Unifikacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce 21
3) Ziemie zachodnie, objęte zaborem pruskim, gdzie obowiązywał Kodeks

cywilny niemiecki z 1896 r. (wszedł w życie w 1900 r.).
Poprzednio obowiązywało tam Powszechne Pruskie Prawo Krajowe (Landrecht) z 1794 r.
4) Ziemie południowe, objęte zaborem austriackim, znajdowały się pod rzą

dem Kodeksu cywilnego austriackiego z 1811 r. znacznie zmodyfikowane
go trzema nowelami z lat: 1914, 1915 i 1916 – z wyjątkiem niewielkich
terenów Spiszu i Orawy, gdzie obowiązywało nieskodyfikowane prawo wę
gierskie.
Wspomniane systemy prawne zostały utrzymane w mocy w niepodległej
Polsce, co uznano za rozstrzygnięcie oczywiste, sprzyjające utrzymaniu po
rządku prawnego. Jednakże obowiązywały one nie jako prawa obce, lecz ja
ko dzielnicowe prawa polskie. Włączenie ich do polskiego systemu prawne
go pociągnęło ten skutek, że przestały obowiązywać postanowienia oczywiście
sprzeczne z polską racją stanu1.
Były to nie tylko formalnie, ale i merytorycznie różne systemy prawne, któ
re od kilku pokoleń kształtowały przyzwyczajenia i postawy podzielonych roz
biorami Polaków.
Te prawa dzielnicowe nie tylko przypominały społeczeństwu rządy zabor 40
cze, ale były nie do pogodzenia z jego dążeniem do stworzenia jednolitego
i w pełni niezależnego państwa, którego obywatele podlegaliby we wzajem
nych stosunkach tym samym regułom prawnym. Dlatego utrzymanie w mocy
ustawodawstw porozbiorowych uznano za zabieg tylko tymczasowy. Dał temu
wyraz Sejm Ustawodawczy już 3.6.1919 r., uchwalając ustawę o Komisji Ko
dyfikacyjnej RP. Do zakresu jej zadań należało przygotowanie projektów jed
nolitego systemu prawa cywilnego.
Komisja Kodyfikacyjna RP składała się z wybitnych teoretyków i praktyków. Przygo
towane przez nią projekty ustaw wnosić miał do Sejmu Minister Sprawiedliwości. Komisja
Kodyfikacyjna RP była jednak ciałem niezależnym, tzn., że nie podlegała Ministrowi Spra
wiedliwości w zakresie wykonywania swoich zadań. Natomiast brał on udział w jej pracach
osobiście lub przez swojego delegata. Tryb prac Komisji był sformalizowany. Określał go jej
regulamin, który w okresie międzywojennym ulegał zmianom zmierzającym do skrócenia
i uproszczenia procedury ustalania tekstów projektów. Od 1926 r. uzyskiwały one moc obo
wiązującą w przeważającej mierze z pominięciem zwykłej drogi parlamentarnej – w formie
rozporządzenia Prezydenta RP.
1
Por. orz. NTA z 23.10.1925 r. (Gazeta Sądowa Warszawska 1926, Nr 26) i art. 1 usta
wy z 13.3.1931 r. o wygaśnięciu mocy prawnej przepisów wyjątkowych, związanych z po
chodzeniem, narodowością, językiem, rasą lub religią obywateli Rzeczypospolitej (Dz.U. RP
Nr 31, poz. 214).
Nb. 40
63498284906476
63
Dążenie do jak najszybszego wprowadzenia jednolitego ustawodawstwa

polskiego legło u podstaw przyjętego przez Komisję Kodyfikacyjną RP pro
gramu jej prac. Stosownie do niego najpierw miano dokonać cząstkowych
regulacji poszczególnych dziedzin prawa prywatnego (w drodze szeregu ak
tów normatywnych) z zamiarem łączenia ich później w systematycznie uło
żone większe całości. Stopniowa unifikacja prawa miała poprzedzić jego
kodyfikację.
41 Prac nad ujednoliceniem polskiego prawa prywatnego nie zdołano zakoń
czyć w okresie międzywojennym. Unifikacja powiodła się w dziedzinach od
noszących się do sfery stosunków gospodarczych, co w szczególności znalazło
wyraz w ustanowieniu rozporządzeniami Prezydenta RP Kodeksu zobowiązań
z 1933 r. i Kodeksu handlowego z 1934 r.
Ponadto: prawo spółdzielcze z 1920 r.; prawo autorskie z 1926 r.; prawo o zwalczaniu
nieuczciwej konkurencji z 1926 r.; prawo o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towaro
wych z 1928 r. oraz dotychczas obowiązujące: prawo wekslowe z 1936 r. i prawo czekowe
z tego samego roku.
Natomiast prawa dzielnicowe nadal regulowały pozostałe dziedziny prawa

cywilnego (rodzinne, rzeczowe, spadkowe oraz znaczną część ogólnej pro
blematyki prawa cywilnego). Prace nad projektami unifikującymi wspomnia
ne działy prawa cywilnego były w różnym stopniu zaawansowane w chwili
wybuchu wojny w 1939 r., która przerwała działania Komisji Kodyfikacyjnej
RP.
Wywarła ona istotny wpływ na kształt polskiego prawa prywatnego. Przy
gotowane przez nią akty normatywne zasługują na wysokie uznanie – nie tyl
ko ze względu na ich treść, ale i technikę legislacyjną. Natomiast przy ocenie
efektywności jej działania trzeba mieć ponadto na uwadze projekty nie całkiem
jeszcze gotowe oraz już przygotowane, lecz z przyczyn politycznych nieogło
szone jako akty normatywne.
Dotyczy to projektu osobowego prawa małżeńskiego przyjętego przez Komisję już
w 1929 r., którego rząd nie skierował na drogę legislacyjną.
2. Okres powojenny
42 Wybuch wojny w 1939 r. wstrzymał proces unifikacji prawa cywilnego. Po

zakończeniu wojny co najmniej dwa istotne dla Polski wydarzenia nakazywały
niezwłoczne ustanowienie własnego i jednolitego systemu prawnego na całym
jej obszarze.
Nb. 41–42
63498284906476
63
Po pierwsze, terytorium państwa uległo zasadniczej zmianie, przy czym bieg

granicy zachodniej, a tym samym los Ziem Odzyskanych pozostawał wówczas
niepewny. Ustanowienie jednolitego prawa polskiego, obejmującego i te obsza
ry umacniało integralność państwa.
Po drugie, zmiany terytorialne wiązały się z masowym przemieszczaniem
się ludności, pochodzącej z różnych dzielnic Polski. W tej sytuacji jednolita
regulacja stosunków prywatnoprawnych uzyskiwała szczególną dla obywateli
polskich doniosłość, zapobiegając groźbie powstania chaosu prawnego.
Zadanie unifikacji prawa cywilnego podjęło w 1945 r. Ministerstwo Spra
wiedliwości przy pomocy małej grupy prawników działających w jego ramach.
Komisja Kodyfikacyjna RP wprawdzie formalnie nie została rozwiązana, ale
faktycznie nie wznowiła już działalności.
Prace legislacyjne zmierzały do dokończenia podjętej przed wojną działal 43
ności unifikacyjnej – z zachowaniem mocy obowiązującej aktów normatyw
nych, które zadanie to już zrealizowały.
W bardzo krótkim okresie, obejmującym zaledwie kilkanaście miesięcy, za
kończono proces unifikacji polskiego prawa cywilnego, dzięki wykorzystaniu
w znacznej mierze projektów przygotowanych jeszcze w łonie Komisji Kody
fikacyjnej RP. Dokonano tego przez wydanie w latach 1945–1946 szeregu de
kretów, które jednolicie dla całego obszaru Państwa, regulowały poszczególne
działy prawa cywilnego w miejsce dotychczasowych praw dzielnicowych.
Chodzi tu o następujące dekrety: 1) przepisy ogólne prawa cywilnego z 12.11.1946 r.
(Dz.U. Nr 67, poz. 369 ze sprost.); 2) prawo osobowe z 29.8.1945 r. (Dz.U. Nr 40, poz. 224
ze zm.) oraz dekrety z tej samej daty w sprawie postępowania o ubezwłasnowolnienie (Dz.U.
Nr 40, poz. 225 ze zm.) i w sprawie postępowania o uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgo
nu (Dz.U. Nr 40, poz. 226 ze zm.); 3) prawo małżeńskie (osobowe) z 25.9.1945 r. (Dz.U.
Nr 48, poz. 270) wraz z wydanym w tym samym dniu prawem o aktach stanu cywilne
go (Dz.U. Nr 48, poz. 272 ze zm.); 4) prawo małżeńskie majątkowe z 29.5.1946 r. (Dz.U.
Nr 31, poz. 196 ze sprost.); 5) prawo rodzinne z 22.1.1946 r. (Dz.U. Nr 6, poz. 52 ze
sprost.); 6) prawo opiekuńcze z 14.5.1946 r. (Dz.U. Nr 20, poz. 135); 7) prawo rzeczo
we z 11.10.1946 r. (Dz.U. Nr 57, poz. 319 ze zm.) wraz z wydanym w tym samym dniu
prawem o księgach wieczystych (Dz.U. Nr 57, poz. 320 ze zm.); 8) prawo spadkowe
z 8.10.1946 r. (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.). Towarzyszyły im dekrety zawierające odpo
wiednie przepisy wprowadzające.
Zunifikowany w ten sposób polski system prawa cywilnego, mimo że czę 44

ściowo pochodził z okresu powstawania państwa typu „demokracji ludowej”,
był wewnętrznie spójny. W pełni zarazem odpowiadał nowoczesnym, zachod
nioeuropejskim standardom, a w niektórych dziedzinach nawet je wyprzedzał.
Zwłaszcza w zakresie regulacji stosunków między małżonkami oraz sytuacji prawnej
dziecka.
Nb. 43–44
63498284906476
63
Wpływy ideologii marksistowsko-leninowskiej nie znajdowały w nim wy

razu. Tłumaczy się to tym, że mimo przeprowadzonej nacjonalizacji, kierunek
dalszego rozwoju ustroju Polski nie był wówczas jeszcze jednoznacznie zdeter
minowany wzorem radzieckim.
II. Kodyfikacja prawa cywilnego

1. Pierwsze próby kodyfikacji
45 Prace nad kodyfikacją prawa cywilnego, zmierzające do ujęcia w jednym

akcie normatywnym (kodeksie) w sposób usystematyzowany podstawowe-
go zespołu norm tej gałęzi prawa, zostały rozpoczęte w Ministerstwie Spra
wiedliwości niezwłocznie po przeprowadzonej w latach 1945–1946 unifikacji.
Doprowadziły one do przygotowania w 1948 r. projektu Kodeksu cywilnego.
Nie zmieniał on prawa zunifikowanego, a jedynie porządkował jego przepisy
według założeń systemu pandektowego i poprawiał ich redakcję.
Mimo to uchwalenie Kodeksu oznaczałoby utrwalenie obowiązującego sta
nu prawnego, co nie odpowiadało kierownictwu utworzonej w 1948 r. Polskiej
Zjednoczonej Partii Robotniczej, otwarcie już zmierzającej do przekształcenia
Polski w państwo komunistyczne według wzoru radzieckiego. Dlatego wspo
mniany projekt nie stał się podstawą dalszych prac legislacyjnych.
Wobec niepowodzenia kodyfikacji, dokonano w 1950 r. cząstkowych zabie
gów scalających i reformujących zarazem pewne działy prawa cywilnego.
46 Najpierw Kodeks rodzinny (ustawa z 27.6.1950 r., Dz.U. Nr 34, poz. 308
ze zm.) zastąpił cztery dekrety z lat 1945–1946 zawierające: prawo małżeńskie
osobowe, prawo małżeńskie majątkowe, przepisy o stosunkach między rodzi
cami a dziećmi i prawo opiekuńcze.
Ustawodawcy, nazywając tę ustawę „Kodeksem”, szli za wzorem systemu radzieckie
go, gdzie prawo rodzinne traktowano jako odrębną gałąź prawa. Kodeks ten odznaczał się
nadmierną lakonicznością, co spowodowane było zamiarem wprowadzenia jednolitego pra
wa rodzinnego w Polsce i w Czechosłowacji. W istocie wydany wówczas w Czechosłowacji
Kodeks rodzinny nieznacznie tylko różnił się od polskiego, aczkolwiek odmienna judykatura
w obu krajach różnice między tymi prawami rodzinnymi znacznie pogłębiła.
47 Następnie uchwalone zostały Przepisy ogólne prawa cywilnego (ustawa

z 18.7.1950 r., Dz.U. Nr 34, poz. 311 ze zm.), które weszły w miejsce dekretów
z lat 1945–1946, zawierających przepisy ogólne prawa cywilnego i prawo oso
bowe, a także w miejsce niektórych przepisów części ogólnej Kodeksu zobowią
zań z 1933 r. Ustawa ta w sposób udany rozwijała i porządkowała problematykę
części ogólnej prawa cywilnego zgodnie z założeniami systemu pandektowego.
Nb. 45–47
63498284906476
63
Równocześnie, począwszy od 1949 r., radykalnej przebudowie ulegał cały 48

system prawny Polski Ludowej kształtowany już w sposób zdecydowany we
dług wzorów radzieckich. Powstająca wówczas odrębna regulacja prawna dla
podmiotów gospodarki uspołecznionej (zwłaszcza przedsiębiorstw państwo
wych) i obrotu między tymi podmiotami wyłączała zastosowanie formalnie na
dal obowiązujących norm pochodzenia przedwojennego1.
Nie zaniechano jednak myśli o stworzeniu pełnego Kodeksu cywilnego. 49
Specjalny zespół prawników działający w Ministerstwie Sprawiedliwości pod
jął w 1950 r. prace nad nowym projektem Kodeksu cywilnego, opartym już jed
nak na doktrynie radzieckiej, wyrażonej następnie w Konstytucji PRL z 1952 r.
Jednakże przygotowane w tym trybie projekty Kodeksu cywilnego z lat
1954 i 1955 spotkały się ze zdecydowaną krytyką środowisk prawniczych i nie
nadano im dalszego biegu legislacyjnego.
2. Uchwalenie Kodeksu cywilnego
Dopiero powołanej w 1956 r. na fali ogólnych tendencji reformatorskich 50

Komisji Kodyfikacyjnej2 dane było doprowadzić do końca dzieło kodyfikacji
prawa cywilnego.
Prace nad kodyfikacją prawa cywilnego skupiły się w Zespole Prawa Cywilnego Mate
rialnego. Głównymi referentami byli: prof. Jan Wasilkowski (zarazem przewodniczący Ko
misji Kodyfikacyjnej) oraz prof. Aleksander Wolter. Ponadto w skład Zespołu wchodzili:
W. Czachórski, H. Dawidowiczowa, J. Gwiazdomorski, J. Mayzel, K. Przybyłowski, T. Rzep-
ka, S. Szer, A. Szpunar, J. Topiński oraz zmarli w toku prac kodyfikacyjnych A. Chełmoński
i J. Morawski. Zespół ten w toku swych prac w szerokiej mierze korzystał z różnych form
konsultacji z organizacjami społecznymi i środowiskiem prawniczym, jak również z dyskusji
publicznej prowadzonej na łamach czasopism naukowych, w prasie, radiu i telewizji.
Pierwszym efektem prac podjętych przez Komisję Kodyfikacyjną był pro

jekt Kodeksu cywilnego ogłoszony w 1960 r. Obejmował on również przepisy
prawa rodzinnego. Wyniki przeprowadzonej nad tym projektem dyskusji pu
blicznej zostały uwzględnione przy opracowaniu kolejnego projektu opubli
kowanego w 1961 r. Projekt ten nie zawierał już prawa rodzinnego, którego
przepisy, chociaż w niezmienionym kształcie, lecz pod wpływem nacisków po
litycznych ujęte zostały w odrębnej kodyfikacji.
1
Por. bliżej A. Stawarska-Ripel, Prawo sądowe Polski Ludowej 1944–1950 a prawo Dru
giej Rzeczypospolitej, Katowice 2006, s. 81 i n.
2
Zarządzenie Nr 227 Prezesa Rady Ministrów z 23.8.1956 r. w sprawie powołania Komi
sji Kodyfikacyjnej przy Ministrze Sprawiedliwości (M.P. Nr 70, poz. 856).
Nb. 48–50
63498284906476
63
Oba projekty ogłoszono drukiem w 1962 r. Rada Ministrów wprowadziła do

nich wiele zmian i uchwaliła nową wersję projektów na początku 1963 r.
Zaproponowane przez Komisje zmiany Sejm przyjął i uchwalił 25.2.1964 r.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz przepisy wprowadzające ten Kodeks
(Dz.U. Nr 9, poz. 59 i 60), a 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny oraz przepisy wpro
wadzające (Dz.U. Nr 16, poz. 93 i 94, obecnie obowiązujący tekst jedn. Dz.U.
z 2020 r. poz. 1740 ze zm.). Ustawy te weszły w życie 1.1.1965 r.
51 Równocześnie przestały obowiązywać dotychczasowe przepisy regulujące
zagadnienia ujęte we wspomnianych Kodeksach.
W szczególności utraciły moc: 1) przepisy ogólne prawa cywilnego z 1950 r.; 2) Prawo
rzeczowe z 1946 r. (wyjąwszy przepisy o hipotece i materialnoprawne postanowienia o księ
gach wieczystych); 3) Kodeks zobowiązań z 1933 r.; 4) Prawo spadkowe z 1946 r.; 5) Kodeks
handlowy – poza przepisami o spółkach; 6) Kodeks rodzinny z 1950 r.
3. Charakter prawny
52 Z konstytucyjnego punktu widzenia Kodeks cywilny nie różni się niczym

od zwykłej ustawy.
Jednakże na tym formalnym kryterium nie można poprzestać przy ocenie
jego pozycji w strukturze źródeł prawa. Każdy kodeks wyróżnia się bowiem
tym wśród innych ustaw, że obejmuje trzon instytucji odpowiedniej gałęzi pra
wa (w rozważanym przypadku prawa cywilnego), usystematyzowanych według
określonych założeń ogólnych i opartych na wspólnych zasadach przewodnich.
Wynikają stąd określone wnioski dla organów zarówno stanowiących, jak i sto
sujących prawo.
Pod adresem organów stanowiących prawo formułuje się postulat, aby sto-
sowały się one do podstawowych konstrukcji oraz terminologii Kodeksu.
Postulat ten wynika z zasad prawidłowej legislacji, które prawodawca powi
nien mieć na względzie, jeżeli zmierza do tworzenia wewnętrznie spójnego
i jednoznacznie rozumianego systemu prawnego (por. § 9 ZTP). Jednakże usta
wa szczególna, wydana wbrew tym zaleceniom, zachowuje moc obowiązują
cą – a to w myśl reguły kolizyjnej, że ustawa szczególna późniejsza ma pierw
szeństwo przed ogólną ustawą wcześniejszą, jaką jest Kodeks.
Z kolei organy stosujące prawo obowiązane są na mocy wiążącej je ogól
nej dyrektywy interpretacyjnej do preferowania wykładni przepisów pozako
deksowych o niewyraźnym znaczeniu w sposób zgodny z treścią odpowiednich
instytucji kodeksowych1.
1
Orz. TK z 27.9.1994 r. (W 10/93, OTK 1994, Nr 2, poz. 46).
Nb. 51–52
63498284906476
63
Ponadto, jeżeli Kodeks ma stanowić osnowę określonej gałęzi prawa, to po

winien być stabilny. Jego częste i w drobnych sprawach dokonywane zmiany
osłabiają jego autorytet, a tym samym i siłę oddziaływania społecznego. Spo
łeczeństwo oczekuje bowiem, że Kodeks nie reguluje spraw doraźnych, a jego
postanowienia będą względnie trwałe, stanowiąc pewne oparcie dla podejmo
wanych przez nie działań.
4. Zakres
Kodyfikatorzy polscy w ograniczonym tylko stopniu realizowali postulat 53

zupełności KC, według którego powinien obejmować on co najmniej wszyst
kie podstawowe instytucje określonej gałęzi prawa. Przede wszystkim trzy po
wody zadecydowały o pozostawieniu poza Kodeksem obszernych zespołów
norm prawa cywilnego:
1) dążenie do zapewnienia Kodeksowi względnej stabilności, wskutek czego
pominięto w nim instytucje o niepewnej w przyszłości doniosłości społecz
nej;
2) zamiar nadania Kodeksowi charakteru zwięzłej i zwartej ustawy zasadni
czej dla prawa cywilnego, która ujmowałaby tylko instytucje ważne z punk
tu widzenia społecznego i konstytucyjno-prawnego;
3) praktyczny wzgląd legislacyjny nakazujący w wielu dziedzinach posługi
wać się techniką ustaw kompleksowych, które zawierają normy należące do
różnych gałęzi prawa, podczas gdy Kodeks miał wyłącznie obejmować nor
my cywilnoprawne.
Były to niewątpliwie trafne założenia, aczkolwiek zauważyć należy, że
doniosłość społeczną i stabilność instytucji mierzono wówczas miarą ustro
ju PRL, wskutek czego poza KC znalazły się niekiedy instytucje o podstawo
wym – w ustroju kapitalistycznym, a ograniczonym lub wręcz wygasającym
w ustroju socjalistycznym – znaczeniu. W szczególności z tych względów po
minięto w KC instytucję hipotek i wpisów do ksiąg wieczystych, regulując je
następnie w odrębnej ustawie.
Natomiast KC regulował stosunki cywilnoprawne między wszystkimi pod 54
miotami prawa cywilnego, a w szczególności także między jednostkami gospo
darki uspołecznionej. W ten sposób kodyfikatorzy polscy negatywnie rozstrzy
gnęli sporną kwestię, czy obrót uspołeczniony wraz z systemem reglamentujących
go norm administracyjnoprawnych ma stanowić przedmiot odrębnej kodyfika
cji lub gałęzi tzw. prawa gospodarczego. Opowiadając się za tzw. jednością pra
wa cywilnego, ustawodawca polski wprowadził wszakże do KC wiele instytucji
przystosowanych wyłącznie do regulacji stosunków między jednostkami gospo
Nb. 53–54
63498284906476
63
darki uspołecznionej oraz ułatwił rozwój tej regulacji poza KC normami podu
stawowymi (por. art. 2 i 384 pierwotnego brzmienia KC). Mimo to jednoznacz
ne uznanie zasady, że KC, a w konsekwencji prawo cywilne, regulowało obrót
uspołeczniony, stanowiło dobre oparcie dla żywych zawsze w społeczeństwie –
zwłaszcza w polskiej nauce prawa cywilnego – tendencji reformatorskich zmie
rzających do poszerzenia i wzmocnienia sfery funkcjonowania reguł gospodar
ki rynkowej.
5. Podział
55 W myśl założeń systemu pandektowego Kodeks cywilny dzieli się na nastę

pujące księgi:
1) „Część ogólna”,
2) „Własność i inne prawa rzeczowe”,
3) „Zobowiązania”,
4) „Spadki”.
Prawo rodzinne ujęto w odrębnej ustawie – Kodeksie rodzinnym i opiekuń
czym.
6. Forma
56 Kodeks cywilny wyróżnia się staranną redakcją i syntetycznie sformułowa

nymi rozwiązaniami wolnymi od wszelkiej kazuistyki.
Należy go uznać za wybitny twór polskiej kultury prawnej.
7. Warstwy ideologiczne
57 Pod względem merytorycznym można było wyróżnić w nim dwie war

stwy. Jedną stanowiły instytucje typowe dla ustroju socjalistycznego, w ogól
nym zarysie kształtowane według wzorca radzieckiego.
W szczególności typologia własności: socjalistyczna (identyfikowana ze społeczną), in
dywidualna i osobista ze zróżnicowanym systemem ochronnym; dostosowana do niej typo
logia podmiotów – zwłaszcza wyróżnienie jednostek gospodarki uspołecznionej – o różnym
zakresie zdolności prawnej; swoiste reguły obrotu między jednostkami gospodarki uspołecz
nionej, uwzględniające administracyjne formy zarządzania gospodarką narodową; klauzule
generalne oraz inne zwroty ustawowe o zabarwieniu ideologicznym.
58 Natomiast drugą warstwę stanowiły klasyczne instytucje prawa cywilne-

go, wzorowane przede wszystkim na Kodeksie zobowiązań, Kodeksie handlo
Nb. 55–58
63498284906476
63
wym, prawie rzeczowym, prawie spadkowym. Mimo iż niektóre instytucje pra

wa zunifikowanego – ocenione jako nieprzydatne lub mało przydatne w ustroju
socjalistycznym – nie znalazły się w KC lub pojawiły się tam w skróconej po
staci, klasyczne prawo cywilne reprezentowane było w polskiej kodyfikacji
w szerokiej mierze. Stało się tak głównie dzięki temu, że w Polsce utrzymał
się stosunkowo rozległy – zwłaszcza na wsi – sektor własności indywidualnej.
Kodeks cywilny ulegał do 1989 r. tylko nielicznym i nienaruszającym jego
założeń zmianom1.
III. Reforma Kodeksu

w Rzeczypospolitej Polskiej
Po upadku PRL stało się jasne, że Kodeks cywilny w swym dotychczaso 59
wym kształcie nie mógł regulować stosunków cywilnoprawnych w państwie
demokratycznym o gospodarce rynkowej. Pojawiło się w związku z tym pyta
nie, czy należy tę kodyfikację niezwłocznie uchylić, czy też odpowiednio zre
formować.
Działająca wówczas przy Ministrze Sprawiedliwości Komisja do spraw re
formy prawa cywilnego (pod przewodnictwem prof. Witolda Czachórskiego)
obrała drogę reformy Kodeksu, wychodząc z założenia, że przygotowanie no
wej kodyfikacji zabrałoby zbyt wiele czasu. Przyjęła zarazem dwuetapowy tryb
reformowania Kodeksu. Pierwszy etap objęły szybkie zmiany – przede wszyst
kim usuwające swoiste dla systemu PRL instytucje prawne – a w toku drugiego
etapu miano stopniowo rozszerzać zakres reform na sprawy mniej pilne2.
Decyzję o utrzymaniu KC w zreformowanej postaci należało uznać za traf
ną i realistyczną zarazem. Uchylenie Kodeksu spowodowałoby bowiem dezor
ganizację życia gospodarczego, i to z przyczyn nieuzasadnionych racjonalnymi
przesłankami. Kodeks cywilny ze względu na to, że przejął podstawową war
stwę zunifikowanego prawa polskiego bez wątpienia mógł regulować stosunki
cywilnoprawne ustroju gospodarki rynkowej – po zdjęciu z niego swoistych in
stytucji socjalistycznych. Funkcję tę zdolny był spełniać przy zachowaniu swo
jej monistycznej struktury – a więc bez konieczności restytuowania Kodeksu
handlowego.
1
Por. następujące nowele: 1) z 1971 r. (Dz.U. Nr 27, poz. 252); 2) z 1976 r. (Dz.U. Nr 19,
poz. 122 ze zm.); 3) z 1982 r. (Dz.U. Nr 11, poz. 81 ze zm.); 4) z 1982 r. (Dz.U. Nr 19, poz. 147
ze zm.); 5) z 1982 r. (Dz.U. Nr 30, poz. 210 ze zm.); 6) z 1984 r. (Dz.U. Nr 45, poz. 242 ze zm.);
7) z 1985 r. (Dz.U. Nr 22, poz. 99 ze zm.).
2
W. Czachórski, Perspektywy, s. 3–4.
Nb. 59
63498284906476
63
60 Pierwszy etap reformy został w zasadzie zrealizowany ustawą z 28.7.1990 r.

o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.), obowiązują
cą od 1.10.1990 r.
W szczególności uchyliła ona:
1) socjalistyczną typologię własności wraz z uprzywilejowaniem własności uspołecznionej
prowadzącą do nierównego traktowania podmiotów prawa cywilnego;
2) konstrukcję jedności własności państwowej – podważoną wcześniej już ustawą
z 31.1.1989 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 3, poz. 11);
3) szczególne reguły obrotu między jednostkami gospodarki uspołecznionej wraz z uregulo
waniem wpływu decyzji planowych na stosunki zobowiązaniowe;
4) zawarte w przepisach KC odesłanie do zasad ustroju PRL.
Ponadto nowela ta przywróciła niektóre istniejące w II Rzeczypospolitej in

stytucje, które nie weszły do KC jako zbędne w ustroju socjalistycznym, oraz
wprowadziła pewne nowe regulacje prawne.
Por. zwłaszcza: 1) przekaz, 2) papiery wartościowe, 3) dopuszczalność zmiany zobowią
zania ze względu na nadzwyczajną zmianę stosunków, 4) waloryzację zobowiązań pienięż
nych, 5) jasno wyraziła zasadę swobody umów, uchylając zarazem ograniczenia w obrocie
gruntami rolnymi i rozrządzania nimi na wypadek śmierci.
61 Kodeks cywilny był następnie wielokrotnie zmieniany1. Wiele zmian po

dyktowanych zostało koniecznością wdrożenia do polskiego prawa treści dy
rektyw UE.
62 W miejsce Komisji do spraw reformy prawa cywilnego prace legislacyjne
na tym polu prowadziła w latach 2002–2015 Komisja Kodyfikacyjna Prawa
Cywilnego działająca przy Ministrze Sprawiedliwości2.
Pierwotnie Komisja Kodyfikacyjna zajmowała się projektami nowelizacji
KC zmierzającymi do przystosowania go do prawa UE, Konstytucji RP i do
najnowszych praktyk w dziedzinie obrotu gospodarczego, a także projektami
innych ustaw o podstawowym znaczeniu dla prawa prywatnego.
Jednakże tak wąsko ujmowany zakres zadań Komisji Kodyfikacyjnej nie pro
wadził do poprawy systemu prawa cywilnego, coraz krytyczniej ocenianego.
Raport Rady Legislacyjnej przy Prezesie RM z 2006 r. stwierdzał, że poważne zmiany
w KC dokonywane ad casum stwarzają niebezpieczeństwo dekodyfikacji materii i niektóre
uregulowania powinny znajdować się w KC, a zostały umieszczone poza kodeksem ze szko
dą dla jego zupełności3.
1
Por. szerzej Z. Radwański, [w:] Wprowadzenie. Kodeks cywilny i inne teksty prawne,
Warszawa 2008.
2
Por. rozporządzenie RM z 22.4.2002 r. w sprawie utworzenia, organizacji i trybu dzia
łania Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego (Dz.U. Nr 55, poz. 476 ze zm.). W latach
2002–2010 przewodniczył jej Z. Radwański.
3
PL 2006, Nr 1(53), s. 100.
Nb. 60–62
63498284906476
63
W związku z tym Komisja Kodyfikacyjna podjęła w 2006 r. prace nad kon

cepcją nowego Kodeksu cywilnego. Wstępne propozycje w tym względzie za
warte zostały w Zielonej Księdze1 i w tej postaci poddane dyskusji publicznej.
Do 2015 r. trwały prace nad przygotowaniem artykułowanego projektu Kodek
su cywilnego. Projekt pierwszej Księgi obejmującej część ogólną ukazał się już
drukiem2. Dyskusja nad nowymi propozycjami szczególnie ożywiła się z okazji
pięćdziesiątej rocznicy uchwalenia Kodeksu cywilnego3. Wobec zakończenia
w 2015 r. działalności Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Mini
strze Sprawiedliwości, prace badawcze nad nowym Kodeksem cywilnym pod
jęte zostały przez ośrodki uniwersyteckie w ramach Akademickiego Projektu
Kodeksu Cywilnego4.
1
Zielona Księga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, pod
red. Z. Radwańskiego, Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 2006.
2
Księga pierwsza Kodeksu cywilnego. Projekt z uzasadnieniem, Warszawa 2009, s. 186.
3
Por. M. Kępiński, Czy w Polsce potrzebny jest nowy kodeks cywilny?, RPEiS 2014,
z. 2, s. 237 i n.; J. Andrzejewski, Czy nowa kodyfikacja prawa cywilnego jest potrzebna
w czasie kryzysu prawa?, RPEiS 2014, z. 1, s. 77 i n.; 50 lat kodeksu cywilnego. Perspektywy
rekodyfikacji, pod red. P. Steca, M. Załuckiego, Warszawa 2015.
4
Por. http://www.projektkc.uj.edu.pl/.
Nb. 62
63498284906476
63
63498284906476
63
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego
§ 3. Rodzaje źródeł

Literatura: S. Biernat, Prawo Unii Europejskiej a Konstytucja RP i prawo polskie – kilka
refleksji, PiP 2004, z. 11; W. Czapliński, Prawo wspólnotowe a prawo wewnętrzne w praktyce
sądów konstytucyjnych państw członkowskich, KPP 2004, z. 2; P. Dąbrowska, Skutki orze-
czenia wstępnego ETS, Warszawa 2004; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 10, 11;
T. Justyński, Nadużycie prawa w polskim prawie cywilnym, Kraków 2000; K. Kłaczyńska, Po-
dział kompetencji między UE a państwami członkowskimi według Konstytucji Europejskiej,
PiP 2005, z. 3; E. Łętowska, „Multicentryczność” systemu prawa i wykładnia jej przyjazna,
[w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków
2005; E. Łętowska, J. Łętowski, Prawo w systemie funkcjonowania państwa. Jedność prawa,
Warszawa 1996; J. Maliszewska-Wienartowicz, Zasady ogólne prawa jako źródło europejskie-
go prawa wspólnotowego, PiP 2005, z. 4; K. Michalak, Kształtowanie treści zobowiązania
przez zwyczaj w prawie polskim. Jurysta 2015, Nr 3; M. Olechowski, Odesłania ustawowe do
zwyczaju (uwagi porządkujące), PiP 2002, z. 7; M. Pilich, Zasady współżycia społecznego,
dobre obyczaje czy dobra wiara. Dylematy nowelizacji klauzul generalnych prawa cywilnego
w perspektywie europejskiej, SP 2006, Nr 4; Z. Radwański, M. Zieliński, Uwagi de lege fe-
renda o klauzulach generalnych w prawie prywatnym, PL 2001, Nr 2; ciż, [w:] System Pr. Pr.,
t. 1, rozdz. VII; M. Safjan, Refleksje o roli zwyczaju, [w:] Prawo prywatne czasu przemian.
Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, Poznań 2005;
tenże, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. IV; A. Sarna, Zapytania wstępne do ETS – uwagi prak-
tyczne, MoPod 2004, Nr 1; F. Studnicki, Działanie zwyczaju handlowego w zakresie zobowią-
zań z umowy, Polska Akademia Umiejętności, Prace Komisji Prawniczej Nr 4, Kraków 1949;
M. Wiktorowicz, Praktyczne uwagi na temat relacji między prawem krajowym a prawem UE,
Prawo UE 2004, Nr 7–8; P. Winczorek, Konstytucja RP a prawo wspólnotowe, PiP 2004, z. 11;
Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. III; S. Wronkowska, O źródłach prawa i aktach nor-
matywnych raz jeszcze, [w:] Prawo prywatne czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana
Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, Poznań 2005; S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys
teorii prawa, Poznań 1997; J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1998; K. Za-
charzewski, Znaczenie kodeksów deontologicznych w dziedzinie prawa prywatnego, PPH 2011,
Nr 6; Z. Ziembiński, O stanowieniu i obowiązywaniu prawa. Zagadnienia podstawowe, Warsza-
wa 1995; tenże, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980.
I. Uwagi wstępne
Mówiąc tu o „źródłach prawa”, mamy na względzie podstawowe znaczenie 63
tego terminu. W tym sensie źródłami prawa są fakty uznawane w danym syste-
mie prawnym za fakty prawotwórcze. Ich wytworem są generalne (kierowa-
Nb. 63
63498284906476
63
34 Rozdział II. Źródła prawa cywilnego
ne do pewnej klasy adresatów z uwagi na jakąś ich wspólną cechę) i abstrak-

cyjne (ustanawiające pewne wzory zachowań) normy prawne, wskazujące,
kto, w jakich okolicznościach, jak ma postąpić.
O tym, jakie fakty społeczne uznawane są za fakty prawotwórcze, decydu-
je konstytucja i uzupełniająca ją doktryna prawnicza. Poprzednio obowiązujące
w RP przepisy konstytucyjne w sposób niepełny i nie całkiem jasny rozstrzyga-
ły te kwestie, pozostawiając znaczne pole dla doktryny prawnej, która jednak
nie we wszystkich sprawach reprezentowała jednolite poglądy. Sprawiało to, że
normatywna koncepcja źródeł polskiego systemu prawnego była w znacz-
nej mierze niepewna („rozchwiana”). Przepisy nowej Konstytucji poprawiają
ten niezadowalający stan prawny (art. 87).
Zgodnie z zakresem tematycznym tego podręcznika, przedmiotem dalszego
wykładu będą jedynie zagadnienia źródeł prawa cywilnego, i to odnoszące się
do wszystkich stosunków cywilnoprawnych. Pominięto w związku z tym swo-
istą dla prawa zobowiązaniowego problematykę wzorców umownych (ogólne
warunki umów, regulaminy). Natomiast kolejno rozważono tu:
1) prawo stanowione,
2) zwyczaje i prawo zwyczajowe,
3) rolę orzecznictwa i
4) rolę nauki.
II. Prawo stanowione

64 Konstytucja RP wprowadziła katalog źródeł prawa stanowionego, wśród
których rozróżnia:
1) akty prawne powszechnie obowiązujące,
2) akty wewnętrznie obowiązujące (art. 87, 93).
Te ostatnie nie są źródłami prawa cywilnego, ponieważ obowiązują tylko
jednostki organizacyjne wobec ich organów zwierzchnich, które wydały akty
wewnętrzne (uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezesa Rady Ministrów
i ministrów; art. 93).
Natomiast powszechnie obowiązujące akty normatywne mogą regulować
stosunki cywilnoprawne, uzyskując wówczas walor źródła prawa cywilnego.
Konstytucja wyraźnie wymienia następujące rodzaje aktów prawa powszech-
nie obowiązującego (art. 87):
1) Konstytucję1,
1
Por. bliżej A. Mączyński, Bezpośrednie stosowanie Konstytucji przez sądy, PiP 2000,
z. 5; M. Kępiński, R. Szczepaniak, O bezpośrednim stosowaniu art. 77 ust. 1 Konstytucji,
Nb. 64
63498284906476
63
§ 3. Rodzaje źródeł 35
2) ustawę,
3) ratyfikowane umowy międzynarodowe1,
4) rozporządzenia,
5) akty prawa miejscowego.
Wszystkie te akty tworzą hierarchicznie skonstruowany system źródeł po-
wszechnie obowiązujących aktów prawa stanowionego.
Ponadto od 1.5.2004 r., tj. od dnia wejścia w życie Traktatu o przystąpie-
niu Polski do Unii Europejskiej2, prawo unijne stało się częścią obowiązujące-
go w Polsce porządku prawnego – obok prawa krajowego i klasycznego prawa
międzynarodowego.
III. Zwyczaje i prawo zwyczajowe

1. Zwyczaje
Zgodnie z panującym poglądem przez zwyczaje rozumie się powszechnie 65

stosowaną w danym okresie, w danym środowisku i w danych stosunkach spo-
łecznych praktykę określonego postępowania.
Są to więc pewne fakty społeczne, które – jeżeli nie są notoryjnie znane –
ustala się w drodze normalnego postępowania dowodowego, w szczególności
przez zeznania świadków lub opinie biegłych (art. 227 i n. KPC). Często są one
spisywane przez organizacje profesjonalne (np. pewne zwyczaje handlowe), co
ułatwia ustalenie ich treści.
Same przez się zwyczaje nie mają doniosłości normatywnej; nie są więc 66
faktami prawotwórczymi w zakresie prawa cywilnego. Natomiast pośrednio
uzyskują doniosłość prawną przez to, że w wielu przypadkach przepisy praw-
ne odsyłają do nich, wskazując w ten sposób sądowi bardziej szczegółowe –
od wyznaczonych w ogólnych normach prawnych – podstawy do orzekania
w sprawach cywilnych. Dzięki temu system prawa cywilnego staje się bardziej
elastyczny i podatny na dokonujące się zmiany w praktyce społecznej.
Liczne przepisy KC, o podstawowej zresztą doniosłości, powołują się na
zwyczaje „ustalone” (art. 56, 65, 69, 354) lub „przyjęte” (art. 384, 788, 801 § 2,
PiP 2000, z. 3; B. Nita, Bezpośrednie stosowanie konstytucji a rola sądów w ochronie konsty-
tucyjności prawa, PiP 2002, z. 9, s. 36 i n.
1
Jednak zgodnie z art. 91 Konstytucji, umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzed-
nią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się
pogodzić z umową (ust. 2). Natomiast jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospoli-
tą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione
jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami (ust. 3).
2
Traktat akcesyjny ogłoszony w Dz.U. Nr 90, poz. 864.
Nb. 65–66
63498284906476
63
art. 922 § 3, art. 994 § 1). Niektóre z nich jednak pomijają tego rodzaju bliższe
określenia, natomiast opatrują je przymiotnikiem „miejscowe” (art. 287, 298,
908 § 1). Mimo tych różnic redakcyjnych należy zająć stanowisko podyktowa-
ne interpretacją funkcjonalną, że doniosłość prawną mają tylko zwyczaje usta-
lone w danych stosunkach i ewentualnie w odniesieniu do określonych bliżej
w przepisie prawnym kręgu osób lub na wskazanym obszarze.
Przesłanką konieczną stosowania przez sąd zwyczajów nie jest ich znajo-
mość przez osoby, których sprawę sąd rozstrzyga. Wystarczy, że osoby te nale-
żą do grupy społecznej (zawodowej, regionalnej), w której określony zwyczaj
jest upowszechniony. Odmienny pogląd reprezentowany był w dawniej-
szej doktrynie prawa cywilnego. Opierał się on na subiektywno-indywiduali-
stycznej koncepcji czynności prawnych (umów), która wszelkie konsekwencje
prawne uzasadniała realnie przeżywanymi aktami świadomości i woli człowie-
ka. Współcześnie jednak na wartości zyskuje element zaufania w regulacji sto-
sunków społecznych, a w tym i cywilnoprawnych1.
W związku z tym przyjmuje się założenie, że każdy uczestnik stosunku cy-
wilnoprawnego zna zwyczaje społeczności, do której należy. W konsekwencji
powinien się liczyć z następstwami prawnymi na tej podstawie określonymi, je-
żeli jego kontrahent działał w zaufaniu do nich.
Za respektowaniem zwyczajów w porządku prawnym przemawia także
wzgląd racjonalny. Ustalona praktyka pozwala bowiem sądzić, że określony
sposób postępowania ludzi okazuje się użyteczny społecznie.
67 Wszystko to jednak nie wystarczy jeszcze, aby zwyczaje mogły pełnić jaką-
kolwiek rolę o doniosłości prawnej. Jeżeli mają one wskazywać, jak powinien po-
stąpić uczestnik stosunku cywilnoprawnego w określonej sytuacji, to należy po-
nadto poddać je same ocenie wartościującej, a więc zbadać, czy są to „dobre”
zwyczaje, niepozostające w sprzeczności z ogólnie akceptowanymi zasadami mo-
ralnymi. Tylko bowiem takie zwyczaje mogą pełnić w Rzeczypospolitej Polskiej
rolę normatywną – bez obawy naruszenia spójności aksjologicznej systemu praw-
nego. Z tego względu powinno się je zawsze rozpatrywać łącznie z zasadami
współżycia społecznego, które właśnie wskazują moralne kryteria ocenne.
68 Ponadto postulat zachowania spójności systemu prawnego wymaga, aby or-
gan orzekający w żadnym razie nie kierował się ustalonymi zwyczajami nie-
zgodnymi z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi, które w sposób
kategoryczny zakazują kreowania stosunków prawnych – z różnych wzglę-
dów – niepożądanych w społeczności państwowej2.
1
Por. P. Machnikowski, Prawne instrumenty ochrony zaufania przy zawieraniu umowy,
Wrocław 2010, s. 20 i n.
2
Por. wyr. SN z 4.2.1965 r. (II CR 536/64, OSN 1965, Nr 12, poz. 215).
Nb. 67–68
63498284906476
63
§ 3. Rodzaje źródeł 37
Przykład: Gdyby upowszechnił się zwyczaj dawania „łapówek” funkcjonariuszom pań-
stwowym stosownych do wartości załatwionej sprawy lub rangi urzędnika, to żaden organ po-
wołany do rozstrzygania sprawy nie mógłby takiego zwyczaju uwzględnić w swoim orzeczeniu.
2. Prawo zwyczajowe
W odróżnieniu od zwyczaju, przez prawo zwyczajowe rozumie się normę 69

prawną. Faktem prawotwórczym jest w takim przypadku praktyka stałego sto-
sowania przez organy państwowe określonej reguły postępowania1.
Ta cecha wyraźniej charakteryzuje prawo zwyczajowe niż tradycyjna kon-
cepcja odwołująca się do społecznego przekonania o jego obowiązywaniu (tzw.
opinio necessitatis).
Normy prawa zwyczajowego odróżnić należy od zwyczajów prawnych, 70
tzn. od pewnej praktyki dokonywania czynności prawnych, co może mieć do-
niosłość tylko w procesie ich interpretacji (ustalanie ich sensu).
Żadne przepisy prawa stanowionego nie regulują kwestii dopuszczalności 71
prawa zwyczajowego w polskim systemie prawnym. Doktryna polskiego pra-
wa cywilnego trafnie przyjmuje, że dla uznania prawa zwyczajowego przepisy
takie nie są konieczne2.
Praktyka w rzeczywistości dostarczała przykładów kształtowania się norm 72
prawa zwyczajowego w okresie, gdy nie obowiązywały żadne ogólne normy
prawa stanowionego w tym względzie.
Przykład: Ustalenie się zasady, że Kościół katolicki i partie polityczne mają osobowość
prawną, zanim jeszcze wydane zostały odpowiednie ustawy przyznające tym organizacjom
podmiotowość prawną.
Konstytucja RP w rozdziale o źródłach prawa wymienia tylko prawo stano- 73

wione (art. 87–94). W związku z tym pojawia się pytanie, czy w polskim syste-
mie prawnym dopuszczalne jest kształtowanie się prawa zwyczajowego.
W literaturze kwestionuje się jednak pogląd, jakoby Konstytucja RP tworzy-
ła zamknięty katalog źródeł prawa. W każdym razie koncepcja taka nie odno-
si się do norm prawa niestanowionego, jakim jest prawo zwyczajowe. Dopusz-
czalne jest więc jego kształtowanie się, jednak powstaje ono obok (praeter),
a nie przeciwko (contra) prawu stanowionemu3.
1
Tak trafnie A. Stelmachowski, Zarys teorii, s. 312 i n.
2
Por. tamże, Zarys teorii, s. 312–313; tak samo Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo,
s. 68–69 i S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 60, aczkolwiek autorzy ci wskazują na
drugorzędną doniosłość tego źródła praw.
3
Por. S. Wronkowska, O źródłach prawa, s. 117 i n.; M. Safjan, Refleksje o roli zwyczaju,
s. 86 i n.; tenże, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. IV, Nb. 61; A. Stelmachowski, Zarys, s. 294
Nb. 69–73
63498284906476
63
IV. Rola orzecznictwa

74 Z demokratycznym państwem wiąże się koncepcja trójpodziału władz, któ-
ra nie pozwala na przejmowanie przez sądy roli prawotwórczej.
Nie będąc samodzielnym źródłem prawa, orzecznictwo przez swoją działal-
ność interpretacyjną, a zwłaszcza inferencyjną (wnioskowanie z norm o nor-
mach) oraz przez uznawanie zwyczajów może wpływać na ustalanie (konkrety-
zację) treści norm prawnych. Na tej podstawie opierają się poglądy akceptujące
w pewnym zakresie prawotwórczą rolę judykatury1.
Ta pomocnicza działalność sądów jest jednak immanentnie wpleciona w od-
różnianą w naszym systemie prawnym procedurę stosowania prawa.
Na nieostrość tych pojęć zwraca w szczególności uwagę Z. Ziembiński, Tworzenie a sta-
nowienie i stosowanie prawa, RPEiS 1993, z. 4, s. 43 i n.
V. Rola nauki
75 Poglądy uczonych nie stanowią źródła prawa cywilnego w polskim sys-
temie prawnym – podobnie zresztą jak i we współczesnych zachodnich syste-
mach prawnych.
Natomiast często inspirują one działalność legislacyjną – w szczególno-
ści poprzez formułowane w pracach naukowych postulaty de lege ferenda (dla
ustawodawcy).
Uczeni wpływają na stanowienie norm prawnych, także przez swój osobi-
sty udział w przygotowywaniu aktów normatywnych – zwłaszcza w pracach
komisji kodyfikacyjnych powoływanych dla przygotowania ważniejszych pro-
jektów, w odniesieniu do których może być ustanowiona szczególna procedura
legislacyjna.
Są to jednakże tylko oddziaływania pośrednie, aczkolwiek o podstawowej
niekiedy doniosłości, jak dowodzą tego rezultaty prac dotychczasowych komi-
sji kodyfikacyjnych powołanych do unifikacji i kodyfikacji polskiego prawa cy-
wilnego2.
i n.; R. Hauser, J. Trzciński, Prawotwórcze znaczenie orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego

w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego, Warszawa 2008 oraz recenzja tej pra-
cy A. Gomułowicza, RPEiS 2008, z. 4, s. 225 i n.
1
Por. A. Stelmachowski, Zarys teorii, s. 295 i n.; E. Łętowska, Podstawy, s. 54–55.
2
Por. szerzej Z. Radwański, Rola prawników w tworzeniu prawa, PiP 1994, z. 3, s. 3 i n.
Nb. 74–75
63498284906476
63
§ 4. Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego 39
§ 4. Ważniejsze rodzaje norm

i przepisów prawa cywilnego
Literatura: T. Bukowski, Klauzule generalne w prawie cywilnym. O konieczności stworze-
nia katalogu zasad współżycia społecznego, MoP 2008, Nr 24; K. Doliwa, Dobra wiara jako
wyrażenie języka prawnego, MoP 2008, Nr 6; K. Doliwa, A. Doliwa, Funkcje zasad współży-
cia społecznego w prawie cywilnym, Warszawa 2020; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw.,
t. 1, § 13–15; L. Leszczyński, Klauzule generalne w stosowaniu prawa, Lublin 1986; tenże,
Stosowanie generalnych klauzul odsyłających, Kraków 2001; K. Mularski, Wykonanie za-
stępcze – ius cogens czy ius dispositivum?, MoP 2006, Nr 14; M. Pilich, Zasady współżycia
społecznego, dobre obyczaje czy dobra wiara? Dylematy nowelizacji klauzul generalnych pra-
wa cywilnego w perspektywie europejskiej, SP 2006, Nr 4; M. Piotrowski, Normy prawne im-
peratywne i dyspozytywne, Warszawa–Poznań 1990; R. Piszko, Prawo a normy pozaprawne.
Typy relacji, Szczecin 2000; Z. Radwański, Czy klauzula generalna społeczno-gospodarczego
przeznaczenia prawa powinna określać treść prawa własności?, [w:] Księga pamiątkowa ku
czci Sędziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005; Z. Radwański, M. Zieliński, Uwagi de
lege ferenda o klauzulach generalnych w prawie prywatnym, PL 2001, Nr 2; ciż, [w:] System
Pr. Pr., t. 1, rozdz. VII; E. Rott-Pietrzyk, Klauzule generalna rozsądku w kodeksie cywilnym,
KPP 2005, z. 3; M. Safjan, Klauzule generalne w prawie cywilnym, PiP 1990, z. 11; A. Stelma-
chowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne czę-
ści ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo; K. Wójcik,
Teoretyczna konstrukcja klauzuli generalnej, SPE 1991, Nr 44; S. Wronkowska, Z. Ziembiński,
Zarys teorii prawa, Poznań 1997; Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, War-
szawa 1980; Z. Ziembiński, M. Zieliński, Dyrektywy i sposób ich wypowiadania, Warszawa 1992;
A. Żurawik, Klauzula generalna „dobrych obyczajów” – ujęcie teoretyczne, RPEiS 2009, z. 1.
I. Uwagi ogólne
1. Struktura normy prawnej
Rozważania nad strukturą normy prawnej należą do ogólnej teorii prawa. 76

Dla niniejszego wykładu wystarczy przypomnieć, że w członie normy nazwa-
nym hipotezą (także poprzednikiem) wskazany jest adresat oraz okoliczności
jej zastosowania, a w członie zwanym dyspozycją (także następnikiem) okre-
ślony jest normatywny skutek prawny, a zwłaszcza nakazane zachowanie się
adresata normy.
Natomiast pozostaje kwestią sporną, czy tzw. sankcja, która określa, w ja-
ki sposób powinny zareagować organy państwowe w razie niezastosowania się
adresata do dyspozycji normy, stanowi trzeci człon normy czy też objęta jest
treścią odrębnej normy (sankcjonującej) funkcjonalnie tylko sprzężonej z nor-
mą podstawową.
Przekonująco tej ostatniej koncepcji broni zwłaszcza Z. Ziembiński, Problemy podstawo-
we, s. 159 i n.
Nb. 76
63498284906476
63
77 Bez względu na to, jak się wspomniany problem rozstrzygnie, należy pod-
kreślić, że w prawie cywilnym sankcja pełni swoistą rolę. Ma ona przede
wszystkim na celu doprowadzić do zaspokojenia interesu podmiotu stosun-
ku cywilnoprawnego, natomiast funkcje represyjne lub wychowawcze sank-
cji cywilnoprawnych są albo jej refleksem ubocznym, albo są podporządkowa-
ne realizacji celu zasadniczego i nie stanowią jakiegoś istotnego jej elementu.
W związku z tym formy reakcji organu państwowego – sądu oraz organów eg-
zekucyjnych – na niezastosowanie się adresata do nakazanego zachowania się
przybierają bardzo różnorodną i przeważnie swoistą postać. W szczególności
więc przymus fizyczny lub grzywny są środkami ostatecznymi i stosowanymi
w zupełnie wyjątkowych sytuacjach.
Dominuje sankcja polegająca na przymusowym uzyskaniu z majątku dłuż-
nika określonych przedmiotów lub wartości pieniężnych. Poza tym jednak,
w wielu przypadkach, reakcja organów państwowych ogranicza się tylko do
ustalenia istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego, ważności albo nieważ-
ności czynności prawnej, przekształcenia treści stosunku prawnego, a nawet
tylko uznania prawidłowości dokonanego świadczenia i w konsekwencji odmo-
wy żądania jego zwrotu (przy tzw. zobowiązaniach naturalnych). Sankcje te są
przy tym przeważnie stosowane tylko z inicjatywy i w sposób bliżej określony
przez samego zainteresowanego (uprawnionego).
2. Norma a przepis prawny
78 Powszechnie odróżnia się już dzisiaj normy prawne od przepisów praw-

nych. Przez przepisy prawne rozumie się samodzielne jednostki redakcyjne,
zawarte w aktach normatywnych (artykuły, paragrafy, a nawet poszczególne
zdania). Dla zrekonstruowania pełnej normy prawnej z reguły korzystać trze-
ba z wielu przepisów poddanych jeszcze odpowiedniej wykładni. Jeden prze-
pis z kolei może zawierać elementy konieczne do zrekonstruowania nie jednej,
lecz wielu norm prawnych1.
Tradycyjne identyfikowanie normy prawnej z przepisem prawnym łatwo
może doprowadzić do nieuwzględniania jego kontekstu systemowego, a w kon-
sekwencji do odtwarzania normy prawnej wyłącznie na podstawie wyizolowa-
nego przepisu prawnego. Byłby to powrót do skrajnego pozytywizmu panują-
cego w doktrynie prawniczej na początku XIX w.
1
Por. bliżej M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2010,
s. 13 i n.; Z. Ziembiński, Problemy podstawowe, s. 149 i n.; Z. Ziembiński, M. Zieliński, Dy-
rektywy, s. 104 i n.; w opozycji J. Nowacki, Przepis prawny a norma prawna, Katowice 1988.
Nb. 77–78
63498284906476
63
II. Ważniejsze rodzaje norm prawa cywilnego

1. Normy bezwzględnie i względnie wiążące oraz semiimperatywne
Kryterium odróżniającym te normy nie jest rodzaj ich obowiązywania, lecz 79

sposób, w jaki prawodawca określa okoliczności ich zastosowania, a w konse-
kwencji charakter ich mocy wiążącej. Z tego względu wskazane byłoby zastą-
pić mylące określenie „obowiązujące” (przyjęte z tradycji prawniczej) innym
przymiotnikiem ściślej wskazującym na podstawę ich wyróżnienia. W związku
z tym wydaje się, że właściwiej byłoby mówić o normach bezwzględnie albo
względnie wiążących.
1. Normy bezwzględnie wiążące (zwane także: imperatywnymi, kategorycz- 80
nymi, bezwzględnie stosowalnymi lub określane jako ius cogens) znamionuje to,
że ich zastosowanie nie może być wyłączone lub ograniczone wolą (decyzją)
stron, jak również odmiennym zwyczajem. Na tę cechę wyraźnie wskazują nie-
kiedy przepisy prawne.
Przykład: Artykuł 119 KC: „Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani prze-
dłużane przez czynność prawną”; art. 437 KC: „Nie można wyłączyć ani ograniczyć z gó-
ry odpowiedzialności określonej w dwóch artykułach poprzedzających”; art. 855 § 2 KC:
„Przedsiębiorca składowy jest obowiązany do dokonywania odpowiednich czynności konser-
wacyjnych. Przeciwne postanowienie umowy jest nieważne”.
Częściej jednak kwalifikacji tej można dokonać dopiero w drodze wykład-

ni funkcjonalnej. Powinna ona wskazywać, że ochrona pewnych doniosłych
wartości społecznych lub interesów stron albo osób trzecich wymaga ograni-
czenia swobody kontraktowej, w następstwie czego niedopuszczalne byłoby
uregulowanie stosunku prawnego przez strony w sposób odbiegający od wy-
znaczonego w przepisie prawnym. Formułowany jest także pogląd, że bez-
względnie wiążący charakter normy można przyjąć dopiero wówczas, gdyby
uznanie jej względnie wiążącego charakteru burzyło szczególnie istotne za-
łożenia o prawodawcy, zwłaszcza zaś założenie o jego racjonalności aksjolo-
gicznej1.
Przykład: Sąd Najwyższy w orz. z 18.9.1979 r. (IV CR 296/79, OSN 1980, Nr 7–8,
poz. 141) uznał imperatywny charakter norm prawa spółdzielczego regulujących tryb przyj-
mowania i usuwania członków, powołując się na zasadę demokracji wewnątrzspółdzielczej
i ochronę interesów członków. Natomiast w wyr. z 20.3.2014 r. (II CSK 290/13, OSNC 2015,
Nr 4, poz. 43) SN uznał, że jeżeli treść normy wyraża intencję ochrony porządku publicznego
lub odzwierciedla istotny cel społeczno-gospodarczy, to może wskazywać na jej bezwzględ-
nie wiążący charakter.
1
Tak zwłaszcza K. Mularski, Wykonanie, s. 758 i n.
Nb. 79–80
63498284906476
63
81 2. Normy względnie wiążące (zwane również: względnie stosowalnymi lub

dyspozytywnymi, uzupełniającymi, co stanowi tłumaczenie łacińskich określeń:
ius dispositivum, ius suppletivum) są normami prawnymi obowiązującymi, tak sa-
mo jak normy bezwzględnie wiążące. Jednakże w odróżnieniu od tych ostatnich
znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy same strony nie uregulowały konse-
kwencji prawnych w sposób odmienny od dyspozycji zawartej w takiej nor-
mie. Prawodawca ustanawia więc w tym przypadku dodatkową przesłankę za-
stosowania normy, jaką jest zastrzeżenie, że strony nie uregulowały wiążącego
ich stosunku prawnego inaczej, niż określa to norma prawna, albo nie wyłączy-
ły jej zastosowania, nie dokonując zarazem regulacji o odmiennej treści. Na ta-
ki charakter normy niekiedy wyraźnie wskazują odpowiednie zwroty zawarte
w przepisach prawnych. Czasem wskazują one na pierwszeństwo zastosowania
nie tylko oświadczeń woli (czynności prawnych), ale i zwyczajów.
Por. następujące charakterystyczne zwroty ustawy: „w braku odmiennego zastrzeżenia
umownego albo zwyczaju” (art. 394 § 1 KC); „w braku odmiennej umowy” (art. 642 § 1 KC);
„chyba że umowa uzależnia” (art. 726 KC).
Przeważnie jednak charakter prawny normy można określić dopiero na pod-

stawie wykładni funkcjonalnej. Należy przy tym mieć na uwadze, że główna
funkcja tych norm polega na uzupełnieniu treści stosunku prawnego w zakre-
sie nieuregulowanym przez strony.
82 3. Pośrednią kategorię stanowią normy semiimperatywne (zwane też nor-
mami semidyspozytywnymi, jednokierunkowo działającymi normami dyspo-
zytywnymi, jednostronnie bezwzględnie obowiązującymi). Chodzi tu o normy,
które wyznaczają minimalny zakres ochrony interesów jednej strony i dlate-
go zastosowanie takich norm może być uchylone lub ograniczone przez stro-
ny tylko wtedy, gdy postanowienia umowy są korzystniejsze dla strony objętej
ochroną normatywną.
Charakter taki z reguły mają normy ustalające maksymalny lub minimalny za-
kres świadczeń jednej ze stron (ceny, czynsze), najdłuższy albo najkrótszy termin
wypowiadania stosunku prawnego, minimalnego standardu rzeczy lub usług.
Przykład: Artykuł 7 PrKonsumU: „Konsument nie może zrzec się praw przyznanych mu
w ustawie. Postanowienia umów mniej korzystne dla konsumenta niż postanowienia ustawy
są nieważne, a w ich miejsce stosuje się przepisy ustawy”.; art. 593 § 1 KC: „Prawo odkupu
może być zastrzeżone na czas nie przenoszący lat pięciu”; art. 23 ust. 4 OchrLokU: „Stawka
czynszu za lokal socjalny nie może przekraczać połowy stawki najniższego czynszu obowią-
zującego w gminnym zasobie mieszkaniowym”.
Także charakter normy semiimperatywnej niekoniecznie musi być wyraźnie

wskazany w przepisie prawnym. Można go również ustalić na podstawie wykład-
ni funkcjonalnej. W systemie społecznej gospodarki rynkowej szczególną ku te-
Nb. 81–82
63498284906476
63
mu przesłankę stanowi postulat ochrony interesów konsumentów – jako strony

typowo słabszej.
2. Normy kompetencyjne
W prawie cywilnym doniosła rola przypada tzw. normom kompetencyj- 83

nym. Dla zrozumienia ich sensu należy najpierw wyjaśnić pojęcie czynności
konwencjonalnych, z którymi normy kompetencyjne są powiązane.
Najogólniej rzecz ujmując, przez czynność konwencjonalną rozumie się ta- 84
kie zachowanie człowieka, któremu pewne reguły (tzw. reguły sensu) przypisu-
ją jakieś swoiste znaczenie. Stąd właśnie bierze się nazwa „konwencjonalne”,
ponieważ chodzi tu o znaczenie nakazane w pewien sztuczny sposób regułami
sensu. Tak więc np. reguły gry w piłkę nożną lub w szachy dokładnie określają,
z jakimi ruchami i w jakich okolicznościach należy wiązać znaczenie „strzele-
nia bramki” lub „posunięcia pionkiem na szachownicy” itp. Otóż także prawo
cywilne zawiera wiele tego rodzaju reguł sensu, które np. z określonymi dzia-
łaniami człowieka wiążą takie swoiste znaczenia, jak „zawarcie umowy” albo
„sporządzenie testamentu”.
W modelowym ujęciu tylko działania dokonane przez określone osoby
i w okolicznościach wskazanych w regułach sensu przybierają swoiste znacze-
nie konwencjonalne – są ważne, liczą się w stosunkach prawnych. Natomiast
nie można mówić o „ważnej” albo „nieważnej” czynności jedynie psychofi-
zycznej; bezsensem byłoby więc zastanawiać się, np. nad tym, czy ktoś „waż-
nie” wbił gwóźdź w ścianę.
Owo założenie jest jednakże często w różny sposób modyfikowane przez
reguły sensu. Mogą więc one np. wskazywać, że niedopełnienie pewnych prze-
słanek nie prowadzi do uznania całkowitej „nieważności” (nieuznawanie danej
czynności za czynność konwencjonalną, doniosłą na obszarze prawa cywilne-
go) albo np. mogą przewidywać późniejsze uzupełnienie pewnych elementów,
czy dokonanie jakichś szczególnych działań, które dopiero prowadziłyby do
uznania nie całkiem prawidłowo dokonanej czynności konwencjonalnej za
„ważną”. Kwestie te zostaną bliżej rozważone w rozdziale poświęconym czyn-
nościom prawnym.
Otóż owe reguły sensu, nadające pewnym zachowaniom określonych
osób swoiste znaczenie, nakazują tylko rozumieć te zachowania we wskaza-
nym znaczeniu – i nic więcej. Natomiast regułami tymi nie jest objęta kwestia,
czy ktoś ma obowiązek dokonania określonej czynności konwencjonalnej. Tak
więc, np. reguły prawa cywilnego określające sposób ważnego zawarcia umo-
wy lub sporządzenia testamentu nie rozstrzygają kwestii, czy ktoś ma obowią-
Nb. 83–84
63498284906476
63
zek takich czynności dokonać; na ich podstawie można tylko orzec, czy taka
czynność konwencjonalna została ważnie dokonana.
Jednakże prawo cywilne nie formułuje reguł działań konwencjonalnych
dla czystej igraszki intelektualnej lub aby utrudnić studentom prawa złożenie
egzaminu. Czynności te stanowią tzw. hipotezę normy prawnej, z którą zwią-
zany jest jej drugi człon, tzw. dyspozycja, określająca, kto i jak, w razie doko-
nania czynności konwencjonalnej, powinien się zachować – jakie więc spoczy-
wają na nim obowiązki. Obowiązki te mogą ciążyć na podmiocie dokonującym
czynności konwencjonalnej lub na innej osobie.
Przykład: Jeżeli ktoś dokona czynności konwencjonalnej, jaką jest złożenie przyrze-
czenia publicznego, iż wynagrodzi znalazcę jego manuskryptu, obowiązek świadczenia bę-
dzie ciążył na nim; obowiązki dla innych osób mogą wynikać ze sporządzenia testamentu lub
wspólnie podjętych zobowiązań umownych.
85 Właśnie takie normy, które nakładają na kogoś obowiązek reagowania na

dokonanie czynności konwencjonalnej, nazywamy normami kompetencyj-
nymi. One przyznają kompetencję (upoważniają) określonemu podmiotowi do
dokonania czynności konwencjonalnej z tym skutkiem, że powstają dla kogoś
jakieś obowiązki. Ich realizacja zapewniona jest z kolei sankcjami przewidzia-
nymi w prawie cywilnym lub w procedurze cywilnej. Natomiast poza zakresem
regulacji normą kompetencyjną pozostaje kwestia, czy podmiot dokona czyn-
ności konwencjonalnej wywołującej obowiązek reagowania na nią. Obowią-
zek dokonania takiej czynności konwencjonalnej (np. zawarcia umowy) może
oczywiście być nałożony, ale na podstawie innej już normy.
W przeciwieństwie do norm merytorycznych, bezpośrednio zakazujących
lub nakazujących określoną czynność, reguły sensu nie ograniczają niczyjej
wolności. One jedynie wskazują, jak należy się zachować, aby osiągnąć za-
mierzone cele. Z tego względu nie wydaje się, aby można było kwestionować
ich obowiązywanie lub postulować ich uchylenie z powołaniem się na zasa-
dę wolności – w szczególności na konstytucyjnie zawarowaną swobodę dzia-
łalności gospodarczej. Natomiast zasady takie mogą odnosić się do ewentu-
alnych norm, które by nakazywały albo zakazywały dokonywać określonych
czynności konwencjonalnych sformułowanych w systemie prawnym (np. za-
wierania umów)1.
1
Por. bliżej Z. Ziembiński, M. Zieliński, Dyrektywy, s. 54 i n., s. 98; S. Czepita, Reguły
konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa, Szczecin 1996.
Nb. 85
63498284906476
63
3. Metanormy
Na uwagę zasługuje jeszcze kategoria tzw. metanorm, które odnoszą się do 86

norm pierwszego stopnia, bezpośrednio regulujących zachowanie człowieka.
1. W szczególności chodzi tu o normy dotyczące sposobu konstruowania 87
systemu prawnego, a więc normy, które nakazują uznawać pewne fakty za pra-
wotwórcze (np. uchwalanie ustaw, wydawanie rozporządzeń, uznawanie prawa
zwyczajowego). Do tej kategorii należy zaliczyć normy określające początek
i koniec obowiązywania norm merytorycznych (I stopnia).
2. Reguły interpretacyjne – formułowane w przepisach prawnych lub przez 88
doktrynę prawniczą – to z kolei dyrektywy, które określają, w jaki sposób prze-
pisy prawne mają być przekładane na odpowiadające im co do znaczenia nor-
my prawne – a więc wypowiedzi dostatecznie jednoznacznie nakazujące okreś-
lonym adresatom w określonych okolicznościach zachować się w określony
sposób.
3. Natomiast reguły inferencyjne – na ogół formułowane przez doktrynę 89
prawniczą – to reguły wnioskowania z faktu obowiązywania w danym systemie
jakiejś normy – o obowiązywaniu w tym systemie jakichś innych norm „wy-
nikających” w swoistym sensie z tej pierwszej lub znajdujących wspólne z nią
uzasadnienie w pewnym oficjalnie przyjmowanym systemie ocen.
4. Wreszcie reguły kolizyjne określają sposób rozstrzygania kolizji mię- 90
dzy normami wzajemnie niezgodnymi, jeśli takie wyinterpretowano by, czy
wywnioskowano z przyjętych faktów prawotwórczych (przepisów), a więc
np. określające, które z niezgodnych między sobą norm należy uznać za uchy-
lone1.
III. Ważniejsze rodzaje przepisów prawa cywilnego

1. Definicje legalne
Przestrzegając postulatu zwięzłości aktów prawnych, ustawodawca nie- 91

jednokrotnie posługuje się techniką tzw. definicji legalnych. Są to przepisy,
które w sposób wiążący określają sens używanych w akcie prawnym słów lub
zwrotów.
Przykład: Zamiast w każdym przepisie, w którym występuje termin „pożytek” (art. 140,
190, 207, 224, 252, 319, 693, 1029, 1042 KC), wyjaśniać, jakie ma on znaczenie, funkcję tę
generalnie spełniają art. 53–54 KC. Często termin definiowany podawany jest w nawiasie
w przepisie zawierającym definicje (por. np. art. 60, 89 KC).
1
Por. bliżej Z. Ziembiński, M. Zieliński, Dyrektywy, s. 37–38, 127–129.
Nb. 86–91
63498284906476
63
2. Przepisy odsyłające
92 Ten sam postulat zwięzłości aktów prawnych uzasadnia posługiwanie się

przepisami odsyłającymi. Pojawiają się one w różnej postaci redakcyjnej.
Przykład: „Stosuje się” (art. 142 § 2), „stosuje się odpowiednio” (art. 92 § 2), „stosuje
się ze zmianami” (art. 1019 § 1), a także w postaci tzw. fikcji prawnych, które charakteryzu-
ją się tym, że przepis prawny nakazuje określone w nim okoliczności traktować jako równo-
ważne z okolicznościami wskazanymi w hipotezie innej normy, przez co dyspozycja owej
innej normy odnosi się również do okoliczności wskazanych w przepisie zawierającym fik-
cję (np. za część składową nieruchomości „uważa się” także prawa związane z własnością –
art. 50 KC; przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym, „tak, jakby” był dzieckiem
przysposabiającego – art. 936 KC).
Treść przepisów odsyłających zawiera ten sens, że przy ustalaniu treści nor-
my X zawsze należy uwzględnić także przepis, który ustanawia normę Y.
Przepisy odsyłające mogą organowi stosującemu prawo wyznaczyć różny
luz decyzyjny przy korzystaniu z przepisu wskazanego. W szczególności ode-
słanie do „odpowiedniego” jego stosowania z góry daje sędziemu szeroki mar-
gines decyzyjny co do tego, jakie postanowienia lub w jakiej zmodyfikowanej
postaci należy uzupełniająco stosować. Nie wydaje się, aby taki sam sens mia-
ły przepisy nieopatrzone zastrzeżeniem „odpowiedni” (jak np. art. 906 KC).
Nie znaczy to jednak, że w przypadku gdy przepis zawiera proste tylko ode-
słanie, zawsze należy stosować przepisy powołane w odesłaniu jakoś „automa-
tycznie”. Chodzi jedynie o to, żeby w toku ustalania sensu normy nie pomijać
różnic w stylizacji przepisów.
3. Klauzule generalne
93 Przepisy prawne nie zawsze w sposób ostry wskazują zakres zastosowania

normy (hipotezę) lub zakres normowania (dyspozycję). Niekiedy przez użycie
zwrotów niedookreślonych ustawodawca pozostawia w tej mierze pewien luz
organowi stosującemu prawo.
Przykład: Oto przykłady takich zwrotów: „drobne, bieżące sprawy życia codziennego”,
„rażące pokrzywdzenie” (art. 14 § 2 KC); „wypadki określone w umowie” (art. 673 § 3 KC);
„ważne powody” (art. 869 § 2 KC); „ustalone zwyczaje” (art. 65 § 1 KC); „należyta staran-
ność” (art. 355 KC).
94 Wśród zwrotów niedookreślonych szczególną doniosłość mają klauzule

generalne.
Między klauzulami generalnymi a innymi zwrotami niedookreślonymi za-
chodzi zasadnicza różnica. Drugie z nich (np. „ważne przyczyny”) wprost
Nb. 92–94
63498284906476
63
oznaczają pewne fakty (tyle że w kłopotliwy sposób kwalifikujący ich desygna-

ty), natomiast klauzule generalne odnoszą się do pewnych faktów pośrednio –
albowiem oznaczają pewne cechy faktów, a nie same te fakty.
Niesporne jest, że klauzule generalne związane są z odesłaniami ustawo-
dawczymi, i to z odesłaniami do czegoś, co ma wymiar aksjologiczny (ocen-
ny) – w szczególności do wartości lub ocen moralnych wskazanych w Kon-
stytucji RP lub aktach międzynarodowych (np. Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka). Niekiedy jednak pojmuje się klauzule generalne tak, że do ich defi-
nicji nie włącza się tej cechy jako konstytutywnej, co w efekcie pociąga za sobą
traktowanie jako klauzul generalnych zwrotów oznaczających np. zasady staty-
styki czy rachunkowości. Pozostawałoby to w niezgodności ze wskazaną wyżej
cechą niedookreśloności, albowiem zasady statystyki czy rachunkowości nie są
zwrotami niedookreślonymi. Zatem – nie wszelkie odesłania związane są z po-
służeniem się klauzulami generalnymi.
Opierając się na tych spostrzeżeniach, należałoby sformułować następują-
cą definicję pojęcia klauzuli generalnej: klauzula generalna jest to zwrot niedo-
określony zawarty w przepisie prawnym oznaczający pewne wartości lub oce-
ny funkcjonujące w jakiejś grupie społecznej, do których odsyła ów przepis
przez nakaz uwzględniania ich przy ustalaniu stanu faktycznego podpadającego
pod daną normę1.
Do ocen, do jakich odsyłają klauzule generalne, należą nie tylko oceny mo-
ralne (np. zasady współżycia społecznego), ale także odesłania do mierników
typu ekonomicznego (np. społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa) lub
racjonalnego (np. rozsądku).
W Kodeksie cywilnym – za wzorem radzieckim – przyjęto dwie klauzule
generalne o najważniejszym zakresie zastosowania, a mianowicie:
1) zasady współżycia społecznego i
2) społeczno-gospodarcze przeznaczenia prawa.
Okoliczność, że klauzula generalna społeczno-gospodarczego przeznacze-
nia prawa niekiedy pojawia się samodzielnie w przepisach prawnych, a niekie-
dy łącznie z zasadami współżycia społecznego, zdecydowanie potwierdza, że
jest to klauzula odrębna od zasad współżycia społecznego. Dlatego trudno po-
dzielić pogląd reprezentowany niekiedy w nauce i judykaturze, jakoby obie te
klauzule generalne tworzyły jednolite kryterium oceny2.
W nauce i judykaturze prawa cywilnego reprezentowany jest pogląd, że 95
przez zasady współżycia społecznego należy rozumieć także normy obyczajo-
Por. bliżej Z. Radwański, M. Zieliński, Uwagi, s. 11–16.

1
Tak np. S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 270; pogląd ten poddał wnikliwej
2
krytyce T. Zieliński, Klauzule generalne w prawie pracy, s. 110.
Nb. 95
63498284906476
63
we1. Zakresy norm moralnych i obyczajowych nie są ostro zarysowane. No-

toryczne jest zjawisko ich krzyżowania się, co utrudnia dyskusję nad wspo-
mnianym zagadnieniem, ale zarazem pomniejsza jego doniosłość praktyczną.
Niemniej powinno się wyjść z założenia, że normy moralne różnią się od norm
obyczajowych innym uzasadnieniem: pierwszych przestrzega się dlatego, że
znajdują aprobatę w przeżyciach oceniających osób (uzasadnienie aksjologicz-
ne, zachowanie odczuwane jako „dobre”), natomiast drugie stosuje się z nawy-
ku społecznego, a więc dlatego, że tradycja nakazuje w określony sposób się
zachować2. Otóż należy sądzić, że sam nawyk społeczny nieuznany zarazem za
„dobry” i godny pochwały, stanowi zbyt wątłe uzasadnienie dla regulacji sto-
sunków cywilnoprawnych. Owa szersza koncepcja zasad współżycia społecz-
nego mogłaby w pewnych przypadkach bezzasadnie utrudniać racjonalny roz-
wój stosunków społecznych, wspierając niekiedy czysty tradycjonalizm.
96 Funkcja klauzul generalnych polega na nadaniu prawu większej elastyczno-
ści, z jednej strony uwzględniającej zmieniający się układ stosunków społecz-
nych, a z drugiej strony szczególne cechy stanu faktycznego, do którego należy
zastosować abstrakcyjną normę prawną.
Dla realizacji tej funkcji zasady współżycia społecznego muszą pozostać
pojęciem nieostrym – niepoddającym się jakiejś kodyfikacji lub weryfikacji
w postaci badań empirycznych. Natomiast przede wszystkim judykatura po-
winna zmierzać do pewnej konkretyzacji tego pojęcia. Zadanie to wykonują
niezawiśli sędziowie, wydając orzeczenia w wyniku przewidzianej procedurą
sądową dyskusji i wspierani przez naukę prawa. Uzasadniony jest postulat, aby
sąd, powołując się na klauzulę generalną, jasno formułował zasadę, jaką miał
na względzie. Ułatwiałoby to kontrolę judykatury, a ponadto pozwalało Sądo-
wi Najwyższemu instruktywnie oddziaływać na orzecznictwo sądów niższych
instancji.
Ze względu na zmianę podstaw aksjologicznych ustroju Rzeczypospolitej
Polskiej należy selektywnie korzystać z dorobku judykatury z czasów PRL.
Natomiast nie miałaby dostatecznego uzasadnienia generalna w tym względzie
postawa negatywna, ponieważ dorobek ten obejmuje także orzeczenia powołu-
jące się na nadal cenione w RP wartości lub normy moralne3.
W Rzeczypospolitej Polskiej, której ustrój gospodarczy opiera się na gospo-
darce wolnorynkowej, szczególną doniosłość mają postawy wzajemnego za-
ufania, życzliwości, uczciwości i służebności w działalności gospodarczej. Na
1
Por. zwłaszcza A. Stelmachowski, Zarys teorii, s. 119.
2
Z. Ziembiński, M. Zieliński, Dyrektywy, s. 64.
3
Por. bliżej A. Łopatka, Z. Ziembiński, Próba systematyzacji zasad współżycia społeczne-
go wg orzecznictwa SN, PiP 1957, z. 4–5; A. Stelmachowski, Wstęp, s. 136 i n.
Nb. 96
63498284906476
63
tych wartościach moralnych powinien bowiem wspierać się wolny system ryn-
kowy, na co zwracał uwagę już Adam Smith1.
Zasady współżycia społecznego – jako reguły moralne odnoszące się do 97
stosunków międzyludzkich – nie obowiązują samoistnie na podobieństwo wy-
słowionych w ustawach norm prawnych. One tylko – na mocy przepisów praw-
nych, które do zasad tych się odwołują – wpływają na ocenę stanu faktycznego
dokonywaną w toku stosowania prawa.
Klauzula ta pojawia się w wielu przepisach, przez co zasady współżycia 98
społecznego w szerokiej mierze uzyskują doniosłość w procesie stosowania
prawa. W szczególności występują one w następujących rolach:
1) jako element służący do elastycznego doprecyzowania treści poszczególnych
instytucji prawa cywilnego z prawem własności na czele (por. art. 140, 233,
287, 298 KC) lub konkretnych stosunków prawnych (por. art. 56, 354 KC);
2) przy kwalifikowaniu pewnych zdarzeń kreujących stosunki cywilnopraw-
ne. Poza przepisami wyraźnie powołującymi zasady współżycia społeczne-
go (np. art. 411, 428, 431 § 2, art. 446 § 2 KC; art. 144 KRO) powinny
one być brane pod uwagę także przy precyzowaniu elementów innych po-
jęć prawnych, jak np. istotnego dla powstania odpowiedzialności deliktowej
pojęcia „wina” sprawcy szkody (art. 415 KC);
3) przy wykładni oświadczeń woli (art. 65 § 1 KC);
4) jako instrument zapobiegający powstawaniu konsekwencji prawnych,
które ze względu na szczególny kontekst sytuacyjny – budziłyby po-
wszechną dezaprobatę moralną i tym samym prowadziłyby do naruszenia
spójności aksjologicznej porządku prawnego. Tę rolę spełnia w szczegól-
ności art. 5 KC, odnoszący się do nadużycia prawa podmiotowego, i art. 58
§ 2 KC, dotyczący nieważności czynności prawnych (por. także art. 93, 94,
411 pkt 2, art. 754, 902, 1008 KC).
Trafnie przyjmuje się, że zasady współżycia społecznego odnoszą się nie
tylko do osób fizycznych, ale i do osób prawnych. W tym ostatnim przypad-
ku, w drodze odpowiedniej redukcji indywidualizującej, wynikające z zasad
współżycia społecznego powinności moralne sprowadzają się do powinności
kolektywów lub osób tworzących organy danej osoby prawnej.
Mimo iż zwrot „zasady współżycia społecznego” zmienił w nowym ustro- 99
ju RP swoje znaczenie, to jednak osobom bliżej nieobeznanym z prawem pol-
skim może nadal kojarzyć się z socjalistyczną doktryną moralną. W związku
z tym pojawiają się postulaty, aby porzucić ten termin i powrócić do określeń
o podobnej roli, funkcjonujących już przed wojną w polskim systemie prawnym,
1
Por. bliżej L.V. Ryan, Wyzwanie moralne w czasach transformacji gospodarczej, RPEiS
1996, z. 1.
Nb. 97–99
63498284906476
63
takich jak: „dobra wiara” (w znaczeniu obiektywnym), „zasady uczciwego obro-

tu”, „dobre obyczaje”, „względy słuszności”1. Są to na ogół tłumaczenia klauzul
występujących w zachodnich systemach prawnych, a zatem tam znanych. Można
oczywiście dla podkreślenia różnic tworzyć także zupełnie inne określenia.
Zagadnienia te powinien jednak rozstrzygnąć ustawodawca. Tak też się
dzieje. W toku kolejnych modyfikacji coraz częściej obok zasad współżycia
społecznego pojawiają się inne klauzule generalne, zwłaszcza klauzule dobrej
wiary i zasad słuszności. Ich treść i funkcja jest właściwie podobna do zasad
współżycia społecznego. Klauzule te są już jednak pozbawione ideologicznego
obciążenia, a nadto – ponieważ są one znane przedsiębiorcom zagranicznym –
ich umieszczenie w kodeksie cywilnym powinno polskim przedsiębiorcom uła-
twić uczestnictwo na europejskim rynku.
Klauzula generalna społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa przejęta
została z doktryny radzieckiej i zgodnie z nią w ustroju PRL jednoznacznie przy-
bierała postać klauzuli o treści politycznej, z uwagi na jej immanentne sprzężenie
ze strukturą i celami państwa realnego socjalizmu. Chodziło o to, aby dać absolut-
ny priorytet interesowi państwowemu lub społecznemu przed interesem prywat-
nym uprawnionych, a w szczególności, aby wykonywanie praw podmiotowych
zgodne było z socjalistyczną typologią własności, a obrót gospodarczy funkcjono-
wał według wskazań centralnych planów gospodarczych.
Na tym tle zgłaszany jest postulat usunięcia z polskiego systemu prawnego
wspomnianej klauzuli generalnej, jako nieodpowiadającej ustrojowi gospodar-
czemu Rzeczypospolitej Polskiej, a zwłaszcza ograniczającej autonomię pry-
watną w stosunkach cywilnoprawnych.
Jednakże reprezentowany jest również pogląd o użyteczności tej klauzuli
generalnej, która w nowym ustroju Rzeczypospolitej Polskiej uzyskuje zmie-
nione znaczenie. Wskazuje bowiem na społeczną funkcję prawa podmiotowego
i na konieczność korelowania interesu prywatnego podmiotu z dobrem ogółu2.
§ 5. Obowiązywanie norm prawa cywilnego

w zasięgu czasowym i przestrzennym
Literatura: P.J. Grabowski, W sprawie zakresu temporalnego obowiązywania prawa,
PiP 2004, z. 4; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1; J. Gwiazdomorski, Międzyczasowe
prawo prywatne, NP 1965, Nr 6 i 7–8; E. Łętowska, O potrzebie zmiany poglądów na znacze-
nie art. 3 KC. Studia z prawa gospodarczego i handlowego, Kraków 1996; J. Mikołajewicz,
1
Por. zwłaszcza M. Safjan, Klauzule generalne, s. 48 i n.
2
Por. bliżej o tym Z. Radwański, M. Zieliński, Uwagi, s. 26 i n.
Nb. 99
63498284906476
63
§ 5. Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu czasowym 51
Prawo intertemporalne. Zagadnienia teoretycznoprawne, Poznań 2000; K. Mularski, Prawo
intertemporalne z perspektywy nauki prawa cywilnego, Warszawa 2015; tenże, [w:] Gutow-
ski, KC. Komentarz, art. 3; K. Mularski, A. Olejniczak, Prawo intertemporalne z perspektywy
prawa cywilnego, [w:] Problematyka intertemporalna w prawie. Zagadnienia podstawowe.
Rozstrzygnięcia intertemporalne. Geneza i funkcje, red. J. Mikołajewicz, Warszawa 2015,
rozdz. 11; M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2005; K. Pietrzykowski,
[w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 3; T. Pietrzykowski, Temporalny zakres obowiązania
prawa, PiP 2003, z. 4; tenże, Wsteczne działanie prawa i jego zakaz, Kraków 2004; tenże,
[w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. X; M. Safjan, Skutki prawne orzeczeń Trybunału Konsty-
tucyjnego, PiP 2003, z. 3; M. Sośniak, Konflikty w czasie norm cywilnoprawnych, Kraków
1962; J. Wiewiorowski, Zakaz retroakcji określony w art. 3 k.c. w świetle europejskiej tradycji
prawnej, GSP 2018, Nr 1; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. IV; S. Wronkowska,
O źródłach prawa i aktach normatywnych raz jeszcze, [w:] Prawo prywatne czasu przemian.
Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, Poznań 2005;
T. Zalasiński, Definiowanie retroaktywności w polskiej doktrynie prawa i orzecznictwie Try-
bunału Konstytucyjnego, PiP 2004, z. 4; T. Zieliński, Ochrona praw nabytych – zasada pań-
stwa prawnego, PiP 1992, z. 3.
I. Obowiązywanie norm w zasięgu czasowym

1. Początek obowiązywania
Termin „obowiązywanie prawa” (aktu prawnego, przepisu, normy) nie jest 100
jednoznaczny. Niekiedy używany jest na określenie włączenia ustanowionych
norm do systemu prawnego. W tym znaczeniu, fakt ten następuje z chwilą ich
ogłoszenia. Od tego momentu normy prawa cywilnego istnieją w ramach sys-
temu prawnego, mogą zostać zmienione, uchylone i podlegają ocenie Trybu-
nału Konstytucyjnego. Nie oznacza to jednak, że normy te mogą być stosowa-
ne. Ta cecha zależna jest od ich wejścia w życie. Stąd najczęściej przyjmuje
się w doktrynie i orzecznictwie, że normy prawne obowiązują dopiero od ich
wejścia w życie, jeżeli następnie nie zostały uchylone1. Zgodnie z ogólnymi
zasadami polskiego systemu prawnego stanowione normy prawa cywilnego
zaczynają obowiązywać (wchodzą w życie) po upływie 14 dni od dnia ich ogło-
szenia, jeżeli same nie stanowią inaczej.
Por. art. 4 ustawy z 20.7.2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych
aktów prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 1461). Poprzednio obowiązywała zasada, że
akt normatywny wchodził w życie już z chwilą ogłoszenia.
Zwykle w odniesieniu do aktów obszerniejszych lub wymagających prac 101

przygotowawczych do ich zastosowania ustawodawca określa jeszcze póź-
niejszy termin ich wejścia w życie. Okres między datą ogłoszenia aktu a po-
1
Szerzej o problemach z terminologią używaną przy określaniu obowiązywania prawa,
por. T. Pietrzykowski, [w:] System Pr. Pr., t. 1, § 51.
Nb. 100–101
63498284906476
63
czątkowym terminem jego wejścia w życie określa się w języku prawniczym

mianem vacatio legis.
Ustawodawca może również skrócić, a nawet całkowicie uchylić vacatio
legis, stanowiąc, że akt normatywny wchodzi w życie w dniu publikacji. Tego
rodzaju postanowienie nie narusza wprawdzie generalnej reguły, że ustawa nie
działa wstecz (por. Nb. 105–106), jest jednak zabiegiem legislacyjnym niepo-
żądanym. W przypadkach takich adresaci aktu nie mogą bowiem zapoznać się
z aktem normatywnym przed jego wejściem w życie. Natomiast w państwie
prawnym nie powinno się wymagać od obywateli przestrzegania prawa, które-
go nie mogli jeszcze poznać. Jedynie więc w szczególnych przypadkach można
skracać lub uchylać termin wejścia w życie normy prawnej.
Normy prawne mogą być stosowane dopiero od daty ich wejścia w życie,
a więc nie w okresie vacatio legis.
Z samego tytułu Kodeksu cywilnego dowiadujemy się, że uchwalono go 23.4.1964 r. Na-
stępnie został on opublikowany 18.5.1964 r. w Dz.U. Nr 16, poz. 93, o czym informuje da-
ta podana na tytułowej stronie wspomnianego dziennika. Zgodnie z art. I PWKC: „Kodeks
cywilny wchodzi w życie z dniem 1 stycznia 1965 r., z wyjątkiem art. 160–167, 178, 213–
219 oraz art. 1058–1088, które wchodzą w życie z dniem ogłoszenia kodeksu”. Prawodaw-
ca ustanowił zatem dla większości przepisów KC vacatio legis trwające od 18.5.1964 r. do
31.12.1964 r.
2. Koniec obowiązywania
102 Z kolei normy przestają obowiązywać wskutek:

1) wyraźnych klauzul derogacyjnych, zawartych przeważnie w przepisach
wprowadzających nowe akty prawne (por. np. art. II–VII PWKC);
2) upływu czasu, który z góry został oznaczony w akcie ustanawiającym nor-
my;
3) wejścia w życie później ustanowionych norm, które regulują takie sa-
me sytuacje; znajduje tu więc zastosowanie reguła kolizyjna: lex posterior
derogat legi anteriori (por. art. II § 1 PWKC), która jednak nie dotyczy
przypadków, gdy norma wcześniejsza ma charakter szczególny wobec nor-
my późniejszej (lex posterior generalis non derogat legi priori speciali –
por. np. art. VIII § 1 pkt 2 PWKC);
4) orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego orzekającego utratę mocy obowią-
zującej aktu normatywnego (por. bliżej art. 190 ust. 3 Konstytucji RP);
5) spory wywołuje kwestia, czy tzw. desuetudo oraz zmiana sytuacji spo-
łeczno-ekonomicznej pełnią rolę derogacyjną normy prawnej. Raczej na-
leżałoby faktom tym odmówić samoistnej doniosłości prawnej, aczkolwiek
Nb. 102
63498284906476
63
powinny one być uwzględnione w toku ustalania obowiązujących norm –

zwłaszcza w ramach funkcjonalnych dyrektyw wykładni; natomiast nale-
żałoby ponadto przyjąć, że norma przestaje obowiązywać, gdy staje się na
skutek zmiany systemu prawnego lub stosunków faktycznych trwale niesto-
sowalna. Znajdowałaby więc tu wyraz myśl zawarta w paremii rzymskiej:
impossibilium nulla obligatio, zastosowana jednak do sfery nakazów usta-
wowych, a nie obowiązków cywilnoprawnych.
Kwestię desuetudo poruszył Trybunał Konstytucyjny w uchw. z 23.1.1991 r. (W 4/90,
OTK-A 1991, Nr 1, poz. 17), rozpatrując zagadnienie, czy nadal obowiązywała ustawa o nie-
uczciwej konkurencji z 1926 r., która w okresie Polski Ludowej nie znajdowała zastosowania.
Trybunał uznał, że obowiązywała ona nadal, wyjaśniając zarazem, że desuetudo „nie może
mieć zastosowania do tych aktów prawnych, których obowiązywanie jest wykonywaniem zo-
bowiązań międzynarodowych”. Bliżej o tym problemie Z. Ziembiński, Desuetudo, PiP 1994,
z. 11, s. 3 i n.
II. Prawo intertemporalne

1. Uwagi ogólne
Wskutek uchylenia normy czy też wyznaczającego ją przepisu prawnego, 103

ustaje jej działanie w odniesieniu do stosunków prawnych powstałych później.
Natomiast samo uchylenie normy nie rozstrzyga zazwyczaj dokładnie kwestii,
czy dawna, czy nowa norma znajduje zastosowanie do stosunków prawnych,
które powstały przed uchyleniem dawnej normy, a trwają nadal pod rządem no-
wej normy. Kwestie te reguluje dopiero tzw. prawo intertemporalne (między-
czasowe).
Normy prawa intertemporalnego nie zostały ujęte wyczerpująco w przepi- 104
sach KC. Podstawę do ich ustalenia stanowią:
1) ogólny przepis art. 3 KC,
2) zespoły przepisów przechodnich wydawanych do konkretnych aktów praw-
nych o podstawowym znaczeniu dla prawa cywilnego – zwłaszcza więc do
Kodeksu cywilnego (art. XXVI i n. PWKC).
Materiał ten niewątpliwie stanowi chwiejną podstawę do formułowania
syntetyzujących reguł o zasięgu ogólnym. Niemniej jest to zabieg użyteczny
praktycznie. Ułatwia bowiem rozstrzyganie wspomnianych wyżej problemów
w sytuacjach nieprzewidzianych przepisami przechodnimi, a w szczególności,
gdy przepisy takie nie zostały w ogóle wydane. Ponadto orientuje co do prefe-
rowanego przez ustawodawcę kierunku rozstrzygnięć.
Nb. 103–104
63498284906476
63
2. Zasada nieretroakcji
105 Według ogólnej zasady wypowiedzianej w art. 3 KC normy prawne nie ma-
ją mocy wstecznej. Przepis ten zawiera ważną dyrektywę interpretacyjną stano-
wiącą składnik prawa intertemporalnego. Opiera się ona na założeniu, że prawo
w zasadzie powinno wpływać na zachowanie ludzi w przyszłości, i że nie należy
zmieniać sytuacji prawnej podmiotu ustalonej pod rządem dawnej ustawy.
Przykład: Sąd Najwyższy w uchw. z 30.5.1996 r. (III CZP 41/96, OSN 1996, Nr 10,
poz. 127) podkreślił, że w ramach nieretroakcji mieści się ochrona praw nabytych, a: „Przepisy
intertemporalne powinny być tak tłumaczone, aby osoby uprawnione nie znalazły się w sytua-
cji dopuszczającej utratę możności dochodzenia prawa tylko na skutek samej zmiany ustawo-
dawczej”.
Według zasady lex retro non agit skutki zdarzeń prawnych, jakie miały
miejsce pod rządem dawnej ustawy, określa się na podstawie dawnej ustawy,
ale tylko do czasu wejścia w życie nowej ustawy. W szczególności dawna
ustawa będzie wyłącznie miarodajna dla kwalifikacji zdarzeń prawnych doty-
czących zakończonych już pod jej rządem stosunków prawnych. Natomiast gdy
chodzi o stosunki prawne powstałe pod rządem dawnej ustawy i trwające na-
dal pod rządem nowej ustawy, to z zasady lex retro non agit wypływa tylko ten
wniosek, że dawną ustawę stosować należy dla określenia konsekwencji praw-
nych do czasu wejścia w życie ustawy nowej.
Przykład: Jeżeli nowa ustawa zmienia prawa i obowiązki najemców, w szczególności wy-
sokość należnego czynszu, to w myśl zasady lex retro non agit najemcy obowiązani są płacić
dawny czynsz do czasu wejścia w życie nowej ustawy. Przejawem tej samej zasady jest np. po-
stanowienie art. XXVII § 2 PWKC, według którego ważność czynności prawnej dokonanej
przed wejściem w życie KC ocenia się na podstawie dotychczasowych przepisów lub postano-
wienie art. LI PWKC, że do spraw spadkowych stosuje się prawo obowiązujące w chwili śmier-
ci spadkodawcy.
106 W myśl art. 3 KC zasady nieretroakcji nie stosuje się, gdy wskazuje na to:
1) brzmienie ustawy (tzn. wyraźne postanowienie, np. art. LV–LXII PWKC);
Należy wszakże zwrócić uwagę, że Trybunał Konstytucyjny ukształtował praktykę kon-
stytucyjną ograniczającą swobodę ustawodawcy we wprowadzaniu wstecznego działania pra-
wa – także norm cywilnoprawnych. Por. bliżej E. Łętowska, O potrzebie, s. 285 i n., a także
J. Wiewiorowski, Zakaz retroakcji, s. 419 i n.
2) cel ustawy, tzn. gdy na wsteczne jej działanie wskazuje nie brzmienie, a re-
zultat funkcjonalnej (celowościowej) wykładni.
Nb. 105–106
63498284906476
63
3. Kolizje norm nieobjętych zasadą nieretroakcji
Poza zasięgiem działania zasady lex retro non agit pozostaje kwestia, jak 107
określić pod rządem nowej ustawy treść stosunku prawnego powstałego pod
rządem dawnego prawa oraz konsekwencje prawne związanych z tym sto-
sunkiem zdarzeń prawnych, które miały miejsce pod rządem nowego prawa.
Wydaje się, że można w tym względzie sformułować następujące dyrektywy
oparte na ogólnych założeniach prawa cywilnego oraz na szeregu szczegóło-
wych rozstrzygnięć ustawowych.
a) Przede wszystkim postulat ochrony praw nabytych każe przyjąć, że sam 108
fakt uchylenia normy, która wyznaczała określony typ stosunku prawnego,
nie powoduje zgaśnięcia konkretnych stosunków prawnych i nie ogranicza
zastosowania do nich normy dotychczasowej (por. art. XXVI PWKC).
Przykład: Obowiązujący do 1.1.1965 r. system prawny przewidywał instytucję ciężarów
realnych, skonstruowanych jako jeden z rodzajów ograniczonych praw rzeczowych. Kodeks
cywilny nie przejął już tej instytucji, dlatego po 1.1.1965 r. niedopuszczalne jest ustanawianie
nowych ciężarów realnych. Jednakże zgodnie z przedstawioną wyżej zasadą prawa intertem-
poralnego ciężary realne, które ustanowione zostały przed wejściem w życie KC, utrzymują
się nadal i podlegają regulacji dawnych przepisów prawnych.
b) Jeżeli norma późniejsza inaczej niż norma wcześniejsza reguluje treść 109
stosunku prawnego, wtedy o zasięgu czasowym obowiązywania tych norm
w zasadzie decyduje rodzaj regulowanego stosunku prawnego.
Panujący w polskiej teorii prawa cywilnego pogląd rozróżnia w tym wzglę-
dzie stosunki prawne:
1) których treść regulowana jest samodzielnie, to jest w oderwaniu od sta-
nów faktycznych, powodujących ich powstanie (np. treść prawa własności,
art. 140 i n. KC);
2) których treść regulują przepisy prawne nierozdzielne ze stanem faktycz-
nym, powodującym ich powstanie (np. umowa sprzedaży, art. 535 i n. KC).
W odniesieniu do pierwszego rodzaju stosunków prawnych miałyby znaj-
dować zastosowanie normy nowej ustawy (tzw. zasada bezpośredniego działa-
nia ustawy nowej), natomiast treść drugiego rodzaju stosunków prawnych mia-
łaby być regulowana przez normy dawniejsze (tzw. dalszego działania ustawy
dawnej).
Koncepcja ta budzi jednak zastrzeżenia z następujących powodów.
Po pierwsze, przyjmuje ona za podstawę wyróżnienia stosunków praw-
nych redakcje tylko niektórych kodeksowych przepisów dotyczących określo-
nych rodzajów stosunków prawnych. Tymczasem uwzględnienie całości prze-
pisów koniecznych do ustalenia treści odpowiednich norm prawnych prowadzi
Nb. 108–109
63498284906476
63
do wniosku, że stosunki prawne, traktowane w niektórych przepisach prawnych

jako związane z określonymi typami umów, w istocie powstawać mogą także
z innych zdarzeń prawnych.
Po drugie, rozróżnienie to jest nieoperatywne, ponieważ w konfrontacji ze
szczególnymi przepisami przechodnimi okazuje się, że regułom z rozróżnie-
niem tym związanym, podlega bardzo wąski zakres stosunków prawnych, i to
z przyczyn niedających się na gruncie wspomnianej koncepcji wyjaśnić (por.
art. L PWKC).
110 Natomiast wydaje się, że bardziej sprawnym dla rozważanego celu jest wy-
różnienie trwałych stosunków prawnych1, co do których należałoby prefero-
wać bezpośrednie stosowanie nowych norm prawnych. Stosunki trwałe ustana-
wiane są na długie okresy i dlatego ustalanie ich treści według nowych norm
prawnych odpowiada generalnemu postulatowi, aby nowe, a więc z założenia
swego „lepsze prawo” nie rozpoczynało pełnić swej regulującej funkcji dopie-
ro w jakiejś dalekiej przyszłości oraz by zbyt długo znaczna liczba stosunków
prawnych nie była regulowana rozmaitymi systemami norm prawnych. W sto-
sunkach trwałych zwykle element czasu jest zarazem jednym z wyznaczników
należnych świadczeń lub zachowań podmiotu. Dlatego stosunkowo łatwo jest
w toku istnienia tych stosunków zastosować do nich nowe normy prawne.
Przykład: Zmianę wysokości świadczeń periodycznych (procentów, czynszu itp.) łatwo
można zdelimitować w relacji do określonego momentu, a więc ustalić, że określone podmio-
ty mają płacić czynsz dawny do czasu wprowadzenia nowej normy, a w wysokości określonej
nową ustawą – po wejściu jej w życie.
Analiza przepisów przechodnich do KC wskazuje, że wspomnianym założe-

niem generalnym kierował się także ustawodawca polski (por. art. XXVII § 1,
art. XXVIII, XLI § 1, art. XLVIII, L). Pogląd ten poparł Trybunał Konstytu-
cyjny w pełnym składzie (orz. z 5.11.1986 r., U 5/86, OTK 1986, Nr 1, poz. 1).
111 Z kolei co do pozostałych stosunków prawnych, w których czynnik czasu
nie stanowi istotnego elementu w tym sensie, że nie determinuje rozmiaru obo-
wiązków, i które zwykle realizują się przez jedno jakieś działanie, zasadą jest,
że treść ich nadal jest określana dawną normą prawną (zasada dalszego działa-
nia ustawy dawnej). Zasada ta dotyczy w szczególności przeważającej liczby
stosunków zobowiązaniowych (np. por. a contrario art. L w zw. z art. XXVI
PWKC).
112 c) Jeżeli chodzi o kwalifikację skutków prawnych zdarzeń, które miały
miejsce pod rządem nowej normy, to mimo iż wywierają one wpływ na ist-
nienie i treść stosunku prawnego powstałego pod rządem dawnej normy praw-
1
Aprobująco E. Łętowska, O potrzebie, s. 288.
Nb. 110–112
63498284906476
63
nej, reguła ogólna każe stosować do nich normę nową. Zasada ta zgodna jest
z ogólnym postulatem, by nowa norma znajdowała zastosowanie do zdarzeń,
jakie powstały pod jej rządem.
Przykład: Norma ustalająca inną wysokość należnego czynszu najmu znajdzie zastoso-
wanie także do stosunków najmu zawiązanych jeszcze pod rządem dawnej normy.
Jednakże zasada ta ulega pewnym modyfikacjom, gdy chodzi o ocenę zda-

rzeń, które związane są z istotą dawnego stosunku prawnego, a miały miejsce
pod rządem nowego prawa. W przypadku takim, do zdarzenia takiego stosować
należy normę dawną (art. XLIX § 1 PWKC, np. odwołanie darowizny). Mody-
fikacja ta uzasadniona jest tym, że stosowanie zasady ogólnej mogłoby naru-
szyć spójność regulacji określonego stosunku prawnego.
d) Jeżeli wspomniane wyżej dyrektywy intertemporalne nie doprowadziły- 113
by do jednoznacznych wyników, należy posłużyć się dyrektywą interpretacyj-
ną drugiego stopnia, która w razie wątpliwości przyznaje preferencje normom
ustanowionym w ustawie nowej (por. art. LXIV PWKC).
III. Obowiązywanie norm prawa cywilnego

w zasięgu przestrzennym
Zgodnie z ogólnymi zasadami normy prawa cywilnego obowiązują na ca- 114
łym terytorium RP, jeżeli co innego nie wynika z treści odpowiednich przepi-
sów prawnych lub kompetencji organu stanowiącego (por. prawo miejscowe).
Adresatami norm prawnych są wszystkie podmioty stosunków cywilno-
prawnych, chyba że obowiązujące przepisy prawne stanowią inaczej (np. adre-
satami niektórych norm mogą być tylko cudzoziemcy lub osoby prawne).
IV. Prawo prywatne międzynarodowe

Natomiast kwestie, jakie prawo należy stosować do stosunków prawnych, 115
zawierających jakiś element obcy, a więc powiązany z obywatelstwem lub te-
rytorium innego państwa (np. miejsce zamieszkania lub siedziba podmiotów,
miejsce spełnienia świadczenia lub zajścia zdarzenia prawnego itp.), rozstrzy-
gają reguły kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego ujęte w ustawie
z 4.2.2011 r. (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1792). Nie wskazują one bezpo-
średnio, kto i w jakich okolicznościach jak ma się zachować, a jedynie określają
właściwe dla rozstrzygnięcia tych spraw systemy prawne – w tym także sytuacje,
w których stosuje się prawo polskie. Problematyka ta stanowi przedmiot innego
wykładu uniwersyteckiego i dlatego nie ma potrzeby szerzej jej tutaj rozwijać.
Nb. 113–115
63498284906476
63
116 Jeżeli do stosunku prawnego stosuje się system prawny określonego pań-
stwa, wówczas wyłącznie merytoryczne normy tego systemu są miarodajne dla
ustalenia konsekwencji prawnych rozpatrywanego zdarzenia. Niekoniecznie
muszą to być te same normy, które regulują wewnętrzne stosunki prawne; sys-
tem prawny danego państwa może bowiem zawierać normy ustanowione jedy-
nie dla regulacji stosunków prawnych obejmujących jakiś element powiązany
z obywatelstwem lub z terytorium obcego państwa.
Należy wszakże mieć na względzie, że wskutek przystąpienia Polski do UE
w dniu 1.5.2004 r. normy unijne stały się od tego momentu składnikiem pol-
skiego systemu prawnego.
Nb. 116
63498284906476
63
Rozdział III.
Stosowanie prawa cywilnego
§ 6. Model stosowania prawa

Literatura: S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 19; Z. Radwański, Uwagi o wykładni
prawa cywilnego, RPEiS 2009, z. 1; Z. Radwański, M. Zieliński, [w:] System Pr. Pr., t. 1,
rozdz. VIII; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. IV; J. Wróblewski, Sądowe stoso-
wanie prawa, Warszawa 1988; S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Warszawa
2001; Z. Ziembiński, Tworzenie a stanowienie i stosowanie prawa, RPEiS 1993, z. 4; tenże,
O pojmowaniu pozytywizmu oraz prawa natury, Poznań 1993.
I. Model normatywny
W teorii prawa wyróżnia się opisowy, teoretyczny i normatywny model sto- 117
sowania prawa. Biorąc pod uwagę cel niniejszego podręcznika, rozważymy je-
dynie model normatywny, który wskazuje, jak sąd powinien stosować prawo –
w szczególności prawo cywilne.
Model taki może opierać się na różnych koncepcjach. Nie jest on jedno-
znacznie wyrażony w przepisach prawnych. Biorąc wszakże pod uwagę zasady
ustroju RP, a także doktrynę prawniczą, można wskazać na pewne jego cechy
charakterystyczne.
Z zasady państwa prawnego wynika więc, że model ten powinien zawie-
rać nakaz przestrzegania obowiązującego prawa, respektując rozdział funk-
cji sądowniczej od prawodawczej. Wprawdzie sądy mogą krytycznie oceniać
obowiązujące prawo, ale na tej podstawie nie wolno im odmówić jego stoso-
wania.
Zarazem model ten nie przejmuje wskazań czystej doktryny pozytywistycz-
nej, która wyznacza sędziemu rolę jedynie „ust ustawy”. Sędzia także powinien
kierować się wartościami leżącymi u podstaw systemu prawnego, zmierzając
do ich realizacji w sposób racjonalny, to znaczy na podstawie dobrej znajomo-
ści rzeczywistości i dróg prowadzących do osiągnięcia pożądanych celów.
Przy stosowaniu prawa cywilnego w szczególności należy mieć na wzglę- 118
dzie, że służy ono realizacji indywidualnych interesów obywateli lub ich orga-
Nb. 117–118
63498284906476
63
60 Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego
nizacji. Interes publiczny oraz zasady etyki stanowią tu tylko ramy, w których
ludzie sami zabiegają o swoje sprawy.
II. Trójczłonowy model stosowania prawa

119 W nauce prawa cywilnego zwykle przyjmuje się trójczłonowy model stoso-
wania prawa, obejmujący następujące elementy:
1) ustalenie stanu faktycznego sprawy;
2) ustalenie, jaka norma lub jakie normy są właściwe dla rozważanego stanu
faktycznego;
3) określenie w końcowej decyzji sędziego konsekwencji prawnych stanu
faktycznego na podstawie zastosowanej normy lub norm prawnych.
Wyróżnienie tych elementów ułatwia analizę całego procesu stosowania
prawa. Natomiast nie chodzi tu o rozdzielenie czasowe wspomnianych przebie-
gów myślowych.
Rozważmy je kolejno w poniższych paragrafach tego rozdziału.
§ 7. Ustalenie stanu faktycznego sprawy

Literatura: I. Adrych-Brzezińska, Ciężar dowodu w prawie i procesie cywilnym. Warsza-
wa 2015; T. Gizbert-Studnicki, Spór o domniemanie prawne, PiP 1977, z. 11; J. Ignatowicz,
[w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 75; J. Nowacki, O pojmowaniu domniemań prawnych. Prace
prawnicze wydane dla uczczenia pracy naukowej Karola Gandora, Katowice 1992; K. Przy-
byłowski, Dobra wiara w polskim prawie cywilnym (ogólne uwagi o pojęciu), SC 1970, t. XV;
Z. Radwański, M. Zieliński, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. VIII; Wolter, Ignatowicz, Stefa-
niuk, Prawo, rozdz. XII; S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Warszawa 1997,
rozdz. 13; J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988, rozdz. VIII; tenże, Do-
mniemania w prawie – problematyka teoretyczna, SPE 1973, t. X; M. Zieliński, Poznanie
sądowe a poznanie naukowe, Poznań 1979.
I. Reguły dowodowe
1. Dowody
120 Już przy podejmowaniu czynności zmierzających do ustalenia faktów spra-

wy przejawia się ich związek z drugim, wskazanym w modelu stosowania pra-
wa, elementem. Sąd (określenie to odnosi się zawsze i do innych organów stosu-
jących prawo cywilne) musi bowiem prowadzić postępowanie w celu ustalenia
faktów doniosłych z punktu widzenia obowiązującego systemu prawnego
(por. art. 227 KPC). Inaczej działanie jego byłoby nieoperatywne.
Nb. 119–120
63498284906476
63
§ 7. Ustalenie stanu faktycznego sprawy 61
Ustalić jakiś fakt, to znaczy uznać za prawdziwe zdanie, które głosi, że tak 121
a tak było lub jest obecnie. Dla ustalenia faktów sprawy sąd zbiera o nich infor-
macje. Przepisy KPC określają bliżej źródła tych informacji, jak również spo-
sób i dopuszczalny zakres ich uzyskiwania (art. 227 i n. KPC). Z różnych bo-
wiem powodów sąd w pewnych przypadkach nie może korzystać z wszystkich
źródeł informacji. Ograniczenia w tym względzie przewiduje m.in. KPC, regu-
lując formę pisemną czynności prawnej (art. 246 KPC w zw. z art. 73 i n. KC).
Zdania orzekające o faktach można uznać za prawdziwe tylko wtedy, gdy
są dostatecznie uzasadnione. W tej mierze przede wszystkim miarodajne są
ogólne metodologiczne reguły przyjmowane we współczesnej nauce. Są one
jednak w pewien sposób modyfikowane w prawnych regułach dowodowych,
a to ze względu na funkcję, jaką spełnia system prawny, a w szczególności or-
gan orzekający. Ze względu na funkcje systemu prawnego przykładowo nie-
dopuszczalne byłoby wykorzystywanie dowodów uzyskanych na skutek tortur
czy zmuszania osób najbliższych do składania zeznań. Natomiast gdy chodzi
o szczególne funkcje organu stosującego prawo, w przeciwieństwie do pracy
uczonego, np. historyka, sąd nie może poprzestać na stwierdzeniu, że braku-
je podstaw do stanowczego ustalenia stanu faktycznego, i dokonać ustaleń
hipotetycznych lub alternatywnych. Jest on obowiązany rozstrzygnąć każ-
dą sprawę w sposób definitywny na podstawie stanowczego ustalenia sta-
nu faktycznego. Działalność jego musi być przy tym dostatecznie sprawna.
Dlatego prawne reguły dowodowe przewidują pewne ułatwienia w ustalaniu
faktów sprawy przez sądy. Postanowienia tego typu zawierają, np. przepisy
wskazujące, że „nie wymagają dowodu” fakty powszechnie znane oraz zna-
ne sądowi urzędowo (art. 228 KPC), jak również fakty przyznane w toku po-
stępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości
(art. 229 KPC).
2. Rozkład ciężaru dowodu
Z kolei przy postępowaniu zmierzającym do ustalenia faktów sprawy 122

uwzględnić należy rozkład ciężaru dowodu. Zwrot ten używany jest w dwóch
podstawowych znaczeniach: formalnym (procesowym) i materialnoprawnym.
1) W znaczeniu formalnym (procesowym) wskazuje on podmioty, które po- 123
winny przejawiać inicjatywę w zbieraniu dowodów i wykazywaniu twier-
dzeń. W zasadzie inicjatywę taką powinny przejawiać strony, jednakże rów-
nież sąd może dopuścić dowód niewskazany przez strony (art. 232 KPC).
2) Natomiast w znaczeniu materialnoprawnym określa on, kto ponosi ujemne 124
konsekwencje tego, że istnienie doniosłego dla rozstrzygnięcia sprawy fak-
Nb. 121–124
63498284906476
63
tu nie zostało w toku postępowania sądowego udowodnione – bez względu

na to, z czyjej inicjatywy dowód mógł być lub był przeprowadzony.
Kwestię tę rozstrzyga art. 6 KC, stanowiąc, że ciężar udowodnienia faktu
spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne. Jeżeli więc
ktoś powołuje się przed sądem na pewien fakt, z którym prawo wiąże jakieś ko-
rzystne dla niego konsekwencje prawne, a fakt ten nie zostanie udowodniony,
wówczas przegra sprawę, czyli jego roszczenie nie zostanie przez sąd uwzględ-
nione.
Przykład: A żąda wydania rzeczy, powołując się na to, że jest jej właścicielem
(art. 222 § 1 KC), co nie zostało udowodnione, albo żąda odszkodowania za wyrządzoną mu
zawinionym działaniem innej osoby szkodę (art. 415 KC), ale nie zostało udowodnione, że
poniósł szkodę, albo że wynikła ona z zawinionego działania pozwanej osoby.
II. Domniemania
125 Ułatwieniu prowadzenia dowodów służą domniemania przez to, że – naj
ogólniej rzecz ujmując – pozwalają na pośrednie ich ustalanie (tzw. dowody
pośrednie). Funkcję tę pełnią jednak niejednorodne instytucje prawne.
1. Domniemania faktyczne
126 Podstawą dla wyróżnienia domniemania faktycznego (praesumptio facti)

jest art. 231 KPC.
Przepis ten stanowi, że sędzia może uznać za ustalony istotny dla sprawy
fakt na podstawie wniosku wyprowadzonego z innych faktów, ustalonych
według zwykłych reguł dowodowych. Wnioskowanie to opiera sąd na swej
wiedzy, a w szczególności na doświadczeniu życiowym pozwalającym do-
strzec pewne typowe związki między określonymi rodzajami zdarzeń. Nato-
miast nie chodzi tu o wnioskowanie w ścisłym tego słowa znaczeniu.
Przykład: Jeżeli dla rozpatrywanej sprawy rozwodowej lub o ustalenie pochodzenia
dziecka doniosła będzie okoliczność, czy A utrzymywał z B stosunki cielesne, to w typowych
sytuacjach sąd będzie mógł zasadnie przyjąć na podstawie domniemania faktycznego, że sto-
sunki te miały miejsce, gdy A i B mieszkali ze sobą lub spotykali się w pokoju hotelowym.
2. Domniemania prawne
127 a) Natomiast domniemanie prawne (praesumptio iuris) wyznaczone jest

normą prawną, która każe w swoisty sposób wiązać ze sobą dwie klasy fak-
Nb. 125–127
63498284906476
63
tów: podstawę domniemania z wnioskiem domniemania (faktem domniemywa-

nym). Powiązanie to polega na tym, że jeżeli sąd ustali zgodnie z ogólnymi re-
gułami dowodowymi (a więc również i na zasadzie domniemania faktycznego)
fakt stanowiący podstawę domniemania, to obowiązany jest przyjąć bez dowo-
du istnienie faktu wskazanego we wniosku domniemania (por. art. 234 KPC).
Przykład: Według art. 85 § 1 KRO, „Domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto
obcował z matką dziecka nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdzie-
siątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka…”. Jeżeli sąd ustali w toku postępowa-
nia dowodowego, opierając się także na domniemaniu faktycznym, że mężczyzna utrzymy-
wał z kobietą stosunki cielesne we wspomnianym okresie poprzedzającym urodzenie dziecka
(przesłanka domniemania), to obowiązany jest na zasadzie art. 85 § 1 KRO ustalić, że jest oj-
cem dziecka (wniosek domniemania).
Norma prawna może wskazać jako przesłankę lub wniosek domniemania

nie tylko jakieś zjawiska przebiegające w przyrodzie (por. np. art. 9 KC), ale
także prawa lub stosunki prawne (por. art. 197, 341 KC). Można więc wyróż-
nić domniemania co do faktu i domniemania co do prawa, jednakże nie ma
to istotnego znaczenia, albowiem struktura normy konstruującej domniemanie
oraz jej funkcja w obu przypadkach jest taka sama.
Niekiedy kwestionuje się konstrukcję domniemań co do prawa, wskazując m.in., że
art. 341 KC nie wyznacza takiego domniemania, ponieważ stanowi jedynie o tym, że „po-
siadanie jest zgodne ze stanem prawnym”. Nie jest to jednak argument przekonujący. O ja-
kichkolwiek relacjach, a więc i o „zgodności”, można bowiem sensownie mówić tylko wtedy,
gdy założy się, że istnieją zjawiska, między którymi one zachodzą. W treści art. 341 KC nie-
wątpliwie zatem wypowiedziany został nakaz przyjęcia, że posiadaczowi przysługuje prawo
(wniosek domniemania), jeżeli sąd ustali, że dana osoba zachowuje się w sposób skrótowo
określony mianem „posiadanie” (przesłanka domniemania).
Swoistą cechą domniemań jest dopuszczalność przeciwdowodu, tzn. wyka-

zania faktów przeciwnych do faktów domniemywanych. W myśl art. 234 KPC,
domniemania ustanowione przez prawo mogą być obalone, „ilekroć ustawa te-
go nie wyłącza”. Z braku zastrzeżenia ustawowego wniosek domniemania mo-
że być obalony przez ustalenie – w sposób określony ogólnymi regułami dowo-
dowymi – że rzeczywistość jest inna, niż orzeka o niej wniosek domniemania.
Kto jednak kwestionuje nie wniosek, lecz przesłankę domniemania, nie oba-
la domniemania. Przesłankę domniemania można więc zawsze kwestionować,
ponieważ ewentualny zakaz prowadzenia przeciwdowodu jej nie dotyczy.
Przykład: Artykuł 9 KC stanowi, że w razie urodzenia się dziecka (przesłanka domnie-
mania) domniemywa się, iż przyszło ono na świat żywe (wniosek domniemania). Kto dowo-
dzi, że dziecko w ogóle się nie urodziło, kwestionuje przesłankę domniemania, i jeżeli wy-
każe tę okoliczność, wtedy norma domniemania nie znajduje zastosowania. Natomiast obala
domniemanie dopiero ten, kto dowodzi, że dziecko urodziło się nieżywe.
Nb. 127
63498284906476
63
128 b) W obrębie domniemań prawnych należy wyróżnić:

1) domniemania prawne zwykłe (wzruszalne, praesumptio iuris tantum), któ-
re charakteryzują się tym, że dopuszczalne jest bez ograniczeń prowadzenie
przeciwdowodu;
2) domniemania prawne kwalifikowane, dla których szczególne normy praw-
ne w sposób bliżej w nich samych wskazany przewidują różnego rodzaju
ograniczenia dopuszczalności dowodu przeciwnego (por. np. art. 62 § 3,
art. 63–70 KRO).
129 Przepisy prawne mogą także zakazywać w określonych sytuacjach prowa-
dzenia jakiegokolwiek dowodu przeciwnego (por. np. art. 3 i 5 KWU). Tra-
dycyjnie wypowiedzi tego typu również ujmuje się jako domniemanie prawne
i określa się je nazwą domniemań niewzruszalnych (niezbitych, praesumptio
iuris ac de iure, praesumptio irrefregabilis). Jednakże, w świetle nowszych po-
glądów w tym względzie, traktuje się je jako zwykłe normy prawne, wyka-
zując, że dla wyjaśnienia ich struktury prawnej zbędne jest posługiwanie się
konstrukcją domniemania prawnego1. Wydaje się, że rozważany tu przypadek
należałoby zakwalifikować do szczególnego rodzaju domniemań określających
wiążącą moc orzeczeń.
130 c) W teorii prawa cywilnego i w judykaturze dominuje pogląd, że domnie-
mania prawne wprowadzają wyjątki od określonej w art. 6 KC reguły rozkładu
ciężaru dowodu2. Jednakże rozpatrując tę kwestię z punktu widzenia material-
noprawnego, należałoby raczej dojść do wniosku, że domniemania nie zmie-
niają wspomnianej reguły, a jedynie ułatwiają ustalenie doniosłego dla sprawy
faktu. Jeżeli więc fakt ten za pomocą domniemania prawnego lub w jakikol-
wiek inny sposób uznany ogólnymi regułami dowodowymi nie zostanie usta-
lony – nadal negatywne tego konsekwencje ponosi ten, kto wywodzi z niego
skutki prawne.
Przykład: W myśl art. 927 § 2 KC skutek prawny wyrażający się w dziedziczeniu uza-
leżniony jest m.in. od tego, by dziecko przyszło na świat żywe. Jeżeli fakt ten nie zostanie
ustalony, to zgodnie z ogólną regułą art. 6 KC dziecko nie będzie mogło być uznane za spad-
kobiercę. Niczego nie zmienia tu art. 9 KC, który ustanawia domniemanie, że dziecko przy-
chodzi na świat żywe. Domniemanie to ułatwia jedynie ustalenie nadal wyłącznie doniosłego
dla sprawy faktu, jakim jest przyjście na świat dziecka żywego (a nie martwego).
131 d) Podobną funkcję, ułatwiającą dowód istotnego dla rozstrzygnięcia spra-

wy faktu, pełnią zwroty ustawowe zawierające zastrzeżenie „chyba że”.
Por. J. Wróblewski, Domniemania w prawie, s. 10 i n.

1
S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 879, 885; por. też np. wyr. SN z 20.4.1994 r.
2
(I CRN 125/93, OSN 1994, Nr 12, poz. 245).
Nb. 128–131
63498284906476
63
Przykład: Artykuł 431 § 1 KC: „Kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowiązany
jest do naprawienia wyrządzonej przez nie szkody (...), chyba że ani on, ani osoba, za którą
ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy”.
Zwroty te zwykło się interpretować jako przerzucenie ciężaru dowodu na

inną stronę, niż to wynikało z art. 6 KC. Wydaje się wszakże, że sens tego ro-
dzaju wyrażeń można ściślej i prościej zwykle wyjaśnić przez przyjęcie kon-
strukcji domniemania prawnego, wyrażonego inną formułą językową – bez
użycia słowa „domniemanie”.
Przykład: Znaczenie zacytowanego wyżej przepisu art. 431 § 1 KC nie ulegnie zmianie,
jeżeli sformułuje się go przy użyciu terminu „domniemanie”, np. w ten sposób: „Jeżeli zwie-
rzę wyrządziło szkodę, domniemywa się, że winę w nadzorze ponosi ten, kto je chowa lub się
nim posługuje”.
e) Domniemania prawne niewątpliwie nieraz prowadzą do ustaleń niezgod- 132

nych z rzeczywistością, mimo że ten negatywny skutek jest minimalizowany
ogólną regułą dopuszczającą przeciwdowody. Jednakże służą one realizacji nie
mniej cennych wartości (np. ochronie dziecka, spójności rodziny, bezpieczeń-
stwu obrotu) i dlatego nie można oceniać ich negatywnie w polskim systemie
prawnym.
3. Domniemanie dobrej wiary
Wśród licznych domniemań prawnych występujących w różnych działach 133

prawa cywilnego domniemanie dobrej wiary ustanowione w art. 7 KC zasłu-
guje na uwagę w ramach wykładu części ogólnej prawa cywilnego, ponieważ
odnosi się do całego systemu prawa cywilnego, a ściślej rzecz ujmując – do
wszystkich przypadków, w których przepisy prawne wiążą jakieś skutki praw-
ne z dobrą albo ze złą wiarą osoby. W przypadkach takich art. 7 KC każe do-
mniemywać istnienie dobrej wiary.
Przykład: Artykuł 174 KC uzależnia skutki prawne od złej albo dobrej wiary, ponieważ
w myśl tego przepisu tylko posiadacz będący w dobrej wierze może nabyć własność rzeczy
ruchomej przez zasiedzenie; z kolei art. 169 § 1 KC wyłącza nabycie rzeczy ruchomej od nie-
uprawnionego, jeżeli nabywca był w złej wierze; również rękojmia wiary publicznej ksiąg
wieczystych nie chroni nabywcy nieruchomości działającego w złej wierze (art. 6 KWU).
Podział na dobrą i złą wiarę ma charakter wyczerpujący, a zarazem roz- 134

łączny – jest więc w ścisłym tego słowa znaczeniu podziałem logicznym.
W konsekwencji osoba może być tylko albo w złej, albo w dobrej wierze;
system prawny nie zna jakichś stanów pośrednich, z którymi związane były-
by skutki prawne.
Nb. 132–134
63498284906476
63
Chodzi tu o stany psychiczne osoby, odnoszące się do jej wiedzy o istnie-

niu jakiegoś stosunku prawnego lub wynikającego z niego prawa podmiotowe-
go. Dobra wiara polega zatem na błędnym, ale usprawiedliwionym przekona-
niu kogoś o tym, że przysługuje mu jakieś prawo podmiotowe (np. własność).
Z kolei w złej wierze jest ten, kto albo wie, że określone prawo mu nie
przysługuje, albo nie wie, lecz wiedzieć o tym powinien. Natomiast kwestia,
jakiej miary staranność należy mieć na względzie przy ocenie, czy osoba za-
interesowana spełniła powinność ustalenia rzeczywistego stanu prawnego, nie
da się jednolicie określić dla wszystkich przewidzianych przez prawo przypad-
ków, w których z dobrą albo złą wiarą związane są konsekwencje prawne.
W szczególności zwrócił na to uwagę SN (7) w uchw. z 30.3.1992 r. (III CZP 18/92, OSN
1992, Nr 9, poz. 144), analizując przesłanki nabycia własności używanego samochodu na
podstawie art. 169 KC – z aprobującą glosą A. Szpunara, PiP 1993, z. 2, s. 108 i n.; por. tenże,
glosa ogłoszona w OSP 1995, Nr 12, s. 575. W odniesieniu do rękojmi wiary publicznej ksiąg
wieczystych art. 6 § 2 KWU wskazuje bliżej, że w złej wierze jest ten, kto wie, że treść księ-
gi wieczystej jest niezgodna z rzeczywistym stanem prawnym, albo ten, kto z łatwością mógł
się o tym dowiedzieć; por. też uchw. SN (7) z 6.12.1991 r. (III CZP 108/91, OSN 1992, Nr 4,
poz. 48). Natomiast w wyr. SN z 12.5.2016 r. (IV CSK 481/15, Legalis) sąd uznał, że do-
brą wiarę wyłącza ujawnienie takich okoliczności, które u przeciętnego człowieka powinny
wzbudzić poważne wątpliwości, że nie przysługuje mu prawo do korzystania z rzeczy w do-
tychczasowym zakresie (np. wezwanie posiadacza do przesunięcia urządzeń przesyłowych
poza granice nieruchomości).
135 Domniemanie dobrej wiary – jako domniemanie prawne – jest wiążące dla
orzekającego sądu (art. 234 KPC), aż do czasu, gdy nie zostanie obalone dowodem
złej wiary (por. wyr. SN z 20.4.1994 r., I CRN 44/94, OSN 1994, Nr 12, poz. 245).
Jednakże wyrażony został także pogląd, że art. 7 KC nie ustanawia domniemania praw-
nego w przyjętym tu znaczeniu, ponieważ nie formułuje przesłanki domniemania w postaci
faktu wymagającego ustalenia według ogólnych reguł dowodowych. Za taki trudno bowiem
uznać fakt samego istnienia określonego podmiotu (por. szerzej S. Grzybowski, [w:] Sys-
tem Pr. Cyw., t. 1, s. 882, 886). Podkreślić wszakże należy, że art. 7 KC jest przepisem nie-
jako wyjętym przed nawias, który zawiera tylko jeden z elementów norm ustanawiających
domniemania prawne. Pełna rekonstrukcja normy domniemania możliwa jest dopiero przy
uwzględnieniu szczególnych przepisów określających pozostałe jej elementy.
4. Moc wiążąca orzeczeń
136 Ponadto termin „domniemanie” pojawia się w przepisach prawnych dla wy-
rażenia mocy wiążącej ustaleń dokonanych w orzeczeniach sądowych.
Przykład: Artykuł 31 § 1 KC: „Domniemywa się, że zaginiony zmarł w chwili oznaczo-
nej w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego”, z tym że dowód przeciwny może być prowadzo-
Nb. 135–136
63498284906476
63
§ 8. Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy 67
ny tylko w odrębnym postępowaniu, a jeżeli się powiedzie, postanowienie pierwotne zostaje
uchylone i zastąpione nowym (art. 539, 542 KPC); por. także art. 1025 § 2 KC: „Domniemy-
wa się, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedzi-
czenia jest spadkobiercą”, z zastrzeżeniem art. 679 KPC, że dowód przeciwny rozpatrywany
jest w odrębnym postępowaniu, a jeżeli się powiedzie, sąd zmienia pierwsze postanowienie.
Panujący pogląd naukowy rozumie wspomniane wyrażenia ustawowe do-

słownie, uznając je za normy domniemania prawnego1.
Natomiast przeciwny pogląd wskazuje na odmienną strukturę tych norm2. W szczególno-
ści nie da się w nich wyróżnić istotnych dla domniemań prawnych dwóch elementów, a mia-
nowicie przesłanki i wniosku domniemania. Ustalenia zawarte we wspomnianych orzecze-
niach są bowiem tożsame z „wnioskami” domniemania, a w konsekwencji w ogóle nie można
skonstruować obalenia tych „domniemań”, albowiem dowód przeciwny w istocie zmierza do
zniesienia przesłanki domniemania, jaką jest pierwotne orzeczenie.
Właściwsze wydaje się zakwalifikowanie wspomnianych reguł do odręb-

nego typu norm domniemania określających moc wiążącą orzeczeń sądo-
wych – także karnych w postępowaniu cywilnym (art. 11 KPC). Funkcja ich
polega na umacnianiu spójności porządku prawnego przez ochronę autoryte-
tu orzeczeń sądowych i oczywiście dokonanych w nich ustaleń. Prawomocne
orzeczenia mogą być w związku z tym uchylane lub zmieniane tylko w wyjąt-
kowych okolicznościach (por. art. 3981 i n., art. 399 i n. KPC oraz art. 89 i n.
SNU). W rozpatrywanych przypadkach droga ta jest szerzej otwarta, co wyraża
ustawodawca, posługując się terminem „domniemanie”.
§ 8. Ustalenie właściwej normy

dla rozstrzygnięcia sprawy
Literatura: S. Biernat, Wykładnia prawa krajowego w zgodzie z prawem Wspólnoty
Europejskiej, [w:] Implementacja prawa integracji europejskiej w krajowych porządkach
prawnych, pod red. C. Mika, Toruń 1998; Z. Brodecki, Prawo integracji z europejskiej per-
spektywy, Warszawa 2004; W. Czachórski, Zbieg odpowiedzialności cywilnej według kodek-
su zobowiązań, Warszawa 1960; T. Gizbert-Studnicki, Język prawny z perspektywy socjolin-
gwistycznej, Warszawa–Kraków 1986; tenże, Konflikt dóbr i kolizja norm, RPEiS 1989, z. 1;
S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 19–22; J. Helios, Pojmowanie wykładni prawa
europejskiego w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości, Wrocław 2002; R. Jastrzębski,
Wykładnia historyczna we współczesnej judykaturze, PS 2010, Nr 1; J.C. Kamiński, Wymiar
sprawiedliwości we Wspólnocie Europejskiej. Praktyczny komentarz i przepisy, Warsza-
wa 2004; L. Leszczyński, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa,
Por. Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 385.

1
J. Gwiazdomorski, Dwa „domniemania”, [w:] Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy

2
naukowej K. Przybyłowskiego, Kraków–Warszawa 1964, s. 97 i n.
Nb. 136
63498284906476
63
Kraków 2001; tenże, Zasady prawa i generalne klauzule odsyłające w operatywnej wykładni
prawa. Annales UMCS, Ius 2013, Nr 60, z. 2; A. Łazowski, Proeuropejska wykładnia prawa
przez sądy i organy administracji jako mechanizm dostosowania systemu prawnego do acquis
communautaire, [w:] Prawo polskie a prawo europejskie, pod red. E. Piontka, Warszawa 2003;
E. Łętowska, Kilka uwag o praktyce wykładni, KPP 2002, z. 1; taż, Zbieg norm w prawie cy-
wilnym, Warszawa 2002; E. Łętowska, K. Osajda, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. IX; L. Mo-
rawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów. Komentarz, Toruń 2002; tenże, Zasady wykładni
prawa, Toruń 2010; J. Nowacki, Analogia legis, Warszawa 1966; A. Ohanowicz, Zbieg norm
w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1963; R. Ostrihansky, Sąd polski a kompetencje Try-
bunału Sprawiedliwości do wydawania orzeczeń wstępnych, [w:] Prawo polskie a prawo Unii
Europejskiej, Konferencja Wydziałowa Wydziału Prawa i Administracji UW, 23 luty 2003,
Warszawa 2003; E. Piontek, Doktryna i praktyka acte clair a wspólnotowy porządek prawny
w kontekście funkcji artykułu 234 TWE, [w:] Prawo polskie a prawo Unii Europejskiej, pod
red. E. Piontka, Warszawa 2003; K. Płeszka, Uzasadnianie decyzji interpretacyjnych przez
ich konsekwencje, Kraków 1996; Z. Radwański, Uwagi o wykładni prawa cywilnego, RPEiS
2009, z. 1; W. Sadowski, Odpowiedzialność odszkodowawcza państw członkowskich UE za
orzeczenia sądów krajowych naruszających prawo wspólnotowe, PiP 2004, z. 12; R. Sarko-
wicz, Poziomowa interpretacja tekstu prawnego, Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy habili-
tacyjne 1995, Nr 290; M. Smolak, Wykładnia celowościowa z perspektywy pragmatycznej,
Warszawa 2012; T. Spyra, Granice wykładni prawa. Znaczenie języka tekstu prawnego jako
granice wykładni, Warszawa 2006; J. Stelmach, Współczesna filozofia interpretacji prawni-
czej, Kraków 1999; A. Szpunar, O kolizji praw podmiotowych, KPP 1996, z. 4; M. Szpunar,
Prawo wspólnotowe przed organami krajowymi, Rej. 2004, z. 3–4; Z. Radwański, M. Zieliński,
[w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. VIII; M. Walasik, Analogia w prawie procesowym cywilnym,
Warszawa 2013; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. II, IV; M. Wilejczyk, Zagadnie-
nia etyczne części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014; J. Wróblewski, Sądowe stoso-
wanie prawa, Warszawa 1988; tenże, Rozumienie prawa i jego wykładnia, Ossolineum 1990;
M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2010; Z. Ziembiński,
Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980; C. Żuławska, Parę uwag o wykładni
sędziowskiej po akcesji, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Sędziego Stanisława Rudnickiego,
Warszawa 2005; taż, Zasady prawa gospodarczego prywatnego, Warszawa 2007; A. Żurawik,
„Wykładnia prawa” czy „wykładnia tekstu prawnego”. Refleksja nad poprawnością językową
określenia, Rej. 2003, z. 7.
I. Wykładnia prawa
1. Uwagi wstępne
137 Dla ustalenia, jaka norma, a więc jakiej treści, jest właściwa do rozstrzy-
gnięcia sprawy, sąd dokonuje wykładni prawa, a ściślej rzecz ujmując – wy-
kładni przepisów prawnych. Wstępnie więc musi ustalić, jakie przepisy nale-
ży mieć na względzie jako obowiązujące, co nie zawsze jest zadaniem łatwym.
W szczególności podkreślić należy, że sąd rozpoznający sprawę nie może
odmówić zastosowania przepisu ustawy lub równorzędnego aktu normatywne-
go z powodu jego niezgodności z Konstytucją RP. Jeśli jednak poweźmie po-
ważne wątpliwości w tym względzie, powinien zwrócić się z odpowiednim py-
Nb. 137
63498284906476
63
taniem do Trybunału Konstytucyjnego (orz. SN z 16.4.2004 r., I CK 291/03,

OSN 2005, Nr 4, poz. 71).
Wykładnię tę można określić jako swoisty proces myślowy polegający na
ustalaniu właściwego znaczenia tekstów prawnych, stanowiących podsta-
wę do zrekonstruowania poszukiwanej normy prawnej.
Ustaleń tych dokonuje sąd jedynie w zakresie koniecznym do rozstrzygnię-
cia konkretnej sprawy. Wykładnia sądowa należy bowiem do tzw. wykładni
operacyjnej (praktycznej) podporządkowanej bezpośrednio funkcji stosowania
prawa.
W doktrynie prawniczej bywa nadal głoszony pogląd, że jasne przepisy 138
prawne nie podlegają interpretacji (clara non sunt interpretanda). Według tej
koncepcji, wykładnia rozpoczyna się dopiero wtedy, gdy przepis budzi wątpli-
wości. Natomiast przepisy jasne rozumie się „bezpośrednio” (intuicyjnie) – na
podstawie samej kompetencji językowej użytkownika języka1.
Otóż założenie takie jest nie do utrzymania w świetle współczesnej semioty-
ki, w myśl której w każdym przypadku wykładnia jest konieczna, aby można
było w ogóle przypisać jakikolwiek sens zespołowi jakichś kresek na papierze.
Jeżeli powstają wątpliwości co do tego, jakie znaczenie ma jakiś napis (material-
ny substrat znaku), to już jest to wynikiem uprzednio dokonanej wykładni.
Ponadto koncepcja ta jest niedopuszczalna ze względu na subiektywizację
procesu wykładni – z gruntu niezgodną z podstawową zasadą praworządności,
według której prawo ma mieć to samo znaczenie dla każdego. Od indywidual-
nej percepcji decydenta (sędziego) miałoby bowiem zależeć, czy treść przepisu
ma w ogóle podlegać wykładni – bez przeprowadzenia jakiejkolwiek kontroli
owego „bezpośredniego rozumienia” przepisu na podstawie kryteriów obiek-
tywnych.
Wreszcie założenie to bezzasadnie w sposób absolutny monopolizuje wer-
balną (językową) dyrektywę wykładni, co w świetle nowoczesnych koncepcji
semantycznych jest zabiegiem niedopuszczalnym, cofającym metodologiczny
poziom wykładni do czasów pierwotnych.
Co jest „jasne”, okazuje się dopiero w wyniku przeprowadzonej wykładni, 139
która powinna być dokonana z zastosowaniem wszystkich dyrektyw wykład-
ni, które sterują tym procesem.
Dyrektywy wykładni powinny być jednolite i przestrzegane przez wszyst- 140
kie organy powołane do interpretacji prawa.
Treść ich nie jest normatywnie ustalona. Kształtuje je doktryna prawnicza –
niekiedy chwiejna i nie zawsze dostatecznie precyzyjna.
1
Por. zwłaszcza J. Wróblewski, Rozumienie prawa, s. 58 i n.; por. ostatnio także L. Mo-
rawski, Zasady, s. 51 i n.
Nb. 138–140
63498284906476
63
Akceptowany przez dominujący pogląd naukowy oraz judykaturę model

wykładni każe mieć na względzie następujące dyrektywy wykładni: językowe,
systemowe i funkcjonalne. Rozważmy je pokrótce.
2. Dyrektywy językowe
141 Dyrektywy językowe – zwane także wykładnią językową – każą odwoły-

wać się do reguł znaczeniowych i składniowych powszechnego języka et-
nicznego (polskiego), jednakże przede wszystkim należy uwzględniać swoiste
reguły języka, jakie wytworzyły się w środowisku prawniczym, a głównie usta-
nowione zostały przepisami prawnymi.
Wiążą one z niektórymi wyrażeniami szczególne znaczenie (np. „powód”, „pozwany”)
lub precyzują ich sens (np. „posiadanie”, art. 336 KC; „najemca”, art. 659 KC; „dzierżawca”,
art. 693 KC; „powinowactwo”, art. 618 KRO). Wskazują ponadto, że mimo opisowej formy
przepisów zawartych w akcie prawnym, należy je rozumieć w sensie normatywnym.
Poszanowanie dla dyrektyw językowych opiera się na założeniu, że prawo-

dawca właściwie posługuje się językiem, w którym wysławia normy prawne.
Z tej racjonalnej czynności językowej wyprowadza się ponadto dyrektywę, że
każde słowo użyte w tekście jest potrzebne i nie może być pominięte w toku
wykładni, jak również, że w razie braku szczególnych wskazań, należy tym sa-
mym słowom przypisywać to samo znaczenie, a różnym określeniom odmien-
ny sens. Postulat uwzględniania nie tylko tzw. przepisu bazowego (zrębowego),
ale i innych postanowień aktu prawnego przy rekonstruowaniu normy praw-
nej, znajduje także uzasadnienie w ogólnych wskazaniach semiotyki, która ka-
że rozpatrywać sens określonego fragmentu tekstu w związku z całym tekstem.
Przykład: W uchw. SN (7) z 18.6.1991 r. (III CZP 40/91, OSP 1992, Nr 3, poz. 65), wy-
jaśniając sens zwrotu „działalność gospodarcza”, wskazano, że „trzeba mieć na uwadze cało-
kształt materiału normatywnego, nie stroniąc przy tym od dyrektyw płynących z języka (...)”.
Ustalając znaczenie normy na podstawie reguł językowych, sędzia może,

a nawet powinien, opierać się nie tylko na własnej ich znajomości, ale korzy-
stać także z pomocy słowników lub biegłych1.
142 Wykładnię językową wspierają paralingwistyczne środki wyrazu związa-
ne z pisemną postacią aktów normatywnych. Należą do nich w szczególności:
organizacja przestrzenna tekstu, a więc wyodrębnienie tytułów, nagłówków,
podział na artykuły, paragrafy, punkty itd. Ułatwia ona zrozumienie związków
między poszczególnymi fragmentami tekstu prawnego.
1
Por. wyr. SN z 8.5.1998 r. (I CKN 664/97, OSN 1999, Nr 1, poz. 7).
Nb. 141–142
63498284906476
63
Natomiast same napisy umieszczone jako tytuły pewnych części tek-

stu prawnego – podobnie jak i wstępy (preambuły, arengi) – nie stanowią do-
statecznej podstawy do konstruowania norm prawnych, chociaż mogą być
uwzględnione w procesie wykładni funkcjonalnej.
3. Dyrektywy systemowe
Dyrektywy systemowe opierają się na założeniu, że poszczególne normy 143

prawne stanowią składnik spójnego systemu prawnego; mają więc nie dopu-
ścić do uznania norm wzajemnie niezgodnych.
W szczególności celowi temu służy dyrektywa, że norma niższego rzędu 144
(np. zawarta w rozporządzeniu) nie może obowiązywać o treści niezgodnej z nor-
mą wyższego rzędu (ustawą, konstytucją). Wyraża ją paremia łacińska: lex supe-
rior derogat legi inferiori.
Powszechnym uznaniem cieszy się również dyrektywa głosząca, że należy 145
dać pierwszeństwo normom szczególnym przed ogólnymi (lex specialis dero-
gat legi generali). Jeżeli jednak w przepisie sformułowany jest jakiś wyjątek,
to nie powinno się go interpretować rozszerzająco (exceptiones non sunt exten-
dendae).
Poprzednio wspomniano już o dyrektywie uchylającej kolizję norm w cza- 146
sie, i to na rzecz normy późniejszej (lex posterior derogat legi anteriori). Te-
raz należy dodać, że nie odnosi się ona do sytuacji, gdy owa norma wcześniej-
sza ma charakter szczególny w stosunku do późniejszej (lex posterior generalis
non derogat legi priori speciali).
Według tradycyjnego poglądu, w przypadku gdy na podstawie językowych 147
reguł wykładni sens przepisu zostaje jednoznacznie ustalony, kończy się proces
wykładni, ponieważ sens normy jest już jasny (interpretatio cessat in claris).
W konsekwencji więc wyłączone jest wówczas stosowanie systemowych dy-
rektyw wykładni.
Przykład: Pogląd ten znalazł wyraz w wyr. SN z 20.6.1995 r. (MoP 1995, Nr 12, s. 366),
w myśl którego: „Wykładnia gramatyczna (językowa) jest możliwa tylko przy założeniu, że
ustawodawca jest racjonalny, że zna język prawniczy i w nienaganny sposób posługuje się
technikami legislacyjnymi. Gdy warunki te spełnione nie są, wykładnia językowa daje wyni-
ki niepewne i musi być wspierana przez wykładnię systemową i funkcjonalną”.
Otóż wbrew pozorom pogląd ten nie służy umocnieniu praworządności,

albowiem większą wagę przywiązuje do werbalnej interpretacji tekstu niż do
spójności systemu prawnego, co ma zapewnić wykładnia systemowa. Dlatego
przyjąć należy, że w każdym przypadku przepis prawny powinien być podda-
ny nie tylko wykładni językowej, ale również systemowej. Odpowiada to zresz-
Nb. 143–147
63498284906476
63
tą wskazaniu TK, że rozumienie przepisu prawnego jest wyznaczone nie tylko

przez jego brzmienie, lecz także przez treść innych przepisów prawnych mają-
cych wpływ na rozumienie interpretowanego przepisu w ramach wykładni sys-
temowej. W toku wykładni eliminuje się więc taki wynik interpretacji przepisu
prawnego, który mógłby prowadzić do obowiązywania w systemie prawnym
norm niezgodnych ze sobą1.
W wyr. z 8.5.1998 r. (I CKN 664/97, OSN 1999, Nr 1, poz. 7) SN wyraźnie stwierdził,
że „wolno odstąpić od znaczenia literalnego (potocznego) danego przepisu, gdy znaczenie to
pozostaje w oczywistym konflikcie lub sprzeczności ze znaczeniem innych norm systemu”.
4. Dyrektywy funkcjonalne
148 Dyrektywy funkcjonalne odwołują się do założenia, że racjonalny ustawo-

dawca stanowi normy, aby w sposób maksymalnie sprawny realizować uzna-
wane, a zwłaszcza preferowane przez siebie cele i wartości.
Chodzi przy tym o ocenę i wiedzę aktualnego prawodawcy, przypisywa-
nych mu w chwili dokonywania wykładni. Ta koncepcja tzw. dynamicznej wy-
kładni dominuje w doktrynie polskiej.
W przeciwieństwie do niej tzw. teoria statyczna za cel normy uznaje cele
rzeczywistego prawodawcy, odtwarzane na podstawie wstępów do ustaw, na
podstawie uzasadnień projektów ustawodawczych, protokołów komisji kody-
fikacyjnych, sprawozdań z obrad parlamentarnych, publikacji autorów projek-
tów ustawowych i innych dokumentów relacjonujących tok prac legislacyjnych
(tzw. wykładnia historyczna). Wykorzystanie tych materiałów w procesie wy-
kładni funkcjonalnej może się okazać pożyteczne jednak tylko w takim za-
kresie, w jakim odpowiada to wartościom i wiedzy aktualnego prawodawcy.
Dynamiczna teoria wykładni uwzględnia więc możliwość zmiany sensu nor-
my bez zmiany treści przepisów prawnych, na podstawie których jest ona re-
konstruowana. Ma to szczególną doniosłość w czasach transformacji syste-
mu wartości, który leży u podstaw formowania się ustroju Rzeczypospolitej
Polskiej.
Por. uchw. SN (7) z 6.12.1991 r. (III CZP 108/91, OSP 1992, Nr 7, poz. 162), w której
z powołaniem się na uznanie pełnej ochrony własności w Konstytucji RP i w innych usta-
wach przyjęto odmienną od dotychczasowej interpretację zwrotu „posiadacz w dobrej wie-
rze”.
1
Por. S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 1997, s. 176 oraz
Z. Radwański, M. Zieliński, [w:] System Pr. Pr. t. 1, s. 512 i n.
Nb. 148
63498284906476
63
Przypisanie aktualnemu prawodawcy określonych celów lub wartości nie 149

może być domeną dowolnej decyzji interpretatora, lecz powinno opierać się na
obiektywnych podstawach. Ogólne wskazania w tym względzie określają:
1) wartości konstytucyjne1,
2) wartości lub cele wskazane w ratyfikowanych przez RP umowach między-
narodowych.
Zgodnie przyjmuje się dopuszczalność zastosowania dyrektyw funkcjo- 150
nalnych w razie, gdy na podstawie językowych reguł nie można jednoznacz-
nie ustalić treści lub mocy (ius cogens czy ius dispositivum) normy prawnej.
W szczególności chodzi tu o przypadki wieloznaczności lub nieostrości zna-
czeń przepisów prawnych.
Por. uchw. SN z 21.4.1989 r. (III CZP 24/89, OSN 1990, Nr 3, poz. 45), w której pojawia
się kwestia, jak należy rozumieć zwrot „przedmiot przedsiębiorstwa” na tle art. 162 § 2 pkt 2
i art. 166 pkt 1 KH. Stwierdzając najpierw, że wspomniane przepisy nie rozstrzygają tej kwe-
stii, SN wyjaśnił, że „należałoby w pierwszym rzędzie zastosować wykładnię funkcjonalną”.
Na tej podstawie wyjaśnia, „że przedmiot przedsiębiorstwa powinien być na tyle skonkrety-
zowany, by było możliwe wykonanie przez sąd obowiązku (...) badania, czy zgłoszenie spół-
ki z o.o. (...) jest zgodne z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa (...). Przedmiot
przedsiębiorstwa winien być również na tyle skonkretyzowany, by zapewnić bezpieczeństwo
obrotu (...). Nie można jednak wymagać, aby przedmiot przedsiębiorstwa był określony bar-
dzo szczegółowo, gdyż wtedy jakakolwiek nawet drobna zmiana profilu działalności gospo-
darczej wymagałaby zmiany umowy spółki z o.o. i wpisu tej zmiany do rejestru, co utrudni-
łoby szybkie dostosowanie się spółki z o.o. do zmieniających się potrzeb rynku. Powyższym
wymogom odpowiada (...) wskazanie w umowie spółki z o.o. rodzaju prowadzonej działalno-
ści gospodarczej”. Innym przykładem zastosowania dyrektyw funkcjonalnych do określania
nieostrego terminu może być orz. z 5.12.1991 r. (III CZP 128/91, OSN 1992, Nr 6, poz. 106),
w którym SN wypowiedział się co do znaczenia wyrazu „aport”.
Należy także dopuścić zastosowanie wykładni funkcjonalnej dla wyjaśnie- 151

nia niepewnych (niejednoznacznych) wyników wykładni systemowej. Judy-
katura uznaje przy tym dopuszczalność odrzucenia wykładni językowej, gdy
przemawiają za tym dyrektywy wykładni systemowej i funkcjonalnej2.
Natomiast jeżeli na podstawie wykładni językowej i systemowej znaczenie
przepisów, a zatem i sens interpretowanej normy, jest jasny (nie budzi wątpli-
wości), reguły wykładni funkcjonalnej mogą być wykorzystywane już tylko dla
1
Por. bliżej Z. Ziembiński, Wartości konstytucyjne. Zarys problematyki, Warszawa 1993;
por. też uchw. TK z 2.3.1994 r. (W 3/93, OTK 1994, poz. 17), która przyznała pierwszeństwo
rozumienia przepisu ustawy najlepiej korespondującą z określoną zasadą konstytucyjną. Tak
też wyr. TK z 4.12.2001 r. (SK 18/00, OTK 2001, Nr 8, poz. 256).
2
Por. uchw. TK z 23.1.1991 r. (W 4/90, OTK 1991, poz. 17); orz. SN z 6.9.1991 r.
(OG 1992, poz. 6); por. też wyr. SN z 19.7.1996 r. (III CZP 79/96, OSN 1996, Nr 10,
poz. 136).
Nb. 149–151
63498284906476
63
dodatkowego potwierdzenia takiego wyniku. Reguła ta zmierza do zagwaranto-

wania pewności prawa.
Jednakże w wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych przypadkach, gdyby
wyniki tych wykładni miały doprowadzić do oczywiście niedorzecznych rezul-
tatów społecznych lub aksjologicznej niespójności systemu prawnego, burzą-
cych założenia o racjonalności prawodawcy, należałoby preferować wykładnię
funkcjonalną.
Tak Z. Ziembiński, Zarys teorii, s. 204 i n.; T. Gizbert-Studnicki, Wykładnia celowościo-
wa, SP 1985, Nr 3–4, s. 51 i n.; M. Zieliński, Wyznaczniki, s. 17–18; tenże, Wykładnia, s. 288;
C. Żuławska, Zasady, s. 17; wyr. SN z 8.5.1998 r. (I CKN 664/97, OSN 1999, Nr 1, poz. 7),
w którym stwierdzono, że „wolno odstąpić od znaczenia literalnego (potocznego) danego
przepisu, gdy (...) prowadzi do absurdalnych z punktu widzenia społecznego lub ekonomicz-
nego konsekwencji, gdy prowadzi do rażąco niesprawiedliwych rozstrzygnięć lub pozosta-
je w oczywistej sprzeczności z powszechnie akceptowanymi normami moralnymi”. Por. też
uchw. SN z 14.7.2006 r. (III CZP 53/06, OSN 2007, Nr 4, poz. 58) oraz szereg drobnych wy-
powiedzi SN analizowanych w pracy Z. Radwańskiego, Uwagi o wykładni prawa cywilnego,
RPEiS 2009, z. 1, s. 9 i n.
5. Wyniki wykładni
152 Analiza tekstu prawnego może doprowadzić sędziego do następujących

wniosków interpretacyjnych:
1) wykładni stwierdzającej, polegającej na ustaleniu, że wykładnia językowa
pozwala jednoznacznie określić treść lub moc normy i że nie ma podstaw
do zakwestionowania tak ustalonego jej sensu;
2) wykładni rozszerzającej, polegającej na ustaleniu, że ze względu na dyrek-
tywy wykładni systemowej lub funkcjonalnej należy przyjąć szerszy zakres
normowania lub zastosowania normy, niż wynikałoby to z rezultatów osią-
gniętych na podstawie reguł wykładni językowej;
3) wykładni zwężającej, polegającej na ustaleniu, że ze względu na dyrekty-
wy wykładni systemowej lub funkcjonalnej należy przyjąć węższy zakres
normowania lub zastosowania normy, niż wynikałoby to z rezultatów osią-
gniętych na podstawie reguł wykładni językowej;
4) wykładni derogującej, polegającej na ustaleniu, że ze względu na pozaję-
zykowe dyrektywy wykładni przepis nie ma doniosłości normatywnej, mi-
mo że w świetle wykładni językowej należałoby mu znaczenie takie przypi-
sać. W kwestii tej doktryna prawnicza nie zajmuje jednak jednoznacznego
stanowiska.
Nb. 152
63498284906476
63
II. Wnioskowanie z norm o normach

1. Pojęcie
Za obowiązujące uważa się nie tylko te normy, które zostały zrekonstru- 153
owane na podstawie dyrektyw interpretacyjnych, ale ponadto normy, które
z pierwszych zostały wywnioskowane. Przy ustalaniu normy właściwej do roz-
strzygnięcia konkretnej sprawy sąd musi więc uwzględnić również i te reguły.
Nie zostały one wyznaczone żadnymi przepisami prawnymi. Sformułowa-
ła je doktryna prawnicza, wychodząc z idealizującego założenia „racjonalnego
prawodawcy”, któremu przypisuje się oddzielny system oceny i wiedzy, po-
zwalający rozsądnie sterować postępowaniem ludzi.
W klasycznej doktrynie cywilistycznej zalicza się wspomniane reguły do
reguł wykładni. Jednakże za odróżnieniem ich od reguł wykładni przemawia
inny typ dokonywanych operacji myślowych, które polegają nie na wyjaśnia-
niu znaczenia przepisu (interpretacji) i ustalaniu na tej podstawie obowiązują-
cej normy, lecz na wnioskowaniu (inferowaniu) z niej o obowiązywaniu innej
normy. W konsekwencji chodzi tu o swoiste prawotwórstwo, którego nie da się
ukryć przez zaliczenie procedur inferencyjnych do reguł wykładni.
Do reguł inferencyjnych należałoby zaliczyć:
1) reguły instrumentalnego nakazu i zakazu,
2) wnioskowanie a fortiori,
3) analogię z ustawy,
4) analogię z prawa.
2. Reguły instrumentalnego nakazu i zakazu
Stosunkowo najpewniejsze są reguły instrumentalnego nakazu i zakazu. Na 154

ich podstawie należy przyjąć, że jeżeli jakaś norma nakazuje adresatowi zreali-
zować określony stan rzeczy, to wynika z tej normy:
1) nakaz czynienia wszystkiego, co w świetle aktualnej wiedzy o związkach
przyczynowych jest warunkiem koniecznym zrealizowania tego stanu
rzeczy;
2) zakaz czynienia czegokolwiek, co w świetle wiedzy aktualnej jest warun-
kiem wystarczającym niezrealizowania tego stanu rzeczy.
Dyrektywa ta w tradycyjnej doktrynie prawa cywilnego najczęściej określa-
na jest mianem wnioskowań „z celu na środki”.
Nb. 153–154
63498284906476
63
3. Reguły a fortiori
155 Do mniej już pewnych reguł inferencyjnych należą wnioskowania oparte na

konsekwencji ocen prawodawcy. Charakter ten mają wnioskowania a fortiori
(„tym bardziej”). Obejmują one wnioskowania według:
1) argumentum a maiori ad minus („z większego na mniejsze”) oraz
2) argumentum a minori ad maius („z mniejszego na większe”).
Pierwsze z tych wnioskowań wychodzi z założenia, że komu nakazane (do-
zwolone) jest czynić więcej, temu nakazane (dozwolone) jest także czynić mniej.
Natomiast drugi ze wspomnianych argumentów za punkt wyjścia przyjmu-
je zawarty w normie prawnej zakaz określonego zachowania, na którym opiera
się wniosek, że tym bardziej zakazane jest czynić „coś więcej”.
Przykład: Wnioskowania a fortiori (arg. a minori ad maius) wzięty z uchw. SN
z 14.12.1995 r. (III CZP 176/95, OSN 1996, Nr 3, poz. 41): „Jeżeli (...) zezwolenie sędziego
komisarza (...) jest wymagane dla ważności czynności prawnych zmierzających do likwidacji
masy upadłości w zakresie wyznaczonym ich ograniczonym przedmiotem, to należy przy-
jąć, że tym bardziej jest ono niezbędne przy podejmowaniu sprzedaży skutkującej całkowitą
w zasadzie likwidację masy”.
4. Analogia z ustawy
156 Natomiast na obszarze prawa cywilnego – w przeciwieństwie do prawa kar-

nego – dopuszcza się analogię z ustawy (analogia legis). Można ją stosować wte-
dy, gdy dyrektywy językowe i systemowe jednoznacznie nie wskazują na to, iż
określony przepis dotyczy wyłącznie stanu faktycznego w nim wyznaczone-
go (arg. a contrario), a równocześnie silna argumentacja funkcjonalna pozwala
przyjąć, że ustanowiona w przepisie prawnym regulacja odnosi się także do oko-
liczności w istotny sposób podobnych do tej, jaka została w nim opisana.
Por. uchw. SN z 30.8.1991 r. (III CZP 73/91, OSP 1992, Nr 5, poz. 103), w której powo-
łując się na potrzeby społeczno-gospodarcze, dopuszczono możliwość analogicznego stoso-
wania art. 145 KC, dotyczącego ustanowienia drogi koniecznej do przypadku doprowadze-
nia linii elektrycznej. Z kolei w uchw. z 28.2.1994 r. (III CZP 9/94, OSP 1995, Nr 1, poz. 3,
z glosą J. Ignatowicza) SN, mając na względzie, „aby nie podważać w społeczeństwie za-
ufania do obowiązującego ustawodawstwa i aby każdy mógł ze spokojem według tego usta-
wodawstwa swe sprawy prowadzić”, przyjął analogiczne stosowanie art. XXXV PWKC.
W uchw. z 12.6.1996 r. (III CZP 58/96, OSN 1996, Nr 10, poz. 131) SN zastosował analogię
z art. 513 § 1 KC „wobec braku odrębnych przepisów normujących ochronę dłużnika na wy-
padek wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela”.
Charakter prawny analogii z ustawy jest dyskusyjny. Według klasycznego

poglądu, który nie odróżnia inferencji od interpretacji, stanowi ona jeden z ro-
Nb. 155–156
63498284906476
63
dzajów wykładni logicznej1. Z kolei Z. Ziembiński, który wspomniane rozróż-

nienie wprowadził do teorii prawa, zalicza analogię z ustawy do funkcjonal-
nych reguł wykładni2. Wydaje się wszakże, że właściwsze byłoby uznanie jej
za regułę inferencyjną, ponieważ analogiczne stosowanie ustawy niekoniecznie
prowadzi do zmienionego, lecz odpowiedniego stosowania dyspozycji normy
podstawowej. Lepiej zjawisko to wyjaśnia koncepcja wnioskowania z jednej
normy o istnieniu innej normy, właściwa regułom inferencyjnym.
W istocie analogia legis prowadzi do takich samych rezultatów, jakie na-
stępują na podstawie przepisów odsyłających, nakazujących odpowiednie sto-
sowanie wskazanych w nich przepisów. Jednakże w tym ostatnim przypadku
sama już ustawa rozstrzyga o podobieństwie stanów faktycznych, do których
każe stosować normy wyznaczone przepisami prawnymi.
5. Analogia z prawa
Jeszcze bardziej niepewnym i dlatego niekiedy kwestionowanym typem 157

wnioskowań prawniczych jest analogia z prawa (analogia iuris).
Wnioski o obowiązywaniu norm nieustanowionych w przepisach prawnych
wyprowadza się tu z wielu rozstrzygnięć dotyczących innych od rozważanej
kwestii stanów faktycznych, które jednak wskazują na określony system prefe-
rencji wartości, jakimi kieruje się w swych ocenach prawodawca.
III. Związanie sądu w działaniach

interpretacyjnych i inferencyjnych
1. Uwagi wstępne
Z konstytucyjnej zasady niezawisłości sądów wynika, że nie są one instytu- 158

cjonalnie skrępowane w interpretacji przepisów prawnych3, co odnosi się także
do rozumowań inferencyjnych, niewyróżnianych w klasycznej doktrynie prawa
cywilnego.
W dalszym ciągu niniejszego ustępu (III) wyjaśnienia dotyczące „interpretacji” odnoszą
się także do „inferencji” – określanej niekiedy łączną nazwą wykładni sensu largo.
1
Por. Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 105–106.
2
Por. szerzej Z. Ziembiński, Problemy, s. 194–196, 299–304; tenże, O stanowieniu prawa,
s. 84; por. też M. Zieliński, Współczesne problemy, s. 6–9.
3
Uchw. Pełnego Składu Sędziów SN z 5.5.1992 r. (Kw. Pr. 5/92, OSN 1993, Nr 1–2,
poz. 1).
Nb. 157–158
63498284906476
63
Jednakże na mocy szczególnej normy kompetencyjnej, sąd orzekający mo-

że być prawnie obowiązany do stosowania normy prawnej w znaczeniu ustalo-
nym przez organ wskazany normą kompetencyjną, chociażby był przekonany,
że wynik wykładni powinien być inny.
W dalszym ciągu rozważymy trzy rodzaje wykładni prawnie wiążącej:
1) w toku nadzoru judykacyjnego,
2) przez zasady prawne,
3) na skutek uchwalenia powszechnie obowiązującej wykładni ustaw.
2. Nadzór judykacyjny
159 Wykładnia wiążąca może być zorientowana na rozstrzygnięcie konkretnej

sprawy.
Dokonują jej sądy wyższych instancji – z Sądem Najwyższym na czele –
w toku nadzoru judykacyjnego sprawowanego nad orzeczeniami niższych in-
stancji.
Nadrzędne kompetencje w tym względzie przysługują:
1) Trybunałowi Sprawiedliwości Unii Europejskiej (Trybunał Sprawiedliwo-
ści, Sąd i sądy wyspecjalizowane) w Luksemburgu – w zakresie stosowania
prawa Unii Europejskiej;
2) Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka w Strasburgu – w zakresie re-
spektowania postanowień Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
3. Zasady prawne
160 Zasady prawne uchwala SN w składach powiększonych, a mianowicie:

1) w pełnym składzie SN,
2) w składzie połączonych izb,
3) w składzie całej izby,
4) w składzie 7 sędziów – z tym że w tym przypadku uchwała zyskuje moc
zasady prawnej tylko wtedy, gdy wyraźnie tak postanowi skład orzekający
(art. 87 SNU).
Stosuje się wówczas formułę: „podjął następującą uchwałę i postanowił
nadać jej moc zasady prawnej” (por. np. uchw. SN (7) z 16.4.1993 r., III CZP
16/93, OSN 1993, Nr 10, poz. 166). Jeżeli uchwała składu 7 sędziów SN nie
ma waloru zasady prawnej, stosuje się formułę skrótową: „podjęła następują-
cą uchwałę” (por. np. uchw. SN (7) z 26.5.1995 r., III CZP 178/94, OSN 1995,
Nr 10, poz. 136).
Nb. 159–160
63498284906476
63
Na czym polega „moc zasady prawnej”, tego ustawa o Sądzie Najwyż- 161
szym bezpośrednio nie wyjaśnia. Jednakże w myśl art. 88 SNU, jeżeli jakikol-
wiek skład SN zamierza odstąpić od zasady prawnej, powinien wystąpić o jej
zmianę przez szerszy skład SN od tego, który zasadę prawną uchwalił. Na tej
podstawie należy przyjąć, że zasady prawne wiążą tylko składy orzekają-
ce SN, a więc wywierają jedynie skutek prawny wewnątrz SN. Natomiast nie
wiążą sądów powszechnych, a w konsekwencji orzeczenie wydane niezgodnie
z zasadą prawną nie może być z tej tylko przyczyny traktowane jako narusza-
jące prawo1.
Natomiast zasady prawne niewątpliwie oddziałują w istotnej mierze fak-
tycznie na orzecznictwo sądów powszechnych, i to nie tylko ze względu na ich
zazwyczaj wysoki poziom merytoryczny, ale również dlatego że sądy niższych
instancji biorą pod uwagę, że SN, rozpatrując sprawę w toku kontroli judyka-
cyjnej, nie odstąpi od zasady prawnej2.
Sąd Najwyższy uchwala zasady prawne w celu: 162
1) wyjaśnienia przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub
których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie – na wniosek
Pierwszego Prezesa SN, Prokuratora Generalnego, Rzecznika Praw Obywa-
telskich, Prezesa Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, Rzecz-
nika Praw Dziecka, Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego,
Rzecznika Praw Pacjenta, Przewodniczącego Rady Dialogu Społecznego,
Rzecznika Finansowego i Rzecznika Małych i Średnich Przedsiębiorców
(art. 83 SNU);
2) rozstrzygnięcia zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwo-
ści w konkretnej sprawie na wniosek orzekających składów SN (art. 82
SNU).
W pierwszym przypadku niewątpliwie wykładnia ma charakter abstrak-
cyjny, zmierzając bezpośrednio do wyjaśnienia prawa. Natomiast w drugim
przypadku inspiracją do zgłoszenia wniosku o uchwalenie zasady prawnej jest
rozstrzygnięcie konkretnej sprawy. Mimo to wykładnia zawarta w zasadzie
prawnej ma również charakter abstrakcyjny, wiążąc na przyszłość składy orze-
kające SN we wszystkich sprawach określonego rodzaju.
1
Uchw. Pełnego Składu Sędziów SN z 5.5.1992 r. (Kw. Pr. 5/92, OSN 1993, Nr 1–2,
poz. 1).
2
W. Sanetra, Wyjaśnianie przepisów prawnych przez Sąd Najwyższy a zagadnienie po-
wszechnej wykładni ustaw, PS 1992, Nr 4, s. 26, uważa nawet, że wyjaśnianie przepisów
prawnych przez SN funkcjonuje w ustawie na zasadach „powszechnie obowiązującej wy-
kładni ustaw”.
Nb. 161–162
63498284906476
63
W związku z tym zasada prawna powinna być sformułowana w sposób jak

najbardziej ogólny i na maksymalnie wysokim poziomie abstrakcji, gdyż tylko
wtedy może stać się uniwersalną dyrektywą postępowania i spełniać funkcję
„zasady”1.
4. Powszechnie obowiązująca wykładnia
163 Trybunał Konstytucyjny pierwotnie miał kompetencję do ustalania powszech-

nie obowiązującej wykładni ustaw (art. 5 i 13 ustawy z 29.4.1985 r. o Trybuna-
le Konstytucyjnym, tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 109, poz. 470 ze zm.). Jednakże
wraz z wejściem w życie nowej Konstytucji utracił tę kompetencję.
Brak tej kompetencji w ustawie z 1.8.1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym
(Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) oraz w ustawie z 30.11.2016 r. o organizacji i try-
bie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. z 2019 r. poz. 2393).
Jednakże Trybunał Konstytucyjny, orzekając o zgodności określonego prze-
pisu prawnego z Konstytucją, z konieczności logicznej musi wyjaśnić sens nie
tylko właściwego przepisu Konstytucji RP, ale także zaskarżonego przepisu ak-
tu normatywnego. Dokonuje tego poprzez ich interpretację, która może polegać
albo na zaakceptowaniu znaczenia już jakoś poprzednio wskazanego, albo na
ustaleniu znaczenia nowego.
Przykład: Trybunał Konstytucyjny w wyr. z 4.12.2001 r. (SK 18/00, OTK 2001, Nr 8,
poz. 256) uznał art. 417 KC za zgodny z Konstytucją, ale zarazem wyjaśnił treść tego prze-
pisu w sposób odbiegający od wykładni przyjętej przez judykaturę i panujący pogląd nauko-
wy. Judykatura SN raczej kwestionuje kompetencje Trybunału Konstytucyjnego do interpre-
towania ustaw z mocą powszechnie obowiązującą – por. orz. SN z 6.5.2003 r. (I CO 7/03, PiP
2004, z. 2, s. 123, z krytyczną glosą L. Boska); por. także, uchw. SN (7) z 17.12.2009 r. (III PZP
2/09, OSP 2010, z. 10, poz. 103, z glosą A. Kustry oraz glosami M. Więcka, Prz. Sejm. 2010,
Nr 2 i G.J. Wąsiewskiego, PiP 2010, z. 10). Co do tego problemu por. także W. Białogłowski,
A. Jaworski, „Orzeczenia interpretacyjne” Trybunału Konstytucyjnego – uwagi na marginesie
uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 17.12.2009 r. (III CZP 2/09, PS 2010,
Nr 11–12).
164 Powszechnie obowiązującą moc prawną ma tzw. wykładnia autentyczna,

dokonywana przez podmiot, który wydał interpretowany przepis. W istocie jed-
nak jest to już stanowienie nowego prawa i dlatego wątpliwości wywołuje kon-
cepcja, że wykładnia taka ma moc wsteczną.
1
Uchw. Pełnego Składu Izby Cywilnej SN z 28.4.1995 r. (III CZP 166/94, OSN 1995,
Nr 10, poz. 135).
Nb. 163–164
63498284906476
63
Tak Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 100; krytycznie P. Winczorek w glosie do
uchw. TK z 7.3.1995 r., W 9/95, PiP 1995, z. 9, s. 106 i n.; M. Zieliński, Współczesne proble-
my, s. 13–14.
5. Wskazania wspomagające
Poza przedstawionymi wyżej dyrektywami wiążącymi sąd na uwagę zasłu- 165

gują wskazania wspomagające tylko działalność interpretacyjną i inferencyjną
sądu – w sposób prawnie go niewiążący. Funkcję taką spełnia w szczególności
nauka i judykatura.
Rola nauki wyraża się w tzw. wykładni doktrynalnej. Nie jest ona zdeter- 166
minowana koniecznością rozstrzygnięcia jakiejś konkretnej sprawy. Dokonują
jej autorzy prac naukowych, wskazując na różne możliwe znaczenia przepisów
prawnych oraz rozważając argumenty przemawiające za właściwym ustale-
niem treści normy prawnej.
Rezultaty (wytwory) takiej wykładni nie wiążą sądów. Nie mają one nawet
obowiązku ustosunkowywać się do poglądów nauki. Często jednak tak czynią,
a stanowisko nauki – zwłaszcza zgodny pogląd wybitnych jej reprezentantów –
w rzeczywistości wywiera wpływ na kierunek wykładni sądowej.
Siła oddziaływania nauki zależy przede wszystkim od poziomu prac nauko-
wych. Nie można wszakże zapomnieć i o tym, że najlepsze nawet prace na-
ukowe okażą się bezużyteczne, jeśli sędziowie nie będą ich czytać, nie mając
w szczególności odpowiednich po temu warunków faktycznych.
Podobną do wykładni doktrynalnej rolę inspiracji intelektualnej odgrywa 167
orzecznictwo sądowe (głównie wyższych instancji) – i to niezależnie od doko-
nywanej przez nie wykładni wiążącej.
Jasno wyraził to SN w uchw. Pełnego Składu Sędziów SN z 5.5.1992 r. (Kw. Pr. 5/92,
OSN 1993, Nr 1–2, poz. 1), stwierdzając, że wytyczne wymiaru sprawiedliwości utraciły
wprawdzie moc wiążącą, jednakże „mogą być wykorzystywane w praktyce sądowej, tak jak
wykorzystany może być każdy pogląd wyrażony na piśmie (...) i dlatego mogą nadal stano-
wić źródło inspiracji dla sądów powszechnych i Sądu Najwyższego”.
Orzecznictwo sądów wyższych instancji – zwłaszcza Sądu Najwyższego –

powszechnie jest powoływane w uzasadnieniach orzeczeń sądów powszechnych
i wywiera istotny wpływ faktyczny na stosowaną przez nie wykładnię (inferen-
cję). Sprzyja temu nie tylko siła intelektualnego oddziaływania, ale i prognozowa-
nie oparte na prawdopodobieństwie, że sąd wyższej instancji tak samo rozstrzy-
gnie w toku kontroli judykacyjnej sprawę rozpatrywaną przez sąd orzekający, jak
poprzednio rozstrzygnął już inną, lecz w istotnej mierze podobną sprawę.
Nb. 165–167
63498284906476
63
168 Wspomagające znaczenie ma także tzw. wykładnia historyczna, odwołują-

ca się do intencji ustawodawcy, którego trudno zresztą zidentyfikować. Raczej –
podobnie jak wykładnia doktrynalna – wskazuje ona tylko na różne rozważane
w toku prac legislacyjnych warianty możliwych rozstrzygnięć i argumenty prze-
mawiające za nimi.
Dominujący pogląd o dynamicznym, a nie statycznym charakterze wykład-
ni pozbawia wykładnię historyczną tradycyjnie przypisywanej jej doniosłości.
Może być wszakże użyteczna w ramach wykładni celowościowej.
IV. Zbieg norm

169 W toku ustalania właściwej dla rozważanego stanu faktycznego normy sąd
niejednokrotnie stwierdza, że może znaleźć dla niego zastosowanie kilka prze-
pisów wyznaczających niezgodne ze sobą konsekwencje prawne, których oczy-
wiście nie wolno mu łącznie uwzględniać.
170 Problemy wynikające na tym tle należą do kontrowersyjnych w teorii prawa
cywilnego. Przekonywający w tym względzie jest pogląd, że w istocie chodzi
tu o konkurencję kwalifikacji zdarzeń prawnych pod zrekonstruowane w dro-
dze wykładni normy prawne1.
171 Sposób rozstrzygania tak pojętego zbiegu norm nie został – w przeciwień-
stwie do prawa karnego – generalnie unormowany na obszarze prawa cywil-
nego. Należy w związku z tym kierować się ogólnymi regułami systemowy-
mi (np. regułą, że przepis szczególny wyłącza przepis ogólny) oraz zasadami
prawa cywilnego, które zwłaszcza każą uwzględniać interesy osoby domaga-
jącej się ochrony prawnej, a w związku z tym i jej decyzje w tym względzie.
Prowadzi to do wniosku, że zainteresowany z reguły może wybrać dogodne
dla niego uprawnienie spośród uprawnień określonych różnymi zbiegający-
mi się normami prawnymi (np. przepisami o odpowiedzialności z tytułu czy-
nów niedozwolonych a przepisami o odpowiedzialności z tytułu niewykona-
nia umowy).
V. Wykładnia prawa Unii Europejskiej

1. Reguły wykładni
172 Dla zapewnienia „poszanowania” jednolitego stosowania prawa wspólno-

towego (obecnie – prawa UE lub prawa unijnego) powołany został Trybunał
1
E. Łętowska, Zbieg, s. XIII oraz 6 i n.; taż, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 488 i n.
Nb. 168–172
63498284906476
63
Sprawiedliwości w Luksemburgu (ETS), który od 1.12.2009 r. nosi nazwę Try-

bunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE). Nie ukształtował on ja-
kichś szczególnych reguł wykładni, podążając w tym względzie za akceptowa-
nym w kulturze europejskiej wzorcem. W tych ramach pojawiają się wszakże
pewne cechy szczególne prawa UE.
Przede wszystkim więc jego przepisy formułowane są w wielu językach
o tym samym walorze prawnym. Powoduje to istotne trudności w ustalaniu
treści formułowanych tam norm prawnych, co zmniejsza doniosłość wykład-
ni językowej.
W związku z tym wzrasta znaczenie wykładni funkcjonalnej zorientowanej
na realizację celów i wartości Unii Europejskiej. Dużą pomocą w stosowaniu
tej reguły wykładni są natomiast obszerne preambuły zamieszczone przed akta-
mi prawnymi UE – w szczególności przed jej dyrektywami.
Z kolei wykładnia systemowa zmierza do zachowania spójności prawa unij-
nego w razie pojawienia się sprzeczności między jego normami. Sprzeczność
tę rozstrzyga się, dając pierwszeństwo normom wyżej usytuowanym. W szcze-
gólności wskazuje ona na priorytetowe zastosowanie norm wyrażonych w pier-
wotnym prawie wspólnotowym.
2. Zasada pierwszeństwa prawa unijnego wobec prawa krajowego
W celu zachowania integralności prawa UE i jego skuteczności (efektywno- 173

ści) na obszarze państw członkowskich (a więc i Polski) przyjęto w judykaturze
TSUE dwie zasady.
W myśl pierwszej zasady prawo UE ma pierwszeństwo zastosowania
względem niezgodnych z nim norm krajowych.
Z kolei druga zasada nakazuje sądom krajowym stosowanie interpreta-
cji przepisów prawa krajowego zgodnie z prawem unijnym (tzw. interpreta-
cja prounijna).
3. Właściwość sądów
Należy wyjść z założenia, że TSUE powołany jest do wykładni prawa unij- 174
nego. Nie służą mu więc żadne kompetencje interpretacyjne w odniesieniu do
praw krajowych członków UE.
Natomiast przy stosowaniu prawa unijnego na obszarze państw członkow-
skich funkcję interpretacyjną prawa UE wykonuje TSUE we współdziałaniu
z sądami krajowymi. Jeżeli sądy krajowe mają wątpliwości co do znaczenia
Nb. 173–174
63498284906476
63
przepisów unijnych, mogą zwrócić się do TSUE o ich wykładnię, która jest
wiążąca dla sądu krajowego.
§ 9. Wiążące ustalenie konsekwencji

prawnych stanu faktycznego
Literatura: J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988, rozdz. IX.
175 Działanie określone w tytule niniejszego paragrafu znajduje wyraz w koń-

cowym orzeczeniu, w którym sąd ustala stosunek prawny lub nakazuje adresa-
towi zachować się w określony sposób. Trafnie ujmuje się tę działalność jako
ustanowienie normy indywidualnej.
Dla wydania tej końcowej decyzji sąd dokonuje subsumpcji ustalonego sta-
nu faktycznego pod właściwą normę prawną; stwierdza więc, że rozpatrywany
stan faktyczny stanowi szczególny przypadek należący do zakresu zastosowa-
nia tej normy. Dyspozycja zastosowanej normy wskazuje natomiast jej prawne
konsekwencje.
Odmienne stanowisko w tej kwestii zajmuje E. Łętowska, Zbieg norm w prawie cywil-
nym, Warszawa 2002, s. 49 i n., wyrażając pogląd, że: „Norma raz wyinterpretowana ma
trwanie ograniczone w czasie. Jej użycie wyczerpuje się w akcie stosowania”. Pogląd ten jest
trudny do pogodzenia z przyjętym w naszej kulturze prawnym pojęciem normy prawnej oraz
wyraźnym rozróżnieniem aktu stanowienia i stosowania norm prawnych.
Organ stosujący prawo jest związany dyspozycją normy prawnej. Jednak-

że obowiązujący system polskiego prawa cywilnego charakteryzuje się tym, że
w stosunkowo szerokiej mierze wyznacza luzy decyzyjne we wspomnianym
zakresie. Dzięki temu sąd w znacznym stopniu może przy ustalaniu konse-
kwencji prawnych rozpatrywanych faktów brać pod uwagę względy efektyw-
ności społecznej oraz oceny moralne, realizując tym samym generalny postulat
elastyczności systemu prawnego.
176 Sposoby wyznaczania granic kompetencji, a w tym luzów decyzyjnych przy
ustalaniu konsekwencji prawnych faktów, są różne. Niekiedy ustawa poprze-
staje tylko na określeniu celu, pozostawiając sądowi wybór środków prowa-
dzących najefektywniej do realizacji tego celu (por. np. art. 24 § 1 i art. 364
§ 2 KC), niekiedy znowu sąd ma kompetencję do decydowania o tym, który
z dwóch alternatywnie wskazanych w ustawie sposobów zachowania się ma
przez swe orzeczenie nakazać (por. art. 408 § 3 KC). Czasem ustawa określa
konsekwencje prawne w sposób niewyczerpujący, upoważniając organ do na-
Nb. 175–176
63498284906476
63
§ 9. Wiążące ustalenie konsekwencji prawnych stanu faktycznego 85
kazania w danej sytuacji takich działań, które by odpowiadały regułom współ-

życia społecznego (por. art. 56 KC). W wielu przypadkach rozmiar należnego
świadczenia pieniężnego nie jest wyznaczony ścisłymi kryteriami lub sąd uzy-
skuje kompetencje do odstępowania od takich kryteriów.
Przykład: Ustawa posługuje się takimi zwrotami, jak: „odpowiednie wynagrodzenie”
(art. 189, 205, 231 § 2, art. 628–632 KC), „odpowiednia suma” (art. 445 § 1, art. 446 § 4
i art. 448 KC), „stosowne odszkodowanie” (art. 446 § 3 KC) lub pozwala obniżyć wysokość
odszkodowania ustalonego według reguł ogólnych, m.in. z uwagi na okoliczności wskazane
w art. 440 i 484 § 2 KC.
Opisanie modelu stosowania prawa przez odwołanie się do pojęcia sub- 177
sumpcji nie oznacza więc, jakoby sędzia lub inny organ dokonywał w tym
procesie wyłącznie operacji logicznych i niejako „mechanicznie” (tzn. algo-
rytmicznie) określał konsekwencje prawne stwierdzonego stanu faktycznego.
Także i w tym stadium stosowania prawa doniosłą rolę odgrywa znajomość sto-
sunków społecznych oraz założeń aksjologicznych systemu prawnego, którymi
przede wszystkim powinien kierować się sędzia, gdy norma prawna nie wyzna-
cza konsekwencji prawnych faktu w sposób jednoznaczny. Powinien on więc
być otwarty nie tylko na przemiany techniczne, ale i przekształcenia kulturowe
dokonujące się w społeczeństwie polskim1.
1
Por. M. Smolak, Zmiana paradygmatu interpretacyjnego w okresie transformacji ustro-
jowej w Polsce, RPEiS 1998, z. 3–4, s. 21 i n.
Nb. 176
63498284906476
63
63498284906476
63
Rozdział IV. Prawo podmiotowe
§ 10. Pojęcie
prawa podmiotowego
Literatura: S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., § 26; P. Machnikowski, Uprawnienia kształ-
tujące w zobowiązaniowych stosunkach prawnych, [w:] O źródłach i elementach stosunków
cywilnoprawnych. Księga pamiątkowa ku czci prof. Alfreda Kleina, Kraków 2000; K. Opałek,
Prawo podmiotowe, Warszawa 1957; M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XI;
Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. VI; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części
ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 394 i n.; S. Wronkowska, Analiza pojęcia prawa
podmiotowego, Poznań 1973; Z. Ziembiński, O pojmowaniu pozytywizmu i prawa natury,
Poznań 1993.
I. Koncepcja prawnonaturalna
i system prawny
1. Prawo podmiotowe i system prawny
Najogólniej rzecz ujmując, gdy mówi się o „prawie podmiotowym”, ma się 178
na myśli jakąś pozytywnie ocenianą (korzystną) sytuację jednostki w społeczeń-
stwie. Natomiast relacje „prawa podmiotowego” do norm prawnych lub ich sys-
temu (nazywanych dla odróżnienia prawem w znaczeniu obiektywnym) mogą
być różnie ujmowane.
Ideologie prawnonaturalne skłonne są uznawać priorytet praw podmioto-
wych. W tym świetle normy prawa stanowionego rozpatrywane są instrumen-
talnie – jako środek do zabezpieczenia pozytywnie ocenianej sytuacji jednostek
określanej mianem prawa podmiotowego. W skrajnych ujęciach ideologii praw-
nonaturalnej reguły postępowania nakazane przez organy państwowe w ogóle
nie mają przymiotu „prawa”, jeżeli nie realizują wartości wyrażonych w pod-
stawowych prawach podmiotowych.
Z kolei nurt pozytywistyczny uznaje „prawo podmiotowe” jako pochodne
systemu norm stanowionych przez kompetentne organy państwowe.
Nb. 178
63498284906476
63
88 Rozdział IV. Prawo podmiotowe
2. Koncepcja umiarkowanego pozytywizmu
179 Najbliższą zasadom państwa praworządnego wydaje się być koncepcja

umiarkowanego pozytywizmu.
Uznaje ona priorytet norm prawa stanowionego przez kompetentne i demo-
kratycznie powołane organy państwa względem praw podmiotowych. W kon-
sekwencji koncepcja ta przyjmuje, że prawa podmiotowe są wyznaczane przez
obowiązujący system prawny. Jednakże nie jest to system norm stanowionych
dowolnie. Respektuje on bowiem pewne powszechnie akceptowane wartości,
co w szczególności gwarantuje demokratyczny sposób powoływania organów
prawodawczych oraz kontrolę norm prawnych z punktu widzenia wartości kon-
stytucyjnych. Dalsze rozważania poświęcone prawom podmiotowym opierają
się na wspomnianym założeniu wyjściowym. Można sądzić, że dominuje ono
nie tylko w teorii, ale i w praktyce stosowania polskiego prawa cywilnego.
II. Określenie prawa podmiotowego

1. Stosunek cywilnoprawny
180 Jak już o tym wspomniano, prawo cywilne reguluje stosunki społeczne mię-
dzy ludźmi lub ich organizacjami. Bez norm prawnych stosunki społeczne nie
miałyby cechy stosunku prawnego i nie wywołałyby konsekwencji realizowa-
nych przy pomocy organów państwowych.
Przykład: Tylko konsekwencje obyczajowe wywołać może zerwanie zaręczyn, które
obecnie nie są prawnie regulowane.
Koniecznymi elementami każdego stosunku cywilnoprawnego są:

1) po jednej stronie prawo podmiotowe,
2) po drugiej stronie odpowiadający mu (tzn. korelatywnie z nim sprzężony)
obowiązek.
Przykład: Właściciel rzeczy – tzn. ten, komu przysługuje prawo podmiotowe własno-
ści – może żądać, aby nikt nie przeszkadzał mu w korzystaniu z przedmiotu własności, a więc
na każdym ciąży taki obowiązek; wynajmujący ma prawo podmiotowe żądać od najemcy za-
płaty czynszu, a korelatywnie sprzężony z tym prawem podmiotowym jest obowiązek najem-
cy płacenia czynszu.
181 Można wyróżnić proste i złożone stosunki cywilnoprawne.

Proste stosunki cywilnoprawne charakteryzują się tym, że jednej tylko
stronie przysługuje prawo podmiotowe, z którym korelatywnie sprzężony jest
obowiązek lub obowiązki drugiej strony. Przez stronę należy rozumieć nieko-
niecznie jeden tylko podmiot, ale i więcej podmiotów związanych wspólnymi
Nb. 179–181
63498284906476
63
§ 10. Pojęcie prawa podmiotowego 89
interesami, a w szczególności ze względu na to, że są współuprawnionymi lub

współzobowiązanymi.
Przykład: Współwłaściciele rzeczy skradzionej żądają jej zwrotu od złodzieja lub zło-
dziei.
Natomiast w złożonych stosunkach cywilnoprawnych każdej stronie przy- 182

sługuje prawo podmiotowe skuteczne wobec drugiej strony. Podmioty tych sto-
sunków występują więc w podwójnej roli: osób uprawnionych i zarazem zo-
bowiązanych. Ich prawa i obowiązki są przy tym treściowo ze sobą sprzężone.
Złożony stosunek prawny nie jest zwykłą sumą praw i obowiązków, lecz nor-
matywnie i funkcjonalnie związaną całością.
Przykład: Stosunki prawne wynikające z umów wzajemnych (art. 487 § 2 KC), do któ-
rych m.in. należy umowa sprzedaży (art. 535 i n. KC). Jeżeli więc A sprzedał B określoną
rzecz za umówioną cenę, wtedy każdej z tych stron przysługują związane wzajemnie prawa
i obowiązki: A ma roszczenie do B o zapłatę ceny, a B od A o wydanie rzeczy – z tym że wy-
konanie tych roszczeń jest wzajemnie od siebie uzależnione (art. 487–497 KC).
2. Definicja prawa podmiotowego
Bliższe objaśnienie pojęcia prawa podmiotowego ciągle budzi kontrower- 183

sje, a niekiedy nawet kwestionuje się jego użyteczność dla analizy stosunków
cywilnoprawnych. Z tego względu należy najpierw dokładnie ustalić, jakie
cechy składają się na treść tego pojęcia. W nawiązaniu do poprzednich uwag
można je ująć w następujący sposób.
1. Prawo podmiotowe służy w prawie cywilnym do opisania sytuacji praw- 184
nej jednego podmiotu względem innego lub innych podmiotów prawa. Jest
więc ono zawsze elementem treści stosunku cywilnoprawnego. Jego korela-
tem są zatem jakieś obowiązki innego lub innych podmiotów. Cecha ta wskazu-
je na społeczne aspekty prawa podmiotowego, które nie są doceniane w trady-
cyjnej doktrynie cywilistycznej.
Znajduje to m.in. wyraz w rozpowszechnionej tam koncepcji, która przyjmu-
je konstrukcję stosunku prawnego, a w jego ramach i prawa podmiotowego, dla
określenia także stosunku łączącego podmiot z rzeczą. Pomija się więc tu cechę
korelatywnego sprzężenia prawa podmiotowego z obowiązkami innych osób.
2. Prawo podmiotowe wyznaczone jest normami prawnymi w tym sensie, 185
że określają one zdarzenia prawne, które jeżeli się spełnią, wywołują konse-
kwencje prawne polegające na powstaniu praw podmiotowych. Normy prawa
cywilnego zwykle tylko w pewnym ogólnym zarysie określają treść prawa pod-
Nb. 182–185
63498284906476
63
miotowego, wskazując ponadto miarodajne podstawy do bliższego jego ustale-

nia (np. decyzje samych stron, zwyczaje, zasady współżycia społecznego).
186 3. Sytuację prawną określaną mianem prawa podmiotowego zwykle charak-
teryzuje się, wskazując, że jest to pewna „sfera możności postępowania” lub
„moc prawna” przysługująca osobie uprawnionej. Są to jednak terminy nieja-
sne. Ich jednoznaczny sens może być ustalony dopiero przez odwołanie się do
bardziej elementarnych pojęć prawnych. Nie podejmując szerszych rozważań
na ten temat, albowiem należą one do teorii prawa, wystarczy poprzestać na
stwierdzeniu, że chodzi tu o pewne wyróżnione przez normy prawne zacho-
wania lub kompetencje podmiotu uprawnionego, któremu podporządkowane
są określone obowiązki innego lub innych podmiotów prawa cywilnego. Obo-
wiązki te mogą polegać na powstrzymaniu się od działań ingerujących w okreś-
lone czynności osoby uprawnionej (np. nieprzeszkadzanie właścicielowi w uży-
waniu rzeczy – art. 140 KC) lub właśnie na dokonywaniu pewnych czynności
na rzecz uprawnionego (np. zapłaty ceny przez kupującego – art. 535 § 1 KC).
Może tu chodzić zarówno o czynności psychofizyczne, jak i konwencjonalne
(np. wynikający z umowy przedwstępnej obowiązek zawarcia umowy, a więc
złożenia oświadczenia woli – art. 390 § 2 KC). Korelatywnie sprzężony z pra-
wem podmiotowym obowiązek może bezpośrednio obciążać inne podmioty
(np. wspomniany obowiązek w nieprzeszkadzaniu właścicielowi w używaniu
rzeczy) albo może mieć charakter tylko potencjalny, który wymaga dopiero ak-
tualizacji, a często także dokładnego ustalenia wskutek dokonania czynności
konwencjonalnej przez podmiot uprawniony (np. poszkodowany może uzyskać
odszkodowanie dopiero wtedy, gdy określi wysokość i sposób naprawienia po-
niesionej szkody – art. 363 KC).
187 4. Prawo podmiotowe służy ochronie interesów podmiotów prawa cywilne-
go uznanych przez prawo oraz określoną moralność. Zbyt jednostronne są po-
glądy, które identyfikują prawo podmiotowe z chronionymi prawem interesami.
Korzystne dla kogoś stany rzeczy powstają bowiem nie tylko wtedy, gdy nor-
my prawne wyznaczają prawo podmiotowe w ramach stosunku prawnego, ale
i wówczas, gdy nakładają powszechne obowiązki na wszystkich (tzw. reflek-
sy prawne, np. wskutek nałożenia obowiązku powszechnych szczepień ochron-
nych lub leczenia pewnych chorób zakaźnych). Z drugiej strony, nie można
podzielić zapatrywania, jakoby interes podmiotu nie stanowił jednej z cech
konstytutywnych prawa podmiotowego. W szczególności art. 5 KC wskazuje
na to, że cel prawa podmiotowego wpływa na określenie jego treści; nie jest to
więc element pozbawiony doniosłości prawnej, który można by pominąć przy
definiowaniu prawa podmiotowego. W konsekwencji należy przyjąć, że nie ma
prawa podmiotowego ten, komu przysługują kompetencje do działania wy-
Nb. 185–187
63498284906476
63
łącznie w cudzym interesie (np. pełnomocnik, opiekun, kurator, wykonawca

testamentu).
Koncepcję, w myśl której interes stanowi istotną cechę prawa podmioto-
wego, po raz pierwszy rozwinął Rudolf Ihering, działający w drugiej poło-
wie XIX w.
5. Dawniejsza teoria prawa cywilnego upatrywała „istotę” prawa podmio- 188
towego w psychologicznie pojmowanej „woli” uprawnionego. Koncepcja ta-
ka nie jest uzasadniona, albowiem prawo podmiotowe może przysługiwać
osobom niezdolnym do podejmowania jakichkolwiek świadomych decy-
zji (np. dzieciom, osobom niedorozwiniętym lub chorym psychicznie). W ich
imieniu wykonują prawa podmiotowe przedstawiciele ustawowi (rodzice, opie-
kunowie).
Koncepcję, w myśl której istotną cechę prawa podmiotowego stanowi psy-
chologicznie pojmowana wola podmiotu uprawnionego, rozwinął w drugiej po-
łowie XIX w. Bernard Windscheid. Określa się ją mianem „teorii woli”.
Natomiast aktualny jest problem, jaką kwalifikację normatywną mają czy-
ny podmiotu uprawnionego:
a) czy są to czyny tylko dozwolone przez normę prawną, tzn. czy mogą
być jednocześnie przez tę normę nakazane, a więc objęte obowiązkiem
podmiotu uprawnionego;
b) czy pojęcie prawa podmiotowego należy odnieść wyłącznie do takich
sytuacji, w których czyny podmiotu uprawnionego są indyferentne (wol-
ne), tzn. ani nie zakazane, ani nie nakazane przez normę prawną.
Dominujące poglądy trafnie z pojęciem prawa podmiotowego wiążą indyfe-
rencję (wolność) zachowań podmiotu uprawnionego. Należy jednak podkreślić,
że chodzi tu jedynie o wolność ze względu na tę normę prawną, która wy-
znacza określony typ stosunku prawnego, obejmującego prawo podmiotowe.
Może więc być i tak, że z jakimś prawem podmiotowym, z mocy odrębnego
stosunku prawnego, lub jakichś powszechnie obowiązujących norm, sprzężony
będzie obowiązek uczynienia użytku z prawa podmiotowego. Obowiązek ta-
ki może być zresztą określony także w sposób ogólny, pozostawiający znaczną
swobodę decyzji podmiotowi uprawnionemu. W sytuacji tego rodzaju znajdują
się np. rodzice obowiązani do wykonywania władzy rodzicielskiej, tak jak tego
wymaga dobro dziecka i interes społeczny (art. 95 KRO).
6. Dyskusyjne jest także, czy do cech konstytutywnych prawa podmiotowego 189
należy kompetencja do żądania od właściwego organu państwowego – w szcze-
gólności sądu – aby w razie konieczności przymusił podmiot obowiązany do re-
alizacji powinnego zachowania. Niewątpliwie w świetle obowiązującego syste-
mu prawnego jest to cecha typowa, tzn., że w braku szczególnych i odmiennych
Nb. 187–189
63498284906476
63
przepisów w tym względzie należy przyjąć, iż osobie uprawnionej przysłu-

guje kompetencja niesprzężona z obowiązkiem do „puszczenia w ruch” aparatu
przymusu państwowego dla zrealizowania sprzężonych korelatywnie z pra-
wem podmiotowym obowiązków innych osób. Są jednak przypadki, gdy sys-
tem prawny odmawia podmiotowi uprawnionemu takiej kompetencji (tzw.
uprawnienia niezupełne), poprzestając na innych skutkach prawnych, które
manifestują prawny charakter danych stosunków społecznych. Z tego wzglę-
du trudno przyjąć, by wspomniana cecha stanowiła konieczny atrybut prawa
podmiotowego.
190 7. Sumując powyższe rozważania, można zaproponować następującą de-
finicję prawa podmiotowego. Jest to pewna sytuacja prawna wyznaczona
podmiotom przez obowiązujące normy i chroniąca prawnie uznane intere-
sy tych podmiotów. Na sytuację tę składają się wolne – w aspekcie normatyw-
nym – zachowania psychofizyczne lub konwencjonalne podmiotu uprawnio-
nego, z którymi sprzężone są zawsze obowiązki innego podmiotu lub innych
podmiotów, przy czym z reguły (tzn. gdy norma prawna tego nie wyłącza)
uprawnionemu przysługuje również kompetencja do żądania, by organ państwa
dysponujący przymusem doprowadził do zrealizowania sprzężonych z prawem
podmiotowym obowiązków.
3. Przydatność koncepcji prawa podmiotowego
191 Z kolei pojawia się pytanie, czy tak określone pojęcie prawa podmiotowe-
go jest przydatne przy stosowaniu polskiego prawa cywilnego, czy raczej należa-
łoby z niego zrezygnować na rzecz innych jakichś pojęć prawnych. Zagadnienie to
trzeba rozważyć z punktu widzenia ideologicznego oraz techniczno-prawnego.
192 Nieraz kwestionuje się przydatność koncepcji prawa podmiotowego wska-
zując, że konstrukcja ta jest wyrazem ideologii indywidualistyczno-liberalnej,
która bezpodstawnie traktuje człowieka jako wyizolowaną monadę motywowa-
ną w swej działalności egoistycznymi tylko interesami.
Na gruncie założeń ustrojowych Rzeczypospolitej Polskiej krytykę taką na-
leży uznać za nieuzasadnioną. Ustrój ten wspiera bowiem rozwój osobowości
człowieka, z czym wiąże się uznanie dla jego własnych interesów i swobody
podejmowania decyzji w kreowaniu stosunków cywilnoprawnych. Osobisty in-
teres – moderowany względem na pożytek ogólny i zasady moralne – jest uzna-
nym motywem aktywności gospodarczej prowadzącej nie tylko do pomyślno-
ści indywidualnej, ale i powszechnej.
193 Mogą także pojawić się wątpliwości, czy konstrukcja prawa podmiotowe-
go jest dostatecznie sprawnym instrumentem analizy prawnej, jeżeli w celu
Nb. 189–193
63498284906476
63
jego wyjaśnienia należy odwołać się do bardziej elementarnych i jednoznacz-

nych pojęć (takich jak kompetencja czy indyferencja lub wolność) i jeżeli
dla jego określenia podstawowe znaczenie mają korelatywnie sprzężone obo-
wiązki innych osób.
I takie zastrzeżenia nie byłyby uzasadnione. Prawo podmiotowe pozostaje 194
pojęciem przydatnym, służącym przede wszystkim do opisu sytuacji prawnych
wyznaczonych podmiotom prawa cywilnego przez normy prawne. Dokonanie
takiego opisu wyłącznie za pomocą pojęć podstawowych nie byłoby adekwat-
ne do wspomnianych sytuacji. Są to bowiem pojęcia wprawdzie precyzyjne, ale
i zbyt ubogie w treść i niekoniecznie wiążące się w funkcjonalną całość. Ponad-
to opis taki byłby często bardzo złożony.
Pojęcie prawa podmiotowego pozostaje pojęciem efektywnym w procesie in-
terpretacji i stosowania prawa cywilnego. Jego efektywność wyraża się w tym,
że po ustaleniu, iż normy prawa cywilnego wyznaczają określonym podmiotom
kompetencje czy też wolności określonych zachowań, każe ono koncentrować
uwagę interpretatora lub organu stosującego prawo w szczególności na uznanych
społecznie interesach podmiotów prawa cywilnego. Stwierdzenie braku takiego
interesu po stronie podmiotu uprawnionego lub jego występowanie tylko w ogra-
niczonym zakresie powinno – w razie wątpliwości – doprowadzić do uznania, że
podmiotowi temu prawo podmiotowe nie przysługuje lub przysługuje w odpo-
wiednio zmodyfikowanej postaci.
III. Uprawnienia
1. Uwagi ogólne
Poza zwrotem „prawo podmiotowe” powszechnie używany jest także ter- 195
min „uprawnienie”. Na tle chwiejnych intuicji znaczeniowych i różnorod-
nych postulatów zgłaszanych co do sposobu posługiwania się nim, wyda-
je się celowe poprzestać tutaj jedynie na wskazaniu pewnych dominujących
tendencji w obszarze nauki i praktyki prawa cywilnego, a również i języka
prawnego.
Zgodnie z najbardziej rozpowszechnioną koncepcją, termin „uprawnienie”
używany jest dla określenia „jakoś” wyróżnionego elementu prawa podmioto-
wego (por. art. 57 § 1, art. 300 KC). Chodzi przy tym przeważnie o bliższe wy-
znaczenie zachowania objętego prawem podmiotowym. Użyteczność tego poję-
cia polega na tym, że przy rozstrzyganiu sporów cywilnoprawnych przeważnie
nie trzeba rozważać treści całej, nieraz bardzo złożonej i jeszcze niedokładnie
sprecyzowanej sytuacji prawnej określanej jako prawo podmiotowe. Wystarczy
Nb. 194–195
63498284906476
63
ustalić tylko jeden jej wycinek, mając jednak na względzie, że stanowi on frakcję
całości zdeterminowanej interesem podmiotu, któremu prawo podmiotowe przy-
sługuje. Nie można jednak wyłączyć i takiego przypadku, że z uwagi na ubogą
treść prawa podmiotowego i prostą jego strukturę, nie zajdzie potrzeba wyróżnie-
nia prawa podmiotowego od uprawnienia, a wówczas oba pojęcia będą miały ten
sam desygnat. Wśród uprawnień należy wyróżnić:
1) roszczenia,
2) uprawnienia kształtujące,
3) zarzuty.
2. Roszczenia
196 Przez roszczenie rozumie się uprawnienie polegające na tym, że jakaś in-
dywidualnie oznaczona osoba ma obowiązek wykonać świadczenie na rzecz
uprawnionego, a więc uprawniony może żądać, aby zachowała się ona w ściśle
określony sposób. Uprawnienie to jest zatem skonkretyzowane pod względem
treści i podmiotu, a bezpośrednio mu przyporządkowany pozostaje obowiązek
innego określonego podmiotu. Z tak pojętym roszczeniem w rozumieniu ma-
terialnoprawnym z reguły sprzężona jest kompetencja do zwrócenia się do or-
ganu państwowego o zastosowanie przymusu, jeżeli podmiot zobowiązany nie
spełni świadczenia1.
Kompetencja ta określana jest przez niektórych teoretyków prawa procesowego mianem
„roszczenia procesowego”. Użyteczność tego pojęcia na obszarze prawa procesowego jest
jednak kwestionowana.
197 Na tle art. 120 § 1 KC należy z kolei wyróżnić roszczenia wymagalne i nie-
wymagalne, co do których nie zaszły jeszcze wszystkie okoliczności aktualizu-
jące obowiązek świadczenia.
Przykład: Jeżeli A sprzedał B określony przedmiot i zastrzegł, że dostarczy go w okre-
sie 1 miesiąca od zawarcia umowy, to B z chwilą zawarcia umowy ma już roszczenie do
A o wydanie mu tego przedmiotu, lecz roszczenie to stanie się dopiero wymagalne po upły-
wie 1 miesiąca.
198 Terminem „roszczenie” ustawa posługuje się również na oznaczenie sytua-

cji prawnej, która nie jest emanacją prawa podmiotowego.
Przykład: Por. art. 344 KC dotyczący ochrony posiadania.
1
Nieco odmiennie o zaskarżalności roszczenia jako jego koniecznej właściwości
por. I. Karasek-Wojciechowicz, Roszczenie o wykonanie zobowiązania z umowy zgodnie
z jego treścią, Warszawa 2014, s. 93–104.
Nb. 196–198
63498284906476
63
3. Uprawnienia kształtujące
Natomiast uprawnienia kształtujące znamionuje to, że podmiotowi upraw- 199

nionemu przysługuje kompetencja do zmiany lub zakończenia istniejącego sto-
sunku prawnego przez jednostronną czynność prawną.
Przykład: Uprawnienie do wypowiedzenia: najmu, dzierżawy, kredytu; do odstąpie-
nia od umowy (art. 491 KC); do uchylenia się od skutków złożonego oświadczenia woli
(art. 88 KC); do wyboru świadczenia przemiennego (art. 365 KC).
W odróżnieniu od roszczenia, realizacja prawa kształtującego nie wymaga

udziału drugiej strony. Nie znaczy to, że uprawnieniu nie odpowiadają żadne
korelatywnie sprzężone z nim obowiązki, co byłoby nie do pogodzenia z ogól-
nym pojęciem prawa podmiotowego. Należy bowiem pamiętać, że w przy-
padku wykonania uprawnienia kształtującego przez jedną stronę, druga strona
obowiązana jest uznać nową sytuację prawną i dostosować do niej swoje dal-
sze postępowanie. Obowiązek ten różni się od obowiązku będącego korelatem
roszczenia tym, że ma charakter pośredni i ogólny, tzn. nieskonkretyzowany
w postaci określonego świadczenia. W związku z tym, z roszczeniem związa-
na jest wolność przyjęcia lub nieprzyjęcia świadczenia. Natomiast dla upraw-
nienia kształtującego tego rodzaju kwalifikacja normatywna jest nieadekwatna,
ponieważ druga strona niczego nie świadczy.
W odróżnieniu od zdolności do czynności prawnych, uprawnienie kształ-
tujące jest kompetencją do zmiany lub zgaśnięcia już istniejącego stosunku
prawnego i to mocą jednostronnej decyzji podmiotu uprawnionego. Ten, komu
przysługuje uprawnienie kształtujące, ma więc kompetencję do jednostronnego
ingerowania w sytuację prawną drugiego podmiotu – właśnie na mocy łączące-
go uprzednio owe podmioty stosunku cywilnoprawnego.
4. Zarzut
System prawny może pozwolić podmiotowi zobowiązanemu odmówić speł- 200

nienia świadczenia, jeżeli skorzysta z przyznanej mu w tym celu kompeten-
cji do spowodowania czasowej albo trwałej bezskuteczności żądania oso-
by uprawnionej. Podniesiony zarzut służy więc ochronie interesów tej osoby,
przeciwko której roszczenie się kieruje.
Przykład: W razie podniesienia przez dłużnika zarzutu przedawnienia może on uchylić
się od zaspokojenia skierowanego przeciwko niemu roszczenia (art. 117 § 2 KC).
W prawie cywilnym procesowym „zarzut” ma inne znaczenie; używa się

go na oznaczenie twierdzeń pozwanego zmierzających do wygrania sprawy.
Nb. 199–200
63498284906476
63
Dla wywołania skutków prawnych zarzut musi być podniesiony przez zo-
bowiązanego. Jeżeli ten nie powoła się na zarzut, sąd nie uwzględni go z urzę-
du. Zarzut przysługuje podmiotowi tylko w przypadkach prawem przewidzia-
nych.
Przykład: Poza wspomnianym przypadkiem upływu terminu przedawnienia, np. w sy-
tuacji określonej art. 498 KC (potrącenie) lub art. 488 KC (brak jednoczesności świadczeń
wzajemnych).
Podniesienie zarzutu może wywołać trwałe (peremptoryjne) albo tylko

przejściowe (dylatoryjne) obezwładnienie roszczenia.
Przykład: Trwałe, np. w razie potrącenia wierzytelności lub przedawnienia roszczenia;
przejściowe w razie niezaofiarowania świadczenia wzajemnego (art. 488 § 2 KC).
§ 11. Rodzaje
praw podmiotowych
Literatura: T. Dybowski, Ochrona własności w polskim prawie cywilnym, rei vindicatio,
actio negatoria, Warszawa 1969, rozdz. 3; K. Gandor, Prawa podmiotowe tymczasowe (eks-
pektatywy), Ossolineum 1968; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 27; A. Klein,
Elementy stosunku prawnego prawa rzeczowego, Wrocław 1976; tenże, Elementy zobowią-
zaniowego stosunku prawnego, Wrocław 1964; J. Kuropatwiński, Ekspektatywa wierzytelno-
ści w polskim prawie cywilnym, Bydgoszcz 2006; M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System Pr. Pr.,
t. 1, rozdz. XI; M. Romanowski, Podział praw podmiotowych na majątkowe i niemajątkowe,
PiP 2006, z. 3; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. VI; Z. Ziembiński, Problemy pod-
stawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, rozdz. 6.
I. Uwagi wstępne
201 Mówiąc o rodzajach lub postaciach praw podmiotowych, ma się na uwa-
dze przede wszystkim ich strukturę ogólną. Natomiast systematyka praw pod-
miotowych ze względu na ich treść prowadzi do wyróżnienia typów praw pod-
miotowych, czym zajmują się już szczególne działy prawa cywilnego.
Przykład: Prawo własności, prawo użytkowania wieczystego, prawo najmu, prawo
do spadku itd.
Poniżej przedstawione zostaną tylko ważniejsze rodzaje praw podmioto-

wych, wyróżnione z rozmaitych punktów widzenia.
Nb. 201
63498284906476
63
§ 11. Rodzaje praw podmiotowych 97
II. Prawa bezwzględne i względne

Podstawą przeprowadzonego tu rozróżnienia jest skuteczność praw pod- 202
miotowych wobec innych – niż sam uprawniony – podmiotów.
1. Prawa bezwzględne
Prawa podmiotowe bezwzględne są skuteczne wobec wszystkich (erga om- 203

nes); na wszystkich zatem spoczywa obowiązek nieingerowania w sferę spraw
określonych prawem podmiotowym (np. prawo własności, prawa podmioto-
we chroniące dobra osobiste). Ograniczają one więc wolną sferę postępowa-
nia obywateli i dlatego treść praw podmiotowych bezwzględnych, przynaj-
mniej w ogólnych zarysach, musi być wyznaczona przepisami prawnymi rzędu
ustawy. Podmioty prawa cywilnego nie mają więc kompetencji do kreowania
praw bezwzględnych nieodpowiadających ustawowym ich typom (tzw. nume-
rus clausus bezwzględnych praw podmiotowych).
Dopiero wskutek naruszenia prawa bezwzględnego przez określony pod- 204
miot następuje konkretyzacja i indywidualizacja korelatywnego obowiązku
i wskutek tego podmiotowi uprawnionemu przysługuje roszczenie mające na
celu ochronę jego prawa.
Przykład: Jeżeli ktoś bezprawnie zawładnie cudzym przedmiotem lub wkroczy na cudzy
teren, to właścicielowi przysługuje roszczenie windykacyjne o zwrot rzeczy lub roszczenie
negatoryjne o usunięcie intruza z jego terenu.
2. Prawa względne
Natomiast prawa podmiotowe względne skuteczne są jedynie wobec okreś- 205

lonych podmiotów.
Zwrotu „prawo podmiotowe względne” lub równoznacznego, skróconego określenia
„prawo względne” nie należy mylić z rodzajem norm prawnych oznaczanych jako „względ-
nie obowiązujące” (wiążące).
Modelem praw względnych są stosunki zobowiązaniowe, w których wie

rzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, polegającego na różnego rodza-
ju zachowaniach (art. 353 KC). Strony, zawiązując stosunki zobowiązaniowe,
a w ich ramach kreując prawa względne, regulują wyłącznie swoją własną sy-
tuację prawną i dlatego nie są ograniczone ustawowymi typami tych praw pod-
miotowych.
Nb. 202–205
63498284906476
63
Zwykle wraz z powstaniem prawa podmiotowego względnego przysługuje

uprawnionemu roszczenie. Mimo to rozróżnienie na prawo względne i roszcze-
nie zachowuje walor praktyczny, ponieważ w obrębie prawa względnego moż-
na niekiedy bliżej jeszcze ustalić skonkretyzowany i zaktualizowany jego ele-
ment, jakim jest roszczenie.
Przykład: Nie podlega przedawnieniu względne prawo podmiotowe do renty
(art. 903 KC), z którego dopiero wynikają kolejne roszczenia o poszczególne świadczenia
okresowe podlegające dopiero przedawnieniu (art. 117 KC).
3. Prawo podmiotowe w zobowiązaniach realnych
206 Ostre rozgraniczenie praw na bezwzględne i względne nigdy z całą konse-

kwencją nie zostało w systemach prawnych przeprowadzone. W ostatnich cza-
sach tendencja do zacierania się tych różnic powszechnie się nasila w związku
z zacieśnianiem się – głównie na tle postępującego procesu podziału pracy –
różnorodnych więzi społeczno-gospodarczych i wynikających z tego uwarun-
kowań działań jednych podmiotów określonymi zachowaniami innych podmio-
tów. Prawo polskie uwzględnia te zjawiska społeczne, co znajduje m.in. wyraz
w tzw. zobowiązaniach realnych. Podmioty takiego stosunku prawnego usta-
lane są pośrednio, a mianowicie przez wskazanie określonej sytuacji prawnej
w odniesieniu do rzeczy.
Przykład: Każdy współwłaściciel rzeczy jest uprawniony do żądania od innych współ-
właścicieli tej samej rzeczy określonych zachowań (por. art. 200, 203, 205, 207, 208,
210 KC). Zmiana osoby współwłaściciela powoduje zarazem zmianę podmiotów wspomnia-
nych stosunków względnych.
207 Zobowiązanym staje się więc każdoczesny podmiot określonej sytuacji

prawnorzeczowej. Wprawdzie potencjalnie może to być każda osoba, jed-
nakże stosunek prawny wiąże zawsze konkretnie wskazane osoby i dlatego
prawo podmiotowe (wierzytelność) w zobowiązaniu realnym nie traci cech
prawa względnego, mimo swoistego sposobu ustalania podmiotów zobowią-
zania.
Por. bliżej Z. Radwański, Najem mieszkań w świetle publicznej gospodarki lokalami, War-
szawa 1961, s. 204 i n.
Zobowiązania realne zawsze występowały w stosunkach prawnorzeczo-

wych, pełniąc tam funkcję służebną w odniesieniu do podstawowych upraw-
nień bezwzględnych. Natomiast swoistą i relatywnie nową cechą polskiego
systemu prawnego jest stosunkowo szerokie wykorzystanie tej konstrukcji
Nb. 206–207
63498284906476
63
prawnej także w zakresie typowych stosunków zobowiązaniowych (wierzy-

telności).
Przykład: Przejście praw i obowiązków z umowy kontraktacji na nowego posiadacza
gospodarstwa rolnego (art. 625 KC) lub przejście stosunku najmu na nabywcę nieruchomości
(art. 678 KC). Cechę tę uzyskują także niektóre wierzytelności przez wpis do ksiąg wieczy-
stych, która to instytucja zostanie szerzej wyjaśniona w ramach wykładów z zakresu prawa
rzeczowego.
4. Przyporządkowane prawa bezwzględne
Do zacierania ostrości podziału na prawa względne i bezwzględne prowa- 208

dzi także konstrukcja przyporządkowanych praw bezwzględnych. Polega ona
na tym, że z dominującym uprawnieniem względnym sprzężone jest upraw-
nienie bezwzględne.
Przykład: Najem mieszkań (art. 690 KC), dożywocie (art. 910 KC)1.
Tego rodzaju sprzężenia nie występują w tradycyjnych systemach praw-

nych, które rygorystycznie przestrzegały zasady, żeby w obrębie prawa zobo-
wiązaniowego konstruowane były wyłącznie prawa podmiotowe o charakterze
względnym (wierzytelność).
III. Prawa akcesoryjne i związane

Podstawą wyróżnienia tych praw jest pewna ich zależność od innych praw. 209
1. Prawa akcesoryjne
Prawa akcesoryjne (nazywane też niesamoistnymi) skonstruowane zosta- 210

ły dla umocnienia innych praw podmiotowych (samoistnych). Z tego względu
ich istnienie i treść zależą od innych praw podmiotowych, z którymi są funk-
cjonalnie związane.
Prawa akcesoryjne mogą mieć charakter praw bezwzględnych albo względ-
nych.
Przykład: Prawem bezwzględnym jest zastaw, hipoteka, a względnym – poręczenie.
1
Por. Radwański, Olejniczak, Zobowiązania, Nb. 49.
Nb. 208–210
63498284906476
63
2. Prawa związane
211 Z kolei w prawach związanych ich więź funkcjonalna z innymi prawami

(wolnymi) wyraża się w tym, że podmiotem prawa związanego może być tyl-
ko podmiot określonego prawa wolnego. W konsekwencji prawa związane nie
mogą być przedmiotem samodzielnego obrotu prawnego. Można je przeno-
sić na inne podmioty tylko łącznie z tym prawem, z którym są one związane
(por. zwłaszcza art. 50 w zw. z art. 47 KC).
Przykład: Prawem związanym jest służebność gruntowa, która może przysługiwać tyl-
ko każdoczesnemu właścicielowi nieruchomości (art. 285 KC) także własność budynków, od-
rębna od własności gruntu, będąca wyjątkiem od zasady superficies solo cedit, została ściśle
związana z prawem użytkowania wieczystego (por. art. 235 § 2 KC). Oznacza to, że nieważ-
na będzie czynność prawna obejmująca rozporządzenie prawem użytkowania wieczystego,
która nie obejmuje znajdujących się na gruncie budynków; podobnie jak rozporządzanie wy-
łącznie budynkami (por. postanowienie SN z 13.6.2013 r., V CSK 376/12, Legalis). Por. tak-
że art. 272 § 3 KC.
IV. Prawa majątkowe i niemajątkowe

212 Podstawą wyróżnienia tych praw jest typowy interes, jaki one realizują1.
1. Prawa majątkowe
213 Opierając się na wspomnianym kryterium, do praw majątkowych zalicza

się w szczególności prawa rzeczowe, wierzytelności opiewające na świadcze-
nia majątkowe, małżeńskie prawa majątkowe, a także istotną część praw kwali-
fikowanych jako tzw. własność intelektualna (autorskie, wynalazcze).
Natomiast dla uznania prawa podmiotowego za prawo majątkowe należy
mieć na względzie jego typową doniosłość majątkową. Prawo własności zaw-
sze więc traktowane będzie jako prawo majątkowe, choćby jego przedmiotem
była rzecz bezwartościowa.
Przykład: Pukiel włosów po drogiej osobie.
Za prawa majątkowe uważa się roszczenia pieniężne, chociażby służyły do

ochrony dóbr niemajątkowych. W przypadkach takich podlegają one jednak
pewnym szczególnym modyfikacjom.
1
Por. M. Romanowski, Podział, s. 24 i n. Autor ten trafnie wskazuje na typologiczny,
a nie klasyfikacyjny (logiczny) charakter tego podziału.
Nb. 211–213
63498284906476
63
Przykład: Roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę (art. 445
i n. KC).
Do majątkowego typu praw podmiotowych przystosowany jest ogólny tryb

postępowania cywilnego, właściwość sądów oraz egzekucja orzeczeń sądo-
wych.
2. Prawa niemajątkowe
Przede wszystkim należą do nich prawa osobiste i prawa rodzinne niema- 214
jątkowe (stanowiące element stosunków między małżonkami, krewnymi, przy-
sposobionymi i powinowatymi).
Pod wieloma względami podlegają one szczególnej regulacji prawnej, za-
równo w materialnym, jak i procesowym prawie cywilnym.
Przykład: Przewidziana jest dla nich odrębna właściwość sądów, są niezbywalne i nie-
dziedziczone; roszczenia niemajątkowe nie podlegają przedawnieniu.
We współczesnym prawie cywilnym nieustannie wzrasta rola praw niema-

jątkowych, co umotywowane jest dążeniem do wzmocnienia ochrony wartości
osobistych człowieka za pomocą instrumentów cywilnoprawnych – jako bar-
dziej elastycznych i przez to skuteczniejszych. Z tej inspiracji pojawia się tak-
że tendencja do uwzględniania wartości osobistych w obrębie praw majątko-
wych, co niewątpliwie utrudnia rozróżnienie obu rodzajów praw. Widoczne jest
to zwłaszcza na obszarze tzw. własności intelektualnej, gdzie wzajemne przeni-
kanie się wartości osobistych i majątkowych jest szczególnie intensywne.
Podobne problemy pojawią się na obszarze tzw. praw korporacyjnych
(organizacyjnych) wspólników1.
V. Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne

1. Uwagi wprowadzające
Podział praw, a w tym i roszczeń, na przenoszalne i nieprzenoszalne ma na 215

względzie to, czy dopuszczalna jest zmiana podmiotów tych praw. O przeno-
szalności praw rozstrzygają normy prawne.
Przykład: W myśl art. 254 KC niezbywalne jest użytkowanie, w myśl art. 300 KC – słu-
żebność osobista, w myśl art. 912 KC – prawo dożywocia.
1
Por. bliżej post. SN z 3.12.2002 r. (I CZ 163/02, OSP 2004, Nr 5, poz. 60, z krytyczną
glosą S. Sołtysińskiego); por. też M. Romanowski, Podział, s. 37–38.
Nb. 214–215
63498284906476
63
Jeżeli odpowiednie przepisy nie zawierają postanowień jednoznacznie roz-

strzygających tę kwestię, należy kierować się funkcją prawa podmiotowego da-
nego typu. Pewną pomocą w tym względzie może służyć ogólna dyrektywa,
w myśl której prawa niemajątkowe są nieprzenoszalne, natomiast prawa mająt-
kowe zwykle mogą być przeniesione na inne podmioty. O tym, w jakich oko-
licznościach dopuszczalna jest zmiana podmiotu prawa zbywalnego, rozstrzy-
gają przepisy ogólne, ewentualnie modyfikowane odpowiednimi przepisami
szczególnymi.
Przykład: Taką modyfikację zawiera np. art. 449 KC, przewidując, że określone
w art. 444–448 KC roszczenia mogą być zbyte tylko wtedy, gdy są już wymagalne i gdy zo-
stały uznane na piśmie albo przyznane prawomocnym orzeczeniem.
2. Zbywalność
216 Zbywalność polega na tym, że podmiot uprawniony ma kompetencję do

przeniesienia przysługującego mu prawa podmiotowego w drodze czynności
prawnej na inne podmioty.
Przykład: Może zbyć przysługujące mu prawo własności rzeczy albo dokonać cesji wie-
rzytelności.
217 W myśl reguły ogólnej, podmioty prawa cywilnego nie mogą przekształ-
cać prawa podmiotowego skonstruowanego normatywnie jako zbywalne – na
prawo podmiotowe niezbywalne i odwrotnie. W myśl art. 57 § 1 KC niedo-
puszczalne jest nawet ograniczenie kompetencji (uprawnienia) do przeniesie-
nia, obciążenia, zmiany lub zniesienia prawa podmiotowego, jeżeli według
ustawy jest ono zbywalne.
Od tej reguły ogólnej dopuszczalne są jednak wyjątki określone w przepi-
sach szczególnych; tak więc np. w myśl art. 509 § 1 KC strony mogą skutecz-
nie zastrzec niezbywalność wierzytelności, która w zasadzie jest prawem zby-
walnym.
Natomiast dopuszczalne jest zobowiązanie się uprawnionego wobec ja-
kiejś osoby, że nie dokona on oznaczonych rozporządzeń prawem zbywal-
nym (art. 57 § 2 KC). Naruszenie takiego zobowiązania spowoduje jedynie
odpowiedzialność odszkodowawczą podmiotu dokonującego rozporządze-
nia wobec osoby, której przyrzekł, że czynności takiej nie dokona; nie wpływa
to jednak na ważność samego rozporządzenia. Nadal bowiem mieści się ono
w ramach przysługującej uprawnionemu podmiotowi kompetencji do zbywania
prawa, z której zobowiązał się on jedynie nie czynić użytku.
Nb. 216–217
63498284906476
63
Przykład: A (właściciel nieruchomości) zawarł umowę z B (swoim sąsiadem), że nie
sprzeda swojej nieruchomości w okresie 10 lat. Następnie sprzedał ją w tym czasie oso-
bie C. Prawo własności jest zbywalne, więc umowa A z C ważnie przeniesie na C własność
nieruchomości. Natomiast A będzie ponosił odpowiedzialność odszkodowawczą względem B
za niewykonanie swojego zobowiązania. Przepis szczególny może jednak przewidywać dalej
idące skutki, a mianowicie nieważność zobowiązania do niezbywania prawa zbywalnego; tak
np. art. 311 KC, według którego nieważne jest zobowiązanie zastawcy, że nie dokona zbycia
lub obciążenia rzeczy zastawionej.
3. Dziedziczność
Dziedziczność prawa (lub roszczenia) polega na tym, że po śmierci upraw- 218

nionego przechodzi ono na osoby wskazane w ustawie lub w testamencie. Żad-
ne czynności prawne uprawnionego nie mogą pozbawić cechy dziedzicz-
ności prawa podmiotowego. Natomiast – w granicach wskazanych prawem
spadkowym – spadkodawca może zdecydować o losie przysługującego mu pra-
wa podmiotowego po swojej śmierci.
Przykład: Spadkodawca może rozporządzić majątkiem w testamencie (art. 941 KC), jed-
nak wszelkie zobowiązania co do niezmieniania treści testamentu są pozbawione skutków
prawnych (art. 943 KC).
Zwykle prawa zbywalne są zarazem dziedziczne. Ze szczególnych przepi-

sów prawnych lub ich wykładni funkcjonalnej może jednak wynikać co innego.
Przykład: Artykuł 445 § 3 KC, który przewiduje szczególne przesłanki dziedziczenia
roszczeń o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę.
VI. Prawa tymczasowe

Zwrotem „prawa podmiotowe tymczasowe” określa się tego rodzaju pra- 219
wa podmiotowe, których funkcja polega na przygotowaniu i zabezpieczeniu
jakiegoś prawa przyszłego, prowadzącego dopiero do ostatecznego zaspoko-
jenia określonych potrzeb (interesów) podmiotu uprawnionego. Chronią więc
one oczekiwanie (ekspektatywę) podmiotu na uzyskanie owego prawa osta-
tecznego.
Nie ulega wątpliwości, że polski system prawny, w całym szeregu szczegó-
łowo określonych sytuacji, chroni interesy podmiotów związane z oczekiwa-
niem na prawa przyszłe, jeżeli oczekiwania te są uzasadnione spełnieniem się
części stanu faktycznego, który gdy zrealizuje się w całości, prowadzi do naby-
cia prawa ostatecznego.
Nb. 218–219
63498284906476
63
Przykład: Sytuacja prawna podmiotu, na którego rzecz ustanowione zostało prawo pod
warunkiem zawieszającym lub z zastrzeżeniem terminu (art. 91–93, 116 KC). Ekspektatywę
stanowi też spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu ustanowione w budynku położonym
na gruncie, do którego spółdzielni nie przysługuje własność albo użytkowanie wieczyste –
uchw. SN (7) z 24.5.2013 r. (III CZP 104/12, OSNC 2013, Nr 10, poz. 113).
220 Natomiast jest kwestią kontrowersyjną w nauce prawa cywilnego, czy można skonstru-
ować ogólnojurydyczne pojęcie tymczasowych praw podmiotowych, które pełniłoby uży-
teczną rolę w procesie stosowania prawa. Jednakże judykatura SN wykazała przydatność ta-
kiego pojęcia dla wyjaśnienia sytuacji prawnych niejednoznacznie określonych w przepisach
prawnych – w szczególności przy analizie spółdzielczego prawa do wkładu mieszkaniowego
i budowlanego1. Przyjęcie tej konstrukcji pozwala uznać swoistą wartość, jaką dla uprawnio-
nego ma oczekiwanie. Wskazuje ona na dopuszczalność przeniesienia tego rodzaju sytuacji
prawnej na inne osoby oraz – przez odniesienie do prawa ostatecznego – ułatwia określenie
treści owej sytuacji i wyjaśnia przyczyny jej wygaśnięcia. Podstawę prawną dla przyjęcia tej
ogólnej konstrukcji stanowi funkcjonalna metoda wykładni2.
§ 12. Sposoby nabycia

i utraty prawa podmiotowego
Literatura: S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 28; M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System
Pr. Pr., t. 1, rozdz. XI; A. Szpunar, O pierwotnym i pochodnym nabyciu prawa podmiotowego,
Rej. 1999, Nr 8; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. VI.
I. Uwagi wstępne
221 Problematyka nabycia i utraty prawa podmiotowego sprowadza się do po-
wiązania tego prawa z określoną osobą. Gdy ktoś prawo nabywa, związek jego
z prawem powstaje, a gdy je traci, związek ten ustaje.
Przykład: Gdy ktoś kupuje rzecz, nabywa prawo podmiotowe własności, a gdy rzecz tę
sprzeda, traci wspomniane prawo.
Nauka prawa cywilnego systematyzuje sposoby nabycia prawa podmioto-

wego według niejednolitych kryteriów, wyróżniając:
1) nabycie pochodne i pierwotne,
2) nabycie pod tytułem szczególnym i ogólnym,
3) nabycie translatywne i konstytutywne.
W ten sposób uporządkowany będzie również dalszy tok wykładu.
1
Por. uchw. Pełnego Składu Izby Cywilnej z 30.11.1974 r. (III CZP 1/74, OSN 1975,
Nr 3, poz. 37).
2
Por. szerzej M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 742 i n. oraz J. Kuropa-
twiński, Umowne rozporządzanie wierzytelnością przyszłą, Toruń–Bydgoszcz 2007.
Nb. 220–221
63498284906476
63
§ 12. Sposoby nabycia i utraty prawa podmiotowego 105
Poza tym podziałem oczywiście mieści się problematyka utraty prawa pod-
miotowego, której poświęcono końcowy fragment niniejszego paragrafu.
II. Nabycie pochodne i pierwotne

1. Nabycie pochodne
Nabywca uzyskuje tu prawo podmiotowe od innej osoby, która na niego to 222

prawo przenosi. Z tego właśnie względu skuteczność nabycia zależy od tego,
czy przenoszącemu przysługiwało przenoszone prawo. Zasadę tę wyraża pare-
mia, w myśl której nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw, niż sam
ma (nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet). W szczegól-
nych jednak przypadkach system prawny dopuszcza nabycie prawa podmioto-
wego na skutek rozporządzenia przez nieuprawnionego. Wyjątki te omówione
zostaną w toku wykładu poświęconego szczególnym działom prawa cywilne-
go. Najogólniej rzecz ujmując, prawodawca kierował się przy ich ustanawianiu
względem na ochronę dobrej wiary nabywcy.
Przykład: Na podstawie art. 169 KC możliwe jest nabycie własności samochodu w dro-
dze umowy sprzedaży zawartej ze złodziejem pojazdu.
W uchw. z 30.3.1992 r. (III CZP 18/92, OSN 1992, Nr 9, poz. 144) SN (7) wyjaśnił: „Jest
niewątpliwe, że w polskim ustawodawstwie cywilnym obowiązuje, aczkolwiek tylko w for-
mie niepisanej, ogólna zasada, że nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw aniżeli
jemu przysługuje (...). W wypadku przeniesienia własności oznacza ona, że własność może
skutecznie przenieść na nabywcę tylko właściciel. Artykuł 169 KC, to jeden z wyjątków od
tej zasady, mający na celu zapewnienie ochrony nabywcy niewiedzącego o braku prawa wła-
sności po stronie poprzednika. Chodzi więc o bezpieczeństwo obrotu”. Por. szerzej A. Szpu-
nar, O pierwotnym, s. 111 i n.
Nabycie pochodne odgrywa podstawową rolę w stosunkach cywilnopraw-

nych, ponieważ obejmuje umowne postacie przenoszenia praw oraz ich dzie-
dziczenie.
Przykład: Sprzedaż, darowizna, zamiana rzeczy; ustanowienie na niej ograniczonego
prawa rzeczowego; cesja wierzytelności; dziedziczenie ustawowe i testamentowe.
2. Nabycie pierwotne
Przy nabyciu pierwotnym nabywca nie uzyskuje prawa podmiotowego od 223

określonej osoby. W modelowej koncepcji nabycie to nie jest więc uzależnio-
ne od tego, że uprzednio prawo to przysługiwało określonemu podmiotowi.
Nb. 222–223
63498284906476
63
W konsekwencji nie znajduje tu zastosowania paremia nemo plus iuris in alium

transferre potest quam ipse habet.
Najwyraźniej widoczny jest pierwotny charakter nabycia w przypadkach,
gdy prawodawca do przesłanek uzasadniających nabycie włącza fakt, iż po-
przednio prawo to w ogóle nie istniało.
Przykład: Nabycie własności rzeczy ruchomej przez zawłaszczenie, co dopuszczalne
jest jedynie w odniesieniu do rzeczy niczyjej, art. 181 KC (np. zbieracz porzuconych bu-
telek); także stworzenie utworu literackiego, artystycznego lub naukowego, który musi być
w myśl prawa autorskiego dziełem oryginalnym.
224 Często jednak prawodawca konstruuje nabycie pierwotne w ten sposób, iż za-
kłada jego wcześniejsze istnienie, a więc przyjmuje, że komuś ono przysługiwa-
ło. Tak ma się w szczególności sprawa w razie zasiedzenia rzeczy (art. 174 KC),
wywłaszczenia lub nacjonalizacji. W przypadkach takich, i w granicach określo-
nych ustawą, uprzednie istnienie prawa stanowi przesłankę jego nabycia i w tym
sensie kreuje zależność nabycia od przysługiwania prawa poprzednikowi. Nie
ma on wszakże na obszarze materialnego prawa cywilnego kwalifikacji „prze-
noszącego” lub „zbywcy”. Nabycie dokonuje się tu o tyle pierwotnie (samo-
dzielnie), że bez woli poprzednika, a z mocy zdarzeń wskazanych ustawą.
225 Tradycyjnie przyjmuje się, że nabycie pierwotne prowadzi do uzyskania
prawa bez obciążeń, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Należy
wszakże podkreślić, że jest ich wiele i powoli urastają do roli reguły, co uzasad-
nia się argumentacją funkcjonalną.
Przykład: Tym względem kierował się SN w uchw. z 8.6.1977 r. (III CZP 41/77,
OSN 1977, Nr 12, poz. 233), przyjmując, że zasiedzenie nie prowadzi do wygaśnięcia ograni-
czonych praw rzeczowych ciążących na nieruchomości.
III. Następstwo pod tytułem

szczególnym i ogólnym
226 Tylko w przypadkach nabycia pochodnego powstaje stosunek następstwa
prawnego (inaczej zwanego sukcesją) między poprzednikiem a nabywcą prawa.
1. Następstwo pod tytułem szczególnym
227 Przy następstwie pod tytułem szczególnym (tzw. sukcesji singularnej) do-
chodzi do nabycia indywidualnie oznaczonego prawa lub praw podmioto-
wych. W związku z tym skuteczność takiego nabycia rozważa się odrębnie
Nb. 223–227
63498284906476
63
w odniesieniu do każdego z przenoszonych praw i na podstawie reguł dotyczą-

cych danego typu prawa.
Przykład: W razie sprzedaży kolekcji obrazów dochodzi do przeniesienia tylu praw
własności, ile jest obrazów, a skuteczność ich nabycia rozważa się w odniesieniu do każ-
dej rzeczy odrębnie.
2. Następstwo pod tytułem ogólnym
Następstwo pod tytułem ogólnym (tzw. sukcesja uniwersalna) prowadzi do 228

nabycia całego lub części jakiegoś majątku, i to na podstawie jednego zdarze-
nia prawnego.
Sukcesja uniwersalna dopuszczalna jest tylko w przypadkach w ustawie
przewidzianych. Prawa majątkowe wchodzące w skład majątku podlegające-
go sukcesji uniwersalnej przechodzą na następcę w rezultacie tego zdarzenia,
z którym system prawny wiąże następstwo pod tytułem ogólnym. W konse-
kwencji nie stosuje się w takich przypadkach reguł odnoszących się do nabycia
pod tytułem szczególnym określonych typów praw podmiotowych.
Sukcesja uniwersalna prowadzi jednak nie tylko do nabycia praw, ale i obo- 229
wiązków (obciążeń) związanych z nabytym majątkiem lub jego wyodrębnioną
częścią. Nabywca wchodzi niejako w całą sytuację prawną swojego poprzedni-
ka (por. także Nb. 318).
Modelowym przykładem sukcesji uniwersalnej jest dziedziczenie, znamionu-
jące się tym, że na skutek jednego zdarzenia prawnego, jakim jest śmierć spadko-
dawcy, przechodzą na spadkobierców wszelkie prawa podmiotowe i obowiązki
zmarłego (art. 922 § 1 KC).
Także przy łączeniu się osób prawnych, np. przejęciu majątku jednej spółdzielni przez
drugą na podstawie przewidzianych w ustawie o spółdzielniach odpowiednich uchwał or-
ganów tych osób prawnych. W przypadku takim do przejęcia własności nieruchomości
wchodzących w skład przejmowanego majątku nie trzeba już sporządzać aktu notarialnego,
co stanowi niezbędną przesłankę nabycia nieruchomości pod tytułem szczególnym. Por. też
uchw. SN z 11.6.1993 r. (III CZP 68/93, OSP 1994, Nr 5, poz. 84), wyjaśniającą, że Agen-
cja Własności Rolnej Skarbu Państwa jest następcą pod tytułem ogólnym zlikwidowanych
Państwowych Gospodarstw Rolnych. Por. także wyr. SN z 1.10.1998 r. (I CKN 338/98,
OSN 1999, Nr 3, poz. 58, z aprobującą glosą S. Sołtysińskiego, PiP 1999, z. 5, s. 103 i n.)
dotyczący połączenia spółek akcyjnych.
Nb. 227–229
63498284906476
63
IV. Nabycie translatywne i konstytutywne

230 Oba te sposoby nabycia prawa podmiotowego uważa się na ogół za rodza-
je nabycia pochodnego1. Wydaje się jednak, że pojęcia te mogą być stosowane
także do nabycia pierwotnego2.
1. Nabycie translatywne
231 Polega ono na tym, że nabywca uzyskuje prawo o treści niezmienionej.

Przy nabyciu pochodnym zastosowanie tego pojęcia nie budzi wątpliwości. Jest
bowiem oczywiste, że jeżeli następuje transfer prawa z majątku jednej osoby
do drugiej, to prawo to może przejść w niezmienionym kształcie.
Można jednakże przyjąć, że translatywne nabycie prawa następuje rów-
nież wtedy, gdy do przesłanek pierwotnego nabycia prawa ustawa włącza jego
uprzednie istnienie.
Przykład: W razie zasiedzenia rzeczy, a już nie w przypadku jej znalezienia.
2. Nabycie konstytutywne
232 Polega ono na tym, że jednocześnie z nabyciem powstaje prawo podmio-

towe. Nabycie konstytutywne łatwo kojarzy się z nabyciem pierwotnym, unie-
zależnionym na mocy szczególnych przepisów od uprzedniego istnienia prawa.
Przykład: Napisanie utworu powoduje powstanie nowego prawa podmiotowego autor-
skiego, które zarazem nabywa autor utworu.
233 Jednakże jest ono możliwe także przy nabyciu pierwotnym uzależnionym
od uprzedniego istnienia prawa. Dokonuje się to wówczas, gdy nabywca uzy-
skuje z mocy ustawy prawo podmiotowe o węższym zakresie – a więc inne –
niż przysługiwało poprzednikowi prawnemu.
Przykład: Wywłaszczenie polegające na ustanowieniu ograniczonego prawa rzeczowe-
go na nieruchomości.
234 Również przy nabyciu pochodnym zbywca może z przysługującego mu

szerszego prawa podmiotowego ustanowić węższe, przenosząc je zarazem na
nabywcę.
1
2
Por. S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 241.
Nb. 230–234
63498284906476
63
Przykład: Właściciel gruntu ustanawia na nim użytkowanie lub służebność na rzecz ja-
kiejś osoby, która w konsekwencji nabywa to nowo utworzone prawo podmiotowe.
W myśl ogólnej zasady określającej skuteczność nabycia pochodnego, że

nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw, niż sam ma, ustanowienie
takiego węższego prawa będzie ważne tylko wtedy, gdy zbywcy (poprzedni-
kowi) przysługiwało szersze prawo, z którego wyłonione zostało prawo nowe.
V. Utrata prawa
1. Uwagi ogólne
Utrata prawa podmiotowego następuje zawsze wtedy, gdy wskutek zdarzeń 235
wskazanych w ustawie dane prawo w ogóle gaśnie.
Przykład: Można się zrzec ograniczonego prawa rzeczowego (art. 246), służebność oso-
bista gaśnie także wskutek śmierci uprawnionego (art. 299 KC), a przez porzucenie rzeczy
można się wyzbyć własności rzeczy ruchomej (art. 180 KC). Także utrata przez prawo rze-
czowe swego przedmiotu powoduje wygaśnięcie tego prawa, chociaż zdarzają się ustawowe
odstępstwa od tej reguły i prawo pozostaje w mocy na innym przedmiocie (por. art. 32 ust.
2 zd. 2 GospNierU i art. 22 ust. 1 KWU), albo na dotychczasowym przedmiocie, zachowa-
nym na zasadzie wyjątku od ogólnej reguły (por. art. 1712 ust. 1 SpMieszkU). Sąd Najwyż-
szy słusznie też uznał, mimo braku regulacji szczególnej, że w przypadku zniesienia odręb-
nej własności lokalu obciążonego hipoteką, hipoteka obciąża nieruchomość, w której skład
wchodzi lokal, ponieważ inny skutek (wygaśnięcie hipoteki) naruszałby w sposób drastycz-
ny interesy wierzyciela hipotecznego (por. uchw. SN z 8.12.2017 r., III CZP 77/17, Legalis).
Poza tym także przeniesienie prawa podmiotowego z jednej osoby na dru-

gą powoduje jego utratę po stronie przenoszącego.
Przykład: Przeniesienie prawa własności krzesła przez sprzedawcę na kupującego po-
woduje utratę tego prawa po stronie sprzedawcy.
2. Połączenie prawa i obowiązku
Należy przypomnieć, że prawo podmiotowe sprzężone jest z korelatywnym 236

obowiązkiem innej lub innych osób. Jeżeli więc wskutek jakichkolwiek zdarzeń
nastąpi połączenie w rękach tej samej osoby prawa i korelatywnie sprzężone-
go z nim obowiązku (tzw. confusio), to prawo podmiotowe traci swój społecz-
ny sens. W konsekwencji przyjmuje się, że w takim przypadku prawo gaśnie.
Przykład: A winien był B 1000 zł z tytułu pożyczki. Potem A odziedziczył po B cały je-
go majątek, a w nim i wspomnianą wierzytelność. W następstwie dziedziczenia A sam sobie
byłby winien owe 1000 zł. Wierzytelność ta wskutek confusio wygasa.
Nb. 235–236
63498284906476
63
Na obszarze prawa rzeczowego wspomniana zasada znalazła ogólny wyraz

w art. 247 KC. Z mocy wyraźnego postanowienia ustawy, dopuszczalne są jed-
nak od niej wyjątki (por. np. art. 325 KC).
§ 13. Realizacja
prawa podmiotowego
Literatura: S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 29 i 30; M. Gutowski, [w:] Gutowski,
KC. Komentarz, art. 5; T. Justyński, Nadużycie prawa w polskim prawie cywilnym, Kraków
2000; L. Leszczyński, Argumenty interpretacyjne w stosowaniu konstrukcji nadużycia prawa,
MoP 2003, Nr 3; D. Miler, Czynności mające na celu obejście ustawy na tle orzecznictwa
sądów polskich, RPEiS 2019, z. 4; M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XI;
M. Sekuła-Leleno, Podniesienie zarzutu przedawnienia a nadużycie prawa podmiotowe-
go w rozumieniu art. 5 k.c. na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Ius Novum 2011, Nr 1;
A. Szpunar, Nadużycie prawa podmiotowego, Kraków 1947; tenże, O kolizji praw podmio-
towych, KPP 1996, z. 4; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywilnego,
Warszawa 2014, s. 410 i n.; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. VI; S. Wronkowska,
Analiza pojęcia prawa podmiotowego, Poznań 1973.
I. Wykonywanie
237 Wykonywanie prawa podmiotowego (czynienie „ze swego prawa użyt-
ku”, art. 5 KC) polega na realizacji przez podmiot stanów rzeczy lub zachowań
zmierzających do uzyskania lub zabezpieczenia prawnie uznanych interesów
tego podmiotu, ze względu na które obowiązujące normy prawne wyznaczyły
dane prawo podmiotowe.
W teorii prawa reprezentowana jest koncepcja, według której wykonywanie
prawa podmiotowego polega nie tylko na czynieniu, ale ponadto także na za-
niechaniu. W tym sensie wykonywaniem prawa podmiotowego byłoby więc za-
równo, np. uprawianie ziemi lub zamieszkiwanie domu, jak i zaniechanie tych
działań. Takie rozumienie wspomnianego wyrażenia byłoby jednak niezgodne
ze znaczeniem, jakie wiążą z nim przepisy prawa cywilnego (por. np. art. 253
§ 2, art. 255, 256, 287, 293, 593 § 2, art. 594 KC). Byłoby to zarazem po-
jęcie nieoperatywne w prawie cywilnym, ponieważ różnorodne konsekwen-
cje prawne, np. w postaci zgaśnięcia lub osłabienia prawa podmiotowego lub
roszczenia, łączy system prawny jedynie z wykonywaniem prawa rozumianym
w pierwszym jego znaczeniu.
238 Prawo podmiotowe lub roszczenie uprawniony niekoniecznie musi wyko-
nywać osobiście. Na ogół system prawny zezwala, by odpowiednich czynności
dokonywały na rzecz uprawnionego inne osoby.
Nb. 237–238
63498284906476
63
§ 13. Realizacja prawa podmiotowego 111
Przykład: Uprawa gruntu może być wykonywana przez pracownika, zatrudnionego
przez właściciela lub dzierżawcę gruntu, a zbycie nieruchomości dokonane przez pełnomoc-
nika, ustanowionego przez jej właściciela.
II. Nadużycie
Prawa podmiotowe można wykonywać, realizując stany rzeczy lub zacho- 239
wując się w sposób wyznaczony ich treścią.
W teorii prawa cywilnego nie ma wątpliwości co do tego, że zachowania
niezgodne z treścią norm prawnych wyznaczających określone typy lub po-
stacie praw podmiotowych nie są wykonywaniem tych praw i wskutek tego
oczywiście nie korzystają z ochrony przewidzianej przez system prawny.
1. Teoria zewnętrzna
Natomiast relacje między treścią praw podmiotowych a ich wykonywa- 240
niem nie są jasne na tle ogólnego art. 5 KC. Przepis ten zawiera klauzulę
generalną, w myśl której: „Nie można czynić ze swego prawa użytku, któ-
ry by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub
z zasadami współżycia społecznego”, stanowiąc w zdaniu drugim, że: „Ta-
kie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywa-
nie prawa i nie korzysta z ochrony”. Otóż nazywanie „uprawnionym” osoby,
która zachowuje się w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społeczne-
go lub ze społeczno--gospodarczym przeznaczeniem tego prawa, może suge-
rować, iż działa ona w granicach treści tego prawa podmiotowego, a tylko
ze względu na wspomniane okoliczności działanie to nie korzysta z ochrony
prawnej.
Takie w istocie było założenie tzw. zewnętrznej teorii prawa podmiotowe-
go. Oddzielała ona problematykę treści prawa podmiotowego od jego wykony-
wania, przyjmując, że każde działanie, które jest uważane za nadużycie prawa
podmiotowego, jest zarazem wykonywaniem tego prawa. Jednakże zobowiązu-
je ono działającego do odszkodowania tylko dlatego, że jego zachowanie jest
w danych okolicznościach czynem niedozwolonym. Koncepcja ta rozwinęła się
w doktrynie i w judykaturze europejskiej pod koniec XIX w. pod wpływem
dążeń do złagodzenia następstw społecznych skrajnie indywidualistycznie poj-
mowanych praw podmiotowych. W szczególności była ona wymierzona prze-
ciwko wykorzystywaniu praw podmiotowych dla szykany, tzn. wyłącznie dla
szkodzenia innym osobom.
Nb. 239–240
63498284906476
63
Przykład: Właściciel nieruchomości wznosi zupełnie bezużyteczną budowlę jedynie
w celu zasłonięcia sąsiadowi widoku.
Pod wpływem teorii zewnętrznej sformułowany został art. 135 Kodeksu zo-

bowiązań z 1933 r., a reminiscencje tej koncepcji widoczne są jeszcze w treści
art. 5 KC.
241 Jednakże zewnętrzna teoria nadużycia prawa prowadzi do sprzeczności. Te-
go samego działania nie można bowiem kwalifikować jako wykonywanie pra-
wa, a więc jako działanie zgodne z normami prawymi, i zarazem uznawać,
że jest ono czynem niedozwolonym, tzn. działaniem niezgodnym z normami
prawnymi. Wspomnianą sprzeczność dałoby się uchylić tylko wtedy, gdyby
przyjęło się, że w obu sytuacjach chodzi o kwalifikację dokonywaną na podsta-
wie dwóch różnych systemów normatywnych: prawnych oraz moralnych. Jed-
nakże i taką koncepcję należy odrzucić, albowiem podważa ona aksjologiczną
spójność systemu prawnego.
2. Teoria wewnętrzna
242 Krytyka koncepcji zewnętrznej doprowadziła do pojawienia się tzw. we-

wnętrznej teorii nadużycia prawa podmiotowego. Głosi ona, że zakazy postę-
powania w sposób sprzeczny z normami moralnymi lub z podobnego rodzaju
regułami postępowania wskazanymi w klauzulach generalnych także wyzna-
czają treść prawa podmiotowego. W świetle tej koncepcji ten, kto działa wbrew
tym regułom, ściśle biorąc „nie nadużywa” prawa podmiotowego, ponieważ
w ogóle go nie wykonuje; jego działanie po prostu nie mieści się w granicach
prawa podmiotowego.
243 Panujący w Polsce pogląd naukowy trafnie wyjaśnia sens art. 5 KC zgod-
nie z wewnętrzną teorią nadużycia prawa1. Wyraźnie przemawia zresztą za
tym fragment wspomnianego przepisu, stwierdzający, że działanie (zaniecha-
nie) sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub ze społeczno-gospodar-
czym przeznaczeniem prawa „nie jest uważane za wykonywanie prawa”.
W związku z tym zawarta we wspomnianym zdaniu wzmianka o „upraw-
nionym” ogranicza zakres zastosowania art. 5 KC tylko do przypadków, w któ-
rych uprzednio ustali się, że w świetle właściwych dla danego typu lub postaci
prawa podmiotowego przepisów osoba ma przymiot podmiotu prawa podmio-
towego (uprawnienia), a jej postępowanie jest zgodne z treścią tych przepisów.
1
Jednakże przeciwko radykalnemu ujęciu teorii wewnętrznej wypowiada się M. Pyziak-
--Szafnicka, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 788 i n.
Nb. 241–243
63498284906476
63
W tym sensie należy rozumieć płynące zalecenie, aby do art. 5 KC „sięgać” tyl-
ko w ostateczności.
Przykład: Jeżeli A żąda od B wydania mu rzeczy, powołując się na to, że jest jej właści-
cielem, to najpierw należy ustalić, czy A jest jej właścicielem oraz czy nie zachodzą wskaza-
ne w przepisach okoliczności wyłączające takie roszczenie (np. dlatego, że B wynajął rzecz
od A). Także, jeżeli podmiot dokona czynności prawnej, która jest nieważna (np. z powodu
pozorności oświadczenia woli, art. 83 KC), brak już podstaw do oceny tej czynności prawnej
w świetle art. 5 KC (por. wyr. SN z 5.6.2014 r., IV CSK 576/13, Legalis).
Dopiero w dalszej kolejności sąd może rozważyć, czy ze względu na szcze- 244
gólne okoliczności konkretnej sprawy, wykonanie prawa podmiotowego, acz-
kolwiek zgodnego z odpowiednimi przepisami, byłoby prawnym wykonywa-
niem prawa podmiotowego, którego konsekwencje nie prowadziłyby do kolizji
z zasadami współżycia społecznego lub z przeznaczeniem społeczno-gospodar-
czym danego prawa podmiotowego.
O zasadach współżycia społecznego wspomniano już wyżej (por. Nb. 94). Wy-
konywanie prawa podmiotowego służącego beneficjentowi gwarancji sprzecz-
nie z jego przeznaczeniem miał przede wszystkim na względzie SN w wyr.
z 25.1.1995 r. (III CRN 70/94, OSN 1995, Nr 5, poz. 86).
Ocena ta ograniczona jest wszakże tylko do konkretnego kontekstu społecz-
nego, w którym podmiot wykonuje swoje uprawnienie. Kontekst ten może się
jednak w przyszłości zmienić i wówczas klauzule generalne art. 5 KC nie będą
tamowały realizacji prawa podmiotowego. Z tego względu generalnie należy
uznać, że zastosowanie tych klauzul nie prowadzi do utraty prawa podmioto-
wego lub do trwałej modyfikacji jego treści.
Z wyjaśnień powyższych wynika, że art. 5 KC służy wyłącznie ochronie 245
podmiotu zobowiązanego. Natomiast nie może być samodzielną podstawą
nabycia praw podmiotowych, co prowadziłoby zresztą do – sprzecznego z za-
łożeniami państwa praworządnego – tworzenia konkurencyjnego, względem
norm stanowionych, systemu prawnego.
Stwierdzenie to nie wyłącza jednak takiej sytuacji, że uznanie działania
uprawnionego za nadużycie prawa podmiotowego może stanowić element in-
nego stanu faktycznego, który uzasadnia powstanie prawa podmiotowego
(roszczenia).
W szczególności wspomniane działanie może być uznane za czyn niedo-
zwolony, uzasadniający – wraz ze spełnieniem się innych przesłanek – roszcze-
nie odszkodowawcze na podstawie art. 415 KC.
Nb. 244–245
63498284906476
63
3. Stosowanie instytucji nadużycia prawa podmiotowego
246 Klauzula generalna art. 5 KC została ustanowiona dla zapewnienia aksjolo-

gicznej i funkcjonalnej zgodności systemu prawnego ze stosunkami prawnymi.
Zgodność tę w zasadzie gwarantują przepisy wyznaczające treść odpowiednich
typów lub postaci praw podmiotowych. Jeżeli instytucje te nie są dostatecznie
przystosowane do panujących stosunków społecznych oraz związanego z ni-
mi systemu wartości, wtedy przypadki, w których pojawi się wspomniana nie-
zgodność funkcjonalna i aksjologiczna, są stosunkowo częste. Jednakże nawet
najdoskonalsze instytucje prawne zawsze mają na względzie sytuacje typowe.
Nigdy więc nie można wyłączyć możliwości pojawienia się przypadków wyjąt-
kowych, w stosunku do których typowe rozstrzygnięcie budziłoby zasadnicze
zastrzeżenia moralne lub natury celowościowej.
247 Sfera zastosowania art. 5 KC jest ogromna. Przepis ten z zasady można sto-
sować do wszelkich praw podmiotowych, przysługujących zarówno osobom fi-
zycznym, jak i prawnym, a także roszczeń niebędących emanacją praw pod-
miotowych (np. roszczeń posesoryjnych, art. 344 i n. KC)1.
W wyr. SN z 8.5.2015 r. (III CSK 346/14, Legalis) słusznie wskazano, że
art. 5 KC nie wprowadza żadnych ograniczeń podmiotowych, a zatem może
posłużyć także ochronie przedsiębiorcy.
Przepis ten odwołuje się zarazem do niedających się ściśle określić kryte-
riów ocennych. Łączą się z tym zagrożenia zasady praworządności i pewności
prawa, stanowiącej także cenną wartość społeczną. Należy zatem powściągli-
wie stosować art. 5 KC.
W związku z tym na szczególną uwagę zasługuje wyrażony w wyr. SN
z 22.9.1987 r. (III CRN 265/87, OSN 1989, Nr 5, poz. 80), pogląd, że „z powo-
łaniem się na zasady współżycia społecznego nie można ani podważać, ani mo-
dyfikować wyraźnych dyspozycji przepisów prawnych”.
Za niedopuszczalne należy uznać także ocenianie na podstawie art. 5 KC
zdolności prawnej lub zdolności do czynności prawnych oraz sposobu i form
dokonywania czynności prawnych.
Godne poparcia jest także zalecenie, aby sądy, stosując art. 5 KC, oceniały
nie tylko postępowanie uprawnionego, ale i drugiej strony (zobowiązanego).
Otwiera to możliwość nieuwzględnienia zarzutu naruszenia zasad współżycia
społecznego przez tego, kto sam ich nie przestrzega (tzw. zasada czystych rąk).
1
Por. bliżej T. Justyński, Nadużycie, s. 60 i n.
Nb. 246–247
63498284906476
63
Przykład: Dłużnik, który zwodzi wierzyciela, obiecując zapłatę, aby doprowadzić do
przedawnienia roszczenia1, albo podejmuje działania wewnętrznie sprzeczne, godzące w za-
ufanie wywołane u drugiej strony (por. wyr. SN z 14.1.2015 r., I CSK 19/14, Legalis).
Aktualna judykatura sądowa na ogół powściągliwie korzysta z art. 5 KC,

nie wywołując obawy podważenia zasady praworządności.
III. Ochrona
1. Ochrona sądowa
Zgodnie z ogólną regułą, uprawnionemu przysługuje powództwo, tzn. kom- 248

petencja do zwrócenia się do sądu lub innego organu państwowego, aby ten
rozpatrzył sprawę i orzekł o konsekwencjach prawnych wynikających z naru-
szenia lub zagrożenia prawa podmiotowego.
Wyjątkowo, w zakresie tzw. zobowiązań naturalnych, uprawnionemu nie 249
przysługuje powództwo. Prawo podmiotowe doznaje tu bardzo słabej i pośred-
niej ochrony, polegającej na tym, że jeżeli dłużnik spełni należne świadczenie,
to nie może żądać jego zwrotu. Spełnił on bowiem świadczenie, które w świetle
prawa powinno być wykonane, mimo że wierzyciel nie mógł domagać się jego
przymusowego wykonania.
Przykład: Roszczenia z gry albo zakładu (art. 413 KC).
2. Pomoc własna
Zachowanie spokoju publicznego wymaga, aby jedynie organy państwowe 250

były upoważnione do stosowania przymusu fizycznego wobec obywateli. Są
jednak sytuacje, gdy nawet najsprawniej działający aparat państwowy nie mo-
że zapewnić efektywnej pomocy dla ochrony praw podmiotowych. Licząc się
z tym, system prawny dozwolił w ściśle określonych przypadkach na stoso-
wanie pomocy własnej przez samego uprawnionego lub inne osoby, uchylając
w tym zakresie monopol państwa na stosowanie przymusu fizycznego.
Pomoc własna może przybrać postać samoobrony, polegającej na odpar- 251
ciu niebezpieczeństwa grożącego pewnym prawom podmiotowym lub stanom
faktycznym prawnie chronionym albo nawet samopomocy, w rezultacie której
1
H. Izdebski, Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1996, s. 23; por. też wyr. SN
z 8.5.2014 r. (V CSK 370/13, Legalis).
Nb. 248–251
63498284906476
63
uprawniony sam przymusowo wykonuje swoje prawo podmiotowe lub zabez-

piecza chroniony prawnie stan faktyczny.
Bliższa analiza przypadków dozwolonej samoobrony albo samopomo-
cy należy już do wykładu z zakresu prawa rzeczowego i prawa zobowiązań
(por. art. 142, 343, 423, 424, 432 § 1, art. 496, 497, 671 § 2 KC).
IV. Kolizja praw podmiotowych

252 Niekiedy powstaje sytuacja, że wykonanie jednego prawa podmiotowego
wyłącza faktyczną możliwość wykonania innego prawa podmiotowego.
Przykład: X zobowiązał się do wynajęcia tego samego lokalu na ten sam okres dwóm
osobom, przy czym każda z tych osób miała mieć wyłączne uprawnienie do używania tego
lokalu; albo X zaciągnął zobowiązania pieniężne wobec kilku wierzycieli, którzy nie mogli
uzyskać w całości zaspokojenia swych wierzytelności, ponieważ X nie miał dostatecznych
aktywów majątkowych.
253 W przypadkach takich mówi się o kolizji praw podmiotowych. Można ją

rozstrzygnąć, albo ustalając system preferencji wśród praw podmiotowych,
albo stosując system redukcji praw ze sobą kolidujących. System preferencji
prowadzi do zaspokojenia interesu podmiotu korzystającego z pierwszeństwa
i w konsekwencji do nieuwzględnienia interesu podmiotu, którego prawo po-
zostaje w dalszej kolejności. Natomiast system redukcji pozwala uwzględnić
w pewnej mierze interesy wszystkich uprawnionych. Polskie prawo przewidu-
je oba systemy rozstrzygania kolizji praw podmiotowych – wskazując zarazem
sytuacje, w jakich każdy z nich znajduje zastosowanie i określa reguły redukcji
lub kryteria preferencyjne.
Przykład: System preferencyjny został przewidziany w odniesieniu do ograniczonych
praw rzeczowych, gdzie przyjęto jako kryterium określające pierwszeństwo czas powstania
prawa (prior tempore potior iure, art. 249 § 1 KC) lub chwilę jego ujawnienia w księdze wie-
czystej (art. 11 i 12 KWU); w odniesieniu do roszczeń szerokie zastosowanie ma system pre-
ferencyjny określony w art. 59 KC, łączący element dobrej wiary podmiotów zainteresowa-
nych z elementem pierwszeństwa czasowego. Inne kryteria preferencyjne przewiduje z kolei
art. 1025 § 1 KPC przy podziale sumy uzyskanej z egzekucji, kładąc szczególny nacisk na
funkcję społeczną różnych rodzajów wierzytelności.
System redukcji, i to proporcjonalnej, przewiduje art. 1026 KPC w ra-

zie, gdy suma uzyskana z egzekucji nie wystarcza do zaspokojenia w całości
wszystkich wierzytelności, którym przysługuje to samo pierwszeństwo. Nato-
miast art. 920 § 3 KC w odniesieniu do nagrody przyrzeczonej w ogłoszeniu
publicznym przewiduje redukcję, ale „odpowiednio”, a więc według ustaleń
sądu.
Nb. 252–253
63498284906476
63
Prawo polskie nie zawiera jakiejś nadrzędnej reguły, która by kazała w sy- 254
tuacjach prawnie nieuregulowanych stosować system preferencji albo system
redukcji. Należy wobec tego przyjąć, że problem kolizji praw podmiotowych
powinien wówczas rozstrzygnąć kompetentny organ – w szczególności sąd –
kierując się ogólnymi przesłankami aksjologicznymi, jakie leżą u podstaw pol-
skiego systemu prawnego1.
1
Wszechstronną analizę zarysowanej tu problematyki przeprowadził A. Szpunar, O koli-
zji praw podmiotowych, KPP 1996, z. 4.
Nb. 254
63498284906476
63
63498284906476
63
Rozdział V. Przedmioty
stosunku cywilnoprawnego
§ 14. Uwagi wstępne

Literatura: Z. Banaszczyk, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XII; T. Dybowski, Ochrona własności
w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1969; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 24,
45; W.J. Katner, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XVII; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo,
rozdz. V i IX; Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, rozdz. 6.
Zagadnienie, czy pojęcie przedmiotu stosunku cywilnoprawnego lub przed- 255

miotu prawa podmiotowego stanowi użyteczny instrument badawczy, jest spor-
ne. Należy podzielić pogląd, że dla analizy stosunku cywilnoprawnego pojęcie
to nie jest niezbędne. Można bowiem całkowicie ściśle określić pozycję pod-
miotu uprawnionego za pomocą charakterystyki jego zachowań oraz obowiąz-
ków z prawem podmiotowym sprzężonych1. Jednakże oczywiste jest, że opis
zachowań dokonuje się w bardzo wielu przypadkach, m.in. przez wskazanie pew-
nych obiektów, do których się odnoszą. Może tu chodzić nie tylko o obiekty ist-
niejące w przyrodzie (np. rzeczy), ale i o pewne „byty” konwencjonalne, będące
tworem kultury, a więc mające pewien sens „umowny” (np. pieniądze, wynalaz-
ki, oryginalne dzieła literackie lub artystyczne). Nie jest również wykluczone, że
powinne zachowania odnoszone są bezpośrednio do jakichś wartości, a więc po-
wszechnie uznanych i aprobowanych stanów rzeczy (np. dobra osobiste).
Otóż należy mieć na względzie, że różnorodne cechy tych obiektów, do któ- 256
rych te zachowania podmiotów uprawnionych się odnoszą, determinują w znacz-
nej mierze treść tych zachowań, a przez to i treść praw podmiotowych oraz stosun-
ków cywilnoprawnych. W związku z tym system prawny wyróżnia określone
klasy przedmiotów, charakteryzując je ogólnie, aby elementu tego nie powtarzać
w każdym przepisie, w którym wskazane są powinne zachowania adresatów doty-
czące tych przedmiotów.
Nie podzielając więc poglądu, który przedmiot stosunku cywilnoprawne- 257
go uznaje za jego element, raczej należałoby przyjąć, że ta kategoria pojęciowa
1
Odmiennie T. Dybowski, Ochrona własności, s. 88–89.
Nb. 255–257
63498284906476
63
120 Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
pełni funkcję pomocniczą. Ułatwia bowiem określenie treści stosunku cywil-

noprawnego, a w konsekwencji i prawa podmiotowego.
258 W dyskusji nad pojęciem, funkcją i miejscem przedmiotu w stosunku cywil-
noprawnym i prawie podmiotowym nie ma w każdym razie wątpliwości co do te-
go, że „przedmioty” nie mogą mieć ani praw, ani obowiązków. Przedmiot zawsze
więc stanowczo jest odróżniany od podmiotu. W żadnym zatem razie człowiek
nie może w naszym systemie prawnym występować w podwójnej roli – podmio-
tu i przedmiotu prawa.
§ 15. Rzeczy
Literatura: M. Bednarek, Mienie, Kraków 1997; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw.,
t. 1, § 46, 53; G. Bieniek, Jeszcze w sprawie statusu prawnego urządzeń przesyłowych,
MoP 2008, Nr 20; R. Budzinowski, [w:] Gutowski, KC. Komentarz, art. 461; J. Kremis,
[w:] Podstawy prawa cywilnego i handlowego, t. 1, pod red. E. Gniewka, Warszawa 2002;
A. Malicki, Zasiedzenie fizycznej części nieruchomości oddanej w użytkowanie wieczyste,
RPEiS 2018, z. 2; G. Matusik, Własność urządzeń przesyłowych a prawa do gruntu, War-
szawa 2013; A. Olejniczak, Uwagi o pojęciu części składowej nieruchomości na tle art. 49
KC, [w:] Współczesne problemy prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora
Edwarda Gniewka, Warszawa 2010; S. Rudnicki, [w:] S. Dmowski, S. Rudnicki, Komen-
tarz do Kodeksu cywilnego. Księga pierwsza, Część ogólna, Warszawa 2009, art. 44 i n.;
W.J. Katner, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XVII; J. Pokrzywniak, [w:] Gutowski, KC.
Komentarz, art. 49; E. Skowrońska-Bocian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 44
i n.; T. Sokołowski, [w:] Gutowski. KC. Komentarz, art. 45–46, 47–48, 50–55; J. Wasil-
kowski, Zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1963; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo,
rozdz. IX.
I. Pojęcie
259 Jednym z najważniejszych przedmiotów są rzeczy. Na podstawie tego kryte-
rium wyróżniane są podmiotowe prawa rzeczowe; reguluje je odrębny dział pra-
wa cywilnego – jakim jest prawo rzeczowe (w znaczeniu przedmiotowym), ujęte
w księdze drugiej KC. Jednakże pojęcie rzeczy aktualne jest również w obrębie
innych działów prawa cywilnego. Z tych względów ustawodawca unormował tę
problematykę w części ogólnej prawa cywilnego (art. 44–55 KC).
1. Cechy konstytutywne
260 Na pojęcie rzeczy składają się dwie cechy: materialny ich charakter i wy-
odrębnienie z przyrody.
Nb. 258–260
63498284906476
63
§ 15. Rzeczy 121
Rzeczami w znaczeniu polskiego prawa cywilnego (art. 45 KC) są tylko ist-

niejące części przyrody, które występują w stanie pierwotnym lub przetworzo-
nym – bez względu na to, czy mają jakąś wartość majątkową.
Należy jednak zauważyć, że szereg obcych systemów prawnych posługuje
się szerszym pojęciem rzeczy, obejmującym także dobra niematerialne.
Jednakże zacieśnienie tego pojęcia do przedmiotów materialnych pozwa-
la łatwiej wyróżnić rzeczy spośród innych dóbr, i to według cechy przydat-
nej dla konstruowania swoistych instytucji prawnych. W szczególności tylko
przedmioty materialne mogą być bowiem posiadane w sposób powszechnie
widoczny. Z kolei wyodrębnienie z przyrody jest niezbędną przesłanką tego,
aby rzeczy mogły funkcjonować w obrocie cywilnoprawnym – w szczególno-
ści w zakresie praw rzeczowych. Pomimo tego, że cecha ta nie została wyraź-
nie wypowiedziana w ustawie, powszechnie uznaje się ją za konstytutywną dla
pojęcia rzeczy.
Przykład: Powietrze lub woda w stanie wolnym nie są rzeczami. Jeżeli jednak zostaną
one zamknięte w butlach (np. tlenowych lub zawierających wody mineralne), to przybiorą
postać dóbr wyodrębnionych, a tym samym i rzeczy.
2. Wyłączenia
Ponadto wyodrębnione przedmioty materialne mogą być wyjęte z obrotu 261

cywilnoprawnego ze względów moralnych lub w interesie publicznym – tra-
cąc tym samym właściwość „rzeczy” w rozumieniu cywilnoprawnym (tzw. res
extra commercium).
Z tych właśnie przyczyn nie są rzeczami zwłoki oraz odłączone od ciała 262
ludzkiego komórki, tkanki i narządy, w tym i krew.
Podlegają one odrębnej regulacji określonej ustawą z 1.7.2005 r. o pobieraniu, przechowy-
waniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 2134)1.
Niewątpliwie swoistymi cechami wyróżniają się zwierzęta jako istoty ży- 263
jące, zdolne nie tylko do poruszania się, ale i do odczuwania cierpienia fizycz-
nego i psychicznego oraz przyjemności i przywiązania. Z tych względów ze
strony zwolenników współczesnej etyki ekologicznej wysuwane są postulaty,
tzw. dereifikacji zwierząt, tzn. uznania ich za istoty nienależące do klasy rzeczy.
Normy odnoszące się do rzeczy powinny być zatem stosowane do zwierząt tyl-
ko odpowiednio – z uwzględnieniem ich odrębnej natury.
1
Por. bliżej, J. Haberko, I. Uhrynowska-Tyszkiewicz, Ustawa o pobieraniu, przechowy-
waniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów. Komentarz, Warszawa 2014.
Nb. 261–263
63498284906476
63
Postulat ten zrealizowała ustawa z 21.8.1997 r. o ochronie zwierząt (tekst

jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 638), stwierdzając, że „zwierzę jako istota żyjąca,
zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą” (art. 1 ust. 1). Jednakże za-
razem zastrzeżono, że w sprawach w ustawie tej nieuregulowanych do zwierząt
stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy (art. 1 ust. 2). Z pewnością
odnosi się to do przepisów cywilnoprawnych, regulujących prawo własności
i obrót zwierzętami. Natomiast ograniczeniu ulega wykonywanie uprawnień
właścicielskich wobec zwierząt – w szczególności poprzez ustanowienie zaka-
zu okrutnego ich traktowania lub rażącego zaniedbywania.
264 Z kolei rzeczy stanowiące dobra kultury nie tracą charakteru prawnego
rzeczy, mimo daleko idących ograniczeń praw właścicielskich, przewidzianych
w ustawie z 23.7.2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst
jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 710 ze zm.).
II. Rzeczy ruchome i nieruchomości

1. Podstawa podziału
265 Największą doniosłość dla relacji stosunków cywilnoprawnych ma podział

rzeczy na ruchome i nieruchomości. Jest to podział wyczerpujący i rozłączny
zarazem. Nie ma więc rzeczy, które nie byłyby albo rzeczami ruchomymi, albo
nieruchomościami. Przy takim dychotomicznym (dwudzielnym) podziale wy-
starczy określić cechy tylko jednej klasy przedmiotów wchodzących w obręb
zakresu dzielonego. Inne przedmioty tego zakresu, niemające tej cechy, z ko-
nieczności logicznej wchodzą wówczas do drugiej klasy.
Taką właśnie metodą podziału posłużył się ustawodawca, definiując tylko
pojęcie nieruchomości. Wszystkie zatem rzeczy, które nie mają cech nierucho-
mości, należy zaliczyć do klasy rzeczy ruchomych.
Nie wolno więc ulegać sugestii płynącej z powszechnego znaczenia tych słów i na tej
podstawie uznawać za rzeczy ruchome przedmioty, które się ruszają lub są przenoszalne, a za
nieruchomości te, które poruszyć się nie dają. Byłoby to zresztą zawodne kryterium w obec-
nym stanie techniki, kiedy to przy odpowiednich nakładach właściwie niemal wszystko da się
poruszyć.
266 Artykuł 46 KC wyróżnia następujące trzy rodzaje nieruchomości wypełnia-

jące w sumie cały zakres tego pojęcia:
1) grunty (tzw. nieruchomości gruntowe) – w tym grunty rolne;
2) budynki (tzw. nieruchomości budynkowe);
3) części budynków (tzw. nieruchomości lokalowe).
Nb. 264–266
63498284906476
63
§ 15. Rzeczy 123
Podział ten można graficznie przedstawić w następujący sposób:
Rzeczy
Rzeczy ruchome Nieruchomości
Grunty Budynki Części budynków
Grunty rolne Inne grunty
2. Grunty
Są to części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot wła- 267

sności (art. 46 § 1 KC). Grunt – pojęty jako rodzaj nieruchomości – nie jest
więc jakąś stałą jednostką przestrzenną wytyczoną np. konfiguracją terenu
lub miarą powierzchni (np. 100 m2), lecz pojęciem konwencjonalnym. Liczba
gruntów na tym samym terytorium państwa ulega ciągłym zmianom. W szcze-
gólności dzieje się tak wskutek podziału nieruchomości i nabywaniu ich przez
różne podmioty albo łączeniu w ręku jednego właściciela kilku – przed naby-
ciem – odrębnych nieruchomości.
Do gruntu (nieruchomości gruntowej) należy także przestrzeń znajdująca
się nad i pod jego powierzchnią, ale tylko w granicach określonych przez spo-
łeczno-gospodarcze jego przeznaczenie (art. 143 KC).
Przykład: Dlatego właściciel gruntu rolnego nie może się sprzeciwić przelotom samolo-
tów ani drążeniu chodników górniczych pod jego nieruchomością.
Swoistym rodzajem gruntów są grunty rolne, wyróżnione na podstawie kry- 268

terium funkcjonalnego. Według wprowadzonego w 1990 r. do KC art. 461, poję-
cie to odnosi się do nieruchomości, „które są lub mogą być wykorzystywane do
prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej
i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej”.
W odniesieniu do wszystkich gruntów prawo polskie przyjęło zasadę wyra- 269
żoną w paremii rzymskiej: superficies solo cedit („wszystko, co wznosi się nad
Nb. 267–269
63498284906476
63
gruntem, przypada gruntowi”). Nie ma ona jednak waloru bezwzględnego, po-

nieważ ustawa przewiduje od niej wyjątki. Dotyczą one przede wszystkim bu-
dynków i części składowych budynków.
3. Budynki
270 Budynki, które nie są trwale z gruntem związane (np. kioski), już z mocy
ogólnej definicji gruntu nie stanowią jego części składowej, a w konsekwen-
cji mają status rzeczy ruchomych. Z kolei budynki trwale z gruntem związa-
ne, według reguły ogólnej, stanowią część składową gruntu, dzieląc jego los
prawny.
W przypadkach takich nietrafne jest więc stwierdzenie, że A „zbywa swój dom” albo,
że A „jest właścicielem domu”. Przedmiotem własności i sprzedaży jest tu bowiem grunt, do
którego należy budynek (grunt zabudowany).
271 Jednakże budynki trwale z gruntem związane wyjątkowo są odrębnymi

nieruchomościami (tzw. nieruchomościami budynkowymi) – wtedy, gdy na
mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własno-
ści (art. 46 § 1 KC).
Przykład: Na mocy art. 235 KC budynki wzniesione na gruncie Skarbu Państwa lub na
gruncie należącym do gmin (bądź ich związków) przez wieczystego użytkownika stanowią
jego własność. Przybierają zatem charakter odrębnej nieruchomości. Por. też art. 272 i 279
§ 1 KC.
4. Części budynków
272 Również wyjątkowo części budynków trwale z gruntem związanych mają

charakter samodzielnych nieruchomości wtedy, gdy na mocy przepisów szcze-
gólnych stanowią odrębny od gruntu lub budynku przedmiot własności.
Przykład: W ten sposób lokale mogą stanowić odrębne nieruchomości. Por. art. 2 ust. 1
ustawy z 24.6.1994 r. o własności lokali (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1048).
5. Księgi wieczyste
273 W celu ujawnienia praw rzeczowych – a w szczególności praw własności –

dla nieruchomości wszystkich rodzajów prowadzi się księgi wieczyste. Wska-
zują one, jakie powierzchnie ziemi, budynki lub ich części są odrębnymi nieru-
chomościami.
Nb. 270–273
63498284906476
63
§ 15. Rzeczy 125
Księgi wieczyste uregulowane są w odrębnej ustawie z 6.7.1982 r. o księ-

gach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 2204). Problema-
tyka ta stanowi przedmiot wykładu prawa rzeczowego.
III. Rzeczy oznaczone

co do gatunku i co do tożsamości
1. Pojęcie
Rzeczy oznaczone co do gatunku określone są tylko według cech rodza- 274

jowych. W klasie rzeczy wyróżnionych w ten sposób może więc być mnogość
poszczególnych przedmiotów.
Przykład: Zegar ścienny, samochód osobowy.
Natomiast oznaczenie rzeczy co do tożsamości odnosi się do indywidual- 275

nie wskazanego przedmiotu.
Przykład: Stadion Narodowy w Warszawie; samochód osobowy oznaczony określonymi
numerami; trójkołowy rowerek chłopców Michalskich.
2. Doniosłość prawna
Oba rodzaje określeń rzeczy funkcjonują w stosunkach cywilnoprawnych – 276

w szczególności w stosunkach zobowiązaniowych1.
Natomiast przedmiotem stosunków prawnorzeczowych – poza nielicznymi
wyjątkami – są rzeczy oznaczone co do tożsamości. Taką kwalifikację mają
zawsze nieruchomości2.
IV. Części składowe rzeczy i przynależności

1. Części składowe
Należy odróżnić rzecz od jej elementu, czyli części składowej rzeczy. Część 277
składowa rzeczy nie może być bowiem odrębnym przedmiotem praw rze-
czowych (art. 47 § 1 KC), a zatem prawa te istnieją jedynie w odniesieniu
do rzeczy samoistnych – pojętych wraz z ich częściami składowymi. W obro-
cie występują przedmioty materialne o złożonej strukturze, tzn. obejmujące ele-
1
Por. bliżej Radwański, Olejniczak, Zobowiązania, Nb. 137–140.
2
Por. bliżej E. Gniewek, Prawo rzeczowe, Warszawa 2010, Nb. 22 i 23.
Nb. 274–277
63498284906476
63
menty niejednorodne i w różny sposób ze sobą sprzężone. W sytuacjach takich

mogą pojawić się wątpliwości, czy chodzi o jedną rzecz złożoną, czy o rzeczy
samoistne (odrębne), aczkolwiek w jakiś sposób ze sobą związane. Pojęcie czę-
ści składowej rzeczy ułatwia rozstrzygnięcie tych problemów.
Zgodnie z art. 47 § 2 KC „częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie
może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości al-
bo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego”. Przepis ten
wskazuje zatem na silną więź fizykalno-przestrzenną i funkcjonalną między
przedmiotami materialnymi. Ponadto art. 47 § 3 KC wymaga, aby owo połą-
czenie miało charakter trwały, a nie było dokonane tylko dla przemijającego
użytku. Na tym tle istnieje kontrowersja, czy decydujące znaczenie ma w tym
względzie wola osoby dokonującej połączenia przedmiotów1, czy elementy
obiektywne, dostrzegalne dla zewnętrznego obserwatora2. Należy raczej opowie-
dzieć się za ostatnim poglądem, ponieważ główna funkcja analizowanego pojęcia
przejawia się w sferze praw bezwzględnych, a zatem skutecznych erga omnes,
dla których jedynie elementy zewnętrznie dostrzegalne powinny być miarodajne.
O częściach składowych można orzekać zarówno w odniesieniu do nierucho-
mości, jak i rzeczy ruchomych. W szczególności do części składowych gruntu
należą budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane, jak również drzewa
i inne rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania (art. 48 KC).
Przykład: Częścią składową rzeczy ruchomej jest np. silnik w samochodzie, półka
w szafie itp. Natomiast o częściach składowych nie należy orzekać w przypadku rzeczy jed-
nolitej. Tak np. częścią składową gruntu nie są poszczególne jego działki (nawet geodezyjnie
oznaczone odrębnymi numerami), objęte jedną księgą wieczystą i tworzące jedną nierucho-
mość – rzecz jednolitą (a nie złożoną z różnych części składowych, por. E. Gniewek, glosa do
uchw. SN z 21.3.2013 r. (III CZP 8/13, Rejent 2014, Nr 2).
278 Wspomniane ogólne pojęcie części składowych rzeczy zostało ograniczone

w następujący sposób:
1) budynki lub ich części nie są częściami składowymi gruntu, lecz odręb-
nymi od gruntu nieruchomościami w przypadkach, gdy z mocy przepisów
szczególnych stały się przedmiotem odrębnej własności;
2) drzewa i inne rośliny są odrębnymi rzeczami ruchomymi, w razie gdy
przepisy szczególne przewidują, że stanowią one samoistny przedmiot wła-
sności (por. np. art. 279 KC);
3) urządzenia służące do odprowadzania lub doprowadzania płynów, pary, gazu,
energii elektrycznej oraz inne podobne urządzenia przesyłowe (np. rurocią-
gi naftowe) nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą
1
Tak wyr. SN z 4.11.1963 r. (I CR 855/62, OSN 1964, Nr 10, poz. 209).
2
Tak T. Dybowski, Części składowe rzeczy, NP 1969, Nr 1, s. 79.
Nb. 278
63498284906476
63
§ 15. Rzeczy 127
w skład przedsiębiorstwa (art. 49 § 1 KC); urządzenia te, stają się odrębny-
mi rzeczami ruchomymi, mogącymi być przedmiotem odrębnej własności
i obrotu prawnego;
Natomiast przepis art. 49 KC nie rozstrzyga o własności tych urządzeń. Skoro nie stano-
wią one części składowej nieruchomości, lecz rzecz ruchomą, może dojść do przeniesienia
własności tych urządzeń przesyłowych w drodze umowy na rzecz przedsiębiorcy lub oso-
by trzeciej, można też oddać je w leasing lub najem. Właściciel tych urządzeń, który po-
niósł koszty ich budowy, może też żądać, aby przedsiębiorca, który przyłączył te urządzenia
do swojej sieci, nabył ich własność za odpowiednim wynagrodzeniem, chyba że w umowie
strony postanowiły inaczej; z żądaniem przeniesienia własności tych urządzeń może wystą-
pić także przedsiębiorca (art. 49 § 2 KC). Status prawny urządzeń przesyłowych jest niejed-
noznacznie określany w orzecznictwie, jest przedmiotem sporów w literaturze oraz podlegał
zmianom normatywnym (szerzej w tej kwestii G. Bieniek, Jeszcze w sprawie, s. 1073 i n.;
G. Matusik, Własność urządzeń przesyłowych; A. Olejniczak, Uwagi o pojęciu części składo-
wej, s. 419–427; B. Rakoczy, Glosa do wyr. Sądu Okręgowego – Sądu Ochrony Konkurencji
i Konsumentów z 22.11.2018 r., XVII AmA 55/16, OSP 2020, Nr 2, poz. 16; por. też wyr. SN
z 13.4.2011 r., V CSK 309/10, Legalis; wyr. SN z 7.3.2014 r., IV CSK 442/13, Legalis; post.
SN z 10.4.2014 r., IV CSK 521/13, Legalis).
4) włókna światłowodowe umieszczone w kablu światłowodowym wchodzą-

cym w skład sieci telekomunikacyjnej, na podstawie przepisów ustawy
z 7.5.2010 r. o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych (tekst
jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 777 ze zm.), mogą stanowić odrębny przedmiot
własności i innych praw rzeczowych; do ustanowienia odrębnej własno-
ści włókna światłowodowego może dojść w drodze umowy, jednostronnej
czynności prawnej albo orzeczenia sądu (por. art. 37–45 cyt. ustawy).
Poza przedmiotami materialnymi, w myśl art. 50 KC „za części składowe 279
nieruchomości uważa się także prawo związane z jej własnością”. Za pomocą
tego odesłania ustawodawca rozciąga zastosowanie dyspozycji art. 47 § 1 KC,
według którego część składowa rzeczy nie może być odrębnym przedmiotem
własności lub innych praw rzeczowych, również na prawa związane z własno-
ścią nieruchomości.
Przykład: Z tego względu niedopuszczalne jest, aby służebność gruntowa, która jest
w myśl art. 285 KC prawem związanym z własnością nieruchomości, została zbyta oddziel-
nie od prawa własności nieruchomości, z którą jest związana.
Reguła wyłączająca istnienie praw rzeczowych na częściach rzeczy nie za- 280
wiera zakazu dokonywania podziału rzeczy, a w szczególności także odłącza-
nia części składowej i przekształcenia jej w rzecz samoistną, która może już
być przedmiotem odrębnych praw rzeczowych.
Przykład: Przez wymontowanie na stałe silnika z samochodu lub wyjęcie framug okien-
nych czy cegieł z rozbieranego budynku.
Nb. 279–280
63498284906476
63
Zakazy takie mogą jednak być zawarte w innych normach prawnych (np. do-
tyczących podziału gruntów rolnych) lub wynikać z konstrukcji praw związa-
nych z nieruchomością (np. służebności).
Wspomniana reguła art. 47 § 1 KC nie zakazuje także podejmowania zobo-
wiązań dotyczących części rzeczy, jak również ich posiadania, a nawet ozna-
czenia szczególnego sposobu wykonywania praw rzeczowych na określonych
częściach rzeczy. W konsekwencji status prawny części składowych tej samej
rzeczy może być różny.
Przykład: Można wydzierżawić część nieruchomości lub wynająć część budynku i czę-
ści te posiadać; można nawet zawrzeć umowę sprzedaży, np. cegieł w stojącym jeszcze bu-
dynku z tym zastrzeżeniem, że własność ich przejdzie na nabywcę dopiero po rozebraniu bu-
dynku, gdyż wtedy cegły uzyskują kwalifikację prawną rzeczy samoistnej (rzeczy ruchomej);
można ograniczyć wykonywanie prawa rzeczowego, jakim jest użytkowanie, do oznaczonej
części nieruchomości (art. 253 § 2 KC).
2. Przynależności
281 Od części składowej rzeczy należy odróżnić jej przynależność (art. 51 KC).

Nie jest to element rzeczy, ale odrębna rzecz ruchoma, która pozostaje w związ-
ku z inną rzeczą ruchomą albo nieruchomą, nazwaną rzeczą główną. Związek taki
zachodzi wtedy, jeżeli występują w nim łącznie następujące cechy:
1) właścicielem rzeczy głównej i przynależności jest ta sama osoba (art. 51
§ 2 KC);
2) przynależność jest potrzebna do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej
przeznaczeniem (art. 51 § 1 KC);
3) przynależność jest z rzeczą główną w faktycznym i stałym związku odpo-
wiadającym wspomnianemu celowi (art. 51 § 1 KC), z tym jednak zastrzeże-
niem, że przemijające pozbawienie jej faktycznego związku z rzeczą główną
nie powoduje utraty charakteru przynależności (art. 51 § 3 KC).
282 Z uwagi na wspomniane związki prawne i gospodarcze przynależności
art. 52 KC stanowi, że „czynność prawna mająca za przedmiot rzecz główną
odnosi skutek także względem przynależności”. Z dalszej treści tego przepisu
wynika wyraźnie, że wspomniana norma prawna ma charakter względnie wią-
żący (tzn. że znajduje zastosowanie tylko wtedy, gdy konkretna czynność praw-
na nie zawiera w tej mierze odmiennych postanowień).
Ze względu bowiem na to, że przynależności są samoistnymi rzeczami, nie-
koniecznie muszą one dzielić los prawny rzeczy głównej. Z tego więc punktu
widzenia istnieje istotna różnica między przynależnością a częścią składową
rzeczy.
Nb. 281–282
63498284906476
63
§ 15. Rzeczy 129
Przykład: Koło zapasowe lub zestaw kluczy w typowej sytuacji są przynależnościami
samochodu, podobnie jak maszyny i urządzenia rolnicze są przynależnościami gruntu eks-
ploatowanego jako gospodarstwo rolne. Otóż, jeżeli właściciel rzeczy głównej (samocho-
du, gruntu rolnego) zbędzie ją jakiejś osobie lub zawrze inną umowę dotyczącą tej rzeczy
(np. wynajmie ją lub wydzierżawi), a strony nic nie postanowią co do przynależności, to
wówczas podzielą one los prawny rzeczy głównej. Dopuszczalne jest jednak dodanie zastrze-
żenia w umowie, że np. koło zapasowe, klucze lub maszyny i urządzenia rolnicze pozostaną
własnością zbywcy lub nie będą wydane najemcy albo dzierżawcy.
Reguła ogólna art. 52 KC nie znajduje oczywiście zastosowania również

w sytuacjach inaczej uregulowanych przepisami szczególnymi.
Z konstrukcją przynależności system prawny łączy także inne konsekwen- 283
cje prawne, z których najogólniejsze znaczenie ma norma, według której egze-
kucja skierowana do nieruchomości obejmuje także jej przynależności (art. 947
§ 1 pkt 2 oraz art. 948 § 2 KPC).
Ponadto por. art. 84 KWU, według którego hipoteka na nieruchomości ob-
ciąża także jej przynależności.
V. Pożytki
1. Pojęcie i rodzaje
Do przedmiotów stosunków cywilnoprawnych zalicza się także pożytki. 284

Polski system prawny wyróżnia trzy ich typy:
1) pożytki naturalne rzeczy,
2) pożytki cywilne rzeczy,
3) pożytki prawa.
Wspólnym elementem łączącym te pojęcia jest to, że obejmują one jakieś
dochody z rzeczy lub z prawa (art. 53, 54 KC).
1) Pożytkami naturalnymi rzeczy są takie jej płody i inne odłączone od 285
niej części składowe, jakie według zasad prawidłowej gospodarki stanowią
normalny dochód z rzeczy (art. 53 § 1 KC).
Przykład: Zboże zebrane z pola, owoce zerwane z drzewa, drzewa wyrąbywane z lasów
w ramach planowej gospodarki leśnej, a także piasek, żwir lub glina wydobywane z gruntu
w sposób określony zasadami racjonalnej eksploatacji. Natomiast drzewa uzyskane, np. z wy-
rębu całego lasu lub wyciętego sadu byłyby dochodami uzyskanymi z rzeczy ponad normal-
ną miarę określoną zasadami prawidłowej gospodarki, dlatego nie miałyby już charakteru
prawnego pożytków. Por. także uchw. SN z 23.10.1975 r. (III CZP 71/75, OSNC 1976, Nr 6,
poz. 100).
Nb. 283–285
63498284906476
63
286 2) Pożytki cywilne rzeczy są to dochody, jakie rzecz przynosi na podstawie

stosunku prawnego (art. 53 § 2 KC). Dochody te mogą przybierać postać pie-
niężną lub niepieniężną.
Przykład: Gdy A wydzierżawi grunt B, to czynsz, jaki B powinien płacić A, jest pożyt-
kiem cywilnym wydzierżawionego gruntu. Czynsz może być płacony w postaci pieniężnej
lub świadczenia innego rodzaju, a w szczególności także w postaci pożytków naturalnych
uzyskiwanych z gruntu przez B. Sąd Najwyższy w uchw. (7) z 19.4.2017 r. stwierdził, że ko-
rzystanie z nieruchomości przez posiadacza samoistnego, który oddał rzecz do używania na-
jemcy, polega wyłącznie na pobieraniu pożytków cywilnych.
287 3) Pożytkami prawa są dochody, które prawo to przynosi zgodnie ze swym

społeczno-gospodarczym przeznaczeniem (art. 54 KC). Przepis prawny nie roz-
strzyga, o jakie to prawa chodzi, a stanowisko nauki nie jest w tej kwestii jednoli-
te. Wydaje się, że pojęcie to obejmuje wszelkie prawa podmiotowe, które nie doty-
czą rzeczy lub innych przedmiotów materialnych i w związku z tym nieadekwatne
jest do nich pojęcie „pożytków rzeczy” – bądź to naturalnych, bądź to cywilnych.
Przykład: Prawem niedotyczącym rzeczy jest wierzytelność pieniężna, w związku
z czym pożytkami jej będą odsetki, jakie dłużnik obowiązany jest płacić wierzycielowi. Na-
tomiast wbrew panującemu poglądowi należałoby przyjąć, że uprawniony do polowania lub
łowienia zwierzyny w stanie wolnym uzyskuje pożytki naturalne, a nie cywilne, ponieważ je-
go prawo – podobnie jak np. prawo dzierżawy – dotyczy rzeczy (przedmiotów materialnych)
i pozwala mu bezpośrednio pobierać pożytki naturalne w postaci zwierzyny łownej.
2. Konsekwencje prawne
288 O tym, jakie osoby są uprawnione do pobierania pożytków, rozstrzygają szcze-

gólne instytucje prawne (por. np. art. 140, 224, 252, 693 § 1 KC). Funkcja za-
mieszczonych w części ogólnej KC przepisów o pożytkach polega jednak nie
tylko na tym, że przez sformułowanie definicji tego pojęcia nie trzeba wyja-
śniać jego sensu w każdej sytuacji szczególnej, gdzie się ono pojawia, ale po-
nadto art. 55 KC ustala dwie reguły o ogólnym zakresie zastosowania, które
precyzują samą treść uprawnień do pobierania pożytków.
289 Zgodnie z pierwszą regułą (art. 55 § 1 KC) uprawnionemu do pobierania
pożytków przypadają pożytki naturalne, które faktycznie zostały odłączone od
rzeczy w czasie trwania tego uprawnienia. Natomiast jeżeli chodzi o pożytki
cywilne, to uprawnienie to przysługuje w stosunku do jego trwania, a więc nie-
zależnie od tego, czy faktycznie zostały pobrane.
Przykład: W razie zbycia rzeczy najętej, zbywcy należy się czynsz najmu przypadający
do momentu zbycia, chociażby czynszu jeszcze nie pobrał.
Nb. 286–289
63498284906476
63
§ 16. Przedmioty inne niż rzeczy 131
Zgodnie z drugą regułą ogólną (art. 55 § 2 KC), jeżeli uprawniony do po- 290
bierania pożytków poczynił nakłady w celu uzyskania pożytków, które przy-
padły innej osobie, to należy mu się od niej wynagrodzenie za te nakłady,
jednakże tylko do wysokości wartości pożytków.
Przykład: Jeżeli użytkownik wieczysty posadził ziemniaki, których zbiór przypadł po
wygaśnięciu użytkowania, może domagać się zwrotu tych nakładów, ale nie więcej niż wyno-
si wartość wykopanych ziemniaków po odliczeniu kosztów zbioru.
§ 16. Przedmioty inne niż rzeczy

Literatura: M. Bednarek, Przedsiębiorstwo jako przedmiot czynności prawnych – spory
doktrynalne z perspektywy obrotu, SP 2009, Nr 3; P. Blajer, Nabycie przedsiębiorstwa bę-
dącego przedmiotem zapisu windykacyjnego. Aspekty materialno- i proceduralno prawne,
Warszawa 2017; R. Budzinowski, [w:] Gutowski, KC. Komentarz, art. 553; tenże, Gospodar-
stwo rolne i przedsiębiorstwo rolne, [w:] Prawo rolne, pod red. P. Czechowskiego, Warsza-
wa 2013; S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga pierwsza.
Część ogólna, Warszawa 2009; M. Goettel, Sytuacja zwierzęcia w prawie cywilnym, War-
szawa 2013; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 47–52; M. Habdas, Przedsię-
biorstwo w znaczeniu przedmiotowym, KPP 2002, z. 2; taż, Zbycie przedsiębiorstwa jako
przejaw sukcesji singularnej, [w:] Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana,
Kraków 2005; K. Kopaczyńska-Pieczniak, Przedsiębiorca według przepisów kodeksu cy-
wilnego, [w:] Prawo cywilne – stanowienie, wykładnia, stosowanie. Księga pamiątkowa dla
uczczenia setnej rocznicy urodzin Profesora Jerzego Ignatowicza, pod red. M. Nazara, Lu-
blin 2015; M. Pełczyński, Przedsiębiorstwo (art. 551 KC) wielopodmiotowe – istota i reżim
prawny, MoP 2017, Nr 3 i 4; W.J. Katner, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XVII; M. Kępiński,
[w:] Gutowski. KC. Komentarz, art. 551; tenże, Zbycie przedsiębiorstwa, [w:] Rozprawy
z prawa prywatnego wobec wyzwań współczesności, Księga pamiątkowa dedykowana Pro-
fesorowi Wojciechowi Popiołkowi, pod red. M. Pazdana, M. Jagielskiej, E. Rott-Pietrzyk,
M. Szpunara, Warszawa 2017; D. Kokoszka, Odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa
(gospodarstwa rolnego). Rozważania na tle postanowienia Sądu Najwyższego z 13 grudnia
2012 r., V CZ 61/12, PS 2015, Nr 2; R. Mikosz, [w:] System Pr. Pr., t. 3, rozdz. III; E. Skow-
rońska-Bocian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 44 i n.; R. Stroiński, Przedsiębior-
stwo, charakter prawny oraz zbycie w prawie amerykańskim, francuskim i polskim, Warsza-
wa 2003; J. Widło, Rozporządzanie przedsiębiorstwem, Kraków 2002; Wolter, Ignatowicz,
Stefaniuk, Prawo, rozdz. IX.
Poza rzeczami, których wyróżnienie służy głównie do konstruowania praw 291

podmiotowych rzeczowych, można wskazać na inne typy przedmiotów stosun-
ków cywilnoprawnych lub praw podmiotowych. Do ważniejszych z nich należą:
1) przedmioty materialne niebędące rzeczami,
2) przedmioty niematerialne,
3) przedsiębiorstwa.
Nb. 290–291
63498284906476
63
I. Przedmioty materialne niebędące rzeczami

Wspomniane w tytule dobra materialne tym różnią się od rzeczy, że nie wy- 292
stępują w postaci wyodrębnionej lub zindywidualizowanej. Z tego względu do-
minujący pogląd konstruuje w odniesieniu do nich, innego rodzaju – niż rze-
czowe – prawa podmiotowe.
Por. zwłaszcza uchw. SN (7) z 8.11.1971 r. (III CZP 28/71, OSN 1972, Nr 3, poz. 43) i orz.
SN z 9.3.1973 r. (I CR 58/73, NP 1974, Nr 9, z glosami L. Jastrzębskiego i S. Rudnickiego).
Wśród tego rodzaju przedmiotów materialnych można wyróżnić:

1) ciecze i gazy,
2) kopaliny,
3) zwierzęta w stanie wolnym.
1. Ciecze i gazy
293 Sens wyróżnienia cieczy (zwłaszcza wody) oraz gazów pojawia się tylko
wtedy, gdy:
1) nie występują one w postaci zamkniętej, ponieważ wówczas traktuje się je
jako rzeczy ruchome;
2) system prawny nie uznaje ich za kopaliny (są nimi wody lecznicze, wody termal-
ne i solanki – odnosi się do nich szczególny reżim prawny właściwy kopalinom).
Natomiast celowe okazuje się wyodrębnienie wspomnianych przedmiotów
materialnych, gdy ustanowiony został dla nich odrębny zespół norm prawnych
(np. w postaci prawa wodnego), który reguluje korzystanie lub obrót cieczami
albo gazami położonymi w złożu naturalnym.
2. Kopaliny
294 Zalegające w ziemi złoża różnych minerałów, skał i innych substancji wyko-
rzystywanych dla celów gospodarczych nie mają charakteru rzeczy, ponieważ nie
są przedmiotami materialnymi na tyle wyodrębnionymi, aby mogły być traktowa-
ne jako dobra samoistne. Status prawny złóż kopalin jest zróżnicowany. W zależ-
ności od rodzaju i głębokości zalegania kopalin niektóre stanowią część składo-
wą nieruchomości gruntowej, natomiast inne są przedmiotem własności górniczej
przysługującej Skarbowi Państwa (np. węglowodory czy węgiel), a sposób ich
eksploatacji reguluje wyspecjalizowany system norm prawnych określany mia-
Nb. 292–294
63498284906476
63
nem prawa górniczego1 (por. ustawa z 9.6.2011 r. – Prawo geologiczne i górni-

cze, tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1064 ze zm.).
3. Zwierzęta w stanie wolnym
Chodzi tu o zwierzynę swobodnie przemieszczającą się na polach i w la- 295

sach oraz o ryby żyjące w stanie wolnym. Ze względu właśnie na ów stan
wolności, którego korelatem jest niepodporządkowanie tych zwierząt władz-
twu człowieka, dominujący pogląd doktryny odmawiał im charakteru praw-
nego rzeczy, mimo iż w myśl art. 2 ustawy z 13.10.1995 r. – Prawo łowiec-
kie (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1683), zwierzęta łowne, jako dobro
ogólnonarodowe, stanowią własność Skarbu Państwa – rozumianą wszakże
w szerszym znaczeniu. Kwestia ta ostatecznie rozstrzygnięta została cyt. wy-
żej ustawą z 21.8.1997 r. o ochronie zwierząt, która wyraźnie stwierdziła, że
żadne zwierzę nie jest rzeczą.
II. Przedmioty niematerialne

W tym typie przedmiotów trudno wskazać jakąś wspólną łączącą je nić. 296
Wyróżnia je tylko cecha negatywna, polegająca na tym, że nie mają one postaci
materii w sensie fizykalnym.
Wśród nich na wyróżnienie zasługują:
1) energia,
2) dobra intelektualne,
3) dobra osobiste,
4) pieniądze,
5) papiery wartościowe.
1. Energia
Wzrastającą doniosłość uzyskują w życiu gospodarczym różne postacie 297

energii – takie jak: energia elektryczna, jądrowa, cieplna. Nie są one przedmio-
tami materialnymi i dlatego nie można uznać ich za rzeczy, mimo iż są w jakiś
sposób mierzalne i z tego względu zdolne do tego, aby uczestniczyć w obrocie
cywilnoprawnym.
1
Por. R. Mikosz, [w:] System Pr. Pr., t. 3, § 14; A. Lipiński, Prawne podstawy geologii
i górnictwa, Warszawa 2019, s. 40 i n.; P. Wojtulek, T. Kocowski, W. Małecki, Prawo geolo-
giczne i górnicze, Warszawa 2020.
Nb. 295–297
63498284906476
63
Przykład: Przy dostarczaniu prądu liczniki zainstalowane u odbiorców mierzą ilość zu-
żytej energii; to samo dotyczy ciepłej wody do ogrzewania mieszkań – płaci się tu nie za wo-
dę, lecz za ilość ciepła, którego woda jest tylko nośnikiem.
Artykuł 555 KC wyraźnie wskazuje, że energia może być przedmiotem obrotu

cywilnoprawnego. Natomiast gospodarka różnymi rodzajami energii uregulowa-
na jest w odrębnych ustawach, w tym zwłaszcza w ustawie z 10.4.1997 r. – Prawo
energetyczne (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 716 ze zm.).
2. Dobra o charakterze intelektualnym
298 Chodzi tu w szczególności o utwory literackie, artystyczne, naukowe, wy-

nalazki, wzory użytkowe. Stanowią one wytwór umysłu ludzkiego i same przez
się nie mają postaci materialnej. Przedmioty materialne, a w szczególności rze-
czy pełnią tylko funkcję przekaźników (nośników) oryginalnych treści myślo-
wych, stanowiących tu rzeczywisty przedmiot ochrony prawnej.
Przykład: Płótno obrazu, marmur posągu, papier utworu literackiego, kaseta z nagra-
niem utworu muzycznego, dysk z zapisem programu komputerowego.
W jaki sposób ochrona ta jest realizowana oraz jak się przysługującymi do

tych dóbr prawami rozporządza, regulują ustawy odrębne, w szczególności do-
tyczące praw autorskich i własności przemysłowej.
3. Dobra osobiste
299 Wyróżniają się one nie tylko swoją niematerialną postacią, ale ponadto
niemajątkowym charakterem (por. Nb. 372). Należy wszakże podkreślić, że
niekiedy splatają się one z dobrami intelektualnymi w trudny do rozwikłania
sposób.
4. Pieniądze
300 Pieniądz może występować w postaci określonych znaków pieniężnych.

Wtedy przybiera on charakter swoistego rodzaju rzeczy ruchomych.
Ponadto jednak jawi się on jako nosiciel i miernik wartości i jedynie dla
wyrażenia tego znaczenia powinno się używać określenia „pieniądz”.
W tej właściwej dla niego funkcji ma on doniosłość przede wszystkim w or-
bicie stosunków zobowiązaniowych. W związku z tym w ramach wykładu z te-
Nb. 298–300
63498284906476
63
go działu prawa zostanie bliżej przedstawiona cywilnoprawna problematyka

pieniądza1.
5. Papiery wartościowe
Są to dokumenty, których posiadanie stanowi niezbędną przesłankę wyko- 301

nywania praw (głównie wierzytelności) wyrażonych w treści dokumentu. Tylko
więc posiadacz dokumentu może wykonywać prawa z nim związane2.
Przykład: Weksel, czek. Od posiadacza tych dokumentów uzależniona jest realizacja
wierzytelności pieniężnych wskazanych w ich treści.
Ze względu na to, że dokument jest swoistego rodzaju rzeczą, niektóre

przepisy dotyczące przenoszenia własności rzeczy odnoszą się także do obro-
tu papierami wartościowymi. Jednakże to nie kartka papieru (rzecz) decydu-
je o sensie papieru wartościowego, lecz określone treści myślowe na tej kartce
wyrażone.
Również problematyka papierów wartościowych uregulowana została
w księdze poświęconej prawu zobowiązań (art. 9211 i n. KC). Szerzej dlatego
będzie objaśniona w ramach wykładu z tego działu prawa cywilnego3.
III. Przedsiębiorstwo
1. Uwagi wstępne
Słowo „przedsiębiorstwo” (lub pochodne od niego zwroty) używane jest 302

w tekstach prawnych (w języku prawnym) co najmniej w trzech różnych zna-
czeniach:
1) na oznaczenie jakichś podmiotów prawa cywilnego;
Przykład: W zwrocie „przedsiębiorstwo państwowe” w ustawie z 25.9.1981 r. o przedsię-
biorstwach państwowych (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1644 ze zm.); także w art. 429, 851
KC.
2) na oznaczenie jakiejś działalności;
1
Por. Radwański, Olejniczak, Zobowiązania, Nb. 145 i n.; A. Pyrzyńska, [w:] System Pr. Pr.,
t. 5, Prawo zobowiązań – część ogólna, pod red. E. Łętowskiej, Warszawa 2013, s. 231 i n.
2
A. Szpunar, Podstawowe problemy papierów wartościowych, PiP 1991, z. 2; F. Zoll,
[w:] Prawo papierów wartościowych, pod red. S. Włodyki, Warszawa 2004, s. 3 i n.
3
Por. Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania – część szczegółowa, Warsza-
wa 2017, Nb 852 i n.
Nb. 301–302
63498284906476
63
Przykład: Często stosowany zwrot „w zakresie działalności przedsiębiorstwa” (por. np.
art. 583, 765, 774, 794 KC).
3) na oznaczenie przedmiotu czynności lub stosunku prawnego. W tym właś-

nie przedmiotowym rozumieniu używają tego słowa wprowadzone do KC
w 1990 r. przepisy art. 551, 552 i 751.
Zgodnie z zakresem tego podręcznika, ograniczonego do części ogólnej
prawa cywilnego, problematyka przedsiębiorstwa zostanie poniżej przedsta-
wiona tylko w tym przedmiotowym znaczeniu.
2. Pojęcie
303 W myśl art. 551 KC przedsiębiorstwem jest zorganizowany zespół składni-

ków niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działal-
ności gospodarczej. Jak słusznie wskazuje SN, podstawowe znaczenie należy
przypisać elementowi organizacji oraz funkcjonalnego powiązania różnorod-
nych jego składników, umożliwiających traktowanie przedsiębiorstwa jako
pewnej całości (zespołu), przy czym występowanie elementu organizacji po-
zwala odróżnić przedsiębiorstwo od majątku, stanowiącego jedynie zbiór ele-
mentów wchodzących w skład zorganizowanej całości, jaką jest przedsiębior-
stwo (por. wyr. SN z 3.12.2009 r., II CSK 215/09, Legalis). Owa funkcjonalna
więź gospodarcza stanowi zatem spoiwo wiążące wspomniane elementy w pe-
wien odrębny kompleks.
Pojęcie przedsiębiorstwa obejmuje w szczególności:
1) nazwę indywidualizującą całe przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części. Natomiast
nie obejmuje firmy, przez co rozumie się nie nazwę przedsiębiorstwa (przedmiotu pra-
wa), lecz oznaczenie przedsiębiorcy, a zatem podmiotu prawa (art. 432 KC); por. niżej
Nb. 450;
2) własność nieruchomości lub rzeczy ruchomej, w tym urządzeń, materiałów, towarów
i wyrobów oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub rzeczy ruchomych;
3) prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub rzeczy ruchomej oraz
prawa do korzystania z nieruchomości lub rzeczy ruchomej wynikające z innych stosun-
ków prawnych – np. użyczenia, leasingu, umów nienazwanych, których treść obejmuje
uprawnienia do korzystania z cudzej rzeczy;
4) wierzytelności innego rodzaju (zwłaszcza z tytułu depozytu bankowego), wszelkie prawa
wynikające z papierów wartościowych (np. akcji, obligacji, weksli, czeków) oraz środki
pieniężne (zwłaszcza gotówkę w różnych walutach);
5) koncesje, licencje i zezwolenia – a więc w zasadzie także uprawnienia typu administra-
cyjnego;
6) patenty i inne prawa własności przemysłowej (określone ustawą z 30.6.2000 r. – Prawo wła-
sności przemysłowej, tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 324);
Nb. 303
63498284906476
63
7) majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne (określone ustawą z 4.2.1994 r.
o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1062);
8) tajemnice przedsiębiorstwa, przez które rozumie się nieujawnione do wiadomości pu-
blicznej informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub in-
ne informacje posiadające wartość gospodarczą, co do których przedsiębiorca podjął nie-
zbędne działania w celu zachowania ich poufności (art. 11 ust. 4 ZNKU);
9) księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Ta treść art. 551 KC została sformułowana w ustawie nowelizującej KC

z 14.2.2003 r. W porównaniu z dawnym brzmieniem tego przepisu obecny ka-
talog typowych składników przedsiębiorstwa został rozszerzony o nowe ele-
menty, natomiast pominięto w nim:
1) firmę przedsiębiorstwa, ze względu na to, że oznacza ona przedsiębiorcę,
a nie przedsiębiorstwo, oraz
2) zobowiązania przedsiębiorstwa, ponieważ nie są one jego aktywami, lecz
obciążeniem przedsiębiorstwa (por. bliżej Nb. 312).
Ponadto pojęcie przedsiębiorstwa obejmuje także inne wartości, które wpły-
wają dodatnio na wartość rynkową przedsiębiorstwa, lecz nie mogą być przed-
miotem obrotu w oderwaniu od zorganizowanego kompleksu majątkowego.
Przykład: Lokalizacja, stopień ściągalności wierzytelności, dostęp do kredytów, stała
klientela, dobra renoma przedsiębiorstwa. Por. S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkow-
ski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz, t. 1, Warszawa 1997, s. 38; M. Poźniak-Nie-
dzielska, Zbycie przedsiębiorstwa w świetle zmian w Kodeksie cywilnym, PiP 1991, z. 6,
s. 34.
Ów zorganizowany funkcjonalnie kompleks majątkowy określany mianem

przedsiębiorstwa (w znaczeniu przedmiotowym) stanowi twór w tym sensie od-
rębny, że nie można go identyfikować z działalnością jakiejś osoby nierozdziel-
nie z nią związanej1.
Przykład: Wyposażenie warsztatu artysty malarza.
3. Konsekwencje i charakter prawny
Norma określająca składniki przedsiębiorstwa ma charakter względnie wią- 304

żący. Zawsze jednak treść pojęcia przedsiębiorstwa musi obejmować powiąza-
ne ze sobą istotne elementy, które decydują o tym, iż chodzi o wyodrębniony
1
Por. szerzej J. Widło, Pojęcie przedsiębiorstwa, PPH 1997, Nr 7, s. 32.
Nb. 304
63498284906476
63
kompleks składników materialnych i niematerialnych przystosowanych do re-

alizacji celów gospodarczych1.
Pojęcie to z natury rzeczy ma charakter relatywny, nakazujący uwzględniać okoliczno-
ści faktyczne konkretnego przypadku (por. zwłaszcza S. Buczkowski w glosie do wyr. SN
z 10.1.1972 r., I CR 359/71, OSP 1972, poz. 232; szerzej M. Litwińska, Pojęcie przedsię-
biorstwa w prawie handlowym i cywilnym, PPH 1993, Nr 2, s. 9). Jednakże zawsze rdze-
niem przedsiębiorstwa pozostają jego niezbywalne elementy niematerialne decydujące o war-
tości przedsiębiorstwa jako swoistego dobra majątkowego – powiązane wszakże nieodłącznie
z pewnymi przedmiotami materialnymi, takimi jak np. księgi handlowe (por. bliżej M. Poź-
niak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 34; M. Habdas, Przedsiębiorstwo, s. 328 i cyt.
tam literatura). W koncepcji skrajnej, szeroko reprezentowanej w doktrynie, uznaje się przed-
siębiorstwo za dobro niematerialne (por. szerzej R. Stroiński, Przedsiębiorstwo, s. 324 i n.).
W szczególności więc nie byłoby zbyciem przedsiębiorstwa zbycie nawet najważniejszych
jego praw majątkowych, ale bez klienteli i renomy (por. T. Komosa, J. Tropaczyńska, Charak-
ter prawny przedsiębiorstwa, PPH 1996, Nr 8, s. 27).
305 W nauce prawa cywilnego istnieje kontrowersja2, czy przedsiębiorstwo sta-

nowi odrębny przedmiot prawa podmiotowego (stosunku cywilnoprawnego)3,
czy też przedmiotami tymi są wyłącznie poszczególne składniki przedsiębior-
stwa. Natomiast rzekome objęcie jedną czynnością całego przedsiębiorstwa, ja-
ko jednego przedmiotu tej czynności, stanowi jedynie uproszczenie myślowe
i polega na objęciu jedną nazwą różnych czynności prawnych. W konsekwencji
ocena ich powinna nastąpić odrębnie co do każdej z tych czynności4.
Bardziej uzasadniona jest koncepcja pierwsza, traktująca przedsiębiorstwo ja-
ko przedmiot prawa (stosunku prawnego), niż koncepcja druga, ujmująca je ja-
ko zbiór odrębnych praw (tzw. universitas rerum). Przemawia za tym nie tylko
brzmienie przepisów ustawy (art. 552 i 751 KC), ale przede wszystkim wyrażona
w nich zasada, że przeniesienie i wydzierżawienie przedsiębiorstwa oraz ustano-
wienie na nim użytkowania następuje jedną czynnością prawną (uno actu).
1
Na funkcjonalne (gospodarcze) przeznaczenie przedsiębiorstwa trafnie zwraca uwagę
R. Stroiński, Przedsiębiorstwo, s. 272 i n.
2
Por. M. Wolanin, Przedsiębiorstwo jako przedmiot zbycia w procesach prywatyzacyj-
nych, Rej. 1996, Nr 3, s. 101 i n.
3
M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 36 i n.; M. Litwińska, Pojęcie
przedsiębiorstwa w prawie handlowym i cywilnym. Przedsiębiorstwo jako przedmiot ob-
rotu, cz. 2, PPH 1993, Nr 2, s. 7 i n.; B. Sołtys, Sprzedaż przedsiębiorstwa państwowego,
PPH 1995, Nr 7, s. 19 i n.; P. Pełczyński, Charakter prawny, s. 76 i n.; T. Komosa, J. Tropa-
czyńska, Charakter prawny przedsiębiorstwa, s. 28 i n.; J. Widło, Pojęcie przedsiębiorstwa,
s. 33; tak też W.J. Katner, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 1229.
4
S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 461; J. Preussner-Zamorska, Konstruk-
cja prawa do przedsiębiorstwa i jej konsekwencje w świetle nowej regulacji prawnej – głos
w dyskusji, Rej. 1992, Nr 2, s. 30 i n.; A. Jakubecki, R. Skubisz, [w:] Zarys prawa spółek, Lu-
blin 1994, s. 259–260.
Nb. 304–305
63498284906476
63
Ponadto, biorąc pod uwagę, że w skład przedsiębiorstwa wchodzą m.in.

pewne sytuacje, które nie stanowią przedmiotu żadnych odrębnych praw
podmiotowych, trudno byłoby wyjaśnić możliwość włączenia ich do obrotu
z punktu widzenia pierwszej koncepcji (kompleksu odrębnych praw). Za bro-
nioną tu koncepcją przemawiają więc również względy funkcjonalne.
Owo wyróżnienie odrębnego dobra majątkowego, jakim jest przedsiębior- 306
stwo, stanowi podstawę do skonstruowania szczególnego prawa podmiotowego
typu własnościowego na przedsiębiorstwie1.
Natomiast Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 247–248, podkreślili, że zawarty
w art. 551, 552 i 751 zwrot o zbyciu przedsiębiorstwa nie musi oznaczać podstawy normatyw-
nej do konstruowania prawa do przedsiębiorstwa. Jedną czynnością prawną można bowiem
przenosić lub obciążać zbiory przedmiotów (por. zbycie spadku lub ustanowienie użytkowa-
nia na zespole środków produkcji, art. 257 KC) – bez tworzenia szczególnego prawa pod-
miotowego. Jednakże autorzy ci nie uwzględnili tego, że pojęcie przedsiębiorstwa nie da się
zredukować do sumy poszczególnych zbywalnych praw podmiotowych (universitas rerum),
czego cytowane przypadki dotyczą.
Jeden podmiot może mieć więcej niż jedno przedsiębiorstwo2.
4. Gospodarstwo rolne
Zbliżonym do przedsiębiorstwa zespołem różnorodnych składników są tak- 307

że gospodarstwa rolne. Normy prawne traktują je jednak odrębnie, z uwagi na
szczególne warunki produkcji rolnej i funkcję społeczną gospodarstw rolnych.
Niemniej i w tym przypadku kodeksowa definicja dotyczy gospodarstwa rolne-
go w ujęciu przedmiotowym. W myśl znowelizowanego w 2003 r. art. 553 KC:
„Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, bu-
dynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub
mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związany-
mi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego”. Katalog składników wskazanych
przez ten przepis ma charakter zamknięty.
Na gospodarstwo rolne, w pierwszym rzędzie, składają się więc nierucho-
mości, ale nie jakiekolwiek. Grunt rolny jest elementem konstytuującym go-
1
Tak M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 34; B. Sołtys, Sytuacja praw-
na nieruchomości wchodzącej w skład przedsiębiorstwa, Rej. 1996, Nr. 2, s. 84; G. Tracz,
F. Zoll, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Kraków 1996, s. 161 i n.; J. Widło, Rozporzą-
dzanie przedsiębiorstwem, rozdz. I; T. Komosa, J. Tropaczyńska, Charakter prawny, s. 29;
M. Litwińska, Pojęcie przedsiębiorstwa, PPH 1993, Nr 4, s. 8 i Nr 5, s. 7 i n.; M. Bednarek,
Mienie, s. 184–185; M. Habdas, Przedsiębiorstwo, s. 333 i n.; R. Stroiński, Przedsiębior-
stwo, s. 311.
2
Por. szerzej R. Stroiński, Przedsiębiorstwo, s. 315–316.
Nb. 306–307
63498284906476
63
spodarstwo rolne, stanowiąc niezbędny składnik całości. Innym elementem

mogą być grunty leśne, a także rzeczy i zwierzęta (budynki lub ich części, urzą-
dzenia i inwentarz) oraz prawa (także wierzytelności) związane z prowadze-
niem gospodarstwa rolnego).
Przykład: Może tu chodzić o prawa wynikające z kontraktacji, z ubezpieczenia budyn-
ków, inwentarza albo upraw itp.
308 Użyteczność definiowania pojęcia gospodarstwa rolnego jest niewątpliwa,

gdy weźmie się pod uwagę, że w szeregu instytucji uregulowanych w KC i po-
za nim używa się tego zwrotu bez określenia jego znaczenia.
Por. np. art. 554, 1058 i n. KC, przepisy o przekazywaniu gospodarstw rolnych za rentę,
przepisy ustawy z 11.4.2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r.
poz. 1655 ze zm.), gdzie w art. 2 pkt 2 zastrzeżono, że przez gospodarstwo rolne rozumie się
gospodarstwo zdefiniowane w KC, jednak takie, w którym powierzchnia nieruchomości rol-
nej albo łączna powierzchnia nieruchomości rolnych jest nie mniejsza niż 1 ha.
Natomiast gospodarstwo rolne nie stanowi przedmiotu samodzielnego ob-

rotu prawnego, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej1. Przepisy art. 552
i 751 KC nie odnoszą się do niego. W zasadzie nie można zatem zbyć go jedną
czynnością prawną (uno actu). Przedmiotem zbycia są tu poszczególne nieru-
chomości, na których gospodarstwo rolne zostało zorganizowane2. Nie da się
jednak wykluczyć, że w konkretnym przypadku będzie możliwa kwalifikacja
gospodarstwa rolnego na podstawie art. 551 i 552 KC; z uwagi na stopień zor-
ganizowania określonego gospodarstwa rolnego, jako kompleksu majątkowe-
go przeznaczonego do prowadzenia działalności rolniczej i zbywania produk-
tów rolnych na rynku, będzie można je uznać za przedsiębiorstwo (rolne) i zbyć
jedną czynnością prawną.
1
Por. np. szczególną regulację zawartą w ustawie z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 266), która dotyczy zawarcia umo-
wy z następcą (rozdział 7. tej ustawy) – szerzej R. Budzinowski, [w:] System Pr. Pr., t. 8,
Prawo zobowiązań – część szczegółowa, pod red. J. Panowicz-Lipskiej, Warszawa 2011,
rozdz. XIV.
2
Tak trafnie S. Rudnicki, [w:] Dmowski, Rudnicki, Komentarz, s. 245 i n.; nieco odmien-
nie E. Gniewek, [w:] System Pr. Pr., t. 3, s. 587–588. Teoretyczne problemy szerzej omawia-
ją: R. Budzinowski, W kwestii statusu prawnego gospodarstwa rolnego jako przedsiębiorstwa,
[w:] Rozprawy z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Aleksan-
drowi Oleszce, pod red. J. Jacyszyna, A. Dańko-Roesler, M. Pazdana, W. Popiołka, Warszawa
2012, s. 7 i n. oraz D. Kokoszka, Gospodarstwo rolne. Zagadnienia konstrukcyjne, KPP 2008,
z. 4, s. 984 i n.
Nb. 308
63498284906476
63
IV. Zbycie przedsiębiorstwa

1. Uwagi wstępne
309 Zbycie przedsiębiorstwa, do którego bezpośrednio odnosi się w zakresie for-

my art. 751 KC, stanowi jeden z przypadków wskazanych ogólną normą art. 552
KC. Według art. 552 KC bowiem, czynność prawna mająca za przedmiot przed-
siębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w skład przedsiębiorstwa, chyba że
co innego wynika z czynności prawnej albo z przepisów szczególnych. Ta ogól-
na zasada odnosi się więc nie tylko do zbycia przedsiębiorstwa, ale i do innych
czynności mających za przedmiot przedsiębiorstwo, takich jak w szczególno-
ści dzierżawa lub ustanowienie na nim użytkowania. Ponadto brzmienie tego
przepisu stanowi podstawę do wyjaśnienia charakteru prawnego najważniejszej
czynności prawnej mającej za przedmiot przedsiębiorstwo, do jakiej niewątpli-
wie należy jego zbycie.
2. Pojęcie zbycia przedsiębiorstwa
Zgodnie z ogólnymi zasadami polskiego prawa cywilnego, chodzi tu o czyn- 310

ność kauzalną wskazaną w stosunku zobowiązaniowym wiążącym strony (sprze-
daż, darowizna przedsiębiorstwa, przeniesienie go celem zaspokojenia wierzy-
ciela). Z reguły kauzę tę wskazuje czynność zobowiązująco-rozporządzająca.
Jednakże z mocy wyraźnych postanowień umowy skutki te mogą być rozdzie-
lone. Znaczy to, że strony mogą najpierw zawrzeć umowę zobowiązującą tylko
do zbycia przedsiębiorstwa, a dopiero w wykonaniu podjętego zobowiązania
rozporządzić przedsiębiorstwem, przenosząc go na nabywcę1.
Umowa ta obejmuje jeden przedmiot, jakim jest przedsiębiorstwo zbywane
jedną czynnością prawną (uno actu). Następstwem zbycia przedsiębiorstwa jest
przeniesienie praw podmiotowych do poszczególnych składników przedsię-
biorstwa objętych jego strukturą2. Zakres tych składników określa art. 551 KC,
jednakże strony mogą z niego wyłączyć niektóre z nich (art. 552 KC). Swo-
istą cechą umowy o zbycie przedsiębiorstwa jest to, że powoduje ona nie tyl-
ko przeniesienie praw podmiotowych, ale i wskazanych w art. 551 KC innych
korzystnych dla przedsiębiorstwa stanów faktycznych, a zwłaszcza tajemnic
przedsiębiorstwa. W przypadkach takich należy przyjąć, że zbywca zobowiąza-
ny jest udostępnić nabywcy te informacje, i to pod sankcją odpowiedzialności
odszkodowawczej.
1
Por. bliższe uzasadnienie tego poglądu J. Widło, Rozporządzanie, s. 167 i n.
2
Tamże, s. 192–200.
Nb. 309
63498284906476
63
Z takim ujęciem zbycia przedsiębiorstwa synchronizuje pogląd, że chodzi

tu o singularny, a nie uniwersalny typ sukcesji1. Umacnia go nowelizacja KC
z 14.2.2003 r., która z katalogu składników przedsiębiorstwa skreśliła zobowią-
zania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa.
Sąd Najwyższy w wyr. z 6.7.2005 r. (III CK 705/04, OSNC 2006, Nr 6, poz. 103) stwier-
dził, że nabycie przedsiębiorstwa może nastąpić także w wyniku zawarcia kilku umów, co
spotkało się z różnorodnymi ocenami glosatorów: A. Szlęzaka i M. Gutowskiego, OSP 2007,
Nr 1, poz. 12. Natomiast w post. SN z 30.1.2014 r. (IV CSK 252/13, OSNC 2014, Nr 11,
poz. 117) dopuszczono zastosowanie w drodze analogii art. 552 KC w odniesieniu do aportu
obejmującego zorganizowaną część przedsiębiorstwa. Sąd uznał, że czynność prawna mająca
za przedmiot zorganizowaną część przedsiębiorstwa obejmuje wszystko, co wchodzi w skład
tej części przedsiębiorstwa, chyba że co innego wynika z treści czynności prawnej bądź też
z przepisów szczególnych.
3. Forma
311 W myśl art. 751 § 1 KC, zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo
ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej
z podpisem notarialnie poświadczonym. Forma ta została zastrzeżona pod
sankcją nieważności (art. 73 § 2 KC).
Jednakże art. 751 § 4 KC stanowi zarazem, że przepis ustanawiający wska-
zaną powyżej formę „nie uchybia przepisom o formie czynności prawnych
dotyczących nieruchomości”. W szczególności chodzi tu o przypadek, gdy
składnikiem przedsiębiorstwa jest nieruchomość, której własność może być
przeniesiona tylko z zachowaniem formy aktu notarialnego (por. art. 158 KC).
Pojawia się wówczas pytanie:
1) czy w formie aktu notarialnego można sporządzić osobno umowę o prze-
niesienie własności nieruchomości, a co do reszty składników przedsiębior-
stwa drugą umowę już tylko w formie pisemnej z notarialnie poświadczo-
nym podpisem;
2) czy też cała umowa o zbycie przedsiębiorstwa pod sankcją nieważności po-
winna być sporządzona w formie aktu notarialnego.
W kwestii tej wyrażano w literaturze różne poglądy. Jednakże należy opo-
wiedzieć się za drugim ze wspomnianych rozwiązań, opierając się na założe-
niu, że zbycie przedsiębiorstwa dokonuje się jedną czynnością prawną (uno ac-
tu) obejmującą jeden przedmiot, jakim jest przedsiębiorstwo2. Oczywiste jest
1
Tak przeważający pogląd, por. J. Widło, Rozporządzanie, s. 166; R. Stroiński, Przedsię-
biorstwo, s. 339 i tam cyt. literatura.
2
Por. szerzej J. Widło, Rozporządzanie, s. 211 i n.
Nb. 311
63498284906476
63
przy tym, że forma aktu notarialnego spełnia zarazem wszystkie przesłanki for-
my pisemnej poświadczonej notarialnie, a zatem sporządzenie umowy zbycia
przedsiębiorstwa w formie aktu notarialnego zawsze jest dopuszczalne.
Ponadto zbycie przedsiębiorstwa, wydzierżawienie go lub ustanowienie na
nim użytkowania powinno być wpisane do odpowiedniego rejestru, ale jedynie
wtedy, gdy zbywca jest już w nim ujawniony (art. 751 § 2 i 3 KC). Skutki nie-
wpisania do rejestru określają właściwe dla niego przepisy prawne.
V. Odpowiedzialność za długi związane

z prowadzeniem zbytego przedsiębiorstwa
1. Uwagi wstępne
Do czasu wejścia w życie nowelizacji KC z 14.2.2003 r., tzn. do 25.9.2003 r., 312

kwestię określoną w tytule niniejszego podrozdziału regulowały dwa przepisy:
art. 551 pkt 5 KC, w myśl którego w skład przedsiębiorstwa wchodziły „zobo-
wiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa”, oraz art. 526
KC, który stanowił o solidarnej odpowiedzialności nabywcy przedsiębiorstwa
lub gospodarstwa rolnego. Mając ponadto na względzie reguły ogólne KC doty-
czące zmiany dłużnika (art. 519 i n. KC), okazało się, że pojawiły się między ty-
mi przepisami takie sprzeczności, że nie można było jednoznacznie ich rozstrzy-
gnąć, mimo przedstawienia w literaturze różnych koncepcji w tym względzie1.
W celu rozstrzygnięcia tych dylematów ustawa z 14.2.2003 r. nowelizująca KC
usunęła z katalogu składników przedsiębiorstwa postanowienie dotyczące dłu-
gów i obciążeń związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa oraz przeniosła
treść art. 526 – w niezmienionym brzmieniu – na nowe miejsce, jako art. 554 KC,
usytuowany obok innych przepisów regulujących czynności dotyczące przedsię-
biorstwa.
Wyjaśnienia poniższe mają na względzie wyłącznie nowy stan prawny.
2. Odpowiedzialność zbywcy przedsiębiorstwa
Sama umowa o zbycie przedsiębiorstwa nie powoduje przejęcia długów 313

związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, ponieważ nie są one składni-
kami przedsiębiorstwa. Odmienne rozwiązanie, a mianowicie koncepcja, aby
zbycie przedsiębiorstwa, a więc rozporządzanie nim, obejmowało także „roz-
porządzanie długami” jest trudna do przyjęcia na tle ogólnych zasad KC, które
1
Referuje je J. Widło – zob. tamże, s. 235 i n.
Nb. 312–313
63498284906476
63
do przejęcia długu zawsze wymagają zgody wierzyciela (art. 519 KC). Zasada

ta znajduje uzasadnienie w ochronie wierzyciela, którego łatwo byłoby pozba-
wić możliwości zaspokojenia jego wierzytelności, „przenosząc” dług na osobę
niewypłacalną.
Umowa zbycia przedsiębiorstwa zawierana jest z reguły bez zgody wierzy-
cieli na przejęcie długów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, a tym
samym, zbywca nie zostaje z nich zwolniony.
3. Solidarna odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa
314 Jeżeli zbywca przedsiębiorstwa (także gospodarstwa rolnego) nie został

zwolniony z długu, a zatem nadal jest on zobowiązany względem wierzycie-
la, ustawodawca bierze pod uwagę fakt, że zmniejszają się szanse zaspokoje-
nia wierzyciela, ponieważ nabywca przedsiębiorstwa nabywa z majątku dłużni-
ka ważny jego składnik, jakim jest przedsiębiorstwo. Na tym założeniu opiera
się regulacja art. 554, w myśl którego nabywca przedsiębiorstwa lub gospodar-
stwa rolnego jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania
związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego. Cho-
dzi tu zatem o tzw. ustawowe, kumulatywne przystąpienie do długu1. Nor-
ma art. 554 KC ma charakter bezwzględnie wiążący w tym sensie, że bez zgody
wierzyciela odpowiedzialność solidarna nabywcy nie może być umową zbyw-
cy z nabywcą ani uchylona, ani ograniczona.
Solidarna odpowiedzialność nabywcy została przez ustawodawcę podwój-
nie ograniczona:
1) nabywca nie odpowiada za zobowiązania, o których w chwili nabycia nie
wiedział, mimo zachowania należytej staranności. Taka regulacja prawna
sprzyja ostrożnemu nabywcy, który starannie sprawdził przedsiębiorstwo
stanowiące przedmiot umowy, starając się ujawnić wszelkie długi związane
z jego prowadzeniem. Nabywca nie poniesie wówczas odpowiedzialności
za zobowiązania, o których nie dowiedział się, mimo czynności podjętych
w tym celu;
2) odpowiedzialność solidarna nabywcy jest ograniczona do wartości nabyte-
go przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego (pro viribus patrimonii) we-
dług stanu w chwili nabycia, a według cen w chwili zaspokojenia wierzy-
ciela (art. 554 KC). Trzeba więc najpierw ustalić, jaki był stan faktyczny
1
Por. post. SN z 13.12.2012 r. (V CZ 61/12, Legalis); P. Drapała, [w:] System Pr. Pr., t. 6,
Prawo zobowiązań – część ogólna, pod red. A. Olejniczaka, Warszawa 2018, § 58; Radwań-
ski, Olejniczak, Zobowiązania, Nb. 960–964.
Nb. 313
63498284906476
63
§ 17. Majątek i mienie 145
przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego w chwili, gdy były one zbywa-

ne, a następnie określić ich wartość według cen (rynkowych) w chwili póź-
niejszej, a mianowicie w chwili zaspokojenia wierzyciela.
Chodzi o to, aby zakres odpowiedzialności nabywcy był dostosowany
do wartości przedsiębiorstwa w chwili zaspokojenia wierzyciela. Zachodzą-
ce zmiany cen są zjawiskiem obiektywnym – niezależnym od tego, do kogo
przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne należy. Nie ma więc powodu, aby
zbycie przedsiębiorstwa (zmiana podmiotu uprawnionego) miało wpływać na
zakres odpowiedzialności nabywcy. Gdyby nie nastąpiło zbycie przedsiębior-
stwa, to wierzyciel, dochodząc swojej wierzytelności, również nie mógłby li-
czyć się z większą wartością przedsiębiorstwa niż określoną jego ceną rynko-
wą. Natomiast powinno się brać pod uwagę stan faktyczny przedsiębiorstwa
w chwili jego zbycia, ponieważ dalsze zmiany (dodatnie czy ujemne) zależą już
co najmniej w części od nabywcy, na wybór którego wierzyciel nie miał wpły-
wu. Zaufanie wierzyciela do zbywcy powinno się więc chronić1.
Sąd Najwyższy w wyr. z 4.4.2007 r. (V CSK 18/07, OSP 2008, Nr 9, poz. 97) stwierdził,
że solidarną odpowiedzialność za długi związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa ponosi
nie tylko pierwszy, ale także kolejny jego nabywca, co trafnie skrytykował J. Widło w glosie
do wspomnianego orzeczenia.
Należy jeszcze dodać, że podobną metodę obliczania wartości przewidu-

je KC w wielu innych przypadkach – por. np. art. 363 § 2, art. 995 § 1 i 2,
art. 1042 § 2 i 21 KC.
§ 17. Majątek i mienie

Literatura: M. Bednarek, Mienie, Kraków 1997, s. 19 i n.; Dmowski, Rudnicki, Komen-
tarz, art. 44 i n.; T. Domińczyk, Mienie opuszczone i mienie poniemieckie, PS 2007, Nr 9;
A. Dyoniak, Pojęcie majątku w prawie cywilnym, PiP 1985, z. 11–12; S. Grzybowski, [w:] Sys-
tem Pr. Cyw., t. 1, § 52; W.J. Katner, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XVII; E. Skowrońska-
--Bocian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 44 i n.; T. Sokołowski, [w:] Gutowski, KC.
Komentarz, art. 44; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. IX, § 11.
1
Por. szerzej M. Habdas, Określenie wartości przedsiębiorstwa a odpowiedzialność jego
nabywcy w świetle art. 554 k.c., PiP 2003, z. 12, s. 55 i n.
Nb. 314
63498284906476
63
I. Majątek
1. Pojęcie
315 Termin „majątek” używany jest w dwóch znaczeniach: węższym i szer-

szym.
W węższym znaczeniu mówi się o „majątku”, mając na względzie ogół ak-
tywów majątkowych przysługujących określonemu podmiotowi. Na aktywa
te składają się jego majątkowe prawa podmiotowe, ewentualnie także pewne
chronione prawnie, a korzystne sytuacje faktyczne (np. posiadanie).
Natomiast w szerszym znaczeniu używa się tego terminu dla określenia nie
tylko ogółu aktywów, ale i pasywów danego podmiotu. Pasywami tymi są róż-
norodne ciążące na danym podmiocie obowiązki.
W doktrynie cywilistycznej wysuwa się postulat, aby posługiwać się wy-
łącznie węższym pojęciem majątku1. Jednakże nie ma żadnych ogólnych prze-
pisów prawnych, które by kwestię tę generalnie rozstrzygały. Należy więc
w drodze wykładni ustalić, w jakim znaczeniu wyraz ten został w danym prze-
pisie użyty.
316 We wskazanych przez przepisy prawne przypadkach niektóre składniki
ogólnego majątku danej osoby zostają wydzielone, tworząc majątek odrębny.
Owe wydzielone masy majątkowe podlegają wówczas szczególnemu reżimowi
prawnemu, we wskazanym przez przepisy prawne zakresie.
Przykład: Majątek wspólny małżonków (art. 31–51 KRO), majątek spółki cywilnej
(art. 863–875 KC), spadek aż do chwili jego przyjęcia przez spadkobierców (art. 1030 KC).
317 Pojęcie majątku, a w tym także majątku odrębnego, okazuje się przydatne
zwłaszcza w zakresie następujących instytucji prawnych:
1) sukcesji uniwersalnej (pod tytułem ogólnym),
2) zarządu,
3) odpowiedzialności,
4) surogacji.
2. Sukcesja uniwersalna
318 Konstrukcja sukcesji uniwersalnej jest z konieczności logicznej związana

z majątkiem lub z wydzielonymi masami majątkowymi (majątkami odrębny-
mi). Jeżeli bowiem w następstwie jednego zdarzenia prawnego ma nastąpić
przejęcie wielu praw majątkowych odnoszących się do różnych przedmiotów,
1
Por. A. Dyoniak, Pojęcie majątku, s. 123.
Nb. 315–318
63498284906476
63
§ 17. Majątek i mienie 147
to trzeba jakoś wskazać zakres tych praw (lub sytuacji faktycznych). Rolę tę
właśnie pełni pojęcie majątku.
Sukcesję uniwersalną całego majątku przewidują przepisy prawne wyłącz-
nie w razie zgaśnięcia podmiotu prawnego. W odniesieniu do osób fizycznych
(człowieka) następuje to w razie jego śmierci (uznania za zmarłego, stwierdze-
nia zgonu) i przybiera postać dziedziczenia. Za swego życia człowiek nie mo-
że więc rozporządzić całym swoim majątkiem. Podobną zasadę realizują szcze-
gólne przepisy dotyczące osób prawnych, kierując się racjonalną przesłanką, że
traciłoby sens istnienie osoby prawnej pozbawionej całkowicie majątku.
Natomiast sukcesja uniwersalna wydzielonych mas majątkowych (np. spadku,
art. 1051 KC) nie jest wykluczona, jednakże nie zawsze dopuszczalna (np. mają-
tek wspólny małżonków).
Sukcesja uniwersalna z reguły wiąże się z przejęciem długów i prowadzi
w konsekwencji do wstąpienia następcy w całą sytuację prawno-majątkową po-
przednika.
Por. np. art. 149 ust. 1 PrBank, w myśl którego podmiot przejmujący bank „wchodzi we
wszystkie prawa i obowiązki banku przejmowanego”; podobnie w myśl art. 40 ust. 1 KomPrywU:
„kupujący lub przejmujący przedsiębiorstwo wstępuje we wszystkie prawa i obowiązki przedsię-
biorstwa państwowego, bez względu na charakter stosunku prawnego, z którego te prawa i obo-
wiązki wynikają”.
3. Zarząd
Uregulowanie zarządu całym majątkiem osób prawnych stanowi nieodłącz- 319

ny element ich struktury organizacyjnej, wyznaczonej przepisami prawnymi
lub statutem. W odniesieniu do osób fizycznych, w typowych sytuacjach, nie
jest to potrzebne.
Por. jednak zarząd majątkiem dziecka sprawowany przez jego rodziców lub opiekuna
(art. 101, 155, 160, 175 KRO).
4. Odpowiedzialność
Odpowiedzialność za zobowiązanie z reguły obejmuje cały majątek danej 320

osoby, w rozumieniu węższym. Niekiedy jednak ograniczony jest on tylko do
pewnych wydzielonych mas majątkowych.
Por. art. 1030–10343 KC dotyczący odpowiedzialności za długi spadkowe lub art. 41 KRO
regulujący odpowiedzialność małżonków z ich majątku wspólnego.
Nb. 319–320
63498284906476
63
5. Surogacja
321 W przypadkach gdy ktoś ma jakiś majątek odrębny – poza majątkiem ogól-
nym – pojawia się pytanie, do jakiego majątku ma należeć przedmiot, który ta
osoba uzyskała w zamian za inny przedmiot z majątku odrębnego.
Przykład: Ktoś zamienił lokal mieszkalny należący do majątku odrębnego na samochód
albo za pieniądze należące do majątku odrębnego nabył nieruchomość gruntową.
Otóż według zasady surogacji, prawo nabyte w zamian za jakieś inne prawo
pochodzące z majątku odrębnego wchodzi w miejsce tego ostatniego.
Jeżeli sprawy tej nie regulują stosowne przepisy prawne, należy przyjąć, że
znajduje zastosowanie zasada surogacji, a w konsekwencji owo prawo nowo
nabyte podlega reżimowi prawnemu ustanowionemu dla majątku odrębnego.
Zakłada się bowiem, że ustawodawca jest racjonalny, a zatem – przy braku od-
miennych wskazań – dąży do zapewnienia trwałości ustanowionych przez sie-
bie odrębnych mas majątkowych (por. np. art. 33 pkt 10 KRO)1.
II. Mienie
322 W myśl art. 44 KC, mieniem jest własność i inne prawa majątkowe.
W świetle tego określenia można powiedzieć, że wyraz „mienie” ma to samo
znaczenie co „prawa majątkowe”.
W odróżnieniu od „majątku” wyraz „mienie”:
323 1) zawsze odnosi się tylko do aktywów (praw podmiotowych), a nigdy do
obowiązków;
2) jest używany bez relatywizacji do oznaczonej osoby. Można więc mówić
o różnych rodzajach mienia, nie mając na względzie jego przynależności do
określonej osoby.
Natomiast poprawny jest zwrot wiążący mienie z jakimś typem osoby. Taką
właśnie formułą posłużył się ustawodawca w art. 441 § 1 KC, według którego:
„Własność i inne prawa majątkowe, stanowiące mienie państwowe, przysługu-
ją Skarbowi Państwa albo innym państwowym osobom prawnym”.
324 W podobnym sensie – na podstawie ustaw pozakodeksowych – uzasadnione
jest wyróżnienie mienia samorządu terytorialnego (art. 165 Konstytucji RP).
Kwestie te będą bliżej omówione w rozdziale poświęconym osobom prawnym.
1
Por. E. Kitłowski, Surogacja rzeczowa w prawie cywilnym, Warszawa 1969.
Nb. 321–324
63498284906476
63
Rozdział VI. Osoby fizyczne
§ 18. Uwagi ogólne

Literatura: M. Adamczyk, Zmiana płci w świetle aktualnego stanu prawnego, PS 2006,
Nr 11–12; M. Domański, Ustalanie stanu cywilnego dziecka po jego śmierci (na tle wyro-
ku Trybunału Konstytucyjnego z 26 listopada 2013 r., P 33/12), PS 2015, Nr 2; A. Dybus-
-Grosicka, Pojęcie stanu cywilnego, [w:] Z zagadnień prawa rodzinnego i rejestracji stanu
cywilnego, pod red. H. Ciocha, P. Kasprzyka, Lublin 2007; A. Gajek, Zadośćuczynienie pie-
niężne dla rodziców dziecka w fazie prenatalnej, które w wyniku deliktu urodziło się martwe
(art. 446 § 4 k.c.) – glosa do Wyroku Sądu Najwyższego z dnia 1 maja 2015 roku w sprawie
o sygn. Akt III CSK 286/14, Studia Prawnicze. Rozprawy i Materiały 2016, Nr 1; S. Grzybow-
ski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 32, 33, 38, 40; J. Haberko, A. Agaciak, Współczesne wyzwa-
nia prawa rodzinnego w kontekście problemu zmiany płci, [w:] Prawo cywilne – stanowienie,
wykładnia i stosowanie, red. M. Nazar, Lublin 2015; A. Klein, Zdolność prawna, zdolność do
czynności prawnych i inne zdolności, a klasyfikacja zdarzeń prawnych, SC 1969, t. XIII–XIV;
R. Łukasiewicz, Dane przesłaniające w akcie urodzenia dziecka w świetle najnowszego
orzecznictwa NSA: potencjalne wyzwania i zmiany prawa, Prawo w Działaniu 2020, Nr 42;
M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XIV; S. Rudnicki, [w:] Dmowski, Rudnicki, Ko-
mentarz, art. 8 i n.; T. Smyczyński, Stan cywilny i jego ochrona, Zeszyty Naukowe Uniwer-
sytetu Szczecińskiego, Roczniki Prawnicze 2009, Nr 19; M. Sokołowski, [w:] Gutowski, KC.
Komentarz, art. 25–28; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998,
rozdz. 10; A. Sylwestrzak, Nazwisko dziecka de lege lata i de lege ferenda, MoP 2007, Nr 9;
Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. VII; M. Wojewoda, Kilka słów o definicji stanu
cywilnego w nowej ustawie Prawo o aktach stanu cywilnego, Metryka 2014, Nr 2.
I. Podmiotowość człowieka
1. Podmiot praw
Konstrukcja stosunku cywilnoprawnego i prawa podmiotowego zakłada ist- 325

nienie podmiotów, które są nosicielami praw i obowiązków. Zgodnie z powszech-
nie akceptowanymi wartościami współczesnej kultury, polski system prawny
uznaje każdego człowieka za podmiot praw i obowiązków.
W innej roli człowiek nie może występować, co z góry eliminuje jakiekol-
wiek rozstrzygnięcia prawne lub konstrukcje teoretyczne, które traktowałyby
człowieka jako przedmiot stosunku prawnego lub prawa podmiotowego.
Nb. 325
63498284906476
63
150 Rozdział VI. Osoby fizyczne
Z treści działu I tytułu II KC (art. 8) wynika, że pojęcie osoby fizycz-

nej odnosi się do człowieka jako uczestnika stosunków cywilnoprawnych.
Określenia tego nie należy więc używać, gdy występuje on w innych rolach
społecznych.
Przykład: Jako wyborca ciał ustawodawczych lub przy wykonywaniu innych praw
i obowiązków obywatelskich.
2. Zdolność prawna
326 Atrybutem każdej osoby fizycznej jest zatem zdolność prawna, wyrażają-
ca się tym, że może ona być nosicielem (podmiotem) praw lub obowiązków
(por. Nb. 353 i n.).
Stwierdzając, że komuś przysługuje zdolność prawna, nie przesądza się
o tym, czy rzeczywiście ma on jakieś prawa lub obowiązki, ani o tym, czy
przez własne działania może je nabyć lub utracić.
3. Zdolność do czynności prawnych
327 Od zdolności prawnej należy bowiem odróżnić zdolność do czynności

prawnych (por. Nb. 552). Nazwą tą określa się kwalifikację osoby do doko-
nywania swoistych działań konwencjonalnych, jakimi są czynności prawne.
Zdolność do czynności prawnych uzyskują osoby fizyczne (ludzie) dopiero po
osiągnięciu odpowiedniej dojrzałości umysłowej, niezbędnej do podejmowania
decyzji co do kształtowania wiążących je stosunków prawnych, a tracą z kolei
w razie zaniku tej cechy (art. 11–22 KC). W przeciwieństwie więc do zdolno-
ści prawnej, zdolność do czynności prawnych nie jest nieodzownym atrybutem
osoby fizycznej. Jeżeli nie ma ona zdolności do czynności prawnych, czynności
tych dokonuje w jej imieniu przedstawiciel ustawowy (rodzic, opiekun).
Przykład: Roczne dziecko ma zdolność prawną, a w konsekwencji może być np. właści-
cielem odziedziczonej nieruchomości. Natomiast samo nie może w drodze umowy nierucho-
mości tej zbyć, ponieważ nie ma zdolności do czynności prawnych.
328 Zagadnienie zdolności do czynności prawnych, jako ściśle związane z czyn-

nościami prawnymi, zostanie łącznie z nimi przedstawione w dalszej części
opracowania (por. Nb. 552–572). Natomiast w ramach niniejszego rozdziału
omówimy jedynie problematykę zdolności prawnej osób fizycznych.
Nb. 326–328
63498284906476
63
§ 18. Uwagi ogólne 151
II. Indywidualizacja osób fizycznych

Człowieka charakteryzuje szereg cech osobistych, które określają jego toż- 329
samość wyróżniającą go od innych ludzi oraz wyznaczają jego sytuację prawną
w społeczeństwie. W szczególności chodzi tutaj o takie cechy osobiste człowie-
ka, które mają szczególną doniosłość na obszarze stosunków cywilnopraw-
nych, w których człowiek pojawia się jako zindywidualizowany podmiot praw
i obowiązków.
1. Nazwisko i imię
Nazwisko i imię są językowymi oznaczeniami indywidualnej osoby fizycz- 330

nej odróżniającymi ją od innych ludzi.
Kształtowanie się nazwiska człowieka zależy przede wszystkim od jego
przynależności do grupy rodzinnej (por. art. 25, 88–90, 122, 126 KRO). Na-
tomiast imię nadają dziecku osoby dokonujące zgłoszenia urodzenia dziecka,
a więc matka lub ojciec dziecka posiadający pełną zdolność do czynności praw-
nych (albo ograniczoną zdolność do czynności prawnych – jeżeli ukończyli
16 lat; w pozostałych przypadkach zgłoszenia urodzenia dokonuje przedstawi-
ciel ustawowy lub opiekun matki – art. 57 ust. 1 PrASC). Dziecku nie można
nadać więcej niż dwóch imion (art. 59 ust. 1 PrASC). Zmiana imienia lub na-
zwiska – poza przypadkami związanymi ze zmianą stanu cywilnego człowie-
ka – dopuszczalna jest tylko z ważnych powodów. Decyzje w tym względzie
podejmuje Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego (por. ustawa z 17.10.2008 r.
o zmianie imienia i nazwiska, tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 707).
Z uwagi na doniosłość wspomnianych oznaczeń indywidualizujących dla 331
porządku prawnego, system prawny wyznacza generalny obowiązek ustale-
nia dla każdego człowieka jego nazwiska i imienia. Obowiązek ten nie został
wprawdzie wypowiedziany w jakimś jednym, ogólnym przepisie prawnym,
jednak można go ustalić na podstawie szeregu przepisów szczególnych.
Identyfikacja osoby fizycznej poprzez ujawnienie jej nazwiska lub imienia 332
nie jest konieczna we wszystkich fazach istnienia każdego stosunku prawnego.
Do takiej identyfikacji nie dochodzi np. przy zawieraniu i wykonywaniu maso-
wych umów życia codziennego. Niekiedy system prawny wymaga jedynie po-
siadania anonimowego znaku legitymacyjnego (np. numerka od garderoby) lub
papierów wartościowych. Z kolei w czynnościach prawnych dokonywanych pi-
semnie z reguły konieczne jest określenie podmiotu co najmniej przez wska-
zanie jego nazwiska, i to już w momencie powstawania określonego stosunku
prawnego.
Nb. 329–332
63498284906476
63
Jednakże powszechne znaczenie wspomnianego sposobu identyfikacji osób

fizycznych wyraża się na obszarze prawa cywilnego w tym, że z reguły pod-
miot nie może doprowadzić do uznania lub przymusowej realizacji przez pań-
stwo wiążącego go z innym podmiotem stosunku prawnego bez podania swe-
go imienia i nazwiska. Wynika to przede wszystkim z odpowiednich przepisów
KPC (por. zwłaszcza art. 126 i 150 oraz art. 187 i 511, a także art. 89 i 90).
333 Funkcję indywidualizującą pełnią również pseudonimy (oznaczenia prze-
słaniające) – dowolnie przybierane zwłaszcza w związku z działalnością ar-
tystyczną, literacką lub wojskową. Posługiwanie się nimi jest dozwolone, co
jednak nie uchyla zastosowania norm prawnych odnoszących się do imion i na-
zwisk.
334 Częściowo zastępczą rolę indywidualizującą osobę niepiśmienną peł-
ni kształt jej linii papilarnych odciśniętych na dokumencie (por. art. 79 KC).
Z tego sposobu ustalania tożsamości osoby można dodatkowo korzystać tak-
że w przypadkach nieokreślonych wyraźnie w ustawie, co nie powoduje jednak
uchylenia zastosowania ogólnych norm o formie czynności prawnych.
2. Dodatkowe dane osobowe
335 Dla oznaczenia osoby fizycznej niekiedy wymagane jest wskazanie – po-
za imieniem i nazwiskiem – także innych danych osobowych, takich jak: data
i miejsce urodzenia, imiona rodziców i nazwisko rodowe matki (lub ojca, jeże-
li je zmienił).
Dane te pozwalają odróżnić osoby fizyczne noszące te same imiona i nazwi-
ska. Rejestruje się je – wraz z imieniem i nazwiskiem – w rejestrach stanu cy-
wilnego (art. 60 PrASC).
3. Stan rodzinny
336 Chodzi tu o usytuowanie człowieka w tzw. rodzinie małej, a w konsekwen-

cji bierze się pod uwagę wyłącznie:
1) jego pochodzenie (także adopcję) od określonych rodziców (już nie dziad-
ków);
2) związanie małżeństwem (cechą bycia lub niebycia w związku małżeń-
skim).
Jednakże w obrębie małżeństwa należy jeszcze wyróżnić stan małżonków
pozostających w separacji.
Nb. 333–336
63498284906476
63
Stany te rejestruje się w rejestrach stanu cywilnego (art. 58, 60, 87–88,

94–95 PrASC).
Ich właściwością jest tzw. niepodzielność, polegająca na tym, iż człowiek
może pozostawać w jednej tylko relacji tego rodzaju, oraz wzajemność rozu-
miana w tym sensie, że stan rodzinny jednej osoby z konieczności logicznej de-
terminuje odpowiedni stan rodzinny innej osoby.
Człowiek może więc być dzieckiem tylko jednego mężczyzny i jednej kobiety, a ustale-
nie jego pochodzenia od określonego mężczyzny albo kobiety wskazuje zarazem na cechę
tych osób bycia ojcem albo matką tego dziecka. To samo odnosi się do małżonków1.
Wspomniane stany rodzinne służą nie tylko identyfikacji osoby fizycznej, 337
ale są przede wszystkim podstawą dla ustalenia jej praw i obowiązków w za-
kresie stosunków prawnorodzinnych i prawnospadkowych.
4. Płeć
Płeć jest cechą przyrodzoną człowieka, na podstawie której dzieli się ludzi 338
na dwie klasy:
1) płci żeńskiej i
2) płci męskiej.
Także system prawny uznaje ten podział za zupełny i rozłączny zarazem –
w następstwie czego każdy człowiek jest albo płci żeńskiej, albo płci męskiej
i zarazem nie może być zaliczony do jakiejś trzeciej klasy ze względu na cechy
płciowe.
Płeć dziecka rejestruje się w aktach stanu cywilnego (art. 60 pkt 3 PrASC),
a najczęściej wskazuje na nią nadane dziecku imię oraz końcówka nazwiska.
Wpis taki może okazać się w przypadku tzw. obojnactwa błędny, tzn. określają-
cy płeć dziecka niezgodnie z jego naturą biologiczną. Dopuszczalność później-
szego jego sprostowania nie podlega wątpliwości (art. 35 i n. PrASC).
Natomiast kontrowersje wywołuje – ostatecznie nierozstrzygnięta – kwe- 339
stia, czy można zmienić prawne określenie płci człowieka, ze względu na poja-
wienie się u niego silnego poczucia przynależności do płci odmiennej od tej, na
jaką wskazują jego cechy biologiczne (transseksualizm).
Co do tej kwestii por. zwłaszcza uchw. SN (7) z 22.6.1989 r. (III CZP 37/89, OSP 1991,
Nr 2, poz. 35), mająca moc zasady prawnej, z glosami Z. Radwańskiego i G. Rejman oraz
uchw. SN z 22.9.1995 r. (III CZP 118/95, OSP 1996, Nr 4, poz. 78, z glosą J. Ignatowicza);
por. też uchw. SN z 23.3.1991 r. (III CRN 28/91, PS 1991, Nr 5–6, por. też glosa M. Safjana,
1
Por. J. Ignatowicz, Stan cywilny i jego ochrona, Annales Universitatis Mariae Curie-
-Skłodowska, sectio G, vol. K, s. 4 i n.
Nb. 337–339
63498284906476
63
PS 1993, Nr 2). Zob. także M. Adamczyk, Zmiana płci, s. 206 i n.; C. Gromadzki, Poczucie
przynależności do danej płci jako kryterium przy zmianie oznaczenia płci w akcie urodze-
nia transseksualistów, PS 1997, Nr 10, s. 61 i n.; M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 1107;
J. Haberko, A. Agaciak, Współczesne, s. 127 i n.
O problemie może świadczyć przypadek pewnego Fina, czującego się kobietą, który chciał
zmienić imię na żeńskie, jednak spotkał się z odmową, uzasadnianą pozostawaniem mężczy-
zny w związku małżeńskim z kobietą. W świetle fińskiego prawa zmiana imienia byłaby moż-
liwa po rozwodzie lub przekształceniu małżeństwa w związek partnerski. Skarżący nie uzyskał
ochrony przed ETPC. Ten uznał, że zobowiązanie do zmiany sytuacji prawnorodzinnej przed
zmianą płci nie narusza zawartego w art. 14 EKPC zakazu dyskryminacji i nie może być uzna-
ne za nieproporcjonalne (por. wyr. ETPC z 13.11.2012 r. w sprawie H. przeciwko Finlandii,
Nr skargi 37359/09).
340 Obowiązywanie zasady równouprawnienia płci oczywiście nie uchyliło

prawnej doniosłości tej cechy człowieka w sferze osobowych stosunków praw-
norodzinnych.
5. Wiek
341 Jak wspomniano, w aktach stanu cywilnego rejestruje się datę urodzenia
człowieka (art. 60 PrASC). Na tej podstawie można zawsze ustalić wiek czło-
wieka w czasie jego życia.
Ta cecha człowieka ma szczególną doniosłość przy ustalaniu jego zdolności
do czynności prawnych (por. Nb. 353). Natomiast sama chwila urodzenia ma
znaczenie w konstrukcji początku zdolności prawnej człowieka.
6. Stan cywilny
342 Stanem cywilnym jest sytuacja prawna osoby wyrażona przez cechy ją in-
dywidualizujące, kształtowana przez zdarzenia naturalne, czynności prawne
lub orzeczenia sądów, lub decyzje organów, stwierdzona w akcie stanu cywil-
nego (art. 2 ust. 1 PrASC).
Do czasu regulacji ustawowej poglądy nauki w kwestii definiowania stanu
cywilnego nie były jednolite. Niektórzy ograniczali to pojęcie wyłącznie do stanu
rodzinnego, Natomiast inne cechy człowieka („najściślej osobiste”) – takie jak
płeć, wiek, a także stan zdrowia i inne niepodlegające rejestracji w aktach stanu
cywilnego zaliczano do odrębnej kategorii „stanu osobistego człowieka”1. Jed-
nakże dominujący pogląd naukowy, podzielony również przez judykaturę SN,
1
J. Ignatowicz, Stan cywilny, s. 4 i n.; także Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 180.
Nb. 340–342
63498284906476
63
opowiadał się za daleko szerszym rozumieniem pojęcia stanu cywilnego, obej-

mującym ponadto inne cechy osobiste człowieka (imię, nazwisko, płeć, wiek),
niekiedy nawet uwzględniając cechy osobiste nierejestrowane w księgach sta-
nu cywilnego1.
Nie kwestionując pewnych odrębności „stanu rodzinnego”, trudno było
opowiedzieć się za postulatem, aby wyłącznie do niego ograniczyć zakres po-
jęcia stanu cywilnego człowieka i w zgoła różny sposób kwalifikować takie ce-
chy osobiste człowieka, jak jego imię, nazwisko, płeć i wiek – i to wraz ze sta-
nem zdrowia lub innymi właściwościami nierejestrowanymi w księgach stanu
cywilnego.
Z tego względu słusznie ustawodawca nawiązał do nurtu dominującego
nie tylko w polskiej, ale i w zachodnioeuropejskiej doktrynie2 i pojęcie stanu
cywilnego odniósł do podstawowych – przede wszystkim dla prawa prywat-
nego – cech osobistych człowieka, indywidualizujących go, a podlegających
ogólnemu reżimowi prawa o aktach stanu cywilnego.
7. Rejestry stanu cywilnego
Rejestracja stanu cywilnego polega na dokumentowaniu takich faktów jak: 343

urodzenia, małżeństwa i zgony, z podaniem miejsca i daty ich zajścia. Ponadto
wpisuje się płeć, pochodzenie od rodziców, imię i nazwisko dziecka oraz jego
przysposobienie, jeżeli miało ono miejsce. Rejestracji podlegają także wszelkie
zmiany dotyczące wspomnianych okoliczności.
Po śmierci człowieka nie dokonuje się zmian w zakresie jego stanu cywil-
nego, chociaż także od tej zasady są wyjątki (np. możliwość zaprzeczenia ojco-
stwa po śmierci dziecka)3.
Ustawą z 28.11.2014 r., która weszła w życie 1.3.2015 r., wprowadzona zo-
stała nowa regulacja prawna w zakresie rejestracji stanu cywilnego. Zgodnie
z nowymi przepisami PrASC, dotychczasowe wpisy w księgach stanu cywil-
nego zastępuje rejestracja w rejestrach stanu cywilnego. Formą rejestracji są
akty stanu cywilnego, czyli wpisy o urodzeniu, małżeństwie albo zgonie w re-
1
Por. J. Litwin, Prawo o aktach stanu cywilnego, Warszawa 1961, s. 15 i n.; A. Wolter,
Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1970, s. 151, także w wydaniu z 1986 r.,
s. 176; uchw. SN (7) z 22.6.1989 r. (III CZP 37/89, OSP 1991, Nr 2, poz. 35). W cyt. wyżej
uchwale SN wyróżnia stan cywilny zarejestrowany i niezarejestrowany. Natomiast S. Grzy-
bowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 360 za stan cywilny uznaje tylko zespół cech osobistych
podlegających z mocy prawa wpisowi do ksiąg stanu cywilnego.
2
Por. H. Eichler, Personenrecht, Wien–New York 1983, s. 290 i n.
3
Por. M. Domański, Ustalanie stanu cywilnego dziecka po jego śmierci (na tle wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z 26 listopada 2013 r., P 33/12), PS 2015, Nr 2, s. 48–62.
Nb. 343
63498284906476
63
jestrze stanu cywilnego wraz z treścią późniejszych wpisów wpływających na

treść lub ważność tego aktu (art. 2 ust. 2 i 3 PrASC). Natomiast inne czynności
z zakresu rejestracji stanu cywilnego (np. zmiana imienia, sprostowanie aktu)
dokonywane są w formie decyzji administracyjnej albo czynności materialno-
-technicznej (art. 2 ust. 5 PrASC).
Rejestr stanu cywilnego jest jeden, prowadzony centralnie w systemie
teleinformatycznym przez ministra spraw wewnętrznych (art. 5 ust. 1 PrASC).
Jednak wpisów w rejestrze stanu cywilnego oraz innych czynności z zakre-
su rejestracji stanu cywilnego dokonują kierownicy urzędów stanu cywil-
nego lub ich zastępcy (art. 5 ust. 2 i art. 9 ust. 1 PrASC), ponieważ rejestracja
stanu cywilnego jest wykonywana przez gminy w urzędach stanu cywilnego
jako zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej, a kierownikiem urzę-
du stanu cywilnego jest wójt (burmistrz, prezydent miasta) – art. 6 PrASC.
344 Ewidencja zdarzeń kształtujących stan cywilny ma dużą doniosłość spo-
łeczną i dlatego prawo o aktach stanu cywilnego nakłada na określone osoby
bliskie oraz wskazane w tych przepisach organy państwowe obowiązek zgła-
szania informacji dotyczących wspomnianych okoliczności do urzędów stanu
cywilnego. Akty stanu cywilnego stanowią wyłączny dowód zdarzeń w nich
stwierdzonych, a ich niezgodność z prawdą może być udowodniona w zasa-
dzie tylko w trybie szczególnego postępowania cywilnego (art. 3 i PrASC). Dla
wykazania faktów podlegających rejestracji osoby zainteresowane mogą żądać
wydania im odpisu zupełnego albo skróconego aktów stanu cywilnego (art. 44
i n. PrASC).
8. Ewidencja ludności
345 Zasady i sposób prowadzenia ewidencji ludności określa ustawa z 24.9.2010 r.

o ewidencji ludności (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 510 ze zm.). Ewiden-
cja ludności polega na rejestracji określonych w ustawie podstawowych da-
nych identyfikujących tożsamość oraz status administracyjnoprawny osób
fizycznych (art. 2). Ewidencję ludności prowadzi się w Powszechnym Elektro-
nicznym Systemie Ewidencji Ludności, który stanowi rejestr PESEL (central-
ny zbiór 26 danych, prowadzony przez ministra spraw wewnętrznych), w reje-
strach mieszkańców oraz rejestrach zamieszkania cudzoziemców (art. 3, 6 i 8–9
tej ustawy).
Ewidencja ludności obejmuje rejestrację danych nie tylko o urodzeniach,
małżeństwach, zgonach, imionach i nazwiskach obywateli, ale także o miej-
scach ich pobytu – zarówno stałego, jak i czasowego. Zameldowanie na pobyt
stały nie jest jednak równoznaczne z ustaleniem miejsca zamieszkania osoby
Nb. 344–345
63498284906476
63
fizycznej w rozumieniu KC i dlatego nie wiąże sądu (uchw. SN z 10.2.1955 r.,

II CO 62/54, OSN 1958, Nr 1, poz. 7).
Ważną rolę odgrywa także dowód osobisty, który jest dokumentem stwier- 346
dzającym tożsamość osoby fizycznej i obywatelstwo polskie (por. ustawę
z 6.8.2010 r. o dowodach osobistych, tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 816). Na-
leży jednak podkreślić, że nawet przy dokonywaniu niektórych czynności for-
malnych dopuszczalne są także inne sposoby ustalania tożsamości człowieka.
Przykład: Artykuł 85 § 2 PrNot, według którego notariusz powinien stwierdzić tożsa-
mość osoby: „na podstawie prawem przewidzianych dokumentów, a w braku takich doku-
mentów – w sposób wyłączający wszelką wątpliwość co do określenia tożsamości osoby bio-
rącej udział w czynności notarialnej”.
III. Miejsce zamieszkania

1. Uwagi ogólne
Obok imienia i nazwiska oraz dodatkowych danych osobowych także miej- 347
sce zamieszkania indywidualizuje w pewnej mierze osobę fizyczną, sytuując ją
w przestrzeni. Jednakże trudno cechę tę uznać za właściwość osobistą człowie-
ka. Poza tym doniosłość prawna zamieszkania daleko wykracza poza tę iden-
tyfikującą funkcję, skłaniając ustawodawcę do szczególnego uregulowania tej
kwestii w art. 25–28 KC.
W rozumieniu wspomnianych przepisów miejsce zamieszkania określa je- 348
dynie miejscowość, a nie adres, a więc ulicę, dom lub lokal, w którym oso-
ba fizyczna zamieszkuje. Takie określenie miejsca zamieszkania ukształtowało
się we wcześniejszych okresach rozwoju prawa, charakteryzujących się dużym
partykularyzmem prawnym i służyło w głównej mierze do wskazania prawa
miejscowo właściwego. Dzisiaj funkcja ta ma jeszcze praktyczną przydatność
w zakresie stosunków międzynarodowych (por. m.in. art. 3 ust. 1, art. 49 ust. 2,
art. 51 ust. 2, art. 54 ust. 2 PrPrywM). Ponadto określenie miejscowości jako
miejsca zamieszkania jest użyteczne dla ustalenia właściwości miejscowej sądu
(np. art. 27–28, 34, 508 § 1, art. 569 § 1 KPC).
Poza tym jednak polski system prawny posługuje się terminem „miejsce zamieszkania” tak-
że w węższym znaczeniu, a mianowicie dla określenia adresu zamieszkania (por. np. art. 454 KC,
art. 126 § 2 KPC).
Reguły określające miejsce zamieszkania człowieka różnią się w zależności

od tego, jakich osób fizycznych dotyczą.
Nb. 346–348
63498284906476
63
2. Osoby pełnoletnie
349 Miejsce zamieszkania osoby pełnoletniej i niepozbawionej zdolności do

czynności prawnych (por. art. 25 w zw. z art. 10–13 i 26–27 i KC) należy okre-
ślić według tego, gdzie ona przebywa z zamiarem stałego pobytu (art. 25 KC).
Na tej podstawie wyróżnia się dwa elementy łącznie konstytuujące pojęcie
miejsca zamieszkania:
1) obiektywny, jakim jest faktyczne przebywanie w określonym miejscu;
2) subiektywny, polegający na zamiarze stałego pobytu.
Jednakże ściśle rzecz biorąc podstawa wyróżnienia owego drugiego „su-
biektywnego” elementu budzi wątpliwości. Sama bowiem deklaracja człowie-
ka co do jego zamiarów nie ma doniosłości prawnej, jeżeli nie znajduje wyra-
zu w jego faktycznych zachowaniach wskazujących na to, gdzie ustanowił on
ośrodek swojej działalności życiowej.
Przykład: O miejscu zamieszkania nie przesądza wyłącznie samo zatrudnienie w danej
miejscowości, ponieważ nie decydują o tym tylko związki natury ekonomicznej, ale też emo-
cjonalnej, czy rodzinnej; chodzi o ośrodek osobistych i majątkowych interesów podmiotu,
skupiający jego życiową aktywność (wyr. NSA w Warszawie z 16.9.2014 r., II OSK 2172/14,
Legalis); nawet zameldowanie nie wiąże sądu (por. uchw. SN z 10.2.1955 r., III CZ 88/55,
OSN 1958, Nr 1, poz. 7; por. też orz. SN z 21.11.1966 r., II CR 512/66, PiZS 1968, Nr 1,
s. 49; orz. Sądu Wojewódzkiego w Zielonej Górze z 21.2.1975 r., II Cr 109/75, OSP 1976,
poz. 9, z glosą J. Jodłowskiego).
350 Określenie miejsca zamieszkania jest bowiem kwestią dotyczącą także in-
teresów innych osób i dlatego rozstrzygnięcie jej powinno zależeć od pewnych
dostępnych dla obserwatora zewnętrznego okoliczności. Zwrot „zamiar stałego
pobytu” należy więc również rozumieć w sensie zobiektywizowanym, tzn. ja-
ko taki sposób przebywania w danym miejscu, jaki dla typowego obserwatora
stanowi podstawę do ustalenia, że miejsce to jest ośrodkiem działalności ży-
ciowej danej osoby fizycznej. Uwagi te prowadzą do wniosku, że decyzja oso-
by fizycznej dotycząca obrania przez nią miejsca zamieszkania nie jest czyn-
nością prawną, ponieważ uzyskuje ona doniosłość prawną, gdy doprowadzi do
ukształtowania określonego wyżej układu stosunków faktycznych, który nie
musi wyrażać żadnej woli wywołania skutków prawnych.
351 Ze względów porządkowych art. 28 KC stanowi, że można mieć tylko jed-
no miejsce zamieszkania. Jeżeli więc osoba fizyczna ma kilka miejsc pobytu
(np. mieszkanie w mieście, domek wypoczynkowy w miejscowości podmiej-
skiej, mieszkania w dwóch miastach, w których wykonuje swój zawód), wte-
dy o określeniu miejsca zamieszkania decyduje okoliczność, gdzie w przewa-
żającej mierze koncentruje się jej działalność życiowa. Gdy osoba fizyczna nie
ma miejsca zamieszkania lub gdy nie da się go ustalić, system prawny przewi-
Nb. 349–351
63498284906476
63
§ 19. Zdolność prawna osób fizycznych 159
duje szczególne instytucje, dzięki którym w przypadkach takich nie zostaje za-
mknięta droga do wykonywania i dochodzenia praw i obowiązków cywilnych.
Por. instytucja złożenia do depozytu sądowego (art. 467 pkt 1 KC), co do właściwości
miejscowej sądu – por. art. 28, 45 KPC, co do doręczenia pism procesowych – por. art. 143–
147 KPC, co do wszczęcia egzekucji – por. art. 802 KPC.
Z ogólnej reguły art. 25 KC wynika, że także małżonkowie mogą mieć od-

rębne miejsca zamieszkania.
3. Dzieci lub podopieczni
Miejsce zamieszkania osób, których interesy w stosunkach cywilnopraw- 352

nych reprezentują rodzice lub opiekunowie (art. 26, 27 KC), określa się we-
dług miejsca zamieszkania wspomnianych przedstawicieli ustawowych.
Jest to tzw. pochodne lub ustawowe miejsce zamieszkania.
Dla ustalenia miejsca zamieszkania podopiecznego lub dziecka będącego
pod władzą rodzicielską nie jest więc istotne, gdzie osoby te faktycznie prze-
bywają. Kryterium to powołane zostało tylko pomocniczo w art. 26 § 2 KC dla
rozstrzygnięcia kwestii, jak określić miejsce zamieszkania dziecka, gdy władza
rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsca
zamieszkania. W sytuacji tego rodzaju „miejsce zamieszkania dziecka jest u te-
go z rodziców, u którego dziecko stale przebywa”, a „jeżeli dziecko nie prze-
bywa stale u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania określa sąd opie-
kuńczy”.
§ 19. Zdolność prawna osób fizycznych

Literatura: A. Bartoszewicz, Przesłanki materialnoprawne uznania za zmarłego i stwier-
dzenia zgonu w prawie polskim na tle prawnoporównawczym, KPP 2005, z. 4; R. Gołąb,
Problematyka ograniczenia zakresu zdolności prawnej, AUWr Nr 3048, Wrocław 2008;
S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 32, 33, 38, 40; M. Gutowski, [w:] Gutowski. KC.
Komentarz, art. 8–9; J. Haberko, Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie
procedur medycznych, Warszawa 2010; taż, [w:] Gutowski, KC. Komentarz, art. 4461; taż,
Koniec życia a kres podmiotowości prawnej, Prawo i Medycyna 2007, Nr 2; taż, Konsekwen-
cje prawne żywego i martwego urodzenia, Prawo i Medycyna 2007, Nr 3; B. Kaczmarek,
Prawa dziecka poczętego i ich ochrona w Polsce, AUWr 2005, Nr 2819; A. Klein, Zdolność
prawna, zdolność do czynności prawnych i inne zdolności, a klasyfikacja zdarzeń prawnych,
SC 1969, t. XIII–XIV; P. Łącki, B. Wróblewski, Status nasciturusa w orzecznictwie organów
Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, PiP 2016, z. 3; G. Matusik,
Pozycja prawna kuratora ustanowionego dla dziecka poczętego, Rej. 2017, Nr 2; K. Mularski,
[w:] Gutowski. KC. Komentarz, art. 29–32; O. Nawrot, Status prawny preembrionu, PiP 2009,
Nb. 352
63498284906476
63
z. 3; J. Ostojska, O problemie podmiotowości prawnej embrionu in vitro, Prawo i Medycyna
2012, Nr 1; M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XIV; S. Rudnicki, [w:] Dmowski,
Rudnicki, Komentarz, art. 8 i n.; T. Smyczyński, Nasciturus jako podmiot roszczeń odszkodo-
wawczych, Prawo Asekuracyjne 1995, Nr 3; M. Sokołowski, [w:] Gutowski, KC. Komentarz,
art. 25–28; T. Sokołowski, Sytuacja prawna nasciturusa w art. 9 Projektu Kodeksu cywilnego,
RPEiS 2009, z. 2; M. Watrakiewicz, Wiek a zdolność do czynności prawnych, KPP 2003, z. 3.
I. Początek
1. Urodzenie się dziecka
353 W myśl art. 8 KC, każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną.
Tylko więc istota ludzka nabywa z chwilą urodzenia zdolność prawną.
Istotę ludzką odróżnia od innych istot żywych jej swoisty (człowieczy) ge-
notyp. Człowiekiem jest więc każda istota, której rodzicami są ludzie: kobie-
ta i mężczyzna, co zresztą znajduje również wyraz w treści art. 619–86 KRO.
W konsekwencji dla uznania człowieczeństwa bez znaczenia pozostaje okolicz-
ność, czy istota mająca genotyp ludzki jest zdrowa czy z niepełnosprawnością,
zdolna do dalszego życia, czy umrze zaraz po urodzeniu1.
Określenie „człowiek” odnosi się zarazem do istoty żywej. Zdolność praw-
ną nabywa więc tylko takie dziecko, które urodzi się żywe.
Urodzenie następuje po oddzieleniu dziecka od organizmu matki, nawet
gdy pępowina nie została jeszcze przecięta. Jeżeli noworodek wykazuje wów-
czas jakiekolwiek przejawy życia – dziecko urodziło się żywe. W przeciwnym
razie dochodzi do tzw. martwego urodzenia.
354 Niekiedy ustalenie, czy dziecko przyszło na świat żywe, a potem umarło,
czy od razu urodziło się martwe, ma doniosłość na obszarze prawa cywilnego.
W szczególności okoliczność ta może wpłynąć na różny sposób dziedziczenia
(por. art. 931–933 KC) po osobach, po których dziecko dziedziczyłoby, gdyby
przyszło na świat żywe. Zarazem nie zawsze da się fakt ten niewątpliwie usta-
lić. Z tych względów art. 9 KC ustanawia domniemanie prawne zwykłe (do-
puszczające przeciwdowód), że dziecko urodziło się żywe.
Przykład: Obalenie tego domniemania nastąpi, np. gdy na podstawie sekcji zwłok ustali
się, że dziecko nigdy nie oddychało.
Dowodem urodzenia jest akt urodzenia sporządzony przez urząd stanu cy-
wilnego (art. 60 PrASC).
1
Por. J. Haberko, Koniec, s. 71 i n.
Nb. 353–354
63498284906476
63
2. Status cywilnoprawny nasciturusa
Urodzenie poprzedza okres życia prenatalnego człowieka (płodu ludzkie- 355

go, dziecka nienarodzonego, nazywanego w języku prawniczym nasciturusem,
co dosłownie znaczy „mający się urodzić”). Okres ten rozpoczyna się z chwilą
poczęcia, tzn. w momencie zapłodnienia komórki jajowej.
Status cywilnoprawny nasciturusa nie jest obecnie wyraźnie określony
w przepisach prawnych.
Najpierw uregulowała go ustawa z 7.1.1993 r. o planowaniu rodziny, ochro-
nie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U.
Nr 17, poz. 78 ze zm.), która do treści art. 8 KC dodała przepis § 2 o nastę-
pującym brzmieniu: „Zdolność prawną ma również dziecko poczęte; jednak-
że prawa i zobowiązania majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi
się żywe”1.
Następnie jednak ustawa z 30.8.1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu ro-
dziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania cią-
ży oraz zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 139, poz. 646 ze zm.) skre-
śliła przepis § 2 w art. 8 KC, przywracając tym samym pierwotne brzmienie
art. 8 KC.
Przy braku syntetycznego postanowienia ustawowego generalnie odnoszące- 356
go się do tej kwestii obowiązuje szereg przepisów szczegółowych, które w okreś-
lonych w nich przypadkach chronią interesy (prawa) człowieka, ze względu na
zdarzenia, jakie miały miejsce w okresie jego życia prenatalnego.
Przykład:
1) art. 927 § 2 w zw. z art. 972 KC, według których dziecko już poczęte w chwili otwarcia
spadku (tzn. w chwili śmierci spadkodawcy) może być spadkobiercą lub zapisobiercą, je-
żeli urodzi się żywe;
2) art. 4461 KC, na podstawie którego dziecko urodzone może żądać naprawienia szkód do-
znanych przed urodzeniem;
3) art. 75 KRO, który wyraźnie dopuszcza uznanie dziecka jeszcze nieurodzonego.
Należy dostrzec, że szczególna sytuacja prawna dziecka poczętego znajduje

odzwierciedlenie także w przepisach zapewniających ochronę jego dóbr osobi-
stych, w szczególności życia i zdrowia w związku z przeprowadzaniem proce-
dur medycznych.
Przykład:
1) art. 23a ust. 1 ustawy z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.
Dz.U. z 2021 r. poz. 790), który zabrania przeprowadzania eksperymentu badawczego na
dziecku poczętym;
1
Por. T. Smyczyński, Nasciturus, s. 14 i n.; A. Dyoniak, Pozycja, s. 50 i n.
Nb. 355–356
63498284906476
63
2) art. 12 ust. 1 pkt 6 ustawy z 1.7.2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu
komórek, tkanek i narządów (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 2134), zgodnie z którym ko-
bieta ciężarna może być kandydatem na dawcę jedynie komórek i tkanek; ryzyko, o któ-
rym mowa w art. 12 ust. 1 pkt 4 i 5 ustawy, określa się w tym przypadku również dla ma-
jącego się urodzić dziecka przy udziale lekarza ginekologa-położnika i neonatologa;
3) art. 4 ustawy z 25.6.2015 r. o leczeniu niepłodności (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 442),
w myśl którego leczenie niepłodności jest prowadzone z poszanowaniem godności czło-
wieka, prawa do życia prywatnego i rodzinnego, ze szczególnym uwzględnieniem praw-
nej ochrony życia, zdrowia, dobra i praw dziecka.
Ponadto judykatura SN uznała nabycie praw i roszczeń przez człowieka

w następstwie także innych zdarzeń z okresu jego życia prenatalnego.
Por. wyr. SN z 7.10.1971 r. (III CRN 255/71, OSN 1972, Nr 3, poz. 59), przyznający od-
szkodowanie od PZU na rzecz dziecka urodzonego po śmierci ojca, wskutek wypadku obję-
tego umową ubezpieczeniową; uchw. SN z 30.11.1987 r. (III PZP 36/87, OSN 1988, Nr 2–3,
poz. 23), uznająca prawo dziecka do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadków
przy pracy w razie, gdy ojciec dziecka zginął w czasie, zanim ono się urodziło; uchw. SN
z 13.12.2013 r. (III CZP 79/13, OSNC 2014, Nr 10, poz. 98, z glosą krytyczną G. Wolaka,
Rej. 2014, Nr 7, s. 117 i n.), dopuszczająca darowiznę na rzecz dziecka poczętego1; wyr. SN
z 13.5.2015 r. (III CSK 286/14, Legalis) oraz wyr. SN z 9.3.2012 r. (I CSK 282/11, OSNC
2012, Nr 11, poz. 130), dopuszczające uznanie dziecka poczętego jako najbliższego członka
rodziny, o którym mowa w art. 446 § 4 KC.
357 Należy sądzić, że tę sytuację prawną nasciturusa najlepiej objaśnia repre-

zentowana już w doktrynie polskiej koncepcja warunkowej zdolności praw-
nej. Przysługuje ona nasciturusowi pod warunkiem zawieszającym, że nasci-
turus urodzi się żywy.
Tak trafnie w szczególności A. Szpunar, Szkoda wyrządzona przed urodzeniem dziecka,
SC 1969, t. XIII–XIV, s. 379 oraz M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 1055–1056. Nato-
miast konstrukcja warunku rozwiązującego, za którą opowiadał się B. Walaszek, Nasciturus
w prawie cywilnym, PiP 1956, z. 7, s. 126, a także A. Stelmachowski, Zarys teorii, s. 158,
trudna jest do obrony na tle obowiązującego prawa, które ma na względzie ochronę przy-
szłych praw dziecka.
W odróżnieniu od bezwarunkowej zdolności prawnej, przy zdolności wa-

runkowej prawa podmiotowe nie mogą być wykonywane, a jedynie zabez-
pieczone, w oczekiwaniu, czy dziecko urodzi się żywe i w następstwie tego
nabędzie je definitywnie. Chodzi w tym przypadku nie o warunek w ścisłym
tego słowa znaczeniu (art. 89 KC), lecz o tzw. conditio iuris, oznaczającą okre-
śloną przez ustawę okoliczność przyszłą i niepewną (tu urodzenie się żywego
1
T. Justyński, Uwagi w sprawie prawnej dopuszczalności zawierania umów darowizny
ze skutkiem mortis causa, PS 2015, Nr 4, s. 7 i n.
Nb. 357
63498284906476
63
dziecka), od spełnienia której zależy wystąpienie skutku prawnego (w postaci

definitywnego nabycia prawa).
Koncepcja ta opiera się na naukowo dowiedzionym twierdzeniu, że życie
ludzkie zaczyna się od poczęcia i stanowi continuum aż do momentu śmierci.
Fakty dotyczące nasciturusa nie mogą więc pozostawać bez wpływu na pozy-
cję prawną człowieka już urodzonego1.
Wychodząc z tego założenia, należy przyjąć, że przypadki, które expressis 358
verbis lub w drodze wykładni sądowej uznane zostały za uzasadniające warun-
kowe nabycie praw podmiotowych przez nasciturusa, nie stanowią wyjątków
od jakiejś przeciwnej reguły ogólnej, lecz są właśnie jej potwierdzeniem, a za-
razem szczególną jej eksplikacją. Status warunkowej zdolności prawnej nie jest
bowiem wyjątkiem od statusu zdolności prawnej (art. 8 KC), lecz inną jej po-
stacią.
Podobnie ma się rzecz z ekspektatywą (prawem tymczasowym), która tak-
że nie jest wyjątkiem od prawa podmiotowego, lecz szczególną jego postacią,
chroniącą interesy podmiotu związane z oczekiwaniem, że prawo podmiotowe
w pełnym zakresie i definitywnie w przyszłości nabędzie.
Można więc przyjąć, że w polskim prawie cywilnym obowiązuje – chociaż
wyraźnie niewypowiedziana – reguła ogólna wyrażona w paremii rzymskiej,
że dziecko nienarodzone należy potraktować jako już urodzone, ilekroć cho-
dzi o jego korzyść (nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius
agitur).
Pogląd ten znajduje również pośrednie potwierdzenie w regulacji instytu- 359
cji kuratora nasciturusa (tzw. curator ventris). Otóż w myśl art. 182 KRO dla
dziecka poczętego, lecz jeszcze nieurodzonego, ustanawia się kuratora, jeżeli
jest to potrzebne do strzeżenia przyszłych praw dziecka. To ogólne sformuło-
wanie pozwala sądzić, że chodzi tu o jakiekolwiek przyszłe prawa podmioto-
we dziecka, a nie tylko te, które zostały w ustawie oznaczone. Kuratela ta usta-
je z chwilą urodzenia dziecka – tzn. gdy ustaje stan niepewności co do losów
praw dziecka, a zarazem rodzice dziecka mogą z racji przysługującej im wła-
dzy rodzicielskiej realizować swoje obowiązki ochronne względem interesów
dziecka.
Por. jednak dobrze uzasadnione stanowisko M. Wilejczyk, aby warunkową zdolność
prawną nasciturusa ograniczyć tylko do sytuacji, gdy odmienna kwalifikacja prawna bez-
powrotnie pozbawiłaby dziecko korzyści. W konsekwencji autorka uważa za niedopusz-
czalną darowiznę na rzecz nasciturusa, która nie ma gospodarczego uzasadnienia, ponieważ
w większości przypadków można jej dokonać po urodzeniu dziecka (M. Wilejczyk, Zagadnie-
nia etyczne części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 150–153).
1
Por. bliżej T. Smyczyński, Nasciturus, s. 22 i n.
Nb. 358–359
63498284906476
63
II. Zakres
360 Zgodnie z demokratycznymi zasadami ustroju Rzeczypospolitej Polskiej,
nie tylko każdemu człowiekowi przysługuje zdolność prawna, lecz ponad-
to także przysługuje mu ona w takim samym zakresie. Wszyscy więc ludzie
w równej mierze mogą być podmiotami cywilnych praw i obowiązków dostęp-
nych według obowiązującego systemu prawnego dla osób fizycznych.
Ze stwierdzenia tego nie wynika jednak, że jest to zakres zawsze „nieogra-
niczony”1. Zdolność prawna jest bowiem wyznaczona treścią norm prawnych
i one decydują o zakresie przysługującej podmiotowi prawa cywilnego zdolno-
ści prawnej. Z kolei każda norma prawna ma charakter generalny i abstrakcyj-
ny, a nie indywidualny. Dlatego tylko w tych kategoriach rozpatrywać należy
problematykę zdolności prawnej, a nie z punktu widzenia sytuacji indywidual-
nego podmiotu2.
Zasada ogólna wskazuje na to, że osobom fizycznym przysługuje zdolność
prawna, może więc być ograniczona przepisami szczególnymi, które określają,
jakiej klasy osoby jakich praw lub obowiązków nie mogą być podmiotami. Jed-
nakże katalog tych przypadków wywołuje kontrowersje w literaturze.
Można sądzić, że zjawisko ograniczonej zdolności prawnej występuje w od-
niesieniu do nasciturusa, co wynika z powyżej przedstawionej jego sytuacji
prawnej.
Stosunkowo najszerszy katalog tych ograniczeń w literaturze zaproponował
A. Wolter. Obejmuje on: brak zdolności do czynności prawnej, wiek, ubezwła-
snowolnienie, chorobę psychiczną, obywatelstwo, wyrok skazujący. Pogląd ten
spotkał się wszakże z silną krytyką3.
Dla rozstrzygnięcia tej kwestii trzeba odróżnić zakaz dokonywania określo-
nych czynności prawnych, który wyznaczony jest zdolnością do czynności praw-
nych, od wyłączenia możliwości bycia podmiotem określonych praw i obo-
wiązków. Tylko ta druga sytuacja powoduje ograniczenie zdolności prawnej. Kto
nie ma zdolności prawnej, ten oczywiście nie ma również zdolności do czynno-
ści prawnej. Natomiast kto nie ma zdolności do czynności prawnej, ten może
mieć zdolność prawną, a w konsekwencji nie tylko nabywać prawa lub obowiąz-
ki w inny sposób niż przez czynności prawne, ale ponadto nie tracić ich, gdy zo-
staje pozbawiony zdolności do czynności prawnej. Ustawa może wszakże wiązać
z brakiem zdolności do czynności prawnych silniejsze skutki prawne polegają-
1
R. Gołąb (Problematyka, s. 48) bezzasadnie przypisuje Z. Radwańskiemu taki pogląd.
2
Co sugeruje R. Gołąb, Problematyka, s. 47 i n.
3
Por. zwłaszcza S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 321 i n.; M. Pazdan,
[w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XIV, Nb. 22.
Nb. 360
63498284906476
63
ce na ograniczeniu zdolności prawnej, wyrażającej się w tym, że wyklucza, aby

podmiot mógł być podmiotem wskazanych praw lub obowiązków. Wymaga to
jednak wyraźnego w tym względzie postanowienia ustawy.
Tak np. art. 1092 § 2 KC w odniesieniu do prokurenta (por. w związku z tym pogląd
M. Pazdana, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X, Nb. 320, który wskazuje, że prokura wygasa
w razie ubezwłasnowolnienia prokurenta), por. też art. 18 KSH, dotyczący kwalifikacji człon-
ków organów spółek kapitałowych.
Natomiast np. art. 11 § 1 KRO stanowi tylko, że osoba ubezwłasnowolniona nie może za-
wrzeć małżeństwa, co nie pozbawia jej zdolności prawnej, a tylko ogranicza jej zdolność do
czynności prawnej. W konsekwencji, jeżeli osoba ta zostanie ubezwłasnowolniona w czasie
trwania małżeństwa, to nie traci praw i obowiązków wynikających z małżeństwa.
III. Ustanie
1. Śmierć
Zdolność prawna człowieka ustaje zawsze z chwilą jego śmierci, która 361
wyznacza tym samym kres osoby fizycznej. W następstwie tego gasną al-
bo przechodzą na inne osoby przysługujące człowiekowi w chwili jego śmier-
ci prawa lub obowiązki. Zmarły nie może również nabywać w swoim imieniu
żadnych nowych praw i obowiązków.
Przykład: Z tych względów w uchw. Pełnego Składu Izby Cywilnej SN z 30.9.1975 r.
(III CZP 18/75, OSN 1976, Nr 7, poz. 150) stwierdzono, że „kurator ustanowiony w sprawie
o ustalenie ojcostwa w związku ze śmiercią domniemanego ojca (art. 84 § 2 KRO) nie jest
kuratorem, nie strzeże jego praw, lecz jest powołany w miejsce zmarłego i ma samodzielną
rolę w procesie”.
Jednakże dokonane za życia czynności prawne na ogół są nadal skutecz-

ne, a niekiedy nawet dopiero z chwilą śmierci człowieka uzyskują skuteczność
prawną (np. testament).
Śmierć człowieka powoduje także zasadniczą zmianę w sytuacji prawnej je- 362
go ciała. Za życia człowieka stanowi ono substrat jego osobowości, a integral-
ność fizyczna chroniona jest prawem osobistym przysługującym tej samej oso-
bie fizycznej (art. 23 KC). Naruszenie integralności fizycznej człowieka, poza
sytuacjami wyraźnie w prawie określonymi, wymaga zawsze jego zgody. Nato-
miast zwłoki ludzkie podlegają swoistemu reżimowi prawnemu. Zanim zosta-
ną pogrzebane lub spalone, mogą być poddane sekcji lub – co ma wzrastające
znaczenie praktyczne – można z nich pobrać komórki, tkanki i narządy w ce-
lach diagnostycznych, leczniczych (zwłaszcza przeszczepy), naukowych i dy-
daktycznych, jeżeli osoba zmarła nie wyraziła za życia sprzeciwu (por. ustawa
Nb. 361–362
63498284906476
63
z 1.7.2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tka-

nek i narządów, tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 2134). Okoliczności, w jakich
dopuszczalne są przeszczepy od osoby żyjącej (ex vivo) oraz zmarłej (ex mor-
tuo), są z gruntu różne. O losie zwłok ludzkich w zasadzie decyduje wola zmar-
łego lub jego najbliższych, lecz w ograniczonym zakresie (por. art. 10 ustawy
z 31.1.1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, tekst jedn. Dz.U. z 2020 r.
poz. 1947).
363 Ze względu na doniosłe konsekwencje prawne, jakie wywołuje śmierć czło-
wieka, a zwłaszcza z uwagi na potrzebę ochrony życia i zdrowia ludzkiego
w związku z dokonywanymi przeszczepami jego narządów, szczególnej donio-
słości nabiera problem jasnego określenia chwili śmierci człowieka. Ustawa
o zawodach lekarza i lekarza dentysty z 5.12.1996 r. (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r.
poz. 790) stanowi, że w celu stwierdzenia zgonu konieczne jest ustalenie trwa-
łego nieodwracalnego ustania czynności mózgu (śmierci mózgu) lub nieodwra-
calnego zatrzymania krążenia poprzedzającego pobranie narządów; dokonuje
się tych stwierdzeń w sposób i na podstawie kryteriów ustalanych zgodnie z ak-
tualną wiedzą medyczną przez specjalistów w odpowiednich dziedzinach me-
dycyny powoływanych przez ministra właściwego do spraw zdrowia (art. 43
i 43a).
364 Dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu. Sporządza go kierownik urzę-
du stanu cywilnego (lub jego zastępca) po przedstawieniu mu karty zgonu, wy-
stawionej przez lekarza, oraz protokołu zgłoszenia (art. 92 ust. 2 PrASC).
Pominięto tu szczególne przypadki rejestracji zgonu, zwłaszcza na statkach morskich,
powietrznych lub okrętach wojennych, na wojskowych statkach powietrznych oraz poległych
żołnierzy (art. 96 i n. PrASC).
365 Ponadto kierownik urzędu stanu cywilnego sporządza akt zgonu na podsta-
wie dwóch rodzajów orzeczeń sądowych: o stwierdzeniu zgonu i o uznaniu za
zmarłego (art. 4, 13 ust. 6 i art. 95 ust. 5–7 PrASC).
2. Stwierdzenie zgonu
366 Postanowienie orzekające stwierdzenie zgonu wydaje sąd, gdy akt zgonu
nie został sporządzony i gdy w wyniku postępowania dowodowego dojdzie do
przekonania, że śmierć danej osoby jest niewątpliwa (art. 535 KPC). W posta-
nowieniu tym sąd ściśle oznacza chwilę śmierci zmarłego, przyjmując – w bra-
ku dostatecznych danych – chwilę najbardziej prawdopodobną (art. 538 KPC
w zw. z art. 95 ust. 1 pkt 4 PrASC).
Nb. 363–366
63498284906476
63
Ustalenie niewątpliwej śmierci niekoniecznie musi opierać się na zezna-

niach naocznych świadków, którzy zwłoki widzieli. Wystarczy, gdy cały ze-
spół towarzyszących okoliczności wskazuje na niewątpliwą śmierć człowie-
ka (np. zasypanie górników, których zwłok nie odnaleziono). Jeżeli uzyskanie
odpisu aktu zgonu sporządzonego za granicą jest niemożliwe albo połączone
z poważnymi trudnościami, to treść tego aktu odtwarza kierownik urzędu stanu
cywilnego (art. 109 i n. PrASC).
3. Uznanie za zmarłego
Postanowienie orzekające uznanie za zmarłego wydaje sąd, gdy człowiek 367

zaginął. Chodzi tu o sytuacje, gdy mimo upływu określonego w ustawie ter-
minu (art. 29 KC) i przeprowadzenia odpowiedniego postępowania wyja-
śniającego (art. 530, 531, 533 KPC) nie da się ustalić, czy dana osoba ży-
je, czy zmarła. Instytucja ta zmierza do uregulowania stosunków prawnych
zaginionego i zakończenia tym samym stanu niepewności, który jest nieko-
rzystny dla interesów indywidualnych i społecznych, gdy przeciąga się nad-
miernie. System prawny łączy z zaginięciem człowieka takie same skutki
prawne, jak z jego śmiercią (art. 31 KC). W szczególności następują skutki
określone w prawie spadkowym. Postanowienie o uznaniu za zmarłego wią-
że wszystkie osoby dopóty, dopóki nie zostanie uchylone w rezultacie od-
rębnego postępowania, w którym sąd ustali, że osoba zaginiona żyje albo że
zmarła w innej chwili, niż oznaczono to w postanowieniu o uznaniu za zmar-
łego (art. 539–543 KPC).
Postanowienie o uznaniu za zmarłego – w przeciwieństwie do postanowie- 368
nia o stwierdzeniu zgonu – ma charakter konstytutywny, ponieważ dopiero de-
cyzja sądu wywołuje skutki prawne. Jednakże skutki prawne następują nie od
chwili wydania orzeczenia o uznaniu za zmarłego (ex nunc), lecz od momentu
ziszczenia się zdarzeń w orzeczeniach tych ustalonych (ex tunc).
Zaginiony może być uznany za zmarłego po upływie 10 lat od końca ro- 369
ku kalendarzowego, w którym według istniejących informacji jeszcze żył. Ten
zasadniczy termin ulega, ze względu na wiek zaginionego, wydłużeniu al-
bo skróceniu. Gdyby bowiem zaginiony w chwili uznania ukończył 70 lat, to
wystarczy upływ 5 lat. Natomiast w żadnym razie nie wolno nikogo uznać za
zmarłego przed końcem roku kalendarzowego, w którym ukończyłby on 23 lata
(art. 29 KC). W postanowieniu sąd oznacza chwilę przypuszczalnej („domnie-
manej”) śmierci, którą stosownie do okoliczności uznał za najbardziej prawdo-
podobną, a w braku takich danych – pierwszy dzień terminu, z którego upły-
wem uznanie za zmarłego stało się możliwe. Jeżeli w orzeczeniu ustalono tylko
Nb. 367–369
63498284906476
63
dzień „domniemanej” śmierci, należy przyjąć, że zaginiony zmarł o godz. 24

(art. 31 KC).
Przykład: Jeżeli 1.7.1970 r. wyszedł z domu 30-letni człowiek i wszelki słuch odtąd po
nim zaginął, to 10-letni termin biegnie od 31.12.1970 r., po upływie którego, tzn. najwcześ-
niej 1.1.1981 r., może on być uznany za zmarłego; gdyby miał 65 lat, to termin ten uległby
skróceniu do 5 lat, a gdyby miał 62 lata, termin ten wynosiłby 8 lat; gdyby zaginął noworo-
dek, wspomniany termin uległby przedłużeniu do 23 lat. We wszystkich wymienionych sytu-
acjach należałoby przyjąć, że zaginiony zmarł 31.12.1970 r. o godz. 24.00.
370 Jeżeli zaginięcie człowieka nastąpiło w związku z bliżej określonymi

w ustawie zdarzeniami, które zwiększają prawdopodobieństwo jego śmier-
ci, wtedy terminy oczekiwania ulegają istotnemu skróceniu (por. art. 30 KC
i art. XVII PWKC).
Przykłady: Wojna, katastrofa statku, inne bezpośrednie niebezpieczeństwo
dla życia, (porwanie dla okupu, por. post. SN z 26.7.2006 r., I KZP 17/07, OSN
2007, Nr 9, poz. 62).
Gdy kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpie-
czeństwa, to w braku innych ustaleń należy przyjąć, że zmarły one równocze-
śnie (art. 32 KC).
Przykład: Jeżeli 30-letnia matka zatonęła wraz ze swoją 10-letnią córką, to uważa się, że
zmarły jednocześnie. Podobnie w przypadku śmierci kilku osób w katastrofie drogowej lub
lotniczej.
371 Przepisy o uznaniu za zmarłego należy również stosować do osób zagi

nionych przed wejściem w życie KC (art. XXXIII § 1, art. XXXIV PWKC),
jednakże ze znacznymi modyfikacjami przewidzianymi w szczególności dla
osób zaginionych w związku z wojną 1939–1945 r. (por. art. XXXII i XXXIII
§ 2 PWKC). Problematyka ta obecnie ma już jednak znikomą doniosłość prak-
tyczną.
§ 20. Ochrona dóbr osobistych

Literatura: Aksjologia prawa cywilnego i cywilnoprawna ochrona dóbr, pod red. J. Pisuliń-
skiego, J. Zawadzkiej, Warszawa 2020; J. Balcarczyk, Prawo do wizerunku i jego komercjali-
zacja, Warszawa 2009; J. Banasiuk, Cywilnoprawna ochrona wizerunku osób powszechnie
znanych w dobie komercjalizacji dóbr osobistych, Warszawa 2014; J. Barta, R. Markiewicz,
Bezprawność naruszenia dobra osobistego wobec rozpowszechniania w prasie nieprawdziwej
informacji, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana,
Kraków 2005; Z. Bidziński, J. Serda, Cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych w praktyce
sądowej, [w:] Dobra osobiste i ich ochrona w polskim prawie cywilnym, Ossolineum 1986;
L. Bosek, Gwarancje godności ludzkiej i ich wpływ na polskie prawo cywilne, Warszawa
2012; J. Braciak, Prawo prywatności, Warszawa 2004; J. Buchalska, Nazwisko jako przed-
Nb. 370–371
63498284906476
63
§ 20. Ochrona dóbr osobistych 169
miot ochrony w prawie polskim, Warszawa 2015; O. Bydyniu, Tożsamość narodowa jako do-
bro osobiste w ujęciu dotychczasowego orzecznictwa, Pal. 2020, Nr 7–8; J. Chaciński, Prawo
podmiotowe. Ochrona dóbr osobistych, Lublin 2004; A. Cisek, Dobra osobiste i ich niemająt-
kowa ochrona w kodeksie cywilnym, Wrocław 1989; K. Czub, Prawa osobiste twórców dóbr
niematerialnych. Zagadnienia konstrukcyjne, Warszawa 2011; Dmowski, Rudnicki, Komen-
tarz; Dobra osobiste. Zbiór orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Krakowie, opracował B. Gawlik,
Kraków 1999; A. Doliwa, Dobra osobiste i inne dobra niematerialne jednostek samorządu te-
rytorialnego, GSP 2020, Nr 1; J. Gajda, Tajemnica przysposobienia i jej ochrona w polskim
prawie cywilnym, Przemyśl–Rzeszów 2012; B. Gawlik, Ochrona dóbr osobistych. Sens i non-
sens tzw. praw podmiotowych osobistych, ZNUJ, t. DCC LXXI, Warszawa–Kraków 1985;
W. Gierszewski, M. Trzebiatowski, Ochrona prawa do prywatności „osoby zamożnej”, PPH
2017, Nr 5; B. Giesen, O naturze prawa do wizerunku – uwagi na tle rozważań historycznych
i prawnoporównawczych, [w:] Qui bene dubitat, bene sciet. Księga jubileuszowa dedykowana
Profesor Ewie Nowińskiej, pod red. J. Barty, R. Markiewicza, P. Wasilewskiego, J. Chwalby,
Warszawa 2018; B. Gnela, Uwagi o specyfice autorskich dóbr osobistych oraz koncepcji ich
ochrony (na przykładzie prawa do autorstwa utworu), RPEiS 2015, z. 2; M. Górski, Swoboda
wypowiedzi artystycznej. Standardy krajowe i międzynarodowe, Warszawa 2019; M. Górski,
Swoboda wypowiedzi artystycznej. Standardy międzynarodowe i krajowe, Warszawa 2019;
P. Granecki, Dobra osobiste w prawie polskim – zagadnienie dóbr osobistych osób prawnych,
PS 2002, Nr 5; T. Grzeszak, Ocena uszczerbku doznanego wskutek przekroczenia granic
umownego zezwolenia na reklamowe wykorzystanie wizerunku, RPEiS 2015, z. 2; taż, Rekla-
ma a ochrona dóbr osobistych, PPH 2000, Nr 2; taż, Dobro osobiste jako dobro zindywiduali-
zowane, PS 2018, Nr 4, s. 7 i n.; taż, Zdrada małżeńska a naruszenie dóbr osobistych w orzecz-
nictwie Sądu Najwyższego, MoP 2019, Nr 11; K. Grzybczyk, Naruszenie dobra osobistego
w reklamie, Rej. 1999, Nr 9; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 35; tenże, Ochrona
dóbr osobistych, Warszawa 1957; J. Haberko, Udostępnianie i publikowanie wizerunku nasci-
turusa, noworodka i małego dziecka w świetle zasady dobra dziecka, RPEiS 2013, z. 3; B. Ja-
niszewska, Ochrona poufności pacjenta z perspektywy prawa cywilnego, Białostockie Studia
Prawnicze 2020, Nr 2; A. Kopff, Koncepcja praw do intymności i do prywatności życia osobi-
stego (zagadnienia konstrukcyjne), SC 1972, t. XX; tenże, Ochrona sfery życia prywatnego
jednostki w świetle doktryny i orzecznictwa, ZNUJ, Prace Prawnicze 1982, Nr 100; B. Korda-
siewicz, Jednostka wobec środków masowego przekazu, Ossolineum 1991; tenże, Ochrona
czci w prawie karnym i w prawie cywilnym, SP 1983, Nr 2; tenże, Cywilnoprawna ochrona
prawa do prywatności, KPP 2000, z. 1; P. Książak, Skuteczność woli zmarłego co do jego
pochówku i sprawowania kultu jego pamięci, Pal. 2012, Nr 9–10; K.W. Kubiński, Ochrona
życia prywatnego człowieka, RPEiS 1993, z. 1; K. Kurosz, Samorealizacja osoby ludzkiej jako
element definicji dóbr osobistych Zbigniewa Radwańskiego. Uwagi na temat ochrony dóbr
osobistych w świetle koncepcji psychologicznej Abrahama Masova, KPP 2016, z. 3; M. Li-
jowska, Koncepcja ogólnego prawa osobistości w niemieckim i polskim prawie cywilnym,
KPP 2001, z. 4; A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona wizerunku, KPP 2004, z. 2; J. Mazurkie-
wicz, Do diabła z prawdą! Kłamstwo medialne jako naruszenie dobra osobistego prawdy,
[w:] Dobra osobiste w prawie cywilnym, procesowym i karnym, pod red. M. Łaszewskiej-
-Hellriegel, M. Skibińskiej, Acta Iuridica Lebusana 2018, Nr 8; A. Mączyński, Zadośćuczynie-
nie pieniężne za krzywdę spowodowaną naruszeniem dobra osobistego. Geneza, charaktery-
styka i ocena obowiązującej regulacji, [w:] Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa
ku czci Profesora Adama Szpunara, Kraków 2004; K. Michałowska, Niemajątkowe wartości
życia rodzinnego w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2017; P. Modrzejewski, Odpowie-
dzialność innych podmiotów niż sprawca za naruszenie dóbr osobistych w Internecie, PPH
2017, Nr 3; T. Mróz, Cywilnoprawna ochrona tajemnicy korespondencji, Ius Novum 2018,
Nb. 371
63498284906476
63
Nr 1; M. Nesterowicz, Prawo medyczne, Toruń 2007; tenże, Prawo pacjenta i osób bliskich do
informacji medycznych i ochrony danych, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa
Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005; A. Nowicka, Pomawianie a cywilnoprawna
ochrona dóbr osobistych, [w:] Prawnokarne granice dopuszczalnego pomawiania, Poznań
2008; E. Nowińska, M. du Vall, Zasady odpowiedzialności prasy z tytułu naruszenia tajemnicy
przedsiębiorcy, [w:] Prawo prywatne czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profe-
sorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, Poznań 2005; Ochrona danych osobowych, pod
red. M. Wyrzykowskiego, Warszawa 1999; A. Olejniczak, O bezprawności rozpowszechniania
informacji nieprawdziwych, pomimo działania w społecznie uzasadnionym interesie [w:] Mię-
dzy Klio a Themis. Księga dedykowana Profesorowi Jackowi Sobczakowi, pod red. J.W. Ada-
mowskiego, T. Wallasa, K. Kakareko, Warszawa–Poznań 2016; K. Pałka, Kreowanie dóbr
osobistych, [w:] Experientia docet. Księga jubileuszowa ofiarowana Pani Profesor Elżbiecie
Traple, pod red. P. Kostańskiego, T. Targosz, P. Podreckiego, Warszawa 2017; J. Panowicz-
-Lipska, Majątkowa ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1975; taż, [w:] Gutowski. KC. Ko-
mentarz, art. 23–24; M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XVI; A. Pązik, Wyłączenie
bezprawności naruszenia dobra osobistego na podstawie interesu społecznego, Warszawa
2014; J.S. Piątowski, Ewolucja ochrony dóbr osobistych, [w:] Tendencje rozwoju prawa cy-
wilnego, Ossolineum 1983; W. Popiołek, Więź między osobami fizycznej jako przedmiot
ochrony cywilnoprawnej, [w:] Experientia docet. Księga jubileuszowa ofiarowana Pani Profe-
sor Elżbiecie Traple, pod red. P. Kostańskiego, T. Targosz, P. Podreckiego, Warszawa 2017;
M. Poźniak-Niedzielska, Wynik prac badawczych jako dobro osobiste, RPEiS 1986, z. 9;
M. Puwalski, Prawo do prywatności osób publicznych, Toruń 2003; Z. Radwański, Koncepcja
praw podmiotowych osobistych, RPEiS 1988, z. 2; F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości naro-
dowej jako dobro osobiste w świetle polskiego prawa cywilnego, cz. I, SPP 2011, z. 2; cz. II,
z. 3–4; cz. III, SPP 2012, z. 1; J. Sadomski, Naruszenie dóbr osobistych przez media, Warsza-
wa 2003; tenże, Konflikt zasad – ochrona dóbr osobistych a wolność prasy, Warszawa 2008;
M. Safjan, Prawo i medycyna. Ochrona praw jednostki a dylematy współczesnej medycyny,
Warszawa 1998; tenże, Ochrona danych osobowych – granice autonomii informacyjnej,
[w:] Ochrona danych osobowych, Warszawa 1999; tenże, Prawo do prywatności osób publicz-
nych, [w:] Prace z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Sędziego Janusza Pietrzy-
kowskiego, pod red. Z. Banaszczyka, Warszawa 2000; tenże, Refleksje wokół konstytucyjnych
uwarunkowań rozwoju ochrony dóbr osobistych, KPP 2002, z. 1; tenże, Prawo do prywatności
i ochrona danych osobowych w społeczeństwie informatycznym, PiP 2002, z. 6; M. Sakow-
ska, A. Młynarska-Sobaczewska, „Klauzula prasowa” z ustawy o ochronie danych osobowych
jako gwarancja wolności wypowiedzi, PiP 2005, z. 1; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie pry-
watności osób publicznych przez prasę, Kraków 2006; J. Sieńczyło-Chlabicz, J. Banasiuk,
Cywilnoprawna ochrona wizerunku osób powszechnie znanych w dobie komercjalizacji dóbr
osobistych. Warszawa 2014; M. Skibińska, Wykorzystanie nowych środków dowodowych
w sprawach o rozwód i separację a prawo do prywatności, [w:] Dobra osobiste w prawie cy-
wilnym, procesowym i karnym, pod red. M. Łaszewskiej-Hellriegel, M. Skibińskiej, Acta Iuri-
dica Lebusana 2018, Nr 8; T. Smyczyński, Integralność człowieka w świetle jego statusu ro-
dzinnego, RPEiS 1988, z. 2; R. Stefanicki, Kryterium konieczności wprowadzonych ograniczeń
wolności wypowiedzi w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, PS
2004, Nr 7–8; tenże, Cywilnoprawna ochrona prywatności osób podejmujących działalność
publiczną, SP 2004, Nr 1; K. Stefaniuk, Naruszenie prawa do wizerunku przez rozpowszech-
nianie podobizny, PiP 1970, z. 1; R. Strugała, naruszenie praw osobistych przez zaniechanie.
Konstrukcja prawna, TPP 2018, Nr 3; A. Sydor-Zielińska, Działanie w obronie społecznie uza-
sadnionego interesu jako przesłanka wyłączająca bezprawność naruszenia prywatności
dziecka, PiP 2019, z. 4; R. Szczepaniak, Problem prawa do wizerunku sportowca – reprezen-
Nb. 371
63498284906476
63
tanta kraju, MoP 2007, Nr 17; P. Szkudlarek, Ustawa o ochronie informacji niejawnych a pra-
wa obywateli, PiP 2000, z. 7; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979; tenże,
Zgoda uprawnionego w zakresie ochrony dóbr osobistych, RPEiS 1990, z. 1; tenże, O ochro-
nie pamięci osoby zmarłej, Pal. 1984, Nr 7–8; tenże, O ochronie sfery życia prywatnego,
NP 1982, Nr 3–4; tenże, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999; P. Ślę-
zak, Komercyjne wykorzystanie wizerunku, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego
2019, z. 4; M. Śliwa, Prawa pacjenta na tle prawnoporównawczym, Toruń 2008; K. Święcka,
Okoliczności wyłączające bezprawność naruszenia dóbr osobistych przez prasę, Warszawa
2010; taż, Kryterium społecznie uzasadnionego interesu w ramach dozwolonej krytyki, PS
2008, Nr 5; A. Tusiński, Prawo do poszanowania korespondencji, PS 2006, Nr 10; G. Tylec,
Rejestracja audiowizualna osób fizycznych jako ingerencja w prawo do prywatności, [w:] Pra-
wo prywatności jako reguła społeczeństwa informacyjnego, pod red. K. Chałubińskiej-Jent-
kiewicz, K. Kakareko, J. Sobczaka, Warszawa 2017; tenże, Zadośćuczynienie za naruszenie
dobra osobistego w postaci więzi rodzinnej. Uwagi na tle orzecznictwa Europejskiego Trybu-
nału Praw Człowieka oraz orzecznictwa sądów polskich, PS 2018, Nr 3; R. Tyniec, Satyra
a ochrona czci w polskim prawie cywilnym, [w:] Wybrane zagadnienia prawa cywilnego, pod
red. M. Safjana, Warszawa 2006; M. Wach, Ochrona czci przed naruszeniami w środkach
masowego przekazu, Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego 2003, Nr 3; M. Wała-
chowska, Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, Toruń 2007; taż, Roszczenie o za-
dośćuczynienie pieniężne za zerwanie więzi rodzinnych w razie doznania przez osobę bliską
poważnego uszczerbku na zdrowiu, PS 2017, Nr 9; J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci,
Warszawa 2002; M. Wild, Ochrona prywatności w prawie cywilnym, PiP 2001, z. 4; J. Wisz-
niewska, Polskie prawo reklamy, Warszawa 1998; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części
ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014, s.162 i n.; M. Winczura, Zgoda poszkodowanego
w sporcie – charakter i zakres, TPP 2018, Nr 3; A. Wiśniewski, Uwagi o zastosowaniu standar-
dów strasburskich w sprawach dotyczących ochrony dóbr osobistych (na tle ostatnich orze-
czeń ETPC w sprawach przeciwko Polsce), GSP 2018, Nr 1; A. Wojciechowska, Czy autorskie
dobra osobiste są dobrami osobistymi, KPP 1994, z. 3; A. Wojciszke, Katalog dóbr osobistych
w świetle przepisów Konstytucji i Kodeksu cywilnego, GSP 2000, t. VII; M. Wojtasik, Naru-
szenia dóbr osobistych w Internecie, R. Pr. 2001, Nr 6; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo,
rozdz. VII; M. Woźniak, Naruszenie dóbr osobistych hałasem, PS 2015, Nr 6; A. Wypiórkow-
ski, Refleksyjne spojrzenie na ochronę dóbr osobistych, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Sę-
dziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005; M. Wyrwiński, Autorskie prawa osobiste
w obrocie prawnym, Warszawa 2019, H. Zięba-Załucka, Granice (nie tylko konstytucyjne)
krytyki osób sprawujących funkcje publiczne, PS 2005, Nr 7–8.
I. Pojęcie i rodzaje
1. Pojęcie
Atrybutem każdej osoby fizycznej są dobra osobiste. 372

Przepisy prawa cywilnego nie zawierają definicji tego wyrażenia. Należy
jednak przyjąć, że odnosi się ono do uznanych przez system prawny warto-
ści (tj. wysoko cenionych stanów rzeczy), obejmujących fizyczną i psychiczną
integralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społe-
czeństwie, co stanowi przesłankę samorealizacji osoby ludzkiej.
Nb. 372
63498284906476
63
Określenie to ma charakter obiektywny. Ten sposób definiowania dóbr osobistych do
minuje obecnie w nauce prawa cywilnego, por. zwłaszcza A. Szpunar, Ochrona, s. 106–107;
J.S. Piątowski, Ewolucja, s. 20 i n.; J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona; M. Pazdan,
[w:] System Pr. Pr., t. 1, § 82; S. Dmowski, [w:] Dmowski, Rudnicki, Komentarz, s. 112. Zwo-
lennicy tej koncepcji krytycznie odnoszą się do subiektywnego sposobu definiowania dóbr
osobistych, jaką przedstawił S. Grzybowski, Ochrona, s. 78; tenże, [w:] System Pr. Cyw., t. 1,
s. 297, stwierdzając, iż są to „indywidualne wartości uczuć, życia psychicznego człowieka”.
Dobra osobiste są nieodłącznie związane z człowiekiem, i to bez względu

na stan jego psychiki i stopień wrażliwości.
Należą one do kategorii dóbr niemajątkowych; nie dają się więc wyrazić
w pieniądzu, aczkolwiek pośrednio mogą wpływać na sytuację ekonomiczną
człowieka – np. na jego zatrudnienie lub poziom zarobków wskutek utraty do-
brej sławy.
Nie da się wszakże zaprzeczyć, że współcześnie przybiera na sile zjawisko tzw. komer-
cjalizacji dóbr osobistych, tzn. traktowanie ich jako reprezentujących same przez się wartość
rynkową i w związku z tym zbywanych podobnie jak towar, a więc odpłatnie. Znalazło to już
wyraz zwłaszcza na obszarze prawa autorskiego (np. w razie otrzymania zapłaty za pozowa-
nie do obrazu lub zdjęć).
Tendencje te szczególnie widoczne stają się w dziedzinie informacji traktowanej już jako
ceniony towar na rynku; por. szerzej T. Grzeszak, Reklama, s. 7 i n.; A. Wojciechowska, Czy
autorskie dobra osobiste, s. 371 i n. Stopniowo prowadzi to do pewnego ograniczenia ochro-
ny niektórych dóbr osobistych (przede wszystkim wizerunku i prywatności), uwzględniające-
go w pewnej mierze interesy tego, kto za korzystanie z nich zapłacił.
373 Bliższe wyznaczenie zakresu dóbr osobistych dokonuje się przez wskazanie
poszczególnych ich typów. Niewyczerpujący ich wykaz zawiera art. 23 KC.
Sens użytych tam terminów w istotnej mierze określają nie tylko powszech-
ne reguły znaczeniowe języka, ale i całe zespoły szczególnych reguł prawnych
dotyczących ochrony wspomnianych wartości (prawo autorskie, przepisy o na-
zwisku i imieniu itp.). Są one dookreślane przez judykaturę opierającą się m.in.
na funkcjonujących ocenach społecznych. Wszystko to jednak nie upoważnia
do kwalifikowania art. 23 KC jako klauzuli generalnej1.
Ważną podstawę do uznawania dalszych dóbr osobistych stanowią przepi-
sy konstytucyjne o prawach i wolnościach obywatelskich, a zwłaszcza art. 30
Konstytucji RP o poszanowaniu godności człowieka2, jak i konwencje między-
narodowe formułujące określone wartości do zrealizowania – poza oczywiście
ustawodawstwem szczególnym.
1
Tak B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 160 i n.
2
Por. szerzej M. Safjan, Refleksje, s. 226 i n.; A. Wojciszke, Katalog, s. 659 i n.
Nb. 373
63498284906476
63
Ponadto judykatura i doktryna w drodze twórczej wykładni, korzystając tak-

że z kształtujących się w społeczeństwie poglądów, nieustannie „odkrywają”
nowe, niewymienione expressis verbis w art. 23 KC dobra osobiste. Tendencja
ta stanowi nie tylko wyraz wzrastającego uznania dla osoby ludzkiej, ale jest
zarazem odpowiedzią na mnożące się zagrożenia wywołane rozwojem techniki
oraz nieodpowiedzialnym korzystaniem z wolności będącej darem ustroju de-
mokratycznego (por. uzasadnienie do uchw. SN (7) z 16.7.1993 r., I PZP 28/93,
OSN 1994, Nr 1, poz. 2). Źródłem tych zagrożeń jest także reklama motywo-
wana względami majątkowymi, a wykorzystująca m.in. tzw. transfer sympatii
wiążący się z osobami popularnymi poprzez rozpowszechnianie ich wizerunku
lub informacji naruszających ich prywatność, a niekiedy i cześć1. Należy jed-
nak podkreślić, że niektóre z „odkrytych” dóbr osobistych pozostają co naj-
mniej sporne, jeśli nie nietrafnie wskazane.
2. Typy
Wychodząc z tych założeń, można przedstawić następującą typologię dóbr 374

osobistych, którą metodologicznie należy odróżnić od klasyfikacji. Porządko-
wanie bowiem jakiegoś zbioru (w tym przypadku dóbr osobistych) według me-
tody typologicznej nie musi mieć cech zupełności i rozłączności. Na tej podsta-
wie należałoby wyróżnić następujące typy dóbr osobistych.
a) Życie, zdrowie i nietykalność cielesna. Spośród tych wartości w art. 23 KC
wymienione zostało tylko zdrowie. Jednakże nie ulega wątpliwości, że system
prawny chroni także życie człowieka (art. 38 Konstytucji RP oraz przepisy kar-
ne). Ochrona tej wartości realizowana jest również na obszarze prawa cywil-
nego w postaci roszczenia na rzecz najbliższych członków rodziny zmarłego
(art. 446 § 4 KC). Celowość zaliczenia tej wartości do dóbr osobistych przeja-
wia się ponadto w tym, że zagrożenie jej uzasadnia roszczenia profilaktyczne,
przysługujące już bezpośrednio osobie zagrożonej. Integralność cielesną czło-
wieka chronią nie tylko przepisy karne, ale i cywilne (art. 444, 445 KC). Szcze-
gólnej doniosłości nabiera ten problem w dziedzinie lecznictwa. Z tego wzglę-
du przesłanki dopuszczalnej interwencji medycznej w integralność fizyczną
osoby ludzkiej są odrębnie uregulowane2.
Łączne ujmowanie tych wartości uzasadnione jest ich funkcjonalną więzią3.
1
Por. bliżej T. Grzeszak, Reklama, s. 7 i n.; K. Grzybczyk, Naruszenie dobra osobistego
w reklamie, s. 119 i n.; I. Wiszniewska, Polskie prawo reklamy, s. 80 i n.; K. Woryna, Reklama
uchybiająca godności człowieka, MoP 2001, Nr 16, s. 825 i n.
2
M. Nesterowicz, Prawo medyczne, rozdz. I i II; M. Safjan, Prawo i medycyna, s. 8–93.
3
Trafnie łączy je A. Szpunar, Zadośćuczynienie, s. 98–99.
Nb. 374
63498284906476
63
b) Wolność wymieniona została w art. 23 KC jako dobro osobiste, a art. 445

§ 2 KC wyraźnie przewiduje zadośćuczynienie pieniężne „w wypadku po-
zbawienia wolności”. Należy przychylić się do zdania, że nie chodzi tu tylko
o ograniczenie swobody poruszania się w sensie przestrzennym (np. porwa-
nie, nieudostępnienie swobodnego dojścia do mieszkania), ale również w sen-
sie szerszym, polegającym na wywieraniu presji psychicznej na działania czło-
wieka1. W tym rozumieniu ochroną objęte byłoby np. agresywne zachowanie
się „paparazzi”.
W orz. SN z 21.11.2003 r. (V CK 16/03, OSN 2004, Nr 6, poz. 104) po raz pierwszy
rozpatrywano roszczenie matki o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę poniesioną wsku-
tek urodzenia dziecka poczętego w wyniku zgwałcenia. Było ono skierowane przeciwko pu-
blicznemu zakładowi opieki zdrowotnej, który wbrew woli matki nie dokonał aborcji. Sąd
Najwyższy uznał, że nastąpiło naruszenie dobra osobistego matki, a mianowicie wolności
(„prawem każdego jest bowiem możność decydowania o swoim życiu osobistym”). Kwali-
fikację tę jednak skrytykował S. Rudnicki w glosie, MoP 2004, Nr 1, s. 475, także: Wybrane
problemy, s. 276 i n., wskazując, że decydowanie o życiu dziecka nienarodzonego odnosi się
nie do dobra matki, lecz nasciturusa. W konsekwencji nie znalazłby tu zastosowania art. 448
KC, lecz jedynie przepisy o odpowiedzialności publicznego zakładu opieki zdrowotnej, ogra-
niczone jednak do roszczeń o naprawienie szkody majątkowej; por. też glosę T. Justyńskie-
go ogłoszoną w PiP 2004, z. 9, s. 122. Na ten temat por. także wypowiedź K. Michałowskiej,
Artykuł 4461 KC jako podstawa dochodzenia roszczeń z tytułu szeroko rozumianych szkód
prenatalnych w wyniku działań medycznych, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa
Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005, s. 1181 i n.
Trudno uznać za satysfakcjonujące podejmowane w doktrynie i orzecznic-

twie próby wskazania dobra osobistego naruszonego niechcianym urodzeniem
(wrongful birth)2. Należy zauważyć, że określona stosownymi przepisami do-
puszczalność usunięcia ciąży nie oznacza, że ustawodawca kreuje prawo pod-
miotowe chroniące określone dobro osobiste. Nie zawsze bowiem możliwość
określonego zachowania, nawet gdy jest ono regulowane przepisami prawa,
stanowi wykonywanie prawa podmiotowego (np. korzystanie z dróg czy prze-
strzeni powietrznej albo możliwość wyrządzenia szkody atakującemu napastni-
kowi). Nie powinno się też kwalifikować jako prawa podmiotowego chronią-
cego dobro osobiste tego, co zazwyczaj określane jest w języku powszechnym
„prawem do aborcji”. Istnieje prawo do życia i zakaz zabijania chroni naj-
ważniejsze dobro osobiste, jakim jest życie człowieka. Przepisy dopuszcza-
jące aborcję uchylają bezprawność działań podejmowanych przeciwko życiu,
ponieważ nawet ochrona życia podlega ograniczeniom, zupełnie wyjątkowo
w normatywnie określonych okolicznościach.
1
Por. tamże, s. 100.
2
Por. szerzej Radwański, Olejniczak, Zobowiązania, Nb. 670–671.
Nb. 374
63498284906476
63
c) Cześć człowieka. Nie tylko została wymieniona w art. 23 KC, ale rów-
nież Konstytucja RP (art. 47) zapewnia jej ochronę. Należy ona do najważ-
niejszych dóbr osobistych i powinna być z tego względu wszechstronnie
chroniona. Szczególna rola w tym względzie przypada prawu cywilnemu,
albowiem prawo karne oraz inne gałęzie prawa nie zapewniają równie szero-
kiej jej ochrony1.
Przez cześć człowieka zwykło się rozumieć dwa jej aspekty: tzw. cześć ze-
wnętrzną w znaczeniu dobrej sławy, dobrego imienia i tzw. cześć wewnętrzną
w znaczeniu godności osobistej, wyobrażenia o własnej wartości.
Porównywanie postępowania kobiety zamierzającej zgodnie z prawem dokonać przerwa-
nia ciąży do zbrodni popełnianych przez nazistów, stanowi naruszenie jej dóbr osobistych
w postaci czci i godności. Natomiast dyskomfort, jaki odczuwa skarżący, ponieważ system
prawny – dopuszczając aborcję – rozmija się z jego intuicją etyczną, „jest nieuniknioną kon-
sekwencją życia w pluralistycznym społeczeństwie, w którym mają prawo funkcjonować róż-
ne osoby, które wyznają różne systemy wartości oraz konsekwencją faktu, iż ustawodawca
musi rozstrzygać fundamentalne problemy aksjologiczne, w przypadku kolizji różnych war-
tości, z uwzględnieniem skutków społecznych wprowadzanych regulacji. Przyznawanie sobie
prawa do publicznego osądzania innych osób, nienaruszających prawa, z pozycji wyższości
moralnej, w sposób pozbawiony minimum szacunku do człowieka o odmiennym światopo-
glądzie, nie zasługuje na ochronę i nie może być przez system prawny tolerowany” (por. wyr.
SN z 11.3.2016 r., I CSK 90/15, OSNC 2017, Nr B, poz. 35, s. 134).
Obie postacie naruszenia czci objęte są zakresem ochrony art. 23 i 24 KC,
i to niezależnie od zawodu lub rodzaju wykonywanego zatrudnienia, lecz
w granicach przeciętnych ocen obecnie stosowanych w społeczeństwie, a nie
w indywidualnym odczuciu osoby, która domaga się ochrony prawnej2.
Naruszenie czci może nastąpić w każdy sposób, a w szczególności: ustnie,
w liście, w piśmie procesowym, na obrazie, w książce, w radiu, w telewizji, a tak-
że w Internecie, aczkolwiek wówczas często trudno ustalić sprawcę naruszenia3.
Nie dochodzi jednak do naruszenia czci osoby, niebiorącej udziału w pry-
watnej rozmowie lub wymianie korespondencji, której treść ma pozostać ta-
jemnicą rozmówców lub autorów listów. Natomiast nie wyklucza to narusze-
1
Tak trafnie A. Szpunar w glosie do wyr. SN z 16.2.2001 r. (IV CKN 252/00, OSP 2001,
Nr 9, poz. 137).
2
Uchw. SN (7) z 28.5.1971 r. (III PZP 33/70, OSN 1971, Nr 11, poz. 188). Por. także wyr.
SN z 6.2.2014 r. (I CSK 203/13, Legalis) o potrzebie ochrony godności pracowniczej, rozu-
mianej jako sfery wyobrażenia pracownika o swojej przydatności zawodowej.
3
Por. bliżej M. Wojtasik, Naruszenie, s. 40 i n.; M. Wach, Ochrona, s. 109 i n.; M. Brzo-
zowska, Naruszenie dóbr osobistych w Internecie na forach internetowych, MoP 2014, Nr 22,
s. 1187 i n.
Nb. 374
63498284906476
63
nia czci przez tego, kto posłuży się w innych okolicznościach tymi treściami
(np. upubliczni nagraną rozmowę)1.
Nie tylko konkretne sformułowania zawarte w materiałach prasowych mo-
gą stanowić podstawę oceny naruszenia dobra osobistego. Za naruszające do-
bra osobiste może też bowiem być uznana kompozycja artykułu, tytuły, podty-
tuły, zdjęcia, o ile ich dobór i układ tworzy nieprawdziwy, godzący w te dobra
obraz osoby, której dotyczy2.
Ochrona ta przysługuje także osobom pełniącym funkcje publiczne lub
ubiegającym się o nie w kampanii wyborczej3.
Sąd Najwyższy w wyr. z 21.9.2006 r. (I CSK 118/06, OSN 2007, Nr 5, poz. 77) stwier-
dził, że członek partii politycznej, wobec której podniesiono zniesławiające zarzuty, może
skutecznie domagać się ochrony swych dóbr osobistych, jednakże tylko wtedy, gdy wyka-
że, iż zarzuty dotyczą także bezpośrednio jego osoby. Jednocześnie powszechnie przyjęty
jest pogląd o konieczności znoszenia przez osoby publiczne krytyki o większym nasileniu,
ostrzejszej w formie, stanowiącej nieunikniony element dysputy politycznej (por. wyr. SN
z 14.1.2015 r., II CSK 296/14, Legalis).
Natomiast ochrona czci nie przysługuje w razie negatywnej oceny człowie-

ka lub jego działania, opartej na rzetelnej krytyce. W takim bowiem przypad-
ku działanie naruszyciela nie ma cech bezprawności. Również satyryczny cha-
rakter utworu zwykle wyłącza bezprawność. Jednakże dla rozstrzygnięcia tej
kwestii należy także mieć na względzie formę takiej wypowiedzi, co podlega
ocenie z punktu zasad etyki i rzetelności4. Ponadto negatywna ocena powinna
być podana w odpowiedniej formie i adekwatna do stwierdzonych faktów, acz-
kolwiek sama przez się nie podlega – jako ocena – kwalifikacji według kryte-
rium prawdy albo fałszu5.
Szczególne problemy pojawiają się w razie postawienia przez dziennikarza
zarzutu zniesławiającego, który oparty jest na nieprawdziwych faktach. W na-
uce i judykaturze wyrażono w tym względzie różne poglądy. Jedni uważają,
1
Por. P. Księżak, Glosa do wyr. SN z 8.5.2014 r., V CSK 361/13, MoP 2015, Nr 6, s. 313 i n.
2
Por. wyr. SN z 6.5.2009 r. (I CSK 465/08, Legalis).
3
Tak trafnie orz. SA w Krakowie z 13.5.1997 r., I ACa 185/97, w zbiorze B. Gawlika,
Dobra osobiste, s. 232.
4
Por. zwłaszcza wyr. SN z 20.6.2001 r. (I CKN 1135/98, OSN 2002, Nr 2, poz. 23,
z aprobującą glosą T. Stefańskiego, PS 2002, Nr 11–12, s. 166).
5
Por. zwłaszcza Glosa A. Szpunara do wyr. SN z 16.2.2001 r. (IV CKN 252/00, OSP
2001, Nr 9, poz. 137); na nieadekwatność uwłaczających ocen naruszyciela do stwierdzo-
nych faktów trafnie zwraca uwagę szereg orzeczeń SA w Krakowie; por. zwłaszcza opubli-
kowane w zbiorze B. Gawlika, Dobra osobiste, casus XVII, s. 196; casus XXV, s. 231, casus
XXXVII, s. 340.
Nb. 374
63498284906476
63
że w takim przypadku działanie dziennikarza zawsze ma cechy bezprawności1.

Natomiast inni dopatrują się jej tylko w razie uznania, że dziennikarz nie dopeł-
nił należytej staranności w ustalaniu faktów, z którymi wiązał zarzut zniesła-
wienia2. Co do tej kwestii wypowiedział się też SN (7) w uchw. z 18.2.2005 r.
(III CZP 53/04, OSP 2005, z. 9, poz. 110), w myśl której: „Wykazanie przez
dziennikarza, że przy zbieraniu i wykorzystaniu materiałów prasowych dzia-
łał w obronie społecznie uzasadnionego interesu oraz wypełnił obowiązek za-
chowania szczególnej staranności i rzetelności, uchyla bezprawność dzienni-
karza. Jeżeli zarzut okaże się nieprawdziwy, dziennikarz zobowiązany jest do
jego odwołania”. Zasadność stwierdzenia wyrażonego w zdaniu pierwszym bu-
dzi wszakże zastrzeżenia w świetle twierdzenia zawartego w zdaniu drugim3.
d) Swoboda sumienia również uznana została przez art. 23 KC za dobro
osobiste. Do bliższego określenia znaczenia tego pojęcia przydatne będą prze-
pisy art. 53 Konstytucji RP, zapewniające każdemu wolność sumienia i religii.
W wyr. z 6.4.2004 r. (I CK 484/03, OSN 2005, Nr 4, poz. 69) SN stwierdził, że zniewa-
żenie Papieża może naruszać dobra osobiste – w postaci uczuć religijnych i przyjaźni – osoby
duchownej, którą z Papieżem wiążą stosunek bliskości i szczególne więzi emocjonalne. Po-
jawia się tu wątpliwość, czy zakres osób legitymowanych czynnie nie został określony zbyt
szeroko (por. glosa K. Skubisz, MoP 2006, Nr 4, s. 206 i n.). Natomiast w wyr. z 20.9.2013 r.
(II CSK 1/13, OSNC-ZD 2014, Nr 4, poz. 69) SN uznał, że udzielenie sakramentu namasz-
czenia chorych przez duchownego kościoła katolickiego pacjentowi placówki leczniczej,
wbrew jego woli, prowadzi do naruszenia dobra osobistego4.
e) Nazwisko i pseudonim – to kolejne dobra osobiste wymienione w art. 23

KC. Na tej podstawie każdy może żądać, aby inna osoba bezprawnie nie uży-
wała jego nazwiska lub pseudonimu5.
Przykład: Żona X-a, aby jego konkubina nie używała nazwiska X-a; autor utworów li-
terackich publikowanych pod określonym pseudonimem, aby inny autor nie używał tego sa-
mego pseudonimu.
1
Tak w szczególności: B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 15 i n. oraz w recenzji pracy
J. Wiercińskiego, Niemajątkowa ochrona, PiP 2004, z. 12, s. 103; Z. Radwański w glosie do
wyr. SN z 14.5.2003 r. (I CKN 463/01, OSP 2004, Nr 2, poz. 22); A. Olejniczak, O bezpraw-
ności rozpowszechniania, s. 724 i n.; Z. Rudnicki, Wybrane problemy, s. 271; tak też Trybu-
nał Praw Człowieka – por. G. Roch-Bajorek, Pomyłki bywają kosztowne, Pal. 2008, Nr 9–10,
s. 125 i n.
2
Por. J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona, s. 137 i n.; J. Barta, R. Markiewicz, Bez-
prawność naruszenia, s. 79 i n.; T. Grzeszczyk w glosie do orz. SN z 14.5.2003 r., PPH 2004,
Nr 3, s. 55.
3
Zob. glosy: J. Sieńczyło-Chlabicz, PiP 2005, z. 7; Z. Radwańskiego, OSP 2005, z. 9,
poz. 110; P. Sobolewskiego, OSP 2005, Nr 12, poz. 144; por. też M. Pazdan, [w:] System
Pr. Pr., t. 1, s. 1123.
4
Por. też glosa S. Strusa do tego wyroku, Forum Prawnicze 2013, Nr 5, s. 35 i n.
5
Por. J. Buchalska, Nazwisko jako przedmiot ochrony w prawie polskim, Warszawa 2015.
Nb. 374
63498284906476
63
Uprawniony może także żądać, aby nie ujawniano jego nazwiska w okreś-
lonej sytuacji.
Przykład: Zastrzeżenie anonimowości obowiązuje redakcję gazety wobec autorów li-
stów kierowanych do redakcji. Por. orz. SN z 16.10.1990 r. (I CR 531/90, PS 1992, Nr 1,
s. 42).
Judykatura sądowa przyjmuje, że również nazwy zespołów ludzkich niema-

jących osobowości prawnej korzystają z ochrony przewidzianej dla dóbr osobi-
stych, ponieważ w tej postaci realizuje się sfera ich osobistej działalności.
Por. wyr. SN z 30.5.1988 r. (I CR 124/88, OSN 1989, Nr 5, poz. 87) dotyczący nazwy
zespołu artystycznego i wyr. SN z 14.12.1990 r. (I CR 529/90, OSN 1992, Nr 7–8, poz. 136)
wraz z artykułem A. Jędrzejewskiej, Ochrona nazwy spółki cywilnej (problematyka podo-
bieństwa nazw), PS 1993, Nr 11–12, s. 61 i n.
f) Stan cywilny (por. Nb. 342) nie został wymieniony w art. 23 KC, ale za
dobro osobiste uznała go doktryna1 i judykatura, opierając się na przepisach za-
wartych w Prawie o aktach stanu cywilnego.
W szczególności obejmuje ono cechę przynależności do określonej płci,
której ujawnienia w aktach stanu cywilnego może domagać się zainteresowa-
ny.2 Odnosi się to także do relacji rodzinnych. Osoba zainteresowana może
więc żądać nie tylko właściwego ujawnienia tych stosunków w aktach stanu cy-
wilnego, ale również zakazania innym osobom, aby bezpodstawnie nie określa-
ły się jako mąż, żona, syn, córka, brat, siostra.
g) Wizerunek stanowi również dobro osobiste na mocy art. 23 KC. Ozna-
cza on zespół cech fizycznych indywidualizujących osobę w społeczeństwie;
przede wszystkim jej rysy twarzy, w szczególnych przypadkach także sposób
mówienia, poruszania się, charakterystyczną gestykulację itp. Bliżej reżim
ochronny wizerunku (a właściwie – jego utrwalenia) określa art. 81 PrAut, wy-
rażając generalny zakaz rozpowszechniania czyjegoś wizerunku bez zgody
osoby na nim przedstawionej, wyjąwszy wizerunek:
1) osoby powszechnie znanej, której wizerunek wykonano w związku z peł-
nieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, spo-
łecznych, zawodowych3,
2) osoby stanowiącej jedynie szczegół całości, takiej jak: zgromadzenie, krajo-
braz, publiczna impreza.
1
Por. zwłaszcza J. Ignatowicz, Stan cywilny i jego ochrona, Annales UMCS, sectio G,
vol. K, Lublin 1963, s. 4 i n.
2
Por. wyr. SN z 6.12.2013 r. (I CSK 146/13, OSNC-ZD 2015, Nr 2, poz. 19) oraz post.
SN z 23.3.1991 r. (III CRN 28/91, PN 1991, Nr 5–6, s. 118).
3
Por. bliżej J. Sieńczyło-Chlabicz, J. Banasiuk, Cywilnoprawna, s. 90 i n.
Nb. 374
63498284906476
63
Rozpowszechnianie wizerunku bez zgody osoby na nim przedstawionej

dopuszczalne jest także na mocy szczególnych przepisów (np. w listach goń-
czych, oskarżonych na sali sądowej; por. orz. SN z 5.4.2002 r., II CKN 1095/99,
OSN 2003, Nr 3, poz. 42).
Ponadto w braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane,
jeżeli osoba przedstawiona na wizerunku otrzymała umówioną zapłatę za po-
zowanie.
Przykład: Akt modelki.
Ochrona wizerunku człowieka obejmuje wszelkie postacie wyrażające ten

wizerunek. W szczególności może tu chodzić o portret i fotografię powielane
w czasopismach, książkach, na pocztówkach lub wystawiane w sklepach albo
w muzeach, a w szczególności rozpowszechniane w telewizji lub w przekazach
elektronicznych.
Por. szerzej: K. Stefaniuk, Naruszenie prawa do wizerunku przez rozpowszechnianie po-
dobizny, PiP 1970, z. 1, s. 62 i n.; E. Wojnicka, Prawo do wizerunku w ustawodawstwie pol-
skim, ZNUJ, Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej, Kraków 1990, s. 56
i n.; A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona wizerunku, s. 317 i n.; por. też orz. SN z 27.2.2003 r.
(IV CKN 1819/00, OSP 2004, Nr 6, poz. 75, z glosą J. Błeszyńskiego). Co do wizerunku
osoby publicznej por. wyr. SN z 15.10.2009 r. (I CSK 72/09, MoP 2011, Nr 3, s. 163 i n.,
z glosą G. Tylca); co do pośmiertnej ochrony prawa do wizerunku, por. J. Sieńczyło-Chlabicz,
[w:] Oblicza prawa cywilnego. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Janowi Błe-
szyńskiemu, pod red. K. Szczepanowskiej-Kozłowskiej, Warszawa 2013, s. 449 i n.
h) Tajemnica korespondencji jest kolejnym dobrem osobistym wymienio-

nym w art. 23 KC, a chronionym również przepisami prawa karnego oraz uzna-
nym przez Konstytucję RP (art. 49). Naruszenia tego dobra polegają nie tylko
na otwarciu listu przez osobę, do której nie był on adresowany, ale i na włama-
niu się do przewodu służącego do przekazywania informacji lub przełamaniu
elektronicznego, magnetycznego albo innego sposobu zabezpieczenia1.
Naruszenie tajemnicy korespondencji może polegać także na zaniedbaniu
przez nadawcę starań, aby informacje dotyczące prywatnej sfery adresata nie
były mu przekazywane w sposób niezapewniający im poufności.
Przykład: Przesłanie dłużnikowi przez wierzyciela upomnienia do zapłaty w sposób
umożliwiający osobom trzecim zapoznanie się z jego treścią (wyr. SA w Łodzi z 7.11.1995 r.,
I ACr 529/95, OSA 1996, Nr 11–12, poz. 70, z glosą J. Panowicz-Lipskiej).
1
Por. A. Szpunar, Zadośćuczynienie, s. 118.
Nb. 374
63498284906476
63
Należy jeszcze zauważyć, że także wysyłającemu przysługuje ochrona

przed niedyskrecją adresata, jeżeli treść korespondencji dotyczy sfery prywat-
ności nadawcy1.
i) Nietykalność mieszkania uznana jest przez art. 23 KC za dobro osobiste
oraz zagwarantowana przez art. 50 Konstytucji, według którego: „Zapewnia się
nienaruszalność mieszkania. Przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub po-
jazdu może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób
w niej określony”. Ten przepis konstytucyjny stanowi podstawę do szerokiego
rozumienia nietykalności mieszkania, które obejmuje także pomieszczenia nie-
mieszkalne i pojazdy, a zapewne także okalający teren (ogród, trawnik). Roz-
patrywane w tym miejscu dobro osobiste chroni przede wszystkim psychiczne
przywiązanie do mieszkania rozumianego jako centrum działalności życiowej
jednostki; ochronie wartości majątkowych służą inne roszczenia skonstruowa-
ne przez system (np. chroniące własność i posiadanie, art. 222 i 344 KC).
Przykład: Judykatura trafnie uznała, że naruszenie tego dobra może również polegać na
utrudnieniach stwarzanych przez współlokatora w korzystaniu z mieszkania (por. post. SN
z 18.10.1967 r., II CZ 92/67, OSP 1970, Nr 2, poz. 36, z aprobującymi glosami S. Grzybow-
skiego, PiP 1968, z. 7, s. 179, oraz Z. Radwańskiego, OSPiKA 1968, poz. 208), a także na po-
zbawieniu poczucia bezpiecznego i niezakłóconego korzystania z mieszkania, wskutek wy-
dania bezprawnej decyzji nakazującej rozbiórkę domu (por. wyr. SN z 21.4.2010 r., V CSK
352/09, Pal. 2010, Nr 5–6, s. 236), albo wszczęcia przez wierzyciela bezprawnej egzekucji
polegającej na eksmisji z jedynego mieszkania dłużnika (por. wyr. SN z 29.10.2015 r., I CSK
896/14, OSNC 2017, Nr B, poz. 29).
j) Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska

również uznana została za dobro osobiste w myśl art. 23 KC, a ochrona okre-
ślona dla dóbr osobistych w art. 24 KC przysługuje niezależnie od postano-
wień ustalonych w przepisach prawa autorskiego i prawa wynalazczego (art. 24
§ 3 KC)2.
Chodzi tu niewątpliwie tylko o niemajątkowe wartości, jakie dla autora
i wynalazcy stanowi fakt, że jest on twórcą pewnego pomysłu i ten właśnie wy-
twór intelektu ludzkiego jest przedmiotem ochrony przewidzianej w art. 24 KC.
1
Por. I. Dobosz, Tajemnica korespondencji jako dobro osobiste oraz jej ochrona w prawie
cywilnym, Kraków 1989; A. Szpunar, Zadośćuczynienie, s. 119.
2
Tak trafnie panujący pogląd naukowy, por. bliżej E. Wojnicka, [w:] System Pr. Pr., t. 13,
Prawo autorskie, Warszawa 2007, s. 225 i n.; A. Szewc, G. Jyż, Prawo własności przemysło-
wej, Warszawa 2003, s. 309; K. Czub, Prawa osobiste twórcy projektu wynalazczego. Zagad-
nienia konstrukcyjne, GSP 2000, t. VII, s. 152; tenże, Konstrukcja autorskich dóbr i praw oso-
bistych po śmierci twórcy, PiP 2011, z. 11, s. 32–43; odmienny i odosobniony pogląd co do
osobistych praw autorskich głosi A. Wojciechowska, Czy autorskie, s. 371 i n. oraz J. Błeszyń-
ski, Prawo autorskie, Warszawa 1988, s. 116.
Nb. 374
63498284906476
63
k) Kult po zmarłej osobie bliskiej nie jest wymieniony w art. 23 KC.

Ukształtowała je jako dobro osobiste przede wszystkim judykatura sądowa,
opierając się w znacznej mierze na przepisach ustawy z 31.1.1959 r. o cmenta-
rzach i chowaniu zmarłych. Odnoszące się do tego dobra osobistego prawo bli-
skich zmarłego obejmuje w szczególności uprawnienia do pochowania zwłok,
ich przeniesienia lub ekshumacji, ustalenia napisu nagrobnego, pielęgnację gro-
bu, odwiedzania, odbywania ceremonii religijnych, wybudowania nagrobka1.
Natomiast od tego prawa osobistego odróżnić należy majątkowe prawo do gro-
bu (wynikające z nabycia odpowiedniego miejsca na cmentarzu). W razie koli-
zji obu rodzajów tych uprawnień dominuje prawo osobiste. Krewni obowiązani
są przy tym do respektowania woli zmarłego co do losów jego prochów, o ile
nie jest ona sprzeczna z prawem (tak na tle bardzo osobliwego stanu faktyczne-
go, SN w wyr. z 20.9.2007 r., II CSK 237/07, OSP 2008, Nr 9, poz. 94, z glosą
S. Rudnickiego). W przypadku sporu między członkami rodziny wola zmarłego
powinna być uwzględniona przy rozstrzyganiu o ochronie kultu pamięci osób
bliskich, wskazujących różne miejsca pochówku zmarłego2.
Prawo osobiste chroniące kult po osobie zmarłej służy także bliskim do
ochrony czci i honoru osoby zmarłej3. Nie można wówczas wykluczyć koli-
zji z dobrami osobistymi innych osób (np. twórczością naukową) jak i gwa-
rantowanymi konstytucyjnie wolnościami obywatelskimi (wolnością słowa),
a tym samym powstania trudnych do rozstrzygnięcia problemów pierwszeń-
stwa ochrony prawnej.
l) Integralność seksualna nie jest wprawdzie wyróżniona w art. 23 KC, ale
wyraźnie wspomina o niej art. 445 § 2 KC, stanowiąc o zadośćuczynieniu pie-
niężnym na rzecz tego, kto za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku
zależności skłoniony został do poddania się czynowi nierządnemu. Wzgląd na
najwyższą wartość konstytucyjną, jaką jest godność człowieka (art. 30), wyma-
ga, aby wspomniane dobro osobiste rozumiane było znacznie szerzej, a w kon-
1
Por. wyr. SN z 13.2.1979 r. (I CR 25/79, OSN 1979, Nr 10, poz. 195); wyr. SA w Łodzi
z 5.5.1992 r. (I ACr 140/92, OSA 1993, Nr 4, poz. 30, s. 48–51); S. Rudnicki, Prawo do grobu.
Zagadnienia cywilistyczne, Kraków 1999, s. 94 i n.
2
Por. P. Książak, Skuteczność woli zmarłego, s. 27 i n.
3
Por. wyr. SN z 24.2.2004 r. (III CK 329/02, OSNC 2005, Nr 3, poz. 48), a także wyr.
SN z 8.11.2007 r. (III CSK 151/07, OSP 2009, Nr 1, poz. 8, z glosą S. Rudnickiego). W wyr.
z 23.9.2009 r. (I CSK 346/08, OSNC 2010, Nr 3, poz. 48, z glosą M. Ozgi, Glosa 2011,
Nr 2, s. 22–26) SN uznał, że ochrona prawna dobra osobistego w postaci kultu pamięci oso-
by zmarłej nie jest uzależniona od zakresu ochrony dóbr osobistych tej osoby, jaka zostałaby
jej udzielona za życia.
Nb. 374
63498284906476
63
sekwencji, aby chroniło przed różnymi postaciami molestowania seksualnego,

na jakie w szczególności narażone są kobiety w miejscu pracy1.
ł) Sfera prywatności człowieka stosunkowo niedawno uznana została za
szczególnie cenioną i swoistą wartość. Tym tłumaczy się, że nie wyróżniono jej
w art. 23 KC, aczkolwiek znajdowała ona wyraz w treści szeregu innych dóbr
osobistych (wizerunek, cześć, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszka-
nia). Jednakże te cząstkowe regulacje nie stanowią dostatecznej podstawy do
objęcia ochroną całej sfery życia prywatnego człowieka i dlatego wymaga ona
ogólnego wyodrębnienia. W tym kierunku zmierzała już od dawna doktryna
i judykatura.
Por. bliżej: A. Kopff, Koncepcja praw; tenże, Ochrona sfery; A. Szpunar, Zadośćuczynie-
nie, s. 122 i n.
Teraz dobro to uzyskało najwyższe uznanie w Konstytucji RP.

Por. art. 47: „Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego (...)”;
art. 51 ust. 1: „Nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania
informacji dotyczących jego osoby”; art. 76: „Władze publiczne chronią konsumentów, użyt-
kowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich (...) prywatności (...)”.
Równocześnie jednak wskazano w Konstytucji RP na prawo obywatela do

informacji o osobach pełniących funkcje publiczne (art. 61 ust. 1), a także na
wolność prasy i innych środków społecznego przekazu (art. 14). Można zatem
mówić o pewnym konflikcie prawa do prywatności z prawem do informacji2.
Rozwiązuje się go przez przyjęcie koncepcji, że osoby pełniące funk-
cje publiczne korzystają tylko w ograniczonym stopniu z ochrony prywatno-
ści, ponieważ obywatele mają prawo dowiedzieć się – w szczególności za po-
średnictwem środków masowego przekazu – o takich dziedzinach ich życia
prywatnego, jakie mają doniosłość dla oceny ich działalności publicznej. Uza-
sadnieniem do tego w żadnej więc mierze nie może być samo rozpowszechnia-
nie sensacyjnych informacji (w celu poszerzenia kręgu odbiorców).
Bliżej stanowi o tym Prawo prasowe w art. 14 ust. 6: „Nie wolno bez zgo-
dy osoby zainteresowanej publikować informacji oraz danych dotyczących pry-
watnej sfery życia, chyba że wiąże się to bezpośrednio z działalnością publicz-
ną danej osoby”.
Por. wyr. SN z 26.2.2002 r. (I CKN 413/01, OSN 2003, Nr 2, poz. 24), który stwier-
dził, że nie jest działaniem bezprawnym rzetelne prezentowanie w programie informacyj-
nym w czasie kampanii wyborczej wypowiedzi członków komitetu wyborczego – nawet je-
1
Por. bliżej J. Warylewski, Molestowanie seksualne w miejscu pracy, PiP 1999, z. 3,
s. 60 i n.
2
Por. M. Safjan, [w:] Ochrona danych osobowych, s. 9–10.
Nb. 374
63498284906476
63
żeli godzą one w dobra osobiste innych osób publicznych. Jednakże dziennikarz powinien
umożliwić im zaprezentowanie własnego stanowiska. W wyr. z 17.4.2002 r. (IV CKN 925/00,
OSP 2003, Nr 5, poz. 60, z aprobującą glosą J. Dobosz) SN podkreślił, że wolno publikować
informacje dotyczące życia prywatnego tylko wtedy, gdy wiążą się one bezpośrednio z dzia-
łalnością publiczną danej osoby (por. też wyr. SN z 5.4.2002 r., II CKN 1095/99, OSN 2003,
Nr 3, poz. 42, oraz wyr. z 16.4.2002 r., V CKN 1010/00, OSN 2003, Nr 4, poz. 56).
Prywatność człowieka obejmuje w szczególności zdarzenia związane z ży-

ciem rodzinnym, życiem seksualnym, stanem zdrowia, przeszłości, sytuacji
majątkowej, w tym także uzyskiwanych dochodów. Naruszeniem prywatno-
ści jest już samo zachowanie godzące w spokój psychiczny człowieka, przeja-
wiające się w podsłuchiwaniu, śledzeniu, filmowaniu, nagrywaniu wypowiedzi,
nawet później niepublikowanych.
Ochrona ta jest w tym sensie różna i szersza w porównaniu z ochroną czci
człowieka, ponieważ przysługuje także wtedy, gdy:
1) nie wiąże się z negatywną oceną osoby,
2) polega na podawaniu informacji prawdziwych o niej.
Por. bliżej A. Szpunar, Zadośćuczynienie, s. 122 i n.; K.W. Kubiński, Ochrona, s. 61 i n.
i tam powołane orzecznictwo. Warta szczególnej uwagi jest uchw. SN (7) z 16.7.1993 r. (I PZP
28/93, OSN 1994, Nr 1, poz. 2), która wprawdzie głosi, że: „Ujawnienie przez pracodawcę
bez zgody pracownika wysokości jego wynagrodzenia za pracę może stanowić naruszenie
dobra osobistego”, jednakże w uzasadnieniu wyjaśniono zarazem, że musi to być uzasad-
nione szczególnymi okolicznościami. Raczej należy stanąć na stanowisku, że samo żądanie
pracownika w tym względzie powinno być przez pracodawcę respektowane. Nie dotyczy to
oczywiście wynagrodzenia osób pełniących funkcje publiczne. Także informacje o stanie za-
dłużenia lokatora należą do sfery jego prywatności, a publiczne ich ogłaszanie w budynkach
mieszkalnych stanowi bezprawne naruszenie tej sfery (orz. SA w Krakowie z 17.11.1995 r.,
w zbiorze B. Gawlika, Dobra osobiste, casus XIX, s. 179). Natomiast wykonanie osobie po-
dejrzanej o popełnienie przestępstwa zdjęcia sygnalizacyjnego i umieszczenie go w albumie
policyjnym nie stanowi bezprawnego naruszenia dobrego imienia i wizerunku osoby (orz. SA
w Krakowie z 31.5.1996 r., w zbiorze B. Gawlika, Dobra osobiste, casus XXI, s. 190).
W literaturze pojawiła się koncepcja, aby w sferze prywatności człowieka

wyróżnić sferę intymności, która nigdy nie może być przedmiotem dozwolone-
go zainteresowania publicznego1, a nawet, aby uznać ją za odrębne dobro oso-
biste najintensywniej chronione2. Do takiej koncepcji należy wszakże odnieść
się krytycznie, albowiem nie ma dostatecznych podstaw do tego, aby sferę in-
1
A. Kopff, Ochrona sfery ujęcia prywatnego, s. 41 i n.
2
A. Sut, Czy sfera intymności jest dobrem osobistym chronionym w prawie cywilnym,
Pal. 1995, Nr 7–8, s. 49 i n.; tenże, Ochrona sfery intymności w prawie polskim – Uwagi de
lege lata i de lege ferenda, RPEiS 1994, z. 4, s. 102 i n.
Nb. 374
63498284906476
63
tymności kategorycznie wyłączyć ze sfery dostępności publicznej, gdy ma to

doniosłość dla oceny osób sprawujących funkcje publiczne1.
Szczególną postacią ochrony prywatności są dane osobowe człowieka2.
Kwestia ta jest przedmiotem odrębnej regulacji prawnej, realizującej postano-
wienie art. 51 Konstytucji RP. Opiera się ona na ogólnym założeniu, że już sa-
mo zbieranie i przetwarzanie danych osobowych nie jest dopuszczalne bez zgo-
dy zainteresowanego, a jeżeli zbiory takie istnieją, to osoba zainteresowana ma
wgląd do nich i może żądać ich sprostowania, usunięcia informacji nieprawdzi-
wych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą. Od tych ogól-
nych reguł istnieją wyjątki, wyraźnie ustawowo określone. W głównej jednak
mierze regulacja ta środkami administracyjno-prawnymi zapobiega zagroże-
niom związanym z gromadzeniem danych osobowych oraz określa bliżej przy-
padki, gdy działalność taka jest dopuszczalna nawet bez zgody zainteresowa-
nego3.
Por. zwłaszcza rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679
z 27.4.2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych oso-
bowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych (Dz.Urz. UE L 119, s. 1) –
RODO; ustawa z 10.5.2018 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r.
poz. 1781); ustawa z 14.12.2018 r. o ochronie danych osobowych przetwarzanych w związ-
ku z zapobieganiem i zwalczaniem przestępczości (Dz.U. z 2019 r. poz. 125).
W wyr. SN z 11.2.2015 r. (I CSK 868/14, Legalis) słusznie uznano, że uchybienie prze-
pisom o ochronie danych osobowych nie w każdym wypadku musi prowadzić do naruszenia
dóbr osobistych. Jednak naruszenie przez bank obowiązków wynikających z przepisów usta-
wy o ochronie danych osobowych, które spowodowało, że niezaktualizowane dane przez kil-
kumiesięczny okres prezentowały daną osobę w kontaktach z bankami jako osobę nie dającą
gwarancji rzetelnego wywiązywania się ze zobowiązań kredytowych, wytworzenie jej obrazu
jako niewiarygodnego klienta (przełożyło się na odmowę udzielania mu kredytu) – narusza
jego godność.
m) Więzi rodzinne. W ostatnich latach z akceptacją judykatury spotyka

się uznanie więzi rodzinnej za dobro osobiste. Wskazuje się, że przedmiotem
1
Przeciwko takiemu kategorycznemu wyłączeniu por. w szczególności B. Kordasiewicz,
Cywilnoprawna ochrona, s. 32, 33; M. Wild, Ochrona prywatności, s. 54 i n.; J. Sieńczyło-
-Chlabicz, Naruszenia, s. 142.
2
A. Bierć, Ochrona, s. 112–113, uznaje je nawet za odrębne dobro osobiste.
3
Por. szerzej zbiór prac, [w:] M. Wyrzykowski, Ochrona danych; por. także M. Siwicki,
Ochrona osób fizycznych w związku z przetwarzaniem i swobodnym przepływem danych
osobowych (uwagi w związku z projektem rozporządzenia Parlamentu i Rady), PiP 2016,
z. 3; K. Michałowska, Charakter prawny i ochrona danych genetycznych w medycynie sper-
sonalizowanej, [w:] Prawo prywatne wobec wyzwań współczesności. Księga pamiątkowa de-
dykowana Profesorowi Leszkowi Ogiegle, pod red. M. Frasa, P. Ślęzaka, Warszawa 2017;
E. Czarny-Drożdżejko, Ochrona danych osobowych w internecie w świetle orzecznictwa Try-
bunału Sprawiedliwości, PS 2015, Nr 11–12.
Nb. 374
63498284906476
63
ochrony określonej w art. 23 i 24 KC jest „szczególna więź emocjonalna mię-

dzy członkami rodziny”, odznaczająca się silnym natężeniem, trwałością i wza-
jemnością, a jej „zerwanie powoduje ból, cierpienie, rodzi poczucie krzywdy”1.
W doktrynie, obok aprobaty tego stanowiska2, spotyka się ono także z uzasad-
nioną krytyką. Podnosi się, że ze względu na osobisty charakter tych dóbr ich
ochrona urzeczywistniana jest przy pomocy praw podmiotowych bezwzględ-
nych. Tymczasem więzi rodzinne (czy życie rodzinne3) są dobrami o cha-
rakterze relacyjnym, interpersonalnym. Nie powinny być więc chronione in-
strumentem prawnym, którego konstrukcja zakłada osobisty charakter dobra
chronionego, a więc niezależny od zmieniającego się stosunku, w jakim pod-
miot chroniony pozostaje z innymi osobami4. Więzi rodzinne są bardzo cenne
i zasługują na pełną ochronę prawną. Jednak istnienie, jakość i intensywność
relacji, w jakiej osoby ze sobą pozostają, nie powinna decydować o zastoso-
waniu skutecznej erga omnes cywilnoprawnej ochrony dóbr osobistych, nawet
wówczas gdy dostrzegamy niedostatki ochrony realizowanej innymi instru-
mentami prawa prywatnego (rodzinnego, obligacyjnego)5.
n) Poczucie tożsamości narodowej obejmuje ten element samoświadomo-
ści człowieka, który odnosi się do jego przynależności do narodu. Przejawia się
on w zespole poglądów i przekonań związanych z uczestnictwem we wspólno-
cie narodowej, z którą identyfikuje się człowiek. Pojęcie to odwołuje się do kul-
turowej koncepcji narodu, w myśl której naród jest grupą wspólnotową opartą
na wspólnym dla jej członków odniesieniu do pewnych wartości związanych
1
Por. uchw. SN z 22.10.2010 r. (III CZP 76/10, OSNC-ZD 2011, Nr B, poz. 42); uchw.
SN z 13.7.2011 r. (III CZP 32/11, OSNC 2012, Nr 1, poz. 10); wyr. SN z 17.5.2018 r. (V CSK
159/18, Legalis). Por. także post. SN (7) z 27.6.2014 r. (III CZP 2/14, Legalis); wyr. SN
z 9.8.2016 r. (II CSK 719/15, OSNC 2017, Nr 5, poz. 60, Legalis); wyr. SN z 10.2.2017 r.
(V CSK 291/16, Legalis). Za dobro osobiste uznaje też SN „prawo do życia w rodzinie”
i „prawo do życia rodzinnego – por. wyr. z 14.1.2010 r. (IV CSK 307/09, OSP 2011, z. 2,
poz. 15) oraz z 15.3.2012 r. (I CSK 314/11, Legalis).
2
M. Pazdan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 23, Nb 61; S. Kalus, [w:] Kodeks
cywilny. Komentarz, t. 1, pod red. M. Habdas i M. Frasa, Warszawa 2018, art. 23, Nb 32;
G. Tylec, Zadośćuczynienie, s. 7 i n.
3
K. Michałowska, Niemajątkowe wartości życia rodzinnego w polskim prawie cywil-
nym, Warszawa 2017, s. 262 i n.
4
Por. zwłaszcza L. Bosek, Gwarancje godności ludzkiej i ich wpływ na polskie prawo
cywilne, Warszawa 2012, s. 383; tenże, W sprawie kwalifikacji więzi rodzinnej jako dobra
osobistego (uwagi krytyczne na tle aktualnego orzecznictwa Sądu Najwyższego), Forum
Prawnicze 2015, Nr 3, s. 9 i n.; T. Grzeszak, Dobro osobiste, s. 7 i n.; P. Księżak, [w:] Pyziak-
-Szafnicka, Księżak, KC. Komentarz, s. 312; J. Panowicz-Lipska, [w:] Gutowski, KC. Ko-
mentarz, s. 196–197; M. Wałachowska, Roszczenie, s. 11 i n.
5
Por. także Radwański, Olejniczak, Zobowiązania, Nb. 667.
Nb. 374
63498284906476
63
z tradycją wspólnych losów, ze wspólnymi elementami kultury oraz dążeniami

do zachowania ich odrębności1.
W piśmiennictwie2 i w orzecznictwie3 z aprobatą spotyka się stanowisko,
że ze względu na miejsce poczucia tożsamości narodowej w hierarchii warto-
ści cenionych w społeczeństwie oraz w systemie prawnym, należy ono do dóbr
prawnie chronionych i jako dobro osobiste gwarantuje stan wolny od ingeren-
cji w poglądy i przekonania, będące jego przejawem4. Zakres tego dobra oso-
bistego nie ogranicza się do poczucia „polskiej” tożsamości narodowej, lecz
uwzględnia także poczucie tożsamości osób o innej narodowości, w tym człon-
ków mniejszości narodowych w Polsce. Jest to dobro osobiste wyłącznie osób
fizycznych, a niezbędną przesłanką jego ochrony jest poczucie określonej toż-
samości narodowej.
W praktyce sądowej ochrona tego dobra osobistego dotyczy naruszeń wypowiedziami
o „polskich obozach koncentracyjnych”. Jednak zakresem ochrony objęte są także naruszenia
poczucia tożsamości narodowej w innych sytuacjach, do jakich można zaliczyć udział w uro-
czystościach świąt narodowych, głoszenie przekonań i poglądów związanych z własną przy-
należnością narodową, wychowywanie dzieci zgodnie z tymi przekonaniami i poglądami,
utrzymywanie kontaktów z innymi członkami wspólnoty narodowej, i to w języku tej wspól-
noty, wybór przynależności do określonej wspólnoty narodowej czy informowanie o przy-
należności narodowej albo jej zatajenie (por. bliżej F. Rakiewicz, Poczucie, cz. 3, s. 66 i n.).
o) Korzystanie z wartości środowiska naturalnego także uznawane jest

przez część doktryny za dobro osobiste5, aczkolwiek kwalifikacja ta budzi rów-
nież zastrzeżenia6 i została także odrzucona w najnowszym orzecznictwie SN7.
Nie ulega oczywiście wątpliwości, że troska o nieskażone środowisko natural-
ne należy do zadań władz publicznych. Wyraźnie stanowi o tym Konstytucja
RP w art. 74.
1
Por. Z. Ziembiński, [w:] Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie,
red. M. Kordela, wyd. 11, s. 27, Warszawa 2011.
2
Zwłaszcza F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości narodowej, SPP 2011, cz. 1 i 2 oraz
SPP 2012, cz. 3. Por. także P. Księżak, [w:] Pyziak-Szafnicka, Księżak, KC. Komentarz,
s. 310; J. Panowicz-Lipska, [w:] Gutowski, KC. Komentarz, s. 198. Odmienne stanowisko,
por. T. Grzeszak, Dobro osobiste, s. 7 i n.
3
Por. wyr. SA w Krakowie z 22.12.2016 r. (I ACa 1080/16, Legalis); wyr. SA w War-
szawie z 31.3.2016 r. (I ACa 971/15, Legalis); wyr. SA w Białymstoku z 30.9.2015 r. (I ACa
403/15, Legalis).
4
Por. F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości narodowej jako dobro osobiste. Studium cywil-
noprawne, Poznań 2017, praca doktorska w maszynopisie, zwł. s. 204.
5
Poglądy te przedstawia bliżej P. Mazur, Prawo osobiste do korzystania z wartości śro-
dowiska naturalnego, PiP 1999, z. 11, s. 51 i n.
6
7
Por. uchw. SN – Izba Cywilna z 28.5.2021 r. (III CZP 27/20, Legalis).
Nb. 374
63498284906476
63
Art. 74 Konstytucji RP: 1. Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpie-
czeństwo ekologiczne współczesnym i przyszłym pokoleniom. 2. Ochrona środowiska jest
obowiązkiem władz publicznych. 3. Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie śro-
dowiska. 4. Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy sta-
nu środowiska.
Natomiast przepis ten w przeciwieństwie do poprzedzających go artykułów

nie zawiera wzmianki o „prawie” do korzystania z wartości środowiska natu-
ralnego, a w konsekwencji i do prawa sprzeciwiania się jego naruszeniom. Wy-
daje się, że stylizacja ta nie jest przypadkowa, lecz raczej wyraża myśl, iż stan
środowiska naturalnego jest sprawą publiczną, niepozostającą w gestii indywi-
dualnego obywatela.
Jeżeli w następstwie działań pogarszających środowisko naturalne naru-
szone lub zagrożone zostałyby takie osobiste dobra człowieka, jak: zdrowie,
prywatność, możliwość swobodnego korzystania z mieszkania, to oczywi-
ście dobra te korzystałyby z ochrony przewidzianej w art. 24 KC, na co trafnie
wskazuje uchwała SN IC z 28.5.2021 r. (III CZP 27/20, Legalis).
II. Konstrukcja prawna

Dominujący pogląd trafnie przyjmuje, że najskuteczniejszą ochronę dóbr 375
osobistych zapewnia konstrukcja praw podmiotowych.
Natomiast krytycznie odniósł się do niej B. Gawlik, Ochrona, s. 123 i n., proponując
koncepcję „instytucjonalnej ochrony dóbr osobistych”; podobnie B. Kordasiewicz, Jednostka,
s. 154 i n. oraz M. Lijowska, Koncepcja, s. 790 i n. Krytycznie do tej koncepcji: Z. Radwań-
ski, Koncepcja, s. 43; A. Szpunar, w recenzji w PiP 1991, z. 12, s. 100; M. Safjan, Refleksje,
s. 241.
Panujące zapatrywanie przyjmuje zarazem koncepcję wielości praw osobi- 376

stych1, wychodząc z założenia, że dla poszczególnych typów dóbr osobistych
należy konstruować odpowiadające im typy praw podmiotowych. W nauce re-
prezentowana jest jednak również konkurencyjna koncepcja jednego osobiste-
go prawa podmiotowego obejmującego różne dobra osobiste2.
1
Por. zwłaszcza A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, s. 115; J.S. Piątowski, Ewolu-
cja, s. 25 i n.; M. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona, s. 6; H. Dąbrowski, Komentarz do
kodeksu cywilnego, t. 1, Warszawa 1972, s. 91; M. Lijowska, Koncepcja, s. 795; S. Dmow-
ski, [w:] Dmowski, Rudnicki, Komentarz, s. 103 i n.; P. Granecki, Dobra osobiste, s. 4 i n.;
M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 1268 i n.
2
Por. A. Kopff, Koncepcja, s. 3 i n.; J. Piszczek, Ochrona, s. 112; A. Cisek, Dobra osobi-
ste, s. 60; Z. Bidziński, J. Serda, Cywilnoprawna ochrona, s. 47; M. Safjan, Refleksje, s. 223 i n.
Nb. 375–376
63498284906476
63
Na rzecz jednego prawa podmiotowego powołuje się zwłaszcza argument, że katalog
bezwzględnych praw podmiotowych jest zamknięty i wyznaczany wyłącznie ustawą. Zarzut
ten jednak nie tyle rozwiązuje problem, co raczej przesuwa go na inną płaszczyznę; zamiast
bowiem wielości praw podmiotowych, pojawia się jedno podmiotowe, ale o bardzo różno-
rodnej treści. Wydaje się również, że przepisy konstytucyjne – zwłaszcza art. 30 wskazujący
na podstawową wartość, jaką jest godność człowieka – stanowią zbyt ogólną wskazówkę, aby
na tej podstawie przyjmować określoną, techniczną koncepcję prawa podmiotowego. Jest na-
tomiast oczywiste, że wartości konstytucyjne należy mieć na względzie przy ustalaniu treści
poszczególnych osobistych praw podmiotowych.
Za koncepcją wielości praw osobistych przemawia walor jej operatywności.

Pozwala ona bowiem ustalać treść poszczególnych praw, uwzględniając odpo-
wiednie zespoły norm pozakodeksowych odnoszących się do poszczególnych
dóbr osobistych, i to w sposób nadający się do stosowania przez sądy.
377 Podmiotowe prawa osobiste ze względu na to, że należą do klasy praw pod-
miotowych bezwzględnych, skuteczne są wobec wszystkich (erga omnes) –
poza podmiotem uprawnionym. Nikt więc nie może naruszać lub nawet tylko
zagrażać dobrom osobistym podmiotu uprawnionego (art. 24 § 1 zd. 1 KC).
378 Stosownie do ich przedmiotu (dóbr osobistych) są to zarazem prawa nie-
majątkowe oraz niezbywalne i niedziedziczne. Gasną więc wraz ze śmiercią
podmiotu uprawnionego.
Niektóre prawa osobiste – w szczególności cześć i osobiste prawa autor-
skie – nie pozostają jednak bez ochrony po śmierci uprawnionego. Mogą ją re-
alizować osoby bliskie zmarłemu lub organizacje służące ochronie określonych
wartości (np. związki literatów) – jako swoje własne prawa podmiotowe.
III. Przesłanki ochrony

1. Bezprawność
379 Niewątpliwe jest, że art. 24 KC chroni tylko przed bezprawnym narusze-

niem lub zagrożeniem dóbr osobistych. Natomiast nie wymaga, aby narusze-
nie było zawinione. Jest to zresztą cecha znamionująca wszystkie konstrukcje
ochronne oparte na prawach podmiotowych bezwzględnych – w przeciwień-
stwie do ochrony deliktowej (art. 415 KC) lub karnej.
Por. w szczególności ochronę tak typowego podmiotowego prawa bezwzględnego, jakim
jest prawo własności – realizowaną poprzez roszczenia (skargi) negatoryjne i windykacyjne
(art. 222 KC).
W związku z tym za niewłaściwe należy uznać powoływanie się na cele lub

intencje działania naruszyciela, jako podstawę oceny, czy było ono bezprawne.
Te z natury rzeczy subiektywne okoliczności mogą bowiem mieć doniosłość
Nb. 377–379
63498284906476
63
tylko dla oceny winy naruszyciela, a nie dla zakwalifikowania jego czynu jako
bezprawny, co zawsze ustala się wedle kryteriów obiektywnych.
Wspomnianymi terminami psychologicznymi posługuje się jednak niekiedy judykatura
– por. np. wyr. SN z 16.2.2001 r. (IV CKN 252/00, OSP 2001, Nr 9, poz. 137, z glosą A. Szpu-
nara). Natomiast trafnie obiektywną cechę bezprawności akcentuje SN w wyr. z 10.9.1999 r.
(III CKN 939/98, OSP 2000, Nr 6, poz. 94, z glosą J. Sobczaka), wskazując, że: „Na grun-
cie kodeksu cywilnego przyjmuje się obiektywne kryteria bezprawności. Postawienie przeto
komuś zarzutu nieprawdziwego, naruszającego jego cześć, jest zawsze działaniem sprzecz-
nym z zasadami współżycia społecznego i w związku z tym bezprawnym, choćby postawie-
nie takiego zarzutu podyktowane było dobrą wiarą jego autora i poparte jego starannością
w sprawdzaniu danych, na których zarzut się opiera. W takim bowiem wypadku dobra wiara
autora zarzutu wyłącza jedynie jego winę”.
W myśl art. 24 KC domniemywa się bezprawność czynu naruszającego do- 380

bro osobiste.
O bezprawności można jednak sensownie mówić, mając na względzie pra-
wa podmiotowe, a nie jedynie dobra osobiste. Należy więc rozróżnić naru-
szenie (lub zagrożenie) dóbr osobistych od naruszenia (lub zagrożenia) praw
osobistych. Dopiero naruszenie (lub zagrożenie) prawa osobistego uzasadnia
zastosowanie środków ochronnych. Natomiast naruszenie (lub zagrożenie) do-
bra osobistego stanowi tylko przesłankę domniemania, że podmiotowe prawo
osobiste zostało naruszone (lub zagrożone).
Przykład: Pozbawienie kogoś wolności stanowi naruszenie dobra osobistego, lecz nie
prawa osobistego, jeżeli nastąpiło na podstawie odpowiedniej decyzji kompetentnego orga-
nu państwowego.
Domniemanie bezprawności ma charakter ogólny. Każde więc narusze-

nie dobra osobistego – bez konieczności wykazania podstawy prawnej naru-
szenia – należy zakwalifikować jako naruszenie prawa osobistego. Domnie-
manie bezprawności naruszenia (zagrożenia) dobra osobistego rozkłada więc
w korzystny dla pokrzywdzonego sposób ryzyko niewyjaśnienia tej okolicz-
ności.
Wzajemne naruszania dóbr osobistych nie uchylają odpowiedzialności każ-
dego ze sprawców.
Przykład: A obraził B, w następstwie czego B pobił A; każdy z nich odpowiada za naru-
szenie dóbr osobistych.
Również godność każdej osoby, nawet o złej reputacji, zasługuje na ochro-

nę przed naruszeniami jej dóbr osobistych.
Przykład: Bezprawne byłoby bicie prostytutki ze względu na jej „złe prowadzenie się”.
Nb. 380
63498284906476
63
2. Uchylenie bezprawności
381 Kwestia, w jakich okolicznościach czyjeś działania naruszające cudze dobra

lub im zagrażające nie mają cechy bezprawności, jest w literaturze sporna. Wy-
daje się, że na tle polskiego systemu prawnego można je ująć w trzy typy, poni-
żej przedstawione.
382 a) Zgoda uprawnionego. Uznanie, że zgoda uprawnionego uchyla bez-
prawność naruszenia dobra osobistego, znajduje uzasadnienie w konstrukcji
prawa podmiotowego, które zakłada swobodę korzystania z niego.
Reprezentowany jest także pogląd, że zgoda nie uchyla bezprawności, lecz wyłącza naru-
szenie dobra osobistego (S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 301–302), co spotkało
się z trafną krytyką A. Ciska, Dobra osobiste, s. 93 i n.; por. też wyr. SN z 26.2.2002 r. (I CKN
413/01, OSN 2003, Nr 2, poz. 24).
Użyteczność tej koncepcji potwierdza przy tym praktyka życia codziennego.

Przykład: Zgoda pacjenta na zabiegi lekarskie, na udział w zawodach sportowych,
w których narażona jest integralność fizyczna uczestników (np. boks i inne sporty walki), na
rozpowszechnianie wizerunku lub informacji o życiu prywatnym.
Zgoda nie może być jednak skutecznie udzielona, gdy jest to sprzeczne
z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi lub zasadami współżycia spo-
łecznego (art. 58 KC).
Przykład: Bezprawność eutanazji (art. 150 KC), sprzeczność z zasadami współżycia
społecznego zgody na wykonanie tatuażu, oszpecającego twarz i obelżywego wobec określo-
nej grupy społecznej lub zawodowej.
Z natury rzeczy zgoda może odnosić się tylko do naruszeń własnego prawa
osobistego. Nie jest więc prawnie skuteczna, gdy działania czyjeś nieodłącznie
naruszają zarazem dobra osobiste innej osoby.
Przykład: Osoba A zezwala na opublikowanie, że utrzymywała intymne stosunki
z osobą B, której zgody nie uzyskano.
Problem ten wyraźnie reguluje art. 82 PrAut, przewidujący ochronę adresa-

ta korespondencji. Jeżeli osoba, do której korespondencja jest skierowana, nie
wyraziła innej woli, rozpowszechnianie korespondencji w okresie 20 lat od jej
śmierci wymaga zezwolenia małżonka, a w jego braku kolejno zstępnych, ro-
dziców lub rodzeństwa.
Ze względu na nieodłączność dóbr osobistych od ich podmiotu, zgoda nie
przybiera charakteru rozporządzenia powodującego trwałe przeniesienie lub
wygaśnięcie prawa osobistego. Odnosi się ona tylko do sfery wykonania prawa.
Dotyczy więc jedynie konkretnego działania osoby ingerującej w cudzą sferę
dóbr osobistych i ma charakter odwołalny – do czasu podjęcia ingerencji.
Nb. 381–382
63498284906476
63
Przykład: Mimo uprzednio udzielonej zgody na operację, pacjent może tuż przed jej
podjęciem cofnąć swoją zgodę.
Te cechy, jak również supozycja, że do jej udzielenia wystarczy dostateczne

rozeznanie, a nie jest konieczna zdolność do czynności prawnych oraz że skutki
prawne (uchylenie bezprawności) następują tu niezależnie od woli wyrażające-
go zgodę, skłaniają panujący pogląd do zakwalifikowania zgody nie do czynno-
ści prawnych, lecz do klasy działań do nich podobnych (czynności podobnych
do czynności prawnych).
Por. bliżej A. Szpunar, Zgoda uprawnionego; odmiennie jednak doktryna szwajcar-
ska. Jeżeli chodzi o zgodę zainteresowanego na przetwarzanie danych, art. 7 pkt 5 ustawy
z 29.8.1997 r. o ochronie danych osobowych stanowi, że jest to oświadczenie woli i to wy-
raźne (zgoda nie może być domniemana lub dorozumiana z oświadczenia woli o innej treści).
b) Działanie na podstawie przepisu lub w wykonaniu prawa podmiotowe- 383

go również nie ma charakteru bezprawnego naruszenia dóbr osobistych, chociaż-
by osoba działaniem takim dotknięta lub zagrożona nie wyraziła na to zgody.
Przykład: Wyjątkowe przypadki przymusowego leczenia, jak i obowiązkowego szcze-
pienia; ogłaszanie listów gończych z fotografią osoby poszukiwanej; prawem przewidziane
przypadki ograniczenia wolności człowieka w zakładach karnych lub zakładach dla psychicz-
nie chorych; prawo podmiotowe wynajmującego do kontrolowania stanu wynajętego lokalu
(art. 662 KC).
Przedstawiona tu koncepcja okoliczności uchylających bezprawność naru- 384

szenia cudzego dobra osobistego przeciwstawia się poglądowi, jakoby ogólną
do tego podstawę stanowiło działanie podjęte w obronie uzasadnionego intere-
su społecznego lub prywatnego.
Tak zwłaszcza: A. Szpunar, Ochrona, s. 161; tenże, Zadośćuczynienie, s. 142; J.S. Pią-
towski, Ewolucja, s. 44; B. Kordasiewicz, Cywilnoprawna ochrona, s. 30–31; z pewnymi za-
strzeżeniami także A. Pązik, Wyłączenie bezprawności, s. 303 i n. Sąd Najwyższy w wyr.
z 16.4.2002 r. (V CKN 1010/00, OSN 2003, Nr 4, poz. 56) podtrzymał pogląd, że działa-
nie w obronie interesu publicznego uchyla bezprawność naruszenia. Jednakże zarazem wyja-
śnił, iż pojęcie to „syntetycznie można ująć w tezie, że zawsze (…) powinna być zachowana
właściwa forma wypowiedzi”. Stwierdzenie to jest bezsporne, lecz wynika ono z przepisów
prawnych i nie wymaga uzasadnienia przez odwołanie się do klauzuli generalnej „interesu
publicznego”.
Otóż pogląd ten nie znajduje uzasadnienia w przepisach polskiego prawa

cywilnego, które „interesu społecznego” nie uznaje za ogólną przesłankę ogra-
niczającą treść prawa podmiotowego. Ta przesłanka wyłączająca bezprawność
naruszenia dobra osobistego może więc mieć doniosłość prawną jedynie w od-
niesieniu do niektórych dóbr osobistych i w zakresie wskazanym szczególnymi
przepisami prawnymi.
Nb. 383–384
63498284906476
63
Przykład: Artykuł 1 ust. 2 ustawy z 29.8.1997 r. o ochronie danych osobowych stanowi,
że przetwarzanie danych osobowych może mieć miejsce ze względu na dobro publiczne, do-
bro osoby, której dane dotyczą lub dobro osób trzecich, lecz tylko „w zakresie i trybie okreś-
lonym ustawą”.
Ponadto należy przypomnieć, że ustawą z 11.4.1990 r. (Dz.U. Nr 29, poz. 173)

nieprzypadkowo z dawnej treści art. 14 ust. 6 Prawa prasowego usunięto zwrot
wskazujący na to, że dopuszczalne jest naruszanie sfery prywatności, gdy „wy-
maga tego obrona społecznie uzasadnionego interesu”, pozostawiając tylko zwrot
„chyba że wiąże się to bezpośrednio z działalnością publiczną danej osoby”.
Koncepcja dopuszczająca uchylenie bezprawności na podstawie „ważenia”
kolidujących interesów osobistych i społecznych prowadzi do istotnego osła-
bienia ochrony dóbr osobistych, co trudno pogodzić z ogólnym założeniem pol-
skiego systemu prawnego, preferującym tę ochronę.
Z tego względu koncepcja ta spotyka się ze wzrastającą opozycją w nauce polskiego pra-
wa cywilnego; por. zwłaszcza S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 301; A. Cisek, Do-
bra osobiste, s. 102; A. Olejniczak, O bezprawności, s. 724 i n.; Z. Radwański, Koncepcja,
s. 11 i n.; M. Safjan, Problemy prawne tajemnicy lekarskiej, KPP 1995, z. 1, s. 7; M. Pazdan,
[w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 24, Nb. 1–6.
Natomiast czym innym jest kolizja między poszczególnymi dobrami oso

bistymi. Jeżeli przepisy prawne kwestii tej nie rozstrzygają, należy oceniać
cały zespół towarzyszących okoliczności – w tym rozmiar i drastyczność
dokonanego naruszenia (por. wyr. SN z 24.2.2004 r., III CK 329/02, OSN
2005, Nr 3, poz. 48) – oraz wskazane przez Konstytucję preferencje chronio-
nych wartości.
Przykład: Polityk narusza swoją wypowiedzią dobra osobiste innych osób. Okoliczność,
że wypowiedź ta wiąże się z prowadzoną przez niego działalnością polityczną i powołanie się
na prawo do swobody wypowiedzi nie uchyla jej bezprawności. Wypowiedź osoby publicznej,
zwłaszcza upowszechniona przez środki masowego przekazu, ma szerszy zakres oddziaływa-
nia i może być szczególnie dotkliwa (por. wyr. SN z 22.1.2014 r., III CSK 123/13, OSNC 2014,
Nr 11, poz. 115). Trudności sprawia też rozstrzygnięcie kolizji, do jakiej dochodzi między twór-
czością artystyczną pisarza, który pod postacią fikcyjną ukrywa postać rzeczywistą, a dobrami
osobistymi pierwowzoru postaci fikcyjnej (zwłaszcza czci i prywatności tej osoby) – por. sze-
rzej M. Lutomska, Dobro osobiste twórczości artystycznej a dobra osobiste podmiotów będą-
cych pierwowzorami bohaterów fikcyjnych w utworach literackich – próba rozwiązania kolizji,
SPP 2020, Nr 2.
385 Jak każde prawo podmiotowe, także osobiste prawa podmiotowe nie mogą
być nadużywane. Nie można więc czynić z nich użytku, który byłby sprzecz-
ny z ich społeczno-gospodarczym przeznaczeniem lub z zasadami współżycia
społecznego.
Nb. 385
63498284906476
63
Przykład: Powołanie się na nietykalność mieszkania, gdyby ktoś chciał skorzystać z te-
lefonu w celu wezwania pogotowia do ofiary wypadku.
IV. Środki ochrony

W razie bezprawnego naruszenia lub zagrożenia prawa osobistego upraw- 386
nionemu służą następujące środki ochronne w postaci powództw o:
1) ustalenie,
2) zaniechanie,
3) usunięcie skutków naruszenia,
4) zadośćuczynienie pieniężne lub zapłatę na cel społeczny.
Te środki ochrony dóbr osobistych człowieka mogą być kierowane nie tylko
przeciwko osobom fizycznym, ale i prawnym.
Trzeba przy tym zauważyć, że działania osoby fizycznej w ramach jakiejś organiza-
cji – w szczególności w roli organu osoby prawnej – nie uchylają jej odpowiedzialności;
por. zwłaszcza wyr. SN z 28.11.1980 r. (IV CR 475/80, OSN 1981, Nr 9, poz. 170) oraz wyr.
SN z 11.10.1983 r. (II CR 292/83, OSP 1985, Nr 1, poz. 3, z glosą J. Panowicz-Lipskiej);
por. też A. Cisek, Dobra osobiste, s. 135 i n. i B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 193 i n.
1. Ustalenie
Orzeczenie ustalające, że określone prawo osobiste przysługuje danej oso- 387

bie, niekiedy wystarczy, aby zapobiec dalszym jego naruszeniom albo aby
uchylić niebezpieczeństwo dokonania naruszeń.
Powództwo o ustalenie opiera się na ogólnym przepisie art. 189 KPC, według którego
„Powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub pra-
wa, gdy ma w tym interes prawny”. Mimo początkowego oporu judykatury, zostało następ-
nie powszechnie uznane za dopuszczalny środek ochrony praw (dóbr) osobistych; por. bliżej
B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 134 i n.
2. Zaniechanie
O żądaniu zaniechania działań, które zagrażają dobrom osobistym lub je 388

już naruszają, wyraźnie stanowi art. 24 § 1 KC.
W myśl utrwalonych poglądów nauki i judykatury, roszczenie to jest do-
puszczalne tylko wtedy, gdy istnieje uzasadniona obawa dalszych naruszeń.
Nb. 386–388
63498284906476
63
W przypadkach gdy jeszcze dobro osobiste nie zostało naruszone, a jest tyl-
ko zagrożone, żądanie zaprzestania działań przygotowawczych stanowi – obok
powództwa o ustalenie – jedyny środek jego ochrony.
Przykład: Zaniechanie druku lub kolportażu publikacji, która godzi w cześć człowieka
albo narusza sferę jego prywatności; zaniechanie zanieczyszczenia środowiska zagrażające-
go zdrowiu człowieka; zaniechanie wytwarzania hałasu naruszającego spokój mieszkańców;
usunięcie fotografii wystawionej bez zgody osoby fotografowanej. Por. bliżej Z. Bidziński,
J. Serda, Cywilnoprawna ochrona, s. 83 i n.; B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 130 i n.; tenże,
Cywilnoprawna ochrona, s. 43. W przypadku roszczenia o zaniechaniu druku lub kolportażu
publikacji można zauważyć ograniczoną skuteczność tego środka ochrony dóbr osobistych
(publikację łatwo wydać w innym państwie albo zamieścić w Internecie, natomiast może się
pojawić trudny problem prewencyjnej cenzury wydawniczej).
3. Usunięcie skutków naruszenia
389 Roszczenie to może znaleźć zastosowanie jedynie w przypadkach, gdy na-

stąpiło już naruszenie dobra osobistego – ewentualnie obok roszczenia o za-
niechanie.
Przykładowo, art. 24 KC wskazuje, że dopełnienie czynności potrzebnych do
usunięcia skutków naruszenia może polegać na złożeniu oświadczenia odpowied-
niej treści i w odpowiedniej formie. W szczególności przez ogłoszenie w prasie
sprostowań lub przeprosin (odwołań)1. Niezbędne jest przy tym zachowanie pro-
porcjonalności treści i formy tego oświadczenia w stosunku do sposobu narusze-
nia dobra osobistego, skali i zasięgu naruszenia oraz miejsca i czasu, w którym
ono nastąpiło (por. wyr. SN z 18.9.2015 r., ICSK 813/14, OSNC 2016, Nr 7–8,
poz. 132).
Należy zarazem podzielić pogląd B. Kordasiewicza (Cywilnoprawna ochrona, s. 44–45),
że nie jest konieczne, aby powód formułował dokładną treść oświadczenia oraz że sądowi
przysługuje kompetencja do modyfikowania ewentualnie zgłoszonej w tym względzie przez
powoda propozycji. Z kolei SN słusznie uznał, że w przypadku naruszenia dóbr osobistych
wielokrotnymi wypowiedziami prasowymi sąd może zredagować oświadczenie przewidziane
w art. 24 § 1 zd. 2 KC w sposób ogólny, oddający treść i wymowę tych wypowiedzi (por. wyr.
SN z 28.1.2010 r., I CSK 217/09, OSNC 2010, Nr 6, poz. 94).
Uprawniony może jednocześnie żądać zaniechania dalszych naruszeń jego

dóbr osobistych oraz usunięcia skutków naruszeń dotychczasowych.
1
Por. bliżej B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 119 i n. Może tu jednak chodzić także o inne
działania – np. przeniesienie zwłok do innego grobowca dla ochrony dobra osobistego, ja-
kim jest kult po osobie zmarłej. Por. Z. Bidziński, J. Serda, Cywilnoprawna ochrona, s. 90 i n.
Nb. 389
63498284906476
63
Przykład: Osoba, której dobra osobiste zostały bezprawnie naruszone treściami zamiesz-
czonymi w Internecie domaga się zaprzestania dalszych naruszeń i zarazem usunięcia dotych-
czasowych skutków naruszeń, żądając usunięcia z portalu internetowego tych treści1.
4. Zadośćuczynienie pieniężne lub zapłata na cel społeczny
Ponadto w myśl przepisu art. 24 § 1 zd. 3 KC (wprowadzonego nowelą 390

z 23.8.1996 r.) ten, czyje dobro osobiste zostało (bezprawnie) naruszone, może
żądać na zasadach przewidzianych w KC zadośćuczynienia pieniężnego lub za-
płaty sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Zasady te określają art. 445
i 448 KC2.
a) Na podstawie powołanych wyżej przepisów przez zadośćuczynienie pie- 391
niężne należy rozumieć odpowiednią sumę pieniężną przyznawaną przez sąd
z tytułu doznanej krzywdy temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone.
Krzywdy, polegającej na ujemnych przeżyciach (cierpieniach fizycznych
lub psychicznych) związanych z naruszeniem dobra osobistego pokrzywdzone-
go, nie można mierzyć jednostkami pieniężnymi. Tego rodzaju uszczerbki nie-
majątkowe, pozostające w związku przyczynowym z naruszeniem dobra osobi-
stego, nie mogą więc być naprawiane w sposób adekwatny przez świadczenie
pieniężne – tak jak wyrównuje się szkody o charakterze majątkowym. Z tego
względu instytucja zadośćuczynienia pieniężnego początkowo spotykała się
z oporami moralnymi. Stopniowo jednak torowała sobie drogę w polskim (i nie
tylko w polskim) systemie prawnym. Najpierw Kodeks cywilny dopuszczał
zadośćuczynienie pieniężne tylko w kilku przypadkach wyraźnie wskazanych
w art. 445. Następnie krąg dóbr chronionych tą instytucją rozszerzał się w dro-
dze ustawodawstwa pozakodeksowego. Ewolucja ta doprowadziła w 1996 r. do
przyjęcia w KC generalnej zasady, że wszystkie dobra osobiste chronione są
instytucją zadośćuczynienia pieniężnego (art. 24 i 448).
Początkowo uzasadnienia dla niej szukano w koncepcji kary prywatnej. Na- 392
stępnie jednak doktryna polskiego prawa cywilnego przyjęła panujący obecnie
pogląd o kompensacyjnym charakterze zadośćuczynienia pieniężnego. Opiera
się on na założeniu, że wprawdzie pieniądze nie mogą rekompensować dozna-
nej krzywdy, to jednak mogą ją łagodzić, dostarczając pokrzywdzonemu środ-
ków materialnych, które pozwolą mu zaspokoić w szerszej mierze różne jego
potrzeby. Kompensację należy rozumieć szeroko, a więc także w postaci satys-
1
P. Grzegorczyk, Dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia
dobra osobistego, do którego doszło w Internecie, MoP 2015, Nr 7, s. 360 i n.
2
Szerzej o ich treści por. Radwański, Olejniczak, Zobowiązania, Nb. 659–666.
Nb. 390–392
63498284906476
63
fakcji dla poszkodowanego, która może wynikać z faktu, że naruszenie jego

dóbr osobistych spotkało się z reakcją ze strony porządku prawnego1. W kon-
cepcji tej funkcja represyjna zadośćuczynienia pieniężnego odgrywa rolę dru-
gorzędną, a nawet niekonieczną.
393 b) Jednakże pokrzywdzony nie zawsze chce uzyskać korzyść majątkową
z tytułu naruszenia jego dobra osobistego, uznając tę postać zadośćuczynienia
niekiedy za niestosowną (np. w razie obrazy). Właściwszą dla niego satysfak-
cją byłoby, gdyby sprawca naruszenia zapłacił nie jemu, lecz jakiejś innej oso-
bie (instytucji).
Ustawodawca, przyjmując takie założenie, postanowił w znowelizowa-
nych art. 24 i 448 KC, że ten, czyje dobro osobiste zostało naruszone, może
żądać od sprawcy naruszenia zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wska-
zany przez siebie cel społeczny, a w konsekwencji na rzecz instytucji, która
go realizuje.
Sądzić można, że i to roszczenie – tak jak roszczenie o zadośćuczynienie
pieniężne – ma pełnić w podstawowej mierze funkcję kompensacyjną, zmie-
rzającą do udzielenia pokrzywdzonemu satysfakcji moralnej płynącej z moc-
nego (sądowego) uznania krzywdy, której doznał, oraz z faktu, że naruszanie
jego prawa osobistego spotkało się z należytą reakcją i ochroną prawa. Tę kom-
pensacyjną rolę wspomnianego roszczenia podkreśla zresztą sam ustawodaw-
ca, zaliczając je do „środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia”
(art. 448 KC).
Pogląd ten zdecydowanie podzielił SN w wyr. z 16.4.2002 r. (V CKN 1010/00, OSN 2003,
Nr 4, poz. 56) oraz TK w wyr. z 7.2.2005 r. (SK 49/03, OTK-A 2005, Nr 2, poz. 13).
394 Ze względu na podobieństwo funkcji roszczeń oraz tożsamość zastosowa-

nego środka (jakim jest zapłata pieniędzy przez sprawcę naruszenia), a także
identyczne przesłanki prawne, od których zależą, wreszcie mając na uwadze
uregulowanie ich w tym samym przepisie, można dojść do wniosku, że rosz-
czenia te przysługują alternatywnie. Jednakże Sąd Najwyższy zajął w tej spra-
wie odmienne stanowisko, przyjmując dopuszczalność kumulatywnego sto-
sowania tych roszczeń2.
1
A. Szpunar, Ustalenie odszkodowania w prawie cywilnym, Warszawa 1978, s. 89;
por. szerzej Z. Radwański, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową. Rozwój
i funkcja społeczna, Poznań 1956; A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową
w k.c., PiP 1965, z. 3.
2
Por. zwłaszcza uchw. SN (7) z 9.9.2008 r. (III CZP 31/08, OSN 2009, Nr 3, poz. 36), opa-
trzona jednak zdaniami odrębnymi K. Zawady i E. Skowrońskiej-Bocian. Por. także Radwański,
Olejniczak, Zobowiązania, Nb. 664.
Nb. 392–394
63498284906476
63
c) Jak już o tym wspomniano, oba roszczenia powinny opierać się „Na za- 395
sadach przewidzianych w kodeksie” (art. 24 § 1 zd. 3 KC). Jest to odesłanie
nieprecyzyjne, ponieważ nie określono bliżej tych zasad. Biorąc jednak pod
uwagę, że treść art. 448 KC umieszczona została w księdze trzeciej, tytule VI
Kodeksu, a nie w jego części ogólnej (obok art. 24 KC), podzielić należy po-
gląd, iż generalną przesłanką wymaganą dla tych roszczeń jest delikt w rozu-
mieniu art. 415 i n. KC.
Przepis art. 448 KC zawiera zarazem zastrzeżenie, że „sąd może” przyznać
zadośćuczynienie pieniężne. Nie znaczy to jednak, że ma on kompetencje do
dowolnego decydowania o przyznaniu zadośćuczynienia pieniężnego, jeżeli
spełnione zostaną ustawowe jego przesłanki. Sens tego zwrotu należy rozumieć
tylko w ten sposób, że wyznacza on sądowi pewien luz ocenny w kwestii, czy
po rozważeniu wszelkich okoliczności sprawy realizacja funkcji kompensacyj-
nej wymaga ponad środki wskazane w art. 24 KC także przyznania zadość-
uczynienia pieniężnego.
Tak trafnie TK w cyt. wyżej wyr. z 7.2.2005 r.; SN w wyr. z 16.4.2002 r. (V CKN
1010/00, OSN 2003, Nr 4, poz. 56) podkreślił, że należy tu mieć na względzie rodzaj naru-
szonego dobra, jego intensywność oraz trwanie przez naruszyciela przy nieusprawiedliwio-
nym przekonaniu o prawidłowości swego postępowania. Tę ostatnią przesłankę trudno jed-
nak pogodzić z kompensacyjnym charakterem zadośćuczynienia.
5. Stosunek do ochrony pozakodeksowej
W myśl art. 23 w zw. z art. 24 § 3 KC żadne przepisy pozakodeksowe re- 396
gulujące w swoisty sposób ochronę wszystkich lub niektórych dóbr osobistych
nie eliminują wskazanych wyżej roszczeń ochronnych.
Można więc powiedzieć, że zarysowany powyżej system wyznacza mini-
malny standard ochronny przysługujący każdemu podmiotowi, którego dobro
osobiste zostało zagrożone lub naruszone, a zasada lex specialis derogat legi
generali nie znajduje tu zastosowania.
Do owych pozakodeksowych przepisów, które nie eliminują ochrony dóbr osobistych
przewidzianej w KC, należą w szczególności: 1) przepisy Kodeksu karnego dotyczące prze-
stępstw przeciwko nietykalności osobistej oraz czci; 2) przepisy Kodeksu wykroczeń doty-
czące wykroczeń przeciwko osobie; 3) przepisy Prawa o aktach stanu cywilnego regulujące
ochronę praw stanu cywilnego; 4) przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrew-
nych. Co do ochrony firmy por. Nb. 451.
Nb. 395–396
63498284906476
63
6. Odszkodowanie
397 Odrębnym zupełnie zagadnieniem jest ochrona interesów majątkowych,

jakie naruszone zostały w związku z dobrami osobistymi.
Kwestię tę regulują właściwe przepisy prawa zobowiązań określające zasa-
dy odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę (art. 361–363, 415 i n. KC), do
których odsyła art. 24 § 2 KC.
63498284906476
63
Rozdział VII. Osoby prawne
§ 21. Konstrukcja osób prawnych

Literatura: G. Bieniek, H. Pietrzykowski, Reprezentacja Skarbu Państwa i jednostek samorządu
terytorialnego, Warszawa 2006; M. Borkowski, Konsekwencje prawne działania „fałszywego”
piastuna organu osoby prawnej, PPH 2008, Nr 7; A. Cisek, Dobra osobiste i ich niemajątkowa
ochrona w kodeksie cywilnym, Wrocław 1989; J. Frąckowiak, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XV;
P. Granecki, Dobra osobiste w prawie polskim – zagadnienie dóbr osobistych osób prawnych, PS
2002, Nr 5; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 33–34, 41–42, 44; M. Gutowski, [w:] Gu-
towski, KC. Komentarz, art. 38–39 A. Klein, Ewolucja instytucji osobowości prawnej, [w:] Ten-
dencje rozwojowe prawa cywilnego, pod red. E. Łętowskiej, Ossolineum 1983; J. Koczanowski,
Ochrona dóbr osobistych osób prawnych, Kraków 1999; J. Matys, Dobra osobiste osób prawnych
i ich niemajątkowa ochrona, MoP 2006, Nr 10; K. Mularski, [w:] Gutowski, KC. Komentarz,
art. 42; G. Niewierko, Sankcja dokonania czynności prawnej bez umocowania lub z przekrocze-
niem zakresu umocowania przez osoby występujące w charakterze organu osoby prawnej, KPP
2010, z. 3; A. Opalski, Pojęcie organu osoby prawnej, PiP 2009, z. 1; M. Pazdan, [w:] Pietrzykow-
ski, KC. Komentarz, art. 33–43; M. Safjan, Ochrona majątkowa dóbr osobistych po zmianie prze-
pisów kodeksu cywilnego, PPH 1997, Nr 1; S. Sołtysiński, Skutki działań piastunów wadliwego
składu zarządu lub rady nadzorczej w spółkach kapitałowych oraz spółdzielniach, [w:] Rozprawy
prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005; A. Stelmachow-
ski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998; R. Szczepaniak, [w:] Gutowski, KC. Komen-
tarz, art. 33–37, 40–41 i 43; tenże, Nadużycie prawa do posługiwania się formą osoby prawnej,
Toruń 2009; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych przysługujących osobom prawnym. Problemy
Kodyfikacji Prawa Cywilnego, Poznań 1990; T. Targosz, Nadużycie osobowości prawnej, Kra-
ków 2004; M. Wach, Status ułomnych osób prawnych w polskim prawie cywilnym, Warszawa
2008; M. Wałachowska, Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, Toruń 2007; Wolter,
Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. VIII; M. Wojewoda, F. Nowak, Sankcja wadliwej reprezen-
tacji osób prawnych w znowelizowanym art. 39 KC, MoP 2019, Nr 5; J. Wróblewski, Teorie osób
prawnych – zarys podejścia semiotycznego, [w:] Studia z prawa cywilnego, Warszawa–Łódź
1983; Ł. Zamojski, Pozycja prawna kuratora ustanowionego dla osoby prawnej na mocy art. 42
KC – po zmianach dokonanych ustawą z 26.1.2018 r., MoP 2018, Nr 8; A. Zbiegień-Turzańska,
Skutki działania fałszywego piastuna spółki kapitałowej i spółdzielni, PS 2019, Nr 9.
I. Pojęcie
1. Założenia ogólne
Podmiotami stosunków cywilnoprawnych są – poza osobami fizycznymi – 398

także osoby prawne (art. 33–43 KC). Każda więc osoba prawna – na wzór osób
Nb. 398
63498284906476
63
200 Rozdział VII. Osoby prawne
fizycznych – wyposażona jest w zdolność prawną; może mieć własne prawa

i obowiązki. Nabywa je albo zbywa także we własnym imieniu. Ma zatem od-
rębny od innych osób prawnych albo fizycznych majątek. Podobnie jak osoby
fizyczne, również osoby prawne odpowiadają swoim majątkiem za niewykona-
nie zobowiązań.
399 Jednakże tylko człowiek, jako istota rozumna, może działać w obrocie cy-
wilnoprawnym. System prawny, przyznając człowiekowi zdolność prawną,
jedynie nadaje mu kwalifikację prawną osoby fizycznej, a nie tworzy jego
bytu naturalnego. Natomiast dla społecznego istnienia osoby prawnej i moż-
liwości jej funkcjonowania taki prosty zabieg nie wystarczy. Niezbędne oka-
zuje się tu skonstruowanie organizacji, która nie tylko zespalałaby aktywność
grupy ludzi dla osiągnięcia określonych celów. Ponadto musi ona w swoich
regułach strukturalnych wskazywać, jakie działania, jakich ludzi i w jakich
okolicznościach liczą się w układach społecznych nie jako działania tych
osób, lecz działania danej organizacji. Jeżeli więc, idąc za tradycją teorii pra-
wa cywilnego, stawia się pytanie o tzw. substrat osoby prawnej, to należało-
by krótko powiedzieć, że jest nią zawsze organizacja ludzka, bez której żadna
osoba prawna nie mogłaby funkcjonować.
Na przedstawionym tu założeniu teoretycznym trafnie opiera się polski pra-
wodawca, dając w art. 33 KC wyraz stanowisku, że „jednostka organizacyjna”
jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do pojęcia „osoba prawna”, tzn. że każ-
da osoba prawna jest zarazem jednostką organizacyjną. Jednak nie każda jed-
nostka organizacyjna jest osobą prawną – nawet choćby do pełnienia tej funkcji
była strukturalnie przystosowana. Zawsze bowiem pojawienie się konstruowa-
nych przez system prawny podmiotów wymaga ustanowienia stosownych norm
prawnych. Ponadto państwo pragnie zachować kontrolę nad tymi procesa-
mi, stosując w tym celu odpowiednie typy regulacji prawnej. Ma przy tym na
względzie ich pragmatyczną przydatność dla obrotu prawnego.
Problem tzw. istoty osób prawnych stanowił pole zaciekłych sporów teoretycznych
w XIX w., kiedy instytucja ta nie była jeszcze kodyfikacyjnie uregulowana, a w konsekwen-
cji przyjęcie określonej koncepcji teoretycznej decydowało o rozstrzyganiu szeregu zagadnień
praktycznych związanych z jej funkcjonowaniem. Ukształtowały się wówczas dwa ogólne kie-
runki teoretyczne:
1) tzw. teorie fikcji, uznające, że przymiot osobowości prawnej może być przyznany róż-
nym przedmiotom lub zjawiskom – poza człowiekiem (za twórcę tej koncepcji uważa się
F.K. Savigny’ego, co może jednak budzić wątpliwości w świetle analizy W. Flume’a, All-
gemeiner Teil des Bürgerlichen Rechts. Erster Band. Zweiter Teil. Die juristische Person,
Berlin–Heidelberg–New York–Tokyo 1983, s. 7 i n.). Jedna z tych koncepcji upatrywała
istotę osób prawnych w wyodrębnionym majątku celowym, co znajduje pewne remini-
scencje w twierdzeniach o majątkowym „substracie” niektórych osób prawnych. W żad-
nym razie nie należy określenia tego rozumieć w sensie personifikacji owej wydzielonej
Nb. 399
63498284906476
63
§ 21. Konstrukcja osób prawnych 201
masy majątkowej, ponieważ majątek występuje wyłącznie jako przedmiot, a nie podmiot
prawa;
2) teorie realistyczne, uznające za osoby prawne twory społeczne (organizacje). Zyskały
one aprobatę w polskiej doktrynie cywilistycznej (por. R. Longchamps de Berier, Wstęp
do nauki prawa cywilnego, Lublin 1922, s. 111–112; F. Zoll, Prawo cywilne, t. 1, Poznań
1931, s. 163 i n.). Na tej koncepcji opierają się postanowienia polskiego Kodeksu cywil-
nego.
2. Metoda regulacji prawnej
Prawodawca, konstruując osoby prawne, może posłużyć się różnymi meto- 400
dami prawnotechnicznymi, spośród których na uwagę zasługują dwie stosowa-
ne w systemach prawnych.
a) Metoda ogólnego formułowania cech osób prawnych. Polega ona na 401
tym, że prawodawca uznaje za osobę prawną każdą jednostkę organizacyjną,
która ma zespół cech generalnie przez niego określonych.
Zaletą tej metody jest elastyczność, pozwalająca uznać za osoby prawne
jednostki organizacyjne bez potrzeby wyraźnego postanowienia ustawowego
w tym względzie.
Jednakże stwarza ona zarazem pewien margines niepewności kwalifikacyj-
nej, wskutek czego dopiero po rozstrzygnięciu sądu ostatecznie wiadomo, czy
występująca w stosunkach cywilnoprawnych jednostka organizacyjna ma oso-
bowość prawną.
b) Natomiast druga metoda regulacji tzw. normatywna (formalna) realizu- 402
je przede wszystkim postulat jednoznaczności i pewności kwalifikacyjnej. Sto-
suje ją więc prawodawca, który zalety te stawia wyżej niż elastyczność regulacji.
Metodę tę – nie bez wahań i oporów – ostatecznie przyjęli polscy kodyfika-
torzy, co znalazło wyraz w treści art. 33 KC. Jej sens polega na tym, że system
prawny nie określa ogólnych cech, jakim odpowiadać muszą jednostki organi-
zacyjne, by miały przymiot osób prawnych, lecz wskazuje z nazwy typy lub in-
dywidualne organizacje wyposażone w osobowość prawną.
W świetle tej panującej wykładni art. 33 KC, np. dla ustalenia, czy Uniwersytet Jagiel-
loński ma osobowość prawną, nie trzeba analizować struktury tej jednostki organizacyjnej.
Wystarczy spojrzeć do ustawy z 20.7.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U.
z 2021 r. poz. 478 ze zm.), której art. 9 ust. 1 stanowi jednoznacznie, że „uczelnia ma osobo-
wość prawną”.
Przeciwko takiej interpretacji art. 33 KC występują jednak niektórzy autorzy, wskazując,
że przepis ten nie wymaga nazwania danego rodzaju jednostek organizacyjnych osobą praw-
ną. Przyznanie osobowości prawnej może bowiem znaleźć wyraz w uregulowaniu odpowied-
niego podmiotowego stosunku prawnego (A. Klein, Ewolucja, s. 107).
Nb. 400–402
63498284906476
63
Jednakże wykładnia taka w rzeczywistości oznacza przyjęcie metody re-

gulacji świadomie odrzuconej przez polskich kodyfikatorów, z czym konse-
kwentnie łączyła się rezygnacja z jakichkolwiek definicji pojęcia osoby praw-
nej w KC – jako zbędnej. Trzeba przy tym zauważyć, że za tym niewątpliwie
formalistycznym rozstrzygnięciem kryją się poważne racje merytoryczne, po-
legające na wspieraniu tą drogą takiej bez wątpienia wartości, jaką w systemie
gospodarki rynkowej stanowi pewność obrotu.
3. Funkcje
403 Instytucja osoby prawnej ma starożytną genezę. Jednakże decydującym

czynnikiem jej rozwoju stały się potrzeby gospodarcze ustroju kapitalistycz-
nego, w ramach którego kształtowały się spółki handlowe będące prototypem
osób prawnych. Dwie cechy przede wszystkim stanowiły i nadal stanowią
o atrakcyjności tej instytucji:
1) jest ona dogodną dla obrotu gospodarczego formą koncentracji kapitału,
2) prowadzi do ograniczenia odpowiedzialności (a zatem i ryzyka) uczestni-
ków (udziałowców) organizacji obdarzonej osobowością prawną – w zasa-
dzie do wysokości wniesionego kapitału.
Dzisiaj powszechnie dominują one w życiu gospodarczym wysoko rozwi-
niętych państw. Nie jest przypadkiem, że również w Polsce po wprowadzeniu
zasad gospodarki rynkowej wspomniana instytucja znajduje powszechne zasto-
sowanie. W ustroju PRL pełniła ona bowiem ograniczoną rolę – niemal wyłącz-
nie w orbicie tzw. własności społecznej. Służyła tam bardziej do kontroli i ewi-
dencji tego mienia niż do organizowania inicjatywy załóg przedsiębiorstw dla
racjonalnego nim gospodarowania. Nie pozwalał bowiem na to system central-
nego planowania i zarządzania.
II. Ogólna regulacja osób prawnych

1. Uwagi wstępne
404 Przepisy ogólne KC nie zawierają jakiegoś standardowego schematu re-

gulacyjnego, który odnosiłby się do wszystkich osób prawnych. Podstawo-
wy w tym względzie art. 35 KC stanowi, że: „Powstanie, ustrój i ustanie osób
prawnych określają właściwe przepisy”. Odesłanie to prowadzi do różnego ro-
dzaju pozakodeksowych ustaw, które bądź regulują pewne rodzaje osób praw-
nych (np. spółki handlowe, spółdzielnie, szkoły wyższe, przedsiębiorstwa pań-
Nb. 403–404
63498284906476
63
stwowe), bądź to wydawane są dla indywidualnie oznaczonych osób prawnych

(np. Narodowego Banku Polskiego).
Wspomniany art. 35 KC stanowi dalej, że „w wypadkach i w zakresie
w przepisach tych (tzn. pozakodeksowych – przyp. Z.R.) przewidzianych, orga-
nizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut”. Otóż anali-
za owych pozakodeksowych norm prawnych prowadzi do wniosku, że statuty
stanowią typowy i przeważnie obowiązkowy element uzupełniający ustawową
regulację osób prawnych. W żadnym jednak razie ich treść nie może być nie-
zgodna z ustawą. Mogą one przybierać różną postać prawną (swoistej czynno-
ści prawnej, rozporządzenia).
Nowela z 1990 r. zniosła ograniczenie zdolności prawnej osób prawnych,
które przewidywały pierwotne przepisy Kodeksu w postaci tzw. specjalnej
zdolności osób prawnych. Jest jednak rzeczą oczywistą, że osoby prawne nie
mogą być podmiotami praw lub obowiązków, które z natury swej odnoszą się
wyłącznie do człowieka (np. prawa i obowiązki rodzinne).
Poza generalnym odesłaniem do przepisów pozakodeksowych, sam Kodeks
reguluje pewne fragmenty instytucji osób prawnych. Dotyczy to następujących
spraw:
1) powstania i rejestrów,
2) nazwy,
3) siedziby,
4) wykonywania zdolności do czynności prawnych.
2. Powstanie i rejestry
Jak już wspomniano, powstanie osoby prawnej regulują ustawy pozakodek- 405
sowe konstruujące rozmaite zdarzenia prawne wywołujące ten skutek prawny.
Natomiast postanowienia KC odnoszą się w pewnej mierze do rejestrów 406
prowadzonych dla osób prawnych. Nie obowiązuje jednak generalny nakaz
prowadzenia rejestrów dla wszystkich osób prawnych, aczkolwiek tylko w od-
niesieniu do nielicznych nie został on ustanowiony (np. gmin, publicznych
szkół wyższych). W myśl art. 37 § 2 KC rodzaje rejestrów oraz ich organizację
i sposób prowadzenia regulują odrębne przepisy.
Otóż w przypadkach, gdy prowadzenie rejestru zostało dla danego rodza-
ju osób prawnych przewidziane, a zarazem szczególne przepisy nie stanowią
inaczej, w myśl art. 37 § 1 KC jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość
prawną dopiero z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru. Poza tym oczywi-
ście spełnione muszą być wszelkie inne przesłanki powstania osoby prawnej,
co właśnie kontroluje organ rejestracyjny (z reguły jest nim sąd).
Nb. 405–406
63498284906476
63
3. Nazwa
407 Osobę prawną indywidualizuje w obrocie cywilnoprawnym jej nazwa, która

pełni analogiczną funkcję do imienia i nazwiska osoby fizycznej. Nazwę ustala
akt erekcyjny osoby prawnej (ustawa, rozporządzenie, umowa, statut). W przy-
padku osoby będącej przedsiębiorcą jest nią firma (art. 432 § 1 KC) – por. Nb. 450.
4. Siedziba
408 Z kolei odpowiednikiem miejsca zamieszkania osoby fizycznej jest siedziba

osoby prawnej – ustalana w jej akcie erekcyjnym w sposób dowolny.
W przeciwieństwie więc do miejsca zamieszkania osoby fizycznej, siedziba
osoby prawnej niekoniecznie musi być związana z jej faktyczną działalnością.
Dopiero gdy akt erekcyjny nie określa siedziby osoby prawnej, wtedy – w myśl
art. 41 KC – siedzibą jej jest ta miejscowość, w której ma swą siedzibę jej or-
gan zarządzający.
Treść wspomnianego przepisu wskazuje zarazem na to, że przez „siedzi-
bę” – podobnie jak i przez „miejsce zamieszkania” – należy rozumieć jedynie
miejscowość, a nie adres lokalu.
5. Organy
409 Jak już o tym powyżej wspomniano (por. Nb. 399), działać mogą tylko lu-
dzie. Natomiast system prawny może ustanowić konwencję, na mocy której
działania określonych ludzi, podjęte w określonych sytuacjach, liczą się w sto-
sunkach prawnych jako działania osoby prawnej. Tak właśnie postąpił ustawo-
dawca polski, stanowiąc w art. 38 KC, że: „Osoba prawna działa przez swoje
organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie”.
Przepis ten wskazuje jednoznacznie, że ustawodawca polski przyjął
tzw. teorię organów osób prawnych (znajdującą uzasadnienie w realistycz-
nych teoriach osób prawnych). W myśl tej koncepcji, organ stanowi integralny
składnik osobowości osoby prawnej1, wyznaczony jej strukturą organizacyjną.
Człowiek może więc skutecznie występować w roli organu, jeżeli:
1) struktura organizacyjna danej osoby prawnej przewiduje określony rodzaj
organu z wyznaczeniem związanych z nim kompetencji lub sfery działania
uznanych za działania osoby prawnej;
1
Tak trafnie judykatura szwajcarska – P. Tuor, Das schweizerische Zivilgesetzbuch, Zürich
1965, s. 103.
Nb. 407–409
63498284906476
63
Przykład: Dyrektor przedsiębiorstwa państwowego, zarząd spółki akcyjnej, rektor uni-
wersytetu, proboszcz parafii (por. wyr. SN z 24.3.2004 r., IV CK 108/03, OSN 2005, Nr 4,
poz. 65 oraz A. Głowacka, Skuteczność czynności prawnych dokonywanych przez osoby
prawne Kościoła katolickiego, Rej. 2014, Nr 7, s. 52).
2) nastąpi zgodne ze strukturą organizacyjną osoby prawnej powołanie na to

stanowisko;
Przykład: Mianowanie dyrektora przedsiębiorstwa państwowego, wybór rektora przez
ciało elekcyjne uczelni, wybór członków zarządu przez wspólników spółki z ograniczoną od-
powiedzialnością.
3) osoba powołana do sprawowania funkcji rzeczywiście działa w tym charak-

terze dla osoby prawnej.
Przykład: Rektor podejmujący decyzję dotyczącą spraw uczelni, a już nie wtedy, gdy
kupuje sobie buty w sklepie.
Człowiek podejmujący rolę organu osoby prawnej (jej piastun) oczywiście 410
nie traci swojej osobowości fizycznej, lecz występuje po prostu w innej roli
społecznej. Odgrywanie przez tego samego człowieka różnych ról społecznych
nie jest czymś osobliwym, stanowiąc jedno z głównych założeń współczesnej
socjologii. Działanie organu osoby prawnej liczy się jako działanie jej samej
nie tylko w zakresie czynności prawnej, ale i innych działań. Z tego względu
osoba prawna ponosi odpowiedzialność także za czyny niedozwolone (delikty)
jej organu (art. 416 KC).
W odróżnieniu od przedstawiciela organ nie występuje jako odrębna oso- 411
ba; nie jest więc tak, że skutki działania jednej osoby odnoszą się do sfery
prawnej innej osoby. Gdy działa organ (jej piastun), uważa się, że działa pod-
miot, a mianowicie osoba prawna.
Wychodząc z tych założeń, panujący do niedawna pogląd naukowy wsparty 412
judykaturą SN uznawał, że jeżeli ktoś, nie mając kompetencji albo przekracza-
jąc jej zakres, zawiera umowę jako organ osoby prawnej, wówczas czynność
taka nie została w ogóle dokonana, i w konsekwencji nie może być ex post po-
twierdzona.
Jednakże ostatnio dominował pogląd, że w przypadku takim należy stoso-
wać analogicznie przepis art. 103 KC, który dopuszcza możliwość potwierdze-
nia umowy zawartej przez rzekomego pełnomocnika, a to na podstawie wy-
kładni funkcjonalnej przepisów o osobach prawnych.
Wskazuje na to najnowsza judykatura SN: uchw. SN (7) z 14.9.2007 r. (III CZP 31/07,
OSP 2008, Nr 5, poz. 56, z glosą aprobującą S. Sołtysińskiego); wyr. SN z 26.4.2013 r.
(II CSK 482/12, Legalis); wyr. SN z 29.11.2007 r. (II CSK 169/07, OSN 2009, Nr 1, poz. 17)
oraz wyr. SN z 17.9.2009 r. (V CSK 144/09, Biul. SN 2010, Nr 4); odmiennie wyr. SN
z 8.10.2009 r. (II CSK 180/09, Legalis) oraz wyr. SN z 11.7.2012 r. (II CSK 744/11, Lega-
Nb. 410–412
63498284906476
63
lis); por. też A. Opalski, Pojęcie, s. 28–31; M. Borkowski, Konsekwencje, s. 52 i n. i wskazana
w tych opracowaniach literatura.
Z dniem 1.3.2019 r. art. 39 KC został istotnie zmieniony. Ustawodawca

dopuścił wprost możliwość potwierdzenia czynności (umów) dokonanych
przez tak zwany rzekomy organ. Według obecnego brzmienia tego przepisu
osoba bezpodstawnie przyjmująca rolę organu obowiązana jest do zwrotu te-
go, co otrzymała od drugiej strony i do naprawienia szkody tylko wtedy, gdy
umowa przez nią zawierana nie zostanie potwierdzona. W przypadku czynno-
ści jednostronnych dokonanych przez rzekomy organ, aktualna pozostaje sank-
cja bezwzględnej nieważności, jednak nie dotyczy to sytuacji, w której ten, ko-
mu zostało złożone oświadczenie woli w imieniu osoby prawnej, zgodził się na
działanie bez umocowania; wówczas istnieje możliwość potwierdzenia takiej
jednostronnej czynności przez osobę prawną.
Na gruncie tego poglądu należy stwierdzić, że przepis art. 39 KC, według
którego osoba bezpodstawnie przyjmująca rolę organu obowiązana jest do
zwrotu tego, co otrzymała od drugiej strony i do naprawienia szkody, znajdu-
je zastosowanie tylko wtedy, gdy umowa przez nią zawierana nie zostanie po-
twierdzona.
Bezpodstawne występowanie w roli organu osoby prawnej może polegać na:
1) przypisywaniu sobie tego stanowiska przez kogoś, kto w ogóle nie został na
nie powołany (art. 39 § 1 KC),
2) przekroczeniu zakresu kompetencji, jaki struktura organizacyjna osoby
prawnej wyznacza danemu organowi (art. 39 § 1 KC),
3) dokonaniu czynności prawnej w imieniu osoby prawnej, która nie istnieje
(art. 39 § 5 KC).
413 Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych
do tego organów albo z braku w składzie organu uprawnionego do jej reprezen-
towania, sąd ustanawia dla niej kuratora (art. 42 § 1 KC)1. Przede wszystkim
powinien on postarać się o powołanie lub uzupełnienie składu organów oso-
by prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację (art. 42 § 3 KC). Ustawodawca
miał tu głównie na względzie interesy wierzycieli osoby prawnej, która nie pro-
wadzi działalności, ale ma majątek i może nim odpowiadać za swoje zobowią-
zania. Do czynności wskazanych w art. 42 § 4 KC, w tym do nabycia lub zby-
cia przedsiębiorstwa albo nieruchomości, kurator jest obowiązany uzyskać, pod
rygorem nieważności, zgodę sądu rejestrowego.
1
Por. szerzej A. Jagielska-Burduk, K. Mularski, Kurator osoby prawnej. Próba wykładów
art. 42 KC, Rej. 2010, Nr 6, s. 66–93.
Nb. 413
63498284906476
63
Nie ma jednakże potrzeby powoływania kuratora, gdy w postępowaniu upadłościowym
ustanowiony został syndyk, który reprezentuje upadłego (uchw. SN z 6.9.1996 r., III CZP
99/96, OSN 1996, Nr 12, poz. 160).
Kuratora ustanawia się na okres nieprzekraczający roku, przy czym w szcze-

gólnie uzasadnionych przypadkach termin ten można przedłużać (art. 421 § 1
KC). Jeżeli jednak czynności kuratora nie doprowadziły do powołania lub uzu-
pełnienia składu właściwych organów osoby prawnej, wówczas kurator ma
obowiązek niezwłocznie wystąpić do sądu rejestrowego o rozwiązanie osoby
prawnej (art. 421 § 2 KC).
6. Dobra osobiste
W myśl art. 43 KC przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych 414

(art. 23 i 24 KC) stosuje się odpowiednio do osób prawnych1.
Dobra osobiste osób prawnych – podobnie jak dobra osobiste osób fizycz-
nych – mają same przez się niemajątkowy i niezbywalny charakter. W odnie-
sieniu do podmiotów gospodarczych (przedsiębiorców) ich związek ze sferą
stosunków majątkowych jest szczególnie bliski, ponieważ w istotnej mierze
wpływają one na ogólną sytuację ekonomiczną tych osób prawnych. Mimo to
zachowują swój niemajątkowy i niezbywalny charakter. Dzięki dobrom osobi-
stym osoby prawne mogą funkcjonować zgodnie z ich zakresem działania (wyr.
SN z 14.11.1986 r., II CR 295/86, OSN 1988, Nr 2–3, poz. 40).
Dobra osobiste osoby prawnej nie mogą być przy tym łączone jedynie z or-
ganami tej osoby bądź z poszczególnymi osobami fizycznymi tworzącymi jej
substrat osobowy. Osoba prawna jest odrębnym podmiotem prawa, wobec cze-
go naruszenie jej dobra osobistego dotyka całości jej substratu osobowego (tak
SN w wyr. z 11.1.2007 r., II CSK 392/66, OSP 2009, Nr 5, poz. 55, z glosą
M. Wałachowskiej).
Ze względu na odmienną naturę osób prawnych do kręgu ich dóbr oso- 415
bistych nie należą te dobra, które immanentnie związane są z osobą ludzką.
W szczególności odnosi się to do: zdrowia i życia, wolności osobistej, swobo-
dy sumienia, integralności płciowej, stanu cywilnego, kultu po osobie zmarłej
i wizerunku (por. np. wyr. SN z 7.10.2009 r., III CSK 39/09, Legalis, że osoba
prawna nie ma wizerunku w znaczeniu użytym w art. 23 KC).
Przy pozytywnym określaniu typologii dóbr osobistych osób prawnych na-
leży mieć na względzie nie tylko odpowiednie stosowanie tych dóbr osobi-
1
Por. szerzej A. Szpunar, Ochrona, s. 28 i n.; M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 1,
rozdz. XVI; J. Frąckowiak, [w:] System Pr. Pr., t. 1, § 78.
Nb. 414–415
63498284906476
63
stych, które wymienione zostały w art. 23 KC dla osób fizycznych, ale także
przykładowy charakter tego wyliczenia. Osoba prawna może więc mieć i takie
dobra osobiste, które nie mają żadnego odpowiednika wśród dóbr osobistych
osób fizycznych. Wychodząc z tych założeń, można wyróżnić następujące typy
dóbr osobistych przysługujących osobom prawnym:
a) Dobra sława (dobre imię, reputacja) osoby prawnej będąca odpowied-
nikiem czci osoby fizycznej. Naruszenie tego dobra polega na rozgłasza-
niu nieprawdziwych informacji lub ferowaniu ocen niemieszczących się
w granicach rzeczowej i konstruktywnej krytyki (por. zwłaszcza wyr. SN
z 14.11.1986 r., II CR 295/86, OSN 1988, Nr 2–3, poz. 40)1.
Przykład: Dobre imię przedsiębiorcy narusza upowszechnienie informacji, że jest on
nierzetelnym dłużnikiem. Dotyczy to nie tylko osób fizycznych, ale także spółki czy spół-
dzielni. W wyr. SN z 22.1.2015 r. (I CSK 16/14, OSNC 2016, B, poz. 24) wskazano, że dobre
imię osoby prawnej jest kojarzone z opinią, jaką mają o niej inne osoby ze względu na za-
kres jej działalności. W konsekwencji, wypowiedzi, które przypisują jednostce organizacyj-
nej gminy (gimnazjum) niewłaściwe postępowanie mogące spowodować utratę do niej zaufa-
nia potrzebnego do prawidłowego jej funkcjonowania, naruszają dobre imię tej gminy.
b) Nazwa indywidualizująca osobę prawną odpowiada nazwisku lub pseu-

donimowi osoby fizycznej2. W przypadkach gdy osoby prawne używają
tych samych nazw, kolizję tę rozstrzyga się według zasady pierwszeństwa
używania (por. wyr. SN z 26.3.2002 r., III CKN 777/00, OSN 2003, Nr 3,
poz. 40). Nie każda jednak nazwa osoby prawnej podlega ochronie.
Przykład: Nazwy miast pojawiające się w nazwach jednostek samorządu terytorialnego,
jako historyczne nazwy geograficzne są dobrem powszechnym i nie należą do kategorii dóbr
osobistych podlegających ochronie na podstawie art. 43 KC w zw. z art. 23 i 24 KC (por. wyr.
SN z 15.6.1994 r., I CRN 73/94, Legalis).
Szczególnym rodzajem nazwy jest firma przedsiębiorcy (por. Nb. 450).

c) Nietykalność pomieszczeń, w których znajdują się biura osoby prawnej,
stanowi dobro osobiste odpowiadające nietykalności mieszkania osoby fi-
zycznej. Natomiast brak jednoznacznego stanowiska co do objęcia ochroną
innych pomieszczeń, w których osoba prawna prowadzi faktycznie swoją
działalność3.
d) Tajemnica korespondencji także odnosi się do osób prawnych. Z ochrony
cywilnoprawnej mogą korzystać w tym zakresie również państwowe osoby
prawne podejmujące działania władcze (sfera imperium), bez względu na
1
Por. szerzej A. Szpunar, Ochrona, s. 33 i n.
2
Por. bliżej R. Stefanicki, Prawo do nazwy (firmy) i jego ochrona, Kraków 1999.
3
Por. J. Frąckowiak, [w:] System Pr. Pryw., t. 1, s. 1196–1197; J. Koczanowski, Ochro-
na, s. 119.
Nb. 415
63498284906476
63
ochronę, jaka im przysługuje na podstawie ustawy z 6.9.2001 r. o dostępie

do informacji publicznej (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1330 ze zm.).
e) Sfera prywatności przysługuje również osobom prawnym.
Por. orz. TK z 24.6.1997 r. (K 21/96, OTK 1997, Nr 2, poz. 23, s. 214 i n.), w którym Try-
bunał podkreślił, że każdy prowadzący działalność gospodarczą ma prawo do pewnej „pry-
watności”.
Na tej podstawie osoba prawna może przeciwstawiać się bezprawnemu śle-

dzeniu, przesłuchiwaniu lub innym działaniom zmierzającym do uzyskania ta-
jemnic przedsiębiorstwa. Te ostatnie zaś niewątpliwie podlegają ochronie na
podstawie art. 11 ZNKU. W tym sensie można mówić o ochronie prywatności
osób prawnych.
Natomiast same tajemnice przedsiębiorstwa – w szczególności nieujawnio-
ne do publicznej wiadomości informacje techniczne, technologiczne, handlowe
lub organizacyjne – nie wydaje się, aby miały charakter dobra osobistego, im-
manentnie związanego z daną osobą prawną. Kwestia ta jest dyskusyjna w na-
uce1.
Ponadto należy podkreślić, że polski system ochrony danych osobowych
ograniczony jest tylko do osób fizycznych.
Spośród uprawnień ochronnych służących osobom fizycznym niewątpli- 416
wie do odpowiedniego stosowania na rzecz osób prawnych nadają się: żądanie
ustalenia prawa osobistego oraz roszczenie o zaniechanie lub usunięcie skut-
ków naruszeń.
Natomiast mogą pojawić się wątpliwości, czy osobom prawnym przysłu-
guje także roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne lub roszczenie o zapłatę
odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Uzasadnia się je bo-
wiem oddziaływaniem kompensacyjnym na sferę psychiczną człowieka.
Jednakże z drugiej strony nasuwa się refleksja, że jeżeli ustawodawca uzna-
je i chroni dobra osobiste osób prawnych, to powinien to czynić z taką samą in-
tensywnością, z jaką realizuje to w odniesieniu do osób fizycznych. Przyjęcie
obiektywnej koncepcji dóbr osobistych umożliwia zarazem stosowanie środ-
ków ochronnych do osób prawnych, uchylając konieczność badania ujemnych
przeżyć konkretnych osób2.
1
Por. bliżej A. Bierć, Ochrona prawna, s. 129 i n.
2
Por. szerzej M. Safjan, Ochrona, s. 13–14.
Nb. 416
63498284906476
63
§ 22. Rodzaje osób prawnych

Literatura: A. Agopszowicz, Zarys prawa samorządu terytorialnego, Katowice 1994; M. Bed-
narek, Mienie, Kraków 1997; G. Bieniek, Reprezentacja Skarbu Państwa i jednostek samorzą-
du terytorialnego w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2003; T. Dybowski, Komunalizacja
przedsiębiorstw, ST 1991, Nr 5; J. Frąckowiak, [w:] System Pr. Pr., t. 1, § 75; S. Grzybowski,
[w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 42–44; J. Ignatowicz, Mienie komunalne – zagadnienia podsta-
wowe, [w:] Księga dla uczczenia pracy naukowej Prof. A. Agopszowicza, Katowice 1992;
W. Katner, Mienie komunalne jako podstawa działalności gospodarczej samorządu terytorial-
nego, Acta Universitatis Lodziensis 1993, Folia Iuridica 57; R. Szczepaniak, [w:] Gutowski,
KC. Komentarz, art. 34 i 441; M. Pazdan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 34, 35;
Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. VIII.
417 W zbiorze osób prawnych można wyróżnić – według rozmaitych cech –

pewne rodzaje osób prawnych. Ważniejsze z nich będą przedmiotem dalszego
wykładu.
I. Państwowe osoby prawne

418 Państwowe osoby prawne dadzą się wyróżnić ze względu na ich majątkowe,
a także strukturalne powiązania z państwem. Wskazuje na to zwłaszcza art. 441
KC stanowiąc, że własność i inne prawa majątkowe, stanowiące mienie pań-
stwowe, przysługują Skarbowi Państwa albo innym państwowym osobom
prawnym (§ 1), natomiast uprawnienia majątkowe Skarbu Państwa względem
państwowych osób prawnych określają odrębne przepisy (§ 2).
Por. także art. 34 i 40 KC.
Wspomniane przepisy do kategorii tej przede wszystkim zaliczają Skarb Pań-

stwa. Rozpocznijmy zatem wykład o państwowych osobach prawnych od Skar-
bu Państwa, przechodząc następnie do omówienia innych państwowych osób
prawnych.
1. Skarb Państwa
419 Państwo, będące polityczną organizacją społeczeństwa, pełni swoje zadania

publiczne przede wszystkim w formie działań władczych (sfera imperium). Re-
alizacja tych zadań wymaga jednak również korzystania przez państwo z jego
mienia (własności i innych praw majątkowych, art. 441 § 1 KC) oraz uczestni-
czenia w stosunkach cywilnoprawnych na równych zasadach z innymi podmio-
Nb. 417–419
63498284906476
63
§ 22. Rodzaje osób prawnych 211
tami prawa cywilnego. Zadania te pełni państwo w postaci Skarbu Państwa po-
jętego jako swoisty podmiot prawa cywilnego (art. 34 KC).
Przykład: Skarb Państwa nie występuje więc, gdy urząd skarbowy pobiera podatki, wła-
ściwy organ administracyjny udziela koncesji na wykonywanie działalności gospodarczej,
sąd wymierza karę grzywny, ponieważ są to działania władcze państwa1. Można zatem po-
wiedzieć, że Skarbem Państwa jest samo państwo występujące w charakterze podmiotu cy-
wilnoprawnego. W języku prawniczym określa się go również mianem „fiskus”.
Poza nim system prawny konstruuje także inne państwowe osoby prawne, 420
które mają swój własny, odrębny od Skarbu Państwa, majątek. Gdyby z prze-
pisów prawnych jasno nie wynikało, któremu ze wspomnianych podmiotów
przysługuje prawo podmiotowe, należy ono do Skarbu Państwa (art. 36 ust. 1
ustawy z 16.12.2016 r. o zasadach zarządzania mieniem państwowym, Dz.U.
z 2020 r. poz. 735 ze zm.). Wspomniany przepis formułuje więc swoiste do-
mniemanie podmiotowości Skarbu Państwa w kręgu państwowych osób
prawnych.
Ze względu na to, że Skarbem Państwa w istocie jest samo państwo wystę- 421
pujące w swoistej roli, istnieje tylko jeden Skarb Państwa w Rzeczypospolitej
Polskiej, który nie powstaje, ani nie gaśnie wskutek jakichś szczególnych zda-
rzeń prawnych. W związku z tym nie prowadzi się dla niego żadnego rejestru,
do którego należałoby go wpisywać ze skutkiem konstytutywnym.
Nie ma on również siedziby (post. SN z 28.3.1995 r., I CRN 24/95,
OSP 1995, Nr 12, poz. 251), co wiąże się ze swoistym uregulowaniem sposobu
jego działania (por. Nb. 423–425).
Jako odrębna osoba prawna Skarb Państwa sam odpowiada za swoje 422
zobowiązania. W szczególności więc nie ponoszą odpowiedzialności za je-
go zobowiązania państwowe osoby prawne. Z kolei Skarb Państwa nie pono-
si odpowiedzialności za zobowiązania państwowych osób prawnych, chyba że
przepisy szczególne stanowią inaczej (art. 40 § 1 KC).
Przykład: Szczególnym tego rodzaju przepisem jest art. 40 § 2 KC. Według niego w ra-
zie nieodpłatnego przejęcia określonego składnika mienia od państwowej osoby prawnej na
rzecz Skarbu Państwa, ten ostatni odpowiada solidarnie z osobą prawną za zobowiązania po-
wstałe w okresie, gdy składnik ten stanowił własność danej osoby prawnej – do wysokości
wartości tego składnika. Chodzi tu o ochronę interesów wierzycieli państwowej osoby praw-
nej, które nie powinny ulec zagrożeniu w następstwie nieodpłatnego uszczuplenia mienia ich
dłużnika dokonanego na rzecz Skarbu Państwa.
Skarb Państwa działa przez jednostki organizacyjne, które w stosunkach 423

cywilnoprawnych i procesowych (art. 67 § 2 KPC) pojawiają się jako tzw. sta-
1
Por. bliżej uchw. SN (7) z 21.9.1993 r. (III CZP 72/93, OSN 1994, Nr 3, poz. 49); post. SN
z 28.3.1995 r. (I CRN 24/95, OSP 1995, Nr 12, poz. 251, z glosą C. Kosikowskiego).
Nb. 420–423
63498284906476
63
tiones fisci. Kierownicy tych jednostek nie tylko zarządzają powierzonym im

mieniem państwowym, ale również reprezentują Skarb Państwa w stosunkach
cywilnoprawnych wobec innych podmiotów (osób fizycznych lub prawnych)
z wyłączeniem zastępstwa procesowego w sprawach, w których Skarb Pań-
stwa reprezentuje Prokuratoria Generalna (art. 67 § 2 KPC oraz art. 4–14 usta-
wy z 15.12.2016 r. o Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U.
z 2020 r. poz. 762 ze zm.).
Swoistością owych stationes fisci jest, że stanowią one składnik ogólnej
struktury organizacyjnej państwa, w następstwie czego te same organy państwa
wykonują nie tylko funkcje władcze, ale zarazem działają jako organy podmio-
tu cywilnego, jakim jest Skarb Państwa.
W związku z tym trudno podzielić pogląd (por. post. SN z 28.3.1995 r.
(I CRN 24/95, OSP 1995, Nr 12, poz. 251), jakoby Skarb Państwa pozbawiony
był organów w rozumieniu art. 38 KC.
424 Bliżej zagadnienie reprezentacji Skarbu Państwa reguluje ustawa
z 16.12.2016 r. o zasadach zarządzania mieniem państwowym (Dz.U. z 2018 r.
poz. 1182 ze zm.). Wskazuje ona urzędy państwowe, których kierownicy repre-
zentują Skarb Państwa.
425 Z kolei ci ostatni mogą udzielać pełnomocnictw kierownikom podporząd-
kowanych im jednostek organizacyjnych do reprezentowania Skarbu Państwa
(art. 6 ust. 3 tej ustawy). Organy te reprezentują Skarb Państwa w odniesieniu
do powierzonego im mienia państwowego oraz w zakresie zadań ich urzę-
dów, określonych w odpowiednich przepisach (por. art. 6 ust. 1 i 2). Jednakże
w razie naruszenia tych przepisów nie stosuje się art. 39 KC, regulującego skut-
ki działania organu bez umocowania. W myśl bowiem art. 6 ust. 7 tej ustawy
należy odpowiednio stosować art. 103 § 2 KC, który w odniesieniu do umowy
zawartej przez rzekomego pełnomocnika zastrzega tylko sankcję zawieszonej
bezskuteczności, dopuszczającą potwierdzenie umowy. To odesłanie straciło
praktycznie znaczenie po zmianie, od 1.3.2019 r., treści art. 39 KC, ponieważ
skutki działania rzekomego organu zostały w zasadzie zrównane z konsekwen-
cjami działań rzekomego pełnomocnika.
Przykład: Umowy o naprawę budynku państwowego przeznaczonego na siedzibę urzę-
du wojewody będzie zawierał wojewoda w imieniu Skarbu Państwa, jak również organ ten
będzie pozywany, jeżeli z roszczeniem odszkodowawczym wystąpi przechodzień, któremu
spadła na głowę dachówka z tego budynku; wojewoda będzie także kupował w imieniu Skar-
bu Państwa materiały biurowe potrzebne dla jego urzędu.
Nb. 424–425
63498284906476
63
2. Inne państwowe osoby prawne
Jak już wspomniano, poza Skarbem Państwa nasz system prawny konstru- 426
uje innego rodzaju państwowe osoby prawne. Ich katalog zawiera art. 3 ust. 1
ustawy. Ponadto państwową osobą prawną jest również spółka, której akcjona-
riuszami są wyłącznie Skarb Państwa lub inne państwowe osoby prawne; pań-
stwową osobą prawną jest także inna jednostka organizacyjna, o ile ustawa tak
stanowi (art. 3 ust. 3).
Najogólniej rzecz ujmując, państwowe osoby prawne tworzy się przede 427
wszystkim dlatego, aby przesunąć kompetencje w zakresie cywilnoprawnych
stosunków gospodarczych z urzędników państwowych (pełniących funkcje
organów Skarbu Państwa) na rzecz specjalistów pełniących funkcje organów
państwowych osób prawnych. Dzięki wyodrębnieniu tych osób prawnych re-
zultaty ich działalności ekonomicznej są mierzalne i mogą stanowić obiektyw-
ną podstawę dla motywowania aktywności nie tylko osób pełniących funkcje
organów, ale wszystkich pracowników.
Zadania gospodarcze w sferze prawa cywilnego realizują różnego rodzaju 428
państwowe osoby prawne.
W szczególności należą do nich:
1) jednostki organizacyjne posiadające osobowość prawną, utworzone w dro-
dze ustawy lub na podstawie ustawy lub w wykonaniu ustawy przez organ
administracji rządowej, w celu realizacji zadań publicznych (np. przedsię-
biorstwa państwowe),
2) agencje wykonawcze (np. Agencja Nieruchomości Rolnych, Agencja Ryn-
ku Rolnego, Narodowe Centrum Nauki, Polska Agencja Kosmiczna).
Ponadto niektóre instytucje państwowe powołane przede wszystkim do peł- 429
nienia funkcji publicznych wyposażone są w osobowość prawną, aby mogły
wspierać realizację swoich zadań własną działalnością gospodarczą.
Przykład: Państwowe szkoły wyższe, Polska Akademia Nauk.
Szczególne zadania powierza ustawodawca Prokuratorii Generalnej, powo- 430

łana w 2005 r., w nawiązaniu do tradycji przedwojennej. Aktualnie podstawą
prawną jej działania jest ustawa z 15.12.2016 r. o Prokuratorii Generalnej
Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 762 ze zm.). Pro-
kuratoria Generalna RP jest w szczególności powołana do zastępstwa Skarbu
Państwa i państwowych jednostek organizacyjnych przed sądami (art. 4 usta-
wy), w tym:
1) wyłącznego zastępstwa Skarbu Państwa przed Sądem Najwyższym,
2) zastępstwa Skarbu Państwa przed sądami powszechnymi i polubownymi,
Nb. 426–430
63498284906476
63
3) zastępstwa organów administracji rządowej przed sądami powszechnymi

i Sądem Najwyższym,
4) zastępstwa Skarbu Państwa, państwowych jednostek organizacyjnych nie-
posiadających osobowości prawnej albo organów administracji rządowej
przed sądami administracyjnymi,
5) zastępstwa Rzeczypospolitej Polskiej przed sądami, trybunałami i innymi
organami orzekającymi w stosunkach międzynarodowych.
Do zadań Prokuratorii Generalnej należy także formułowanie opinii o pro-
jektach aktów normatywnych dotyczących istotnych praw i interesów Rze-
czypospolitej Polskiej, przedstawianie sądom powszechnym, sądom admini-
stracyjnym, Sądowi Najwyższemu, Trybunałowi Konstytucyjnemu istotnych
dla spraw poglądów oraz przygotowywanie na wniosek Prezesa Rady Minis-
trów raportów, analiz i stanowisk obejmujących zagadnienia prawne, dotyczące
w szczególności projektów aktów normatywnych, czynności prawnych doko-
nywanych przez podmioty państwowe, a także orzeczeń sądowych zapadają-
cych w sprawach dotyczących Rzeczypospolitej Polskiej.
II. Jednostki samorządu terytorialnego

431 W myśl art. 165 ust. 1 Konstytucji RP: „Jednostki samorządu terytorialne-
go mają osobowość prawną. Przysługuje im prawo własności i inne prawa ma-
jątkowe”. Przepis ten na zasadzie bezpośredniego stosowania Konstytucji RP
(art. 8 ust. 2) stanowi dostateczną podstawę do uznania każdej jednostki samo-
rządu terytorialnego za osobę prawną. Natomiast zakres tego pojęcia nie jest
w Konstytucji RP w pełni oznaczony1.
1. Gminy
432 Gmina już w Konstytucji RP uznana została za podstawową jednostkę sa-

morządu terytorialnego (art. 164 ust. 1) i tym samym z mocy Konstytucji RP
przysługuje jej osobowość prawna, co ponadto przewidziane zostało w art. 2
ust. 2 ustawy z 8.3.1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r.
poz. 713 ze zm.). Z tego względu dla uzyskania przez nią osobowości prawnej
nie jest konieczna jej rejestracja.
1
M. Ciepła, Pozycja prawna jednostki samorządu terytorialnego działającej jako przed-
siębiorca, Rej. 2001, Nr 12.
Nb. 431–432
63498284906476
63
Podobnie jak państwo występuje ona w dwóch rolach: władzy publicznej na

swoim terytorium oraz podmiotu prawa cywilnego1.
Jako osoba prawna ma ona swój własny majątek, którym nie odpowiada za
zobowiązania innych komunalnych osób prawnych, a te nie ponoszą odpowie-
dzialności za zobowiązania gminy.
Podobnie jak Skarb Państwa, gmina nie ma wyodrębnionego systemu or-
ganów, które miałyby wyłączne kompetencje w sferze stosunków cywilno-
prawnych. W myśl art. 31 oraz 46 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym, gmi-
nę reprezentuje wójt (burmistrz, prezydent miasta), który składa oświadczenia
woli w imieniu gminy2.
Gmina może także tworzyć spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub
spółki akcyjne, które wyposażone są w odrębną osobowość prawną3.
2. Związki międzygminne
W celu wspólnego wykonywania zadań publicznych gminy mogą tworzyć 433

związki międzygminne (związki gmin), które wyposażone są w osobowość
prawną (art. 65 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym). Nabywają ją po zare-
jestrowaniu w specjalnym rejestrze.
Podobnie jak gminy, także ich związki nie mają wyodrębnionego systemu
organów, przez które działałyby w sferze stosunków cywilnoprawnych.
Organem wykonawczym związku jest zarząd, a jego kompetencje określa
statut związku.
3. Powiat
Powiat jest lokalną wspólnotą samorządową, którą z mocy prawa tworzą 434
mieszkańcy określonego terytorium – powiatu (art. 1 ustawy z 5.6.1998 r. o sa-
morządzie powiatowym, tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 920 ze zm.). Powiat
wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na wła-
sną odpowiedzialność oraz ma osobowość prawną (art. 2). Ta ostatnia właści-
wość pozwala mu występować bezpośrednio w stosunkach cywilnoprawnych,
a także dysponować należącym do niego mieniem. Oświadczenia woli składają
1
Por. szerzej J. Frąckowiak, Osobowość prawna gminy, AUWr 1993, Nr 1470, Prawo
CC XIX, s. 129 i n.
2
Por. G. Bieniek, Reprezentacja, s. 88.
3
Tamże, s. 89.
Nb. 433–434
63498284906476
63
w imieniu powiatu dwaj członkowie zarządu albo jeden członek zarządu i oso-
ba upoważniona przez zarząd (art. 48).
Ponadto mogą być powoływane na podstawie szczególnych przepisów tak-
że powiatowe osoby prawne, które mają własne mienie i odpowiadają nim za
swoje zobowiązania.
4. Województwo
435 Województwo jest z kolei regionalną wspólnotą samorządową, którą two-

rzą z mocy ustawy mieszkańcy największej jednostki zasadniczego podziału te-
rytorialnego kraju w celu wykonywania administracji publicznej (art. 1 ustawy
z 5.6.1998 r. o samorządzie województwa, tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1668
ze zm.).
Województwo ma osobowość prawną i ma własne mienie (art. 6), którym
dysponuje samodzielnie. Oświadczenia woli w imieniu województwa składa
marszałek województwa wraz z członkiem zarządu, chyba że statut wojewódz-
twa stanowi inaczej (art. 57 ust. 1 ustawy o samorządzie województwa)1.
Ponadto wojewódzkimi osobami prawnymi są także samorządowe jed-
nostki organizacyjne, którym ustawy przyznają osobowość prawną, oraz oso-
by prawne, które mogą być tworzone na podstawie odrębnych ustaw wyłącznie
przez województwo.
III. Korporacyjne i fundacyjne osoby prawne

436 Można również rozpatrywać osoby prawne z punktu widzenia uczestnic-
twa osób w ich strukturach organizacyjnych. Na tym kryterium w istocie opie-
ra się klasyczne rozróżnienie osób prawnych na korporacyjne i fundacyjne (za-
kładowe).
1. Korporacyjne
437 Osoby prawne typu korporacyjnego znamionuje ta cecha, że w ich struktu-

rze organizacyjnej funkcjonują członkowie, którzy poprzez wniesione udziały
lub płacone składki tworzą majątek osoby prawnej, a poprzez swoje uprawnie-
nia organizacyjne decydują o jej działalności.
1
Por. G. Bieniek, Reprezentacja, s. 94–95.
Nb. 435–437
63498284906476
63
§ 23. Jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi… 217
Może tu chodzić o realizację zarówno celów gospodarczych, jak i niegospo-

darczych. Do tego typu osób prawnych należą więc np. nie tylko stowarzysze-
nia i partie polityczne, ale również spółki handlowe i spółdzielnie.
2. Fundacyjne
Natomiast w strukturach organizacyjnych typu fundacyjnego (zakładowe- 438

go) nie ma instytucji członków. Pojawia się tutaj instytucja założyciela (funda-
tora), który wyposaża osobę prawną w jej pierwotny majątek, określa jej struk-
turę organizacyjną i cele działania.
Wbrew tradycyjnym poglądom trudno przyjąć, aby „substratem” tych osób
prawnych był ich majątek lub destynariusze (recipienci) podejmowanych przez
nie działań. Oba wspomniane elementy pojawiają się także w korporacyjnych
osobach prawnych.
W dzisiejszych stosunkach społecznych w Polsce – poza fundacjami – naj-
bardziej reprezentatywny rodzaj osób prawnych typu fundacyjnego stanowią
państwowe osoby prawne.
Należy podkreślić, że także fundacje (jak wszystkie osoby prawne) są jednostkami orga-
nizacyjnymi, co trafnie stwierdza A. Cioch, Fundacje w ujęciu prawa polskiego na tle praw-
noporównawczym, Lublin 1995, s. 22, 93.
§ 23. Jednostki organizacyjne niebędące osobami

prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną
Literatura: J. Frąckowiak, [w:] System Pr. Pr., t. 1, § 77; tenże, Jednostka organizacyjna
jako substrat osoby prawnej, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Mak-
symiliana Pazdana, Kraków 2005; tenże, Koncepcje regulacji podmiotów prawa cywilnego
w Kodeksie cywilnym i Kodeksie spółek handlowych, MoP 2015, Nr 7, dodatek specjalny;
S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 34; W.J. Katner, Podwójna czy potrójna podmio-
towość w prawie cywilnym?, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Mak-
symiliana Pazdana, Kraków 2005; K. Malinowska-Woźniak, Cywilnoprawny status wspólnoty
mieszkaniowej, Warszawa 2016; K. Matuszyk, Zagadnienie ułomnych osób prawnych w świe-
tle art. 331 KC, [w:] Wybrane zagadnienia prawa cywilnego, pod red. M. Safjana, Warszawa
2006; M. Pazdan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 33; tenże, [w:] System Pr. Pr., t. 1,
§ 61; P. Pinior, Zasady reprezentacji stowarzyszenia zwykłego, PPH 2018, Nr 6; R. Szcze-
paniak, [w:] Gutowski. KC. Komentarz, art. 331; Z. Radwański, Podmioty prawa cywilnego
w świetle zmian Kodeksu cywilnego przeprowadzonych ustawą z 14 lutego 2003 r., PS 2003,
Nr 7–8; A. Sikorka-Lewandowska, Zakres zdolności prawnej wspólnoty mieszkaniowej, PS
2019, Nr 6; R. Szczepaniak, Specjalna zdolność prawna osób prawnych. Relikt poprzednie-
go systemu czy źródło inspiracji, KPP 2009, z. 3; M. Wach, Status ułomnych osób praw-
nych w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2008; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo;
Nb. 438
63498284906476
63
M. Zelek, O dopuszczalności zastosowania art. 416 k.c. do ułomnych osób prawnych, Pal.
2017, Nr 11.
I. Uwagi wstępne
439 W myśl art. 1 KC Kodeks ten reguluje stosunki cywilnoprawne między oso-
bami fizycznymi i osobami prawnymi. Na podstawie tego przepisu można więc
sądzić, że stosunki cywilnoprawne istnieją tylko między: osobami fizycznymi,
osobami prawnymi oraz osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Dalszą kon-
sekwencją tego założenia jest pogląd, że tylko tym dwóm rodzajom osób przy-
sługuje zdolność prawna, a więc ta swoista cecha, że mogą one być podmiotem
praw i obowiązków w stosunkach cywilnoprawnych. Na tych założeniach opie-
ra się podział tytułu II księgi pierwszej KC na dwa działy: dział I poświęcony
osobom fizycznym i dział II odnoszący się do osób prawnych.
Jednakże w stosunkach prawnych pojawiły się jednostki organizacyjne, któ-
rym przepisy prawne nie przyznają osobowości prawnej, aczkolwiek wskazują
na ich prawne wyodrębnienie. Klasycznym, ale nie jedynym tego przykładem,
są osobowe spółki handlowe (np. spółka jawna, spółka partnerska). Kwalifi-
kacja prawna takich jednostek organizacyjnych w świetle dualistycznej kon-
cepcji osób (osoby fizyczne i osoby prawne) wyrażonej w art. 1 KC, natrafiła
na istotne trudności. Pojawiły się w tej sprawie rozbieżne poglądy naukowe.
Jedni opowiadali się za uznaniem tych tworów nazywanych zwykle ułomnymi
osobami prawnymi za odrębny, trzeci rodzaj podmiotów prawnych; inni z ko-
lei widzieli przeszkodę w przyjęciu takiej konstrukcji jako niezgodnej z zało-
żeniami KC. Również stanowisko SN, aczkolwiek kwestionowało w zasadzie
przyjęcie odrębności konstrukcji ułomnych osób prawnych, to jednak nie było
w tym względzie całkiem konsekwentne1.
II. Nowa regulacja prawna

1. Pojęcie
440 W tej sytuacji kwestia ta wymagała rozstrzygnięcia, i to na poziomie ogól-

nych przepisów KC. Uczynił to ustawodawca, stanowiąc w art. 331 § 1 KC2, że:
„Do jednostek organizacyjnych nie będących osobami prawnymi, którym ustawa
przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach praw-
1
Por. bliżej M. Wach, Status, rozdz. II.
2
Por. ustawa z 14.2.2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 49, poz. 408).
Nb. 439–440
63498284906476
63
nych”. Przepis ten odnosi się do „jednostek organizacyjnych”, i to określonych

w szczególnych przepisach prawnych, a nie dowolnie tworzonych przez osoby fi-
zyczne lub prawne poza tymi ramami prawnymi. Przepisy te wprawdzie nie przy-
znają tym jednostkom organizacyjnym osobowości prawnej (wówczas bowiem
byłyby one osobami prawnymi), ale przyznają im zdolność prawną, a więc kwa-
lifikację bycia samodzielnym podmiotem praw i obowiązków – odrębnym od
osób (fizycznych lub prawnych) będących uczestnikami (członkami) takiej jed-
nostki organizacyjnej. Należy podkreślić, że dla wyrażenia tej cechy ustawodaw-
ca może posłużyć się różnymi zwrotami językowymi. Niekonieczne jest więc
użycie jakichś sakramentalnych słów.
Takim przesłankom niewątpliwie odpowiada art. 8 KSH, który głosi, że spółka osobowa
może we własnym imieniu nabywać prawa, zaciągać zobowiązania oraz prowadzić przed-
siębiorstwo pod własną firmą, a ponadto pozywać i być pozwana. Przepis ten dostatecznie
jasno wskazuje na to, że wspomniana jednostka organizacyjna jest nie tylko uregulowana
prawnie, ale także że ma własną zdolność prawną, a ponadto własną zdolność do czynności
prawnych. Podobnie ma się rzecz np. w odniesieniu do stowarzyszeń zwykłych (nierejestro-
wanych; por. art. 40–43 Prawa o stowarzyszeniach) oraz wspólnot mieszkaniowych (art. 6
ustawy o własności lokali – por. uchw. SN (7) z 21.12.2007 r., III CZP 65/07, OSNC 2008,
Nr 7–8, poz. 69; por. także uchw. SN (7) z 29.1.2014 r., III CZP 84/13, OSNC 2014, Nr 9,
poz. 84, w której słusznie uznano, że właściciel lokalu może na podstawie umowy przelewu
przenieść na wspólnotę mieszkaniową uprawnienia przysługujące mu wobec sprzedawcy lo-
kalu w związku z wadami fizycznymi nieruchomości wspólnej).
Od wspomnianego rodzaju jednostek organizacyjnych należy odróżnić ta-

kie, które są wprawdzie regulowane przez system prawny, ale ustawa nie przy-
znaje im własnej zdolności prawnej i oczywiście nie nadaje im osobowości
prawnej. Klasycznymi tego rodzaju jednostkami organizacyjnymi są tzw. sta-
tiones fisci. Zdolność prawną w tym przypadku ma wyłącznie Skarb Państwa
obdarzony osobowością prawną (art. 33 KC). Natomiast stationes fisci jedy-
nie reprezentują Skarb Państwa w realizacji jego praw lub obowiązków1. Nie
można także dostrzec znamion przyznania odrębnej zdolności prawnej spół-
ce cywilnej (art. 860–875 KC). Przewidziane w tych przepisach pewne wyod-
rębnienie majątku wspólników oparte na współwłasności łącznej nie pozbawia
wspólników ich praw do tego majątku. Tworzenie takiego wyodrębnionego ma-
jątku służy tylko realizacji wspólnego celu gospodarczego, a istota spółki po-
lega jedynie na współdziałaniu wspólników (art. 860 KC). Samo ukształtowa-
nie współwłasności łącznej nigdy nie może stanowić dostatecznej podstawy do
przyjęcia konstrukcji, że organizacji takiej przysługuje odrębna od osób uczest-
1
Por. szerzej G. Bieniek, Reprezentacja Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorial-
nego w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2003, zwłaszcza s. 7.
Nb. 440
63498284906476
63
niczących w tej organizacji zdolność prawna. Z tego właśnie względu również

wspólności majątkowo-małżeńskiej nie przysługuje wspomniana właściwość.
2. Reżim prawny
441 Z wyróżnieniem jednostek organizacyjnych, którym ustawa przyznaje zdol-

ność prawną, mimo iż nie są one osobami prawnymi, Kodeks cywilny łączy
swoiste konsekwencje prawne (ich reżim prawny). Są one zbliżone do osób
prawnych1. W myśl bowiem art. 331 KC, stosuje się do nich odpowiednio prze-
pisy o osobach prawnych. Użycie słowa „odpowiednio” podkreśla wszakże
konstrukcyjną odrębność tych jednostek organizacyjnych od osób prawnych.
Nie powinno jednak budzić wątpliwości, że do wspomnianych jednostek organizacyj-
nych odpowiednie zastosowanie znajduje: art. 35 KC, w myśl którego powstanie, ustrój i ich
wygaśnięcie określają właściwe przepisy lub ich statuty; art. 37 KC, który łączy powstanie
osoby prawnej z jej wpisem do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stano-
wią inaczej. Jeśli więc powstanie jednostki organizacyjnej nie zależy od wpisu do rejestru
(np. stowarzyszenia zwykłego), chwilę jego powstania określa zakończenie czynności kon-
stytuującej tę jednostkę organizacyjną; art. 38 i 42 KC, łączące przymiot osoby prawnej z jej
zdolnością do czynności prawnych wykonywaną przez jej organy w sposób przewidziany
w ustawie i w opartym na niej statucie; także art. 39 KC, regulujący konsekwencje prawne
umowy zawartej przez rzekomy organ osoby prawnej lub z przekroczeniem jej umocowa-
nia nadaje się do stosowania do jednostek organizacyjnych obdarzonych zdolnością prawną;
również siedzibę tych jednostek organizacyjnych należy ustalać stosownie do reguł wyzna-
czonych w art. 41 KC; ponadto jednostki te powinny korzystać z ochrony ich dóbr osobi-
stych – zgodnie z art. 43 KC. Obejmuje ona również nazwę jednostki organizacyjnej wyposa-
żonej w zdolność prawną.
W nauce trafnie podkreśla się, że: „Podmioty praw i obowiązków z zakre-

su prawa cywilnego”, a więc te podmioty, które mają zdolność prawną, muszą
mieć możliwość obrony swych praw i realizacji obowiązków, a drogą do tego
służącą jest w szczególności droga sądowa. Podmioty wyposażone w zdolność
prawną mają zatem także zdolność sądową. Dlatego zdolność sądową rozumie
się jako atrybut zdolności prawnej2.
Natomiast jednostki organizacyjne wyposażone tylko w zdolność praw-
ną różni od osób prawnych odpowiedzialność za zobowiązania. W myśl bo-
wiem § 2 art. 331 KC, jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej, za zobowią-
zania wspomnianych jednostek organizacyjnych subsydiarnie odpowiadają
1
M. Wach, Status, s. 430 i n. silnie akcentuje owe zbliżenie się obu reżimów, postulując
bardziej szczegółowe uregulowanie podmiotów określonych w art. 331 KC.
2
M. Sychowicz, [w:] Kodeks postępowania cywilnego, t. 1, Komentarz do artyku-
łów 1–366, pod red. K. Piaseckiego, Warszawa 2010, art. 64, Nb. 2.
Nb. 441
63498284906476
63
jej członkowie. W przeciwieństwie do tego odpowiedzialność osób prawnych

w zasadzie jest ograniczona do majątku osoby prawnej, a jej członkowie nie
ponoszą odpowiedzialności swoim majątkiem za jej zobowiązania.
Cecha ta zawsze stanowiła i nadal stanowi o atrakcyjności gospodarczej
osób prawnych, ponieważ pozwala ograniczyć ryzyka gospodarcze osób, któ-
re składają się na majątek osoby prawnej. Właśnie spółka akcyjna respektująca
ściśle zasadę ograniczonej odpowiedzialności spółki do jej majątku powstają-
cego z wkładów akcjonariuszy stanowiła prototyp nowoczesnych osób praw-
nych. Reguła ta wyraźnie została wyrażona w ustawach regulujących poszcze-
gólne typy osób prawnych.
Konstrukcję odpowiedzialności subsydiarnej wspólników spółek osobo-
wych ustanowił już KSH (por. art. 31, 95, 126)1. Zastosował ją do pozosta-
łych jednostek organizacyjnych obdarzonych zdolnością prawną wspomniany
już art. 331 § 2 KC. W przeciwieństwie do odpowiedzialności solidarnej, któ-
ra ma charakter równorzędny podmiotów odpowiedzialnych, odpowiedzialność
subsydiarna jest odpowiedzialnością wtórną. W pierwszej kolejności odpowia-
da więc dłużnik, a dopiero w dalszej kolejności podmiot ponoszący odpowie-
dzialność subsydiarną. W przypadku więc, gdy dłużnikiem jest jednostka orga-
nizacyjna wyposażona tylko w zdolność prawną, najpierw odpowiada za swe
zobowiązania swoim majątkiem, a dopiero w dalszej kolejności jej członkowie
całymi swoimi majątkami.
Istotną kwestią w tym typie odpowiedzialności jest określenie przesłanki,
a zatem i chwili zaktualizowania się odpowiedzialności subsydiarnej człon-
ków jednostki organizacyjnej. Kodeks spółek handlowych przewidział w tym
względzie bardzo surową przesłankę, stanowiąc, że wierzyciel spółki może
prowadzić egzekucję z majątku wspólnika dopiero w przypadku, gdy egzekucja
z majątku spółki okaże się bezskuteczna (art. 31 § 1). Nieznacznie tylko rygor
ten został złagodzony postanowieniem § 2 art. 31, według którego wierzyciel
może wnieść powództwo przeciwko dłużnikowi, zanim egzekucja z majątku
spółki okaże się bezskuteczna. Natomiast w myśl art. 331 § 2 KC odpowiedzial-
ność subsydiarna członków jednostek organizacyjnych powstaje już z chwilą,
gdy wspomniana jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna. Okolicz-
ność ta uzasadnia zatem nie tylko wniesienie powództwa wierzyciela przeciw-
ko członkowi lub członkom jednostki organizacyjnej, ale również prowadzenie
przeciwko nim postępowania egzekucyjnego na podstawie uzyskanego tytułu
wykonawczego.
1
Por. bliżej S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja,
Kodeks spółek handlowych, t. 1, Komentarz do artykułów 1–150, Warszawa 2006, art. 31.
Nb. 441
63498284906476
63
Pojęcie niewypłacalności nie zostało jednak bliżej zdefiniowane w KC, mi-

mo iż wielokrotnie pojawia się ono w tej kodyfikacji (por. art. 376 § 2, art. 458,
516, 519 § 2, art. 527 § 2, art. 529, 916 § 1, art. 1024 § 1, art. 1046). Nie wyda-
ło się zatem wskazane, aby definiować je tylko w odniesieniu do jednej insty-
tucji, w której się pojawia. Brak takiego doprecyzowania może zresztą okazać
się pożyteczny, ponieważ pozostawia sędziemu pewien luz ocenny, czy pojawił
się już stan niewypłacalności dłużnika. Nie ulega wszakże wątpliwości, że re-
gulacja tej kwestii zawarta w KSH – jako lex specialis – uchyla w stosunku do
osobowych spółek handlowych zastosowanie ogólnej normy art. 331 § 2 KC.
III. Trzeci podmiot prawa cywilnego

442 Trzeba jeszcze rozważyć kwestię, jaką doniosłość ma nowy przepis art. 331
KC dla rozumienia art. 1 KC, wskazującego, że Kodeks cywilny reguluje sto-
sunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Otóż
biorąc pod uwagę art. 331 KC, należy przyjąć, że treści art. 1 KC nie można już
rozumieć jako przepisu określającego w sposób wyczerpujący zakres regulo-
wanych przez Kodeks cywilny stosunków cywilnoprawnych. Ponadto bowiem
reguluje on także stosunki cywilnoprawne, w których uczestniczą jednostki or-
ganizacyjne niemające osobowości prawnej, którym jednak na mocy przepisów
prawnych przysługuje zdolność prawna. Na tle tej nowelizacji KC można za-
tem przyjąć koncepcję zgłaszaną już wcześniej, że w polskim prawie cywilnym
funkcjonują trzy rodzaje podmiotów cywilnoprawnych, a mianowicie osoby fi-
zyczne, osoby prawne i jednostki organizacyjne niemające osobowości praw-
nej, ale obdarzone zdolnością prawną1. Do uznania tego stwierdzenia nie jest
konieczna zmiana treści art. 1 KC, albowiem znajduje ono dostateczne opar-
cie w jednej z podstawowych reguł wykładni prawa, że przepis prawny należy
wyjaśnić w kontekście z innymi przepisami prawnymi, a nie w oderwaniu od
nich. W tym świetle art. 1 KC wskazuje tylko na najbardziej typowe i rozwinię-
te w dalszych postanowieniach KC typy podmiotów prawa cywilnego. Nie za-
myka to jednak drogi do tego, aby katalog ten został rozszerzony na podstawie
innego przepisu, jakim jest art. 331 KC. Za jego usytuowaniem w grupie prze-
pisów dotyczących osób prawnych przemawia wzgląd na to, że wyznaczony
przez niego reżim prawny jest bardzo zbliżony do reżimu prawnego osób praw-
nych.
1
Tak też J. Frąckowiak, Jednostka organizacyjna, s. 899 i n.; tenże, Koncepcje regulacji,
s. 6 i n.; odmiennie J.W. Katner, Podwójna, s. 1019 i n. Por. także T. Sokołowski, Zakres pojęć
ułomnych i niezupełnych osób prawnych, [w:] Materiały z Ogólnopolskiego Zjazdu Cywili-
stów w Rzeszowie, Warszawa 2006, s. 141 i n.
Nb. 442
63498284906476
63
Przyjęcie dla osób fizycznych, osób prawnych i jednostek organizacyjnych

niemających osobowości prawnej, ale obdarzonych zdolnością prawną nazwy
„podmioty prawa cywilnego” jest dopuszczalne ze względu na to, że łączy je
jedna wspólna i istotna cecha, a mianowicie ta, że mają one zdolność prawną.
Nie jest to wprawdzie termin ustawowy, ale nauka i judykatura mogą używać
także innych określeń, jeżeli trafnie wyrażają one sens instytucji prawnych.
Pojawia się w związku z tym pytanie, czy zasadne byłoby nazywanie jedno-
stek organizacyjnych obdarzonych zdolnością prawną zwrotem „ułomne” albo
„niepełne osoby prawne”. Zdając sobie sprawę z popularności tych określeń,
należy wszakże zauważyć, że w doktrynie przypisywano im szersze znacze-
nie1, niż wskazuje na to treść art. 331 KC. Istnieje więc obawa, czy zwrot ten
nadal nie będzie używany w znaczeniu szerszym od wyznaczonego treścią
art. 331 KC. Należy też zauważyć, że ustawodawca w art. 331 KC wyraźnie
przesądził, że owe jednostki organizacyjne nie są osobami prawnymi.
De lege ferenda los tych podmiotów nie został rozstrzygnięty. Projekt
„Księgi pierwszej Kodeksu cywilnego” (Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywil-
nego, Warszawa 2009) w art. 43 akceptuje dwupodział podmiotów prawa cy-
wilnego z równoczesnym rozszerzeniem pojęcia „osoby prawnej” na wszystkie
jednostki organizacyjne, którym przysługuje zdolność prawna.
1
Por. zwłaszcza S. Sołtysiński w cyt. wyżej Komentarzu do KSH oraz polemika z tym po-
glądem, Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 1997, s. 174–178; J. Frąc-
kowiak, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 1202 i n. proponuje określenie „osoby ustawowe”.
Nb. 442
63498284906476
63
63498284906476
63
Rozdział VII1.
Konsumenci i przedsiębiorcy
Literatura: E. Bagińska, E. Kowalewski, M.P. Ziemiak, Poszkodowany w wypadku komuni-

kacyjnym a pojęcie konsumenta z art. 221 kodeksu cywilnego, Prawo Asekuracyjne 2012, 2,
s. 14 i n.; J. Frąckowiak, [w:] System Pr. Pr., t. 1, § 79; J. Grykiel, Pojęcie działalności go-
spodarczej i zawodowej w rozumieniu art. 431 KC, SP 2005, Nr 4; M. Gutowski, [w:] Gu-
towski, KC. Komentarz, art. 221; K. Kańska, Pojęcie konsumenta w Kodeksie cywilnym na
tle tendencji europejskich, KPP 2004, z. 1; W.J. Katner, Podstawowe zagadnienia praw-
ne nowej ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, PPH 2004, Nr 12; M. Kępiński,
[w:] Gutowski. KC. Komentarz, art. 431–4310, 551–552 i 554; tenże, Firma, [w:] Prawo spó-
łek handlowych, pod red. A. Kocha, J. Napierały, Warszawa 2007; C. Kosikowski, Usta-
wa o swobodzie działalności gospodarczej. Komentarz, Warszawa 2005; J. Lic, M. Łuc,
Definicje pojęć „działalność gospodarcza” i „przedsiębiorca” (potrzeba rewizji), PiP 2008,
z. 10; E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2002; E. Łętowska, K. Osaj-
da, [w:] System Pr. Pr., t. 5, Prawo zobowiązań – część ogólna, pod red. E. Łętowskiej,
Warszawa 2013, rozdz. I, Nb. 66 i n.; A. Malinowski, Zakres ochrony nazwy i firmy spółki,
Pr. Spółek 2012, Nr 9; T. Mróz, Wybrane problemy ochrony prawnej małoletnich konsu-
mentów, GSP 2016, Nr 2; J. Naworski, Przedsiębiorca w polskim prawie cywilnym (mate-
rialnym i procesowym) „de lege lata” i „de lege ferenda”, Toruń 2011; E. Norek, Przedsię-
biorstwo w obrocie gospodarczym, Warszawa 2007; J. Olszewski, Pojęcie „przedsiębiorca”
w świetle ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, RPEiS 2004, z. 4; M. Pazdan,
[w:] System Pr. Pr., t. 1, § 70; M. Pazdan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 221;
W. Popiołek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 431–4310; Z. Radwański, Podmioty
prawa cywilnego w świetle zmian Kodeksu cywilnego wprowadzonych ustawą z 14 lu-
tego 2003 r., PS 2003, Nr 7–8; J. Sitko, Firma i jej ochrona, Warszawa 2009; M. Skory,
Znaczenie kodeksowej definicji konsumenta dla wyodrębnienia tzw. obrotu konsumenc-
kiego, Przegląd Prawa i Administracji 2004, t. LXIV; R.T. Stroiński, Przedsiębiorstwo,
charakter prawny oraz zbycie w prawie amerykańskim, francuskim i polskim, Warsza-
wa 2003; J. Szwaja, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks
spółek handlowych. Komentarz, t. 5, Pozakodeksowe prawo handlowe, Warszawa 2008,
art. 431–4310 KC; tenże, Pojęcie przedsiębiorcy a instytucja prokury, [w:] Prawo prywatne
czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskie-
mu, Poznań 2005; M. Szydło, Pojęcie przedsiębiorcy w prawie polskim, PS 2002, Nr 7–8;
K. Zajączkowska-Weremczuk, T. Białek, Ochrona danych osobowych przedsiębiorcy będą-
cego osobą fizyczną, PUG 2007, Nr 3; Ł. Zamojski, Kilka uwag o firmie przedsiębiorcy,
Prawo Spółek 2006, Nr 7–8; tenże, Działalność gospodarcza osób fizycznych, Glosa 2004,
Nr 4; P. Zaporowski, Firma jako dobro osobiste przedsiębiorcy, Rej. 2005, Nr 12; tenże,
Pseudonim w firmie, PPH 2006, Nr 6.
63498284906476
63
226 Rozdział VII 1. Konsumenci i przedsiębiorcy
§ 23¹. Konsumenci
I. Uwagi wstępne
443 Idea szczególnej ochrony konsumenta opiera się głównie na założeniu, że
konsument występuje na rynku jako strona słabsza ze względu na mniejszą
wiedzę (niedoinformowanie) o zawieranej umowie w stosunku do drugiej stro-
ny umowy lepiej poinformowanej z uwagi na swą profesjonalną działalność.
Nie chodzi tu zatem o paternalistycznie pojętą ochronę słabszego, lecz o zrów-
nanie szans konsumenta w podejmowaniu rzeczywiście wolnej i rozważnej de-
cyzji przy zawieraniu umowy z profesjonalistą1. To aksjologiczne założenie
legło u podstaw licznych dyrektyw UE zmierzających do harmonizacji praw
poszczególnych państw członkowskich, które dokonywały transpozycji tych
dyrektyw do swoich systemów prawnych.
To założenie aksjologiczne nie determinuje wszakże jednoznacznie poję-
cia konsumenta, a w konsekwencji zakresu podmiotów objętych wspomnianą
szczególną ich ochroną2.
II. Pojęcie konsumenta

444 W związku z tym pojawia się najpierw pytanie, czy zakresem tej ochrony
objęte są tylko osoby fizyczne, czy także osoby prawne mające pozostałe ce-
chy wyróżniające konsumenta (o czym poniżej). Otóż pod wpływem raczej do-
minującego pierwotnie poglądu w nauce polskiej ustawodawca polski, noweli-
zując w 2000 r. przepisy o wzorcach umowy, postanowił w art. 384 § 3 KC, że
za konsumenta uważa się osobę, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu
bezpośrednio nie związanym z działalnością gospodarczą. W świetle tego prze-
pisu zatem, za konsumenta uważano nie tylko osobę fizyczną, ale także osobę
prawną spełniającą wspomniane przesłanki. Pomimo iż postanowienie to za-
mieszczone było w obrębie przepisów regulujących wzorce umowne, to przypi-
sywano mu niekiedy – w braku odrębnych regulacji w KC – znaczenie ogólne3.
Z kolei w tzw. konsumenckich dyrektywach europejskich nie zawsze poja-
wia się definicja konsumenta. Jednakże przeważnie dyrektywy te odnoszą się
wyłącznie do osób fizycznych4.
1
Por. obszerne omówienie tej kwestii, [w:] E. Łętowska, Prawo umów, s. 2 i n.
2
K. Kańska, Pojęcie, s. 7 i n.
3
Tak E. Łętowska, Prawo umów, s. 44; natomiast inaczej C. Żuławska, [w:] Komentarz
do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 1, Warszawa 2001, s. 123.
4
E. Łętowska, Prawo umów, s. 47.
Nb. 443–444
63498284906476
63
§ 23¹. Konsumenci 227
Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego, przygotowując projekt ustawy 445

z 14.2.2003 r. o zmianie KC, postanowiła przychylić się do dominującej w kra-
jach Europy Zachodniej koncepcji ograniczenia pojęcia konsumenta do osób fi-
zycznych. Znalazło to wyraz w uchyleniu art. 384 § 3 KC i wprowadzeniu do
części ogólnej KC (art. 221) definicji konsumenta wyraźnie ograniczonej tylko
do osób fizycznych.
Należy przy tym zauważyć, że dyrektywy UE nie zakazują poszerze-
nia zakresu pojęcia konsumenta na osoby prawne, ponieważ wyznaczają tyl-
ko minimalny standard ochrony. Zachowanie pierwotnego, szerszego pojęcia
konsumenta nie byłoby zatem sprzeczne z dyrektywami UE. Jednakże było-
by niekorzystne dla polskich przedsiębiorców. Powstałyby bowiem wówczas
gorsze dla nich, niekonkurencyjne warunki działania w porównaniu z obcy-
mi przedsiębiorcami. Tam bowiem zakres szczególnej ochrony konsumentów
nie obejmuje osób prawnych1, a tym samym koszty funkcjonowania przedsię-
biorstw obcych byłyby niższe od kosztów ponoszonych przez polskich przed-
siębiorców.
Natomiast ustawą o prawach konsumenta z 30.5.2014 r. uzupełniono treść
art. 221 KC o słowa „z przedsiębiorcą”. W ten sposób ustawodawca dostosował
jego brzmienie do powszechnie akceptowanego stanowiska, że pojęcie konsu-
menta ma normatywne zastosowanie wyłącznie w przypadkach, gdy drugą
stroną stosunku cywilnoprawnego jest przedsiębiorca, co także uwzględnia
prawo UE stanowiące w art. 3 dyrektywy 2011/83/UE2 o prawach konsumen-
ta, że to unormowanie ma zastosowanie „do każdej umowy zawartej między
przedsiębiorcą a konsumentem”.
Człowiek może występować w różnych rolach społecznych, na co szcze-
gólną uwagę zwraca nowoczesna nauka socjologii. W zależności od podjętej
przez niego roli różne są oczekiwania i oceny społeczne co do jego zachowa-
nia. Na tym tle należy rozumieć dalsze człony definicyjne „konsumenta” okreś-
lone w art. 221 KC. W myśl bowiem tego przepisu za konsumenta uważa się
osobę fizyczną (a więc człowieka) tylko w przypadkach, gdy dokonuje z przed-
siębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z działalnością go-
spodarczą lub zawodową. Nie jest to więc jakiś formalnie wyróżniony trwały-
mi cechami swoisty rodzaj podmiotu prawnego. Każda bowiem osoba fizyczna
1
Por. zwłaszcza nowe brzmienie § 13 Kodeksu cywilnego niemieckiego ograniczające
pojęcie konsumenta do osób fizycznych.
2
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z 25.10.2011 r. w sprawie
praw konsumentów, zmieniająca dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Par-
lamentu Europejskiego i Rady oraz uchylająca dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę
97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz.Urz. UE L 304, s. 64).
Nb. 445
63498284906476
63
(także małoletni) nie tylko ma potencjalną właściwość wystąpienia w roli kon-

sumenta, ale rzeczywiście rolę tę realizuje; inaczej trudno sobie wyobrazić, aby
mogła żyć we współczesnym społeczeństwie.
Chodzi tu więc najpierw o rolę realizowaną w postaci czynności prawnej, a nie jakichś
działań o charakterze tylko psychofizycznym. W podstawowej mierze czynności te mają cha-
rakter umowy, a więc dwustronnej czynności prawnej. Jednakże ograniczenie definicji kon-
sumenta tylko do udziału osoby fizycznej w umowach mogłoby wywołać wątpliwości, czy
występuje ona w roli konsumenta, dokonując jednostronnej czynności prawnej jakoś tylko
związanej ze stosunkiem umownym (np. odstępując od umowy).
Następnie owa czynność prawna (z reguły umowa) osoby fizycznej nie jest
bezpośrednio związana z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Pierw-
szą z tych przesłanek negatywnych (działalność gospodarcza) wskazywał już
uchylony art. 384 § 3 KC. Natomiast druga (działalność zawodowa) została
dołączona w nowym przepisie art. 221 KC. Takie poszerzenie przesłanek ne-
gatywnych uzasadnione jest postulatem szczególnej ochrony konsumenta, jako
podmiotu słabszego z uwagi na jego relatywnie (względem drugiej strony) gor-
sze poinformowanie o zawartej umowie. W związku z tym należy założyć, że
w sytuacjach typowych – a takie ustawodawca ma na względzie – ów stan de-
ficytu informacyjnego nie występuje, gdy osoba fizyczna dokonuje czynności
prawnej nie tylko związanej z jej działalnością gospodarczą, ale i zawodową.
Nie zawsze jednak można na tej podstawie uzyskać jednoznaczną odpowiedź –
zwłaszcza wtedy, gdy nabyty przedmiot nadaje się do użycia profesjonalnego,
jak i osobistego. Pomocne dla rozstrzygnięcia takich problemów jest zawar-
te w art. 221 KC wskazanie, że tylko bezpośredni związek czynności prawnej
z działalnością gospodarczą lub zawodową każe przyjąć, że osoba fizyczna nie
występuje w roli konsumenta („nie uważa się” jej za konsumenta). Jeżeli więc
np. osoba fizyczna prowadząca przedsiębiorstwo nabywa w sklepie eleganckie
ubranie potrzebne jej w kontaktach zawodowych, to trudno czynność tę uznać
za bezpośrednio związaną z działalnością gospodarczą – nawet gdyby zapew-
niała, że nie używa tego ubrania w stosunkach prywatnych.
Przy zawieraniu umowy zastawu rejestrowego na prawach inkorporowanych w akcjach,
celem udzielenia bankowi zabezpieczenia jego wierzytelności z tytułu kredytu udzielonego
ojcu zastawcy, nie można uznać samego posiadania statusu akcjonariusza (nawet dużej ilości
akcji oraz potencjalnej możliwości korzystania z uprawnień majątkowych i korporacyjnych
przysługujących każdemu akcjonariuszowi) za podstawę uznania tej czynności jako bezpo-
średnio związanej z działalnością zawodową zastawcy (por. wyr. SN z 10.3.2016 r., III CSK
167/15, OSNC 2017, Nr 2, poz. 23). Sąd Najwyższy trafnie też uznał inwestora giełdowe-
go za konsumenta, stwierdzając, że: „Osoba fizyczna samodzielnie zarządzająca swoim ma-
jątkiem przez inwestowanie posiadanych środków (oszczędności) w instrumenty finansowe
(w tym nabywanie oraz sprzedaż akcji i udziałów) w celu niezwiązanym bezpośrednio z jej
działalnością gospodarczą lub zawodową jest konsumentem. Bez znaczenia dla przyznania
Nb. 445
63498284906476
63
§ 23². Przedsiębiorcy 229
danej osobie statusu konsumenta ma cel podjętej czynności (np. osiągnięcie zysku, pomno-
żenie majątku, odniesienie korzyści podatkowych, konsumpcja na emeryturze, pozostawienie
majątku spadkobiercom), jak też jej zasobność i skala inwestowanych środków, a także jej
kompetencje merytoryczne, doświadczenie i skala podejmowanego ryzyka inwestycyjnego”
(wyr. SN z 18.7.2019 r., I CSK 587/17, Legalis).
Definicja konsumenta określona w art. 221 KC odnosi się tylko do stosun-

ków cywilnoprawnych, a ściślej mówiąc – do stosunków prywatnoprawnych,
ponieważ tak daleko sięga zakres zastosowania Kodeksu cywilnego. Jest oczy-
wiście dopuszczalne, że przepisy szczególne dla pewnej klasy stosunków pry-
watnoprawnych mogą odmiennie uregulować pojęcie konsumenta, wyłączając
tym samym zastosowanie reguły ogólnej art. 221 KC – na zasadzie lex specialis
derogat legi generali.
Przykład: Odrębne uregulowanie pojęcia poszkodowanego przez produkt niebezpieczny
(art. 4491–44911 KC), a także agenta (art. 758–7649 KC). W odniesieniu do owych słabszych
stron stosunku cywilnoprawnego prawo ustanawia szczególny system ochronny.
Należy podkreślić, że art. 221 KC zawiera tylko definicję pojęcia konsumenta,

natomiast nie wyznacza konsekwencji prawnych z tym związanych. Wskazują ją
szczególne instytucje prawne dotyczące konsumenta (por. bliżej objaśnienia do-
tyczące części ogólnej prawa zobowiązań). Jednocześnie można zauważyć, że
zakres zastosowania tych właśnie regulacji prawnych chroniących konsumenta
uległ pewnemu poszerzeniu od 1.1. 2021 r.1 W ograniczonym zakresie – ochro-
ny przed stosowaniem niedozwolonych postanowień umownych (art. 3855 KC)
oraz konsumenckiego prawa odstąpienia od umowy (art. 38a PrKonsumU) –
przepisy chroniące konsumenta znalazły zastosowanie także do relacji między
przedsiębiorcami, udzielając ochrony przedsiębiorcy – osobie fizycznej, za-
wierającej umowę bezpośrednio związaną z jej działalnością gospodarczą, gdy
z treści tej umowy wynika, że nie posiada ona dla niej charakteru zawodowego,
wynikającego w szczególności z przedmiotu wykonywanej przez nią działal-
ności gospodarczej, udostępnionego na podstawie przepisów o Centralnej Ewi-
dencji i Informacji o Działalności Gospodarczej2.
§ 23². Przedsiębiorcy
Wprowadzenie za prawem wspólnotowym definicji konsumenta na ob- 446
szarze stosunków cywilnoprawnych wymagało także określenia korelatywnie
1
Por. art. 1 i 55 ustawy z 31.7.2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia
obciążeń regulacyjnych (Dz.U. z 2019 r. poz. 1495 ze zm.).
2
Por. bliżej Radwański, Olejniczak, Zobowiązania, § 14.
Nb. 446
63498284906476
63
sprzężonego z nim pojęcia przedsiębiorcy. Uczyniła to ustawa nowelizująca

z 14.2.2003 r., stanowiąc w art. 431 KC, że: „Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna,
osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331 § 1, prowa-
dząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową”. Przepis
ten ma podstawowe znaczenie na obszarze prawa prywatnego. Nakazuje uznać
za przedsiębiorcę każdy podmiot stosunków cywilnoprawnych, który we wła-
snym imieniu prowadzi działalność, kwalifikowaną jako gospodarczą lub za-
wodową.
Natomiast na obszarze prawa publicznego główną rolę odgrywa ustawa
z 6.3.2018 r. – Prawo przedsiębiorców (Dz.U. z 2021 r. poz. 162), która za-
stąpiła wcześniej obowiązującą ustawę o swobodzie działalności gospodarczej
z 2004 r. Regulacja ta zawiera wiele rozwiązań szczególnych, które mogą być
przydatne do uzupełnienia nader ogólnej definicji pojęcia przedsiębiorcy w Ko-
deksie cywilnym1.
Należy jednak wyraźnie podkreślić, jak trafnie stwierdza to w jednym
z orzeczeń Sąd Najwyższy, że pojęcie działalności gospodarczej ma w prawie
prywatnym „charakter autonomiczny i jego treść ustala się w drodze wykład-
ni doktrynalnej i sądowej”, a definicje formułowane w prawie publicznym (jak
w art. 3 PrPrzed „nie mają charakteru uniwersalnego i nie mogą być rozstrzy-
gające dla wykładni prawa cywilnego” (wyr. SN z 18.7.2019 r., I CSK 587/17,
Legalis).
Wskazanie w art. 431 KC na działalność zawodową, jako na cechę pojęcia
przedsiębiorcy, miało na celu przeciwstawienie się panującej pod rządem obo-
wiązującego wówczas Prawa działalności gospodarczej z 1999 r. koncepcji, że
osoby wykonujące tzw. wolne zawody nie są objęte zakresem pojęcia przedsię-
biorcy. W świetle definicji zawartej w art. 431 KC tego rodzaju ograniczenie nie
może być akceptowane na obszarze stosunków cywilnoprawnych. Nie ma tak-
że różnicy, jeśli chodzi o wskazanie typów podmiotów, jakie mogą być przed-
siębiorcami, ponieważ art. 4 ust. 1 PrPrzed dosłownie powtarza odpowiednie
sformułowania art. 431 KC. Podobnie nie ma niezgodności między regułami
prawa cywilnego a treścią art. 4 ust. 2 PrPrzed, który stanowi, że za przedsię-
biorcę uznaje się także wspólników spółki cywilnej, w zakresie wykonywanej
przez nich działalności gospodarczej. Spółka cywilna nie jest bowiem uznawa-
na za jednostkę organizacyjną niebędącą osobą prawną, której ustawa przyzna-
je zdolność prawną.
1
Pojęcie przedsiębiorcy na tle Kodeksu cywilnego oraz innych ustaw, zwłaszcza z ob-
szaru prawa publicznego, wywołuje wiele kontrowersji i krytycznych uwag w nauce. Por.
np. J. Lic, M. Łuc, Definicje, s. 59 i n.
Nb. 446
63498284906476
63
Natomiast regulacja zawarta w art. 5 PrPrzed stanowi, że działalnością gospo-

darczą nie jest działalność wykonywana przez osobę fizyczną, której przychód
z tej działalności nie przekracza określonej w ustawie wielkości i która w ostat-
nich 5 latach nie wykonywała działalności gospodarczej. Należy jednak uznać, że
wskazana nowa regulacja nie powinna mieć konsekwencji dla kwalifikacji tych
podmiotów jako przedsiębiorców w obszarze stosunków cywilnoprawnych.
Pojawia się także pytanie, czy pewnych ograniczeń istotnych dla prawa cy-
wilnego nie ustanawia art. 63 PrPrzed. Głosi on bowiem, że do określonych
tam działalności nie stosuje się „ustawy”.
Chodzi tu m.in. o działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz
chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa, rybactwa śródlądowego,
a także wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaży posiłków domowych i świadczenia
w gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów oraz wyrobu wina
przez producentów będących rolnikami wyrabiającymi mniej niż 100 hektolitrów wina w cią-
gu roku gospodarczego.
Przepis ten, podobnie jak jego odpowiednik w poprzednio obowiązującej

ustawie o swobodzie działalności gospodarczej, nie ogranicza jednak zakre-
su pojęcia przedsiębiorcy. Dlatego nie stanowi on podstawy do niestosowania
norm prawa cywilnego odnoszących się do przedsiębiorców, jeżeli oczywiście
podmioty te według reguł ogólnych należą do tej klasy podmiotów1.
Wyjaśnienia wymaga jeszcze sens art. 17 ust. 1 PrPrzed, który głosi zasadę, 447
że przedsiębiorca może podjąć działalność gospodarczą dopiero w dniu złoże-
nia wniosku o wpis do właściwego rejestru. Otóż należy przyjąć, że jest to nakaz
o charakterze administracyjnoprawnym, który nie stanowi konstytutywnej cechy
pojęcia przedsiębiorcy. W szczególności więc w razie podjęcia działalności go-
spodarczej wbrew temu przepisowi czynność prawna nie jest nieważna, a podmiot
działający podlega tylko sankcjom administracyjno-karnym. Podkreślić zarazem
należy, że istnieją podmioty, które w ogóle nie podlegają obowiązkowi wpisu do
rejestrów publicznych, a prowadzą działalność gospodarczą i podlegają w związ-
ku z tym odpowiedniemu reżimowi prawnemu prawa cywilnego.
Przykład: Gminy nie podlegają rejestracji, a mogą w określonych granicach prowadzić
działalność gospodarczą i w konsekwencji odnosi się do ich roszczeń krótki 3-letni termin
przedawnienia (art. 118 KC); por. wyr. SN z 17.12.2003 r. (IV CK 288/02, OSN 2005, Nr 1,
poz. 15). Spod obowiązku rejestracji wyraźnie wyłączona została spółka kapitałowa w orga-
nizacji (art. 17 ust. 3 PrPrzed).
1
Por. wyr. SA w Warszawie z 21.5.2013 r. (VI ACa 1472/12, Legalis), zgodnie z którym
ograniczenia, o których mowa w art. 3 SwobGospU, dotyczą jedynie obowiązywania tej usta-
wy i nie mają wpływu na „rozumienie pojęcia przedsiębiorcy na gruncie kodeksu cywilnego.
Rolnik jest przedsiębiorcą, jeżeli spełnia przesłanki określone w art. 431 KC”.
Nb. 447
63498284906476
63
448 Dla bliższego określenia działalności gospodarczej charakteryzującej przed-

siębiorcę art. 3 PrPrzed wymienia cztery następujące jej cechy:
1) zarobkowość,
2) działalność w sposób zorganizowany,
3) ciągły i
4) we własnym imieniu.
Termin „zarobkowy” raczej identyfikowany jest z działalnością odpłatną –
niekoniecznie kojarzoną z osiąganiem zysku. Natomiast zdecydowanie wska-
zującą na to, że celem tej działalności nie jest zaspokojenie własnych potrzeb
działającego1.
Z kolei przez zorganizowany sposób działalności należy rozumieć, że jest
ona nastawiona na masowe, a nie tylko indywidualne działanie. Łączy się z tym
trzecia cecha, a mianowicie „ciągłość” działania, co wyklucza podjęcie działa-
nia dla realizacji jednego tylko celu. Wydaje się wszakże, że jeżeli chodzi o re-
alizację celu wymagającego dokonywania wielu czynności funkcjonalnie przy-
porządkowanych, to taka działalność mogłaby być uznana za ciągłą2. Natomiast
„we własnym imieniu” wyklucza wykonywanie działalności w ramach zatrud-
nienia u osoby, dla której jest ona wykonywana.
Wspomniane cechy, jako na ogół zgodnie uznawane za wyróżniające dzia-
łalność przedsiębiorcy, należałoby także uznawać na obszarze stosunków cywil-
noprawnych – jako określające pojęcie przedsiębiorcy w art. 431 KC. Jednakże
raczej wskazane byłoby traktować je w sposób „miękki”, a więc w kategoriach
typologicznych, tzn. uwzględniających występowanie ich w różnym nasileniu,
przy czym słabość jednej cechy może być rekompensowana silnym natężeniem
innych cech.
Na tym tle wyłania się „twardy rdzeń” pojęcia przedsiębiorcy jako podmio-
tu prawa cywilnego, który we własnym imieniu występuje na rynku w roli ak-
tywnego jego uczestnika, świadczącego towary lub usługi – przynajmniej po-
tencjalnie – wobec wielości innych uczestników rynku, i to w sposób względnie
trwały. Podjęcie tej roli społecznej nakłada na przedsiębiorcę szczególne obo-
wiązki, które mają na celu zapewnić z jednej strony sprawność funkcjonowa-
nia rynku, a z drugiej strony ochronę interesów i zaufania innych jego uczestni-
ków – a zwłaszcza konsumentów.
1
Tak trafnie C. Kosikowski, Ustawa, s. 25; tak też uchw. SN z 11.5.2005 r. (III CZP
11/05, OSN 2006, Nr 3, poz. 48, s. 63); orz. SN z 22.10.2003 r. (II CK 161/02, OSN 2004,
Nr 11, poz. 186).
2
Por. szerzej na ten temat C. Kosikowski, Ustawa, s. 26–27; M. Szydło, Pojęcie przedsię-
biorcy, s. 86–88.
Nb. 448
63498284906476
63
Poza KC i PrPrzed także inne ustawy, dla zakresów w nich określonych, za-
wierają nieco odmienne określenie od wskazanej wyżej definicji ogólnej. Nie-
wątpliwie z mocy reguły, że lex specialis derogat legi generali, wiążą one orga-
ny stosujące prawo. Natomiast de lege ferenda można żywić wątpliwości co do
utrzymywania takiej różnorodności pojęcia przedsiębiorcy.
Chodzi tu w szczególności o następujące ustawy: ustawę z 16.2.2007 r. o ochronie konku-
rencji i konsumentów (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 275), ustawę z 23.8.2007 r. o przeciw-
działaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2070), ustawę
z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1913),
ustawę z 30.6.2000 r. – Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 324).
Użyteczność pojęcia przedsiębiorcy na polu cywilnoprawnym przejawia się

nie tylko w relacjach przedsiębiorcy do konsumenta, ale także w relacjach mię-
dzy przedsiębiorcami. Należy wszakże zauważyć, że dla uznania, iż podmiot
jakiś podjął rolę przedsiębiorcy, stawiane są znacznie surowsze przesłanki niż
dla roli konsumenta. Konsumentem jest bowiem jedynie człowiek, który rolę tę
tylko jednorazowo (okazjonalnie) może podjąć.
Przepis art. 431 KC poprzestaje na definicji pojęcia przedsiębiorcy. Nato- 449
miast jakie konsekwencje prawne powstają z udziału tak pojętego podmiotu
w stosunkach cywilnoprawnych, określają poszczególne instytucje prawne,
wiążące te konsekwencje z „przedsiębiorcą” w rozumieniu art. 431 KC1.
Jednakże do zastosowania reżimu prawnego właściwego dla przedsiębior-
cy nie jest konieczne, aby w przepisach prawnych regulujących dany stosunek
prawny występował termin „przedsiębiorca”. Wystarczy, że jakiś podmiot ma
cechy wskazane w art. 431 KC – przy czym przepisy prawne mogą wyrażać te
cechy innymi zwrotami lub w sposób opisowy. W szczególności liczne prze-
pisy KC posługują się zwrotem „prowadzenie działalności gospodarczej” lub
„prowadzącym przedsiębiorstwo”2, co należy uznać za cechę kwalifikującą da-
ny podmiot do grupy przedsiębiorców3. Przykładem opisowego sposobu okreś-
lenia przedsiębiorcy może być art. 846 § 1 KC, który stanowi o utrzymującym
zarobkowo hotel lub podobny zakład. Także takie określenia jak „ubezpieczy-
ciel” (art. 805 KC) albo „bank” (art. 725 KC) jednoznacznie wskazują, że chodzi
o przedsiębiorcę. W konsekwencji więc, mimo iż np. hotelarza nie określa ustawa
mianem „przedsiębiorcy”, to do zawieranych przez niego umów należy stosować
właściwe w tym względzie przepisy odnoszące się do przedsiębiorców.
1
Por. w KC np. art. 432–435, 439, 4310, 661, 662, 681, 682, 74, 771, 1091; poza KC np. art. 1,
3, 6, 7a, 8 PrKonsumU.
2
Por. np. art. 118, 355 § 2, art. 3581 § 4, art. 435 KC.
3
Por. w tym względzie trafne wyjaśnienia M. Szydły, Pojęcie, s. 78.
Nb. 449
63498284906476
63
I. Firma
450 Przepisy o firmie zawierał nieobowiązujący już Kodeks handlowy z 1934 r.
Ustawa nowelizująca KC z 14.2.2003 r. uregulowała tę instytucję w art. 432–
4310 KC.
W świetle tej nowej regulacji firma odnosi się wyłącznie do oznaczenia
przedsiębiorcy, a więc do podmiotu prawa cywilnego o wskazanych poprzed-
nio cechach – bez względu na to, czy jest to osoba fizyczna, osoba prawna albo
jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, ale wyposażona w zdolność
prawną (art. 432 § 1; por. też art. 434 i 435 KC). Natomiast pojęcie to nie obej-
muje przedsiębiorstwa, które jest przedmiotem prawa podmiotowego.
Oznaczenie przedsiębiorstwa reguluje głównie art. 5 i 6 ZNKU oraz art. 551 KC. Jest
oczywiście możliwe, że przedsiębiorca będzie używał tego samego słowa lub zwrotu (zesta-
wu słów) na oznaczenie siebie i na oznaczenie swojego przedsiębiorstwa. Wówczas słowa te
lub zwroty będą pełnić dwie funkcje: wyróżniającą zarówno podmiot (przedsiębiorcę), jak
i przedmiot (przedsiębiorstwo).
Firma osoby fizycznej powinna co najmniej obejmować imię i nazwisko tej

osoby (art. 434 KC). Natomiast firma osoby prawnej (także jednostki organiza-
cyjnej określonej w art. 331 KC) może być dowolnie kształtowana, a w szcze-
gólności przez określenie przedmiotu działalności, użycie określeń fantazyj-
nych (z którymi język nie wiąże jakichś znaczeń, np. „Orlen”, „Centrast”), jak
również przez wskazanie nazwiska lub pseudonimu osoby fizycznej, ale tylko
wtedy, jeżeli służy to ukazaniu związku tej osoby z działalnością przedsiębior-
cy. Ograniczenie to ma zapobiegać wykorzystywaniu znanych nazwisk dla re-
klamy przedsiębiorstwa.
Przykład: „Jan III Sobieski”, jako oznaczenie przedsiębiorcy produkującego papiero-
sy. Natomiast odpowiadałoby wspomnianej zasadzie oznaczenie szkoły dziennikarskiej nazwi-
skiem „Melchiora Wańkowicza”.
Umieszczenie w firmie osoby prawnej nazwiska albo pseudonimu osoby fi-

zycznej wymaga pisemnej zgody tej osoby, a w razie jej śmierci – zgody jej
małżonka i dzieci (art. 435 § 3 KC). Zgoda taka jest również wymagana, gdy
nazwisko osoby fizycznej ma pozostać w firmie, mimo iż osoba przestała być
członkiem spółki lub gdy działalność gospodarczą osoby fizycznej kontynuuje
jej następca prawny (art. 438 § 1 i 2). Przepisy te mają na celu ochronę dóbr
osobistych osób fizycznych.
Ponadto zawsze należy w firmie osoby prawnej określić jej formę prawną,
która może być podana w skrócie (np. spółka z o.o.).
Nb. 450
63498284906476
63
Dla spełnienia swej identyfikacyjnej funkcji, firma danego przedsiębiorcy

powinna dostatecznie odróżniać się od firm innych przedsiębiorców prowadzą-
cych działalność na tym samym rynku (art. 433 § 1 KC).
Firma podlega ujawnieniu we właściwym rejestrze, a właściwy organ pro-
wadzący rejestr sprawdza, czy spełnione są ustawowe wymagania dotyczące
firmy. Jednakże przepisy szczególne mogą stanowić w tym względzie inaczej
(art. 432 § 2 KC).
Przykład: Narodowy Bank Polski nie podlega rejestracji.
Firma, jako właściwość identyfikująca przedsiębiorcę, nie może być zbyta. 451
Jednakże przedsiębiorca może upoważnić innego przedsiębiorcę do korzysta-
nia ze swojej firmy, ale tylko w takim przypadku, gdy nie wprowadza to w błąd
(art. 439 KC) – oczywiście potencjalnych klientów przedsiębiorcy.
Natomiast zasada ta nie dotyczy oznaczenia przedsiębiorstwa i dlatego
w razie jego zbycia nabywca może nadal prowadzić je pod dotychczasową na-
zwą (art. 438 § 3 KC). Nie powinno to jednak wprowadzać w błąd co do tego,
kto jest przedsiębiorcą aktualnie prowadzącym przedsiębiorstwo zbyte. Stąd
względnie wiążący art. 438 § 3 zd. 2 KC zastrzega, że należy wówczas zamie-
ścić dodatek wskazujący firmę lub nazwisko nabywcy.
Zawsze dopuszczalne są zmiany firmy – co jednak wymaga ujawnienia we wła-
ściwym rejestrze (art. 437 KC), jeżeli oczywiście firma została w nim ujawniona.
Prawo podmiotowe do firmy podlega ochronie określonej w art. 4310 KC,
która chociaż jest zbliżona do ochrony uregulowanej w art. 24 KC, dotyczącym
bezprawnych naruszeń dóbr osobistych osób fizycznych oraz osób prawnych
(art. 43 KC) ma charakter autonomiczny. Oznacza to, że do ochrony prawa do
firmy nie stosuje się przepisów o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych
(art. 23–24 KC)1. Jednak przedsiębiorca, którego prawo do firmy zostało zagro-
żone cudzym, bezprawnym działaniem, może żądać zaniechania tego działania,
a w razie dokonania bezprawnie naruszenia może także żądać usunięcia jego
skutków i złożenia oświadczenia w odpowiedniej treści i formie. Ze względu
na dominującą komponentę elementów majątkowych zawartych w prawie do
firmy, art. 4310 KC bezpośrednio z naruszeniem tego prawa wiąże także od-
powiedzialność odszkodowawczą lub obowiązek wydania korzyści majątkowej
uzyskanej przez naruszyciela tego prawa. Natomiast nie przewiduje zadość-
uczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.
Podobnie jak w art. 24 KC, domniemywa się także bezprawność narusze-
nia prawa do firmy. Domniemanie ma charakter wzruszalny.
1
Por. szerzej M. Kępiński, [w:] Prawo spółek, rozdz. III, pkt VII.
Nb. 451
63498284906476
63
63498284906476
63
Rozdział VIII.
Czynności prawne
i inne zdarzenia cywilnoprawne
§ 24. Zdarzenia cywilnoprawne

Literatura: S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 25; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk,
Prawo, rozdz. V; Z. Banaszczyk, [w:] System Pr. Pr., t. 1, § 60.
I. Pojęcie i skutki
1. Pojęcie
Przy rozpatrywaniu problematyki prawa cywilnego w ogólnym schemacie 452

stosunku społecznego wyznaczonego normami prawnymi, najpierw była mo-
wa właśnie o normach, które regulują te stosunki. Następnie scharakteryzowa-
no strukturę stosunku cywilnoprawnego. Rozważano problematykę jego ele-
mentów: najpierw treść stosunku, obejmującą zagadnienia praw podmiotowych
i ich przedmioty, a następnie kwestie dotyczące podmiotów stosunku. Teraz na-
leży zastanowić się nad zdarzeniami cywilnoprawnymi, dzięki którym stosunki
cywilnoprawne powstają, zmieniają się i gasną.
Do zdarzeń cywilnoprawnych zalicza się tylko takie fakty, które mają do- 453
niosłość na obszarze stosunków cywilnoprawnych. O tym z kolei decyduje
treść obowiązujących norm prawnych. Zdarzeniami cywilnoprawnymi nazywa
się bowiem tylko takie fakty (okoliczności), z którymi hipotezy norm wiążą
określone w dyspozycjach norm konsekwencje cywilnoprawne.
Zakres zdarzeń prawnych nie jest więc stały, lecz ulega ciągłym transforma-
cjom stosownie do zmian systemu prawnego.
Przykład: Dopiero w następstwie wprowadzenia ubezpieczeń od ognia spalenie się do-
mu wskutek uderzenia pioruna stało się zdarzeniem cywilnoprawnym, a nie pozostało jedynie
wydarzeniem dotkliwym dla sytuacji ekonomicznej właściciela.
Nb. 452–453
63498284906476
63
238 Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
2. Skutki
454 Skutki (konsekwencje) zdarzeń cywilnoprawnych mogą przejawiać się

w następujący sposób:
1) w powstaniu stosunku cywilnoprawnego, przy czym każdy stosunek cy-
wilnoprawny powstaje w rezultacie zdarzenia prawnego;
2) w zmianie jego podmiotu (lub podmiotów), z tym że nie we wszystkich
stosunkach prawnych zmiana taka jest dopuszczalna (por. np. prawa niezby-
walne);
3) w zmianie treści stosunku cywilnoprawnego. Jeżeli jednak zmiana ta jest
tak doniosła, że powoduje przekształcenie określonego w ustawie typu da-
nego stosunku cywilnoprawnego, należy przyjąć, że w miejsce dawnego
stosunku cywilnoprawnego powstaje nowy;
4) w zgaśnięciu stosunku cywilnoprawnego, przy czym jedynie prawo wła-
sności może utrzymywać się dosłownie wieczyście.
Poza tym przepisy prawne przewidują różnorodne inne konsekwencje
prawne, które jednak są funkcjonalnie podporządkowane wspomnianym wyżej
skutkom prawnym i dlatego są brane pod uwagę w procesie stosowania prawa
z uwagi na konieczność rozstrzygnięcia kwestii bezpośrednio dotyczących sa-
mego stosunku cywilnoprawnego.
Przykład: Nabycie zdolności prawnej, zdolności do czynności prawnych, zamieszkanie
człowieka itp. Określa się je mianem „stanów prawnych”.
II. Typy zdarzeń cywilnoprawnych

1. Podstawa wyróżnienia
455 Analiza obowiązującego systemu prawnego wskazuje, że wiąże on kon-

sekwencje cywilnoprawne z najrozmaitszego rodzaju faktami. Są to w szcze-
gólności nie tylko różne zachowania ludzkie związane niekiedy z określonymi
stanami psychicznymi („dobra wiara”, „wina” itp.) lub prawnymi (np. ce-
cha „bycia uprawnionym”), ale ponadto także zdarzenia, których w ogóle nie
można zakwalifikować do czynów ludzkich lub ich wytworów (np. urodzenie
i śmierć człowieka, szkoda spowodowana działaniem sił przyrody lub funkcjo-
nowaniem mechanizmów wprawianych w ruch siłami przyrody). Fakty te oczy-
wiście można systematyzować według różnych kryteriów, tworząc popraw-
ne z punktu widzenia logicznego, a więc rozłączne i zupełne podziały całego
zakresu zdarzeń cywilnoprawnych. Chodzi jednak o to, aby podziały te były
równocześnie przydatne dla praktyki prawniczej. Postulat ten będzie spełnio-
Nb. 454–455
63498284906476
63
§ 24. Zdarzenia cywilnoprawne 239
ny wtedy, gdy do wydzielonych klas zdarzeń prawnych będzie można odnieść

dostateczną liczbę doniosłych z punktu widzenia prawa cywilnego reguł ogól-
nych. Dokonanie takiego podziału napotyka jednak zasadnicze trudności, które
stoją u źródeł kontrowersyjnych propozycji zgłaszanych w tej mierze w teorii
polskiego prawa cywilnego.
Ogólną klasyfikację zdarzeń niezdeterminowanych regulacją prawną opracowała kla-
syczna doktryna cywilistyczna już w XIX w. Idąc za tym wzorem, Wolter, Ignatowicz, Ste-
faniuk (Prawo, s. 139 i n.) dzielą zdarzenia cywilnoprawne na zdarzenia w ścisłym tego sło-
wa znaczeniu i działania. Działania z kolei dzielą na czynności zmierzające do wywołania
skutków prawnych oraz inne czyny. Następnie czynności zmierzające do wywołania skutków
prawnych dzielą na: czynności prawne, orzeczenia sądowe i akty administracyjne. Ta zasad-
nicza struktura podziału jest rozwinięta o dalsze, jeszcze głębiej idące, podziały.
Nawiązując do nowszych osiągnięć w zakresie ogólnej teorii prawa, można 456

zaproponować podział zdarzeń prawnych na: czynności konwencjonalne1 i in-
ne zdarzenia.
Podstawę tego podziału stanowi sposób określenia przez normę prawną
zdarzenia prawnego. Jeżeli norma prawna zdarzenie to dopiero konstruuje, wy-
znaczając przesłanki jego dokonania przez odpowiednie działania ludzkie, wte-
dy chodziłoby o czynności konwencjonalne.
Przykład: Zawarcie umowy, sporządzenie testamentu, wydanie orzeczenia sądowego.
Natomiast tylko wyróżnione przez normę fakty, które istnieją i mają swój 457
sens niezależnie od obowiązującego systemu prawnego, należałyby do klasy
innych zdarzeń prawnych.
Przykład: Pobicie kogoś, zniszczenie cudzej rzeczy itp. delikty albo mający swój sens
z mocy pozaprawnych reguł społecznych, np. akt przebaczenia.
Pojęcie czynności konwencjonalnych okaże się użyteczne dla dalszych roz-

ważań nad zdarzeniami prawnymi. Jednakże systematyka całego zbioru zda-
rzeń prawnych oparta tylko na dychotomicznym ich podziale (czynności
konwencjonalne i inne zdarzenia) prowadzi do mało przydatnego ich zróżni-
cowania, ponieważ do wyróżnionych w ten sposób członów niewiele można by
odnieść reguł ogólnych.
1
Por. S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 1997, rozdz. 2; Z. Ziem-
biński, O zawiłościach związanych z pojmowaniem kompetencji, PiP 1991, z. 4, s. 14 i n.;
S. Czepita, Reguły konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa, Szczecin 1996; ten-
że, O pojęciu czynności konwencjonalnych i jej odmianach, RPEiS 2017, z. 1. Krytycznie
o przydatności koncepcji czynności konwencjonalnej dla cywilistyki, A. Szpunar, O konwali-
dacji nieważnej czynności prawnej, PiP 1986, z. 5.
Nb. 456–457
63498284906476
63
2. Typologia
458 Wydaje się, że na tle obowiązującego systemu prawnego nie da się dokonać
użytecznego dla praktyki podziału zdarzeń prawnych. Natomiast można prze-
prowadzić ich typologię, a więc systematykę, która nie prowadzi do rozłączne-
go i zupełnego podziału całego zbioru zdarzeń prawnych, lecz wyróżnia pewne
ich typy ze względu na normatywnie ustanowioną ich ogólną regulację prawną.
Z tego punktu widzenia za najbardziej przydatne należałoby uznać wyróż-
nienie następujących ogólnych typów zdarzeń prawnych:
1) czynności prawne;
2) działania prawne zbliżone do czynności prawnych i dlatego wymagające
łącznego rozważenia z czynnościami prawnymi (np. oświadczenia wiedzy
lub przejawy uczuć);
3) orzeczenia sądowe oraz decyzje administracyjne;
4) niewykonywanie uprawnień w określonym czasie.
Inne typy zdarzeń prawnych, takie jak np. czyny niedozwolone, bezpod-
stawne wzbogacenie, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, porzucenie lub
przerobienie rzeczy, zostaną omówione w szczególnych działach prawa cywil-
nego, ponieważ tam właśnie zostały uregulowane.
§ 25. Pojęcie i postacie czynności prawnych

Literatura: W. Czachórski, Czynności prawne przyczynowe i oderwane w polskim pra-
wie cywilnym, Warszawa 1952; E. Drozd, Przeniesienie własności nieruchomości, Warsza-
wa–Kraków 1974; K. Gajek, Oświadczenie woli w komunikacji elektronicznej, Warszawa
2020; J. Grykiel, [w:] Gutowski. KC. Komentarz, art. 56–57, 60–62 i 64–651; S. Grzybowski,
[w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 55, 56; M. Gutowski, Nieważność czynności prawnej, Warszawa
2008; tenże, [w:] Gutowski, KC. Komentarz, art. 58–59 i 63; tenże, Bezskuteczność czynności
prawnej, Warszawa 2013; tenże, O regułach dokonywania czynności prawnych, PiP 2010,
z. 8; J. Gwiazdomorski, Próba korekty pojęcia czynności prawnej, ZNUJ, Prace z zakresu pra-
wa cywilnego i praw na dobrach niematerialnych, Kraków 1973; J. Jastrzębski, Oświadczenia
i zapewnienia (representations and warranties) a wady oświadczenia woli, PPH 2014, Nr 1;
A. Jędrzejewska, Koncepcja oświadczenia woli w prawie cywilnym, Warszawa 1992; T. Ka-
raś, Pojęcia: kauzalność, akcesoryjność i próba określenia ich wzajemnych relacji w świetle
koncepcji causae generalis i causae specialis, [w:] Wybrane zagadnienia prawa cywilnego, pod
red. M. Safjana, Warszawa 2006; A. Klein, Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego,
Wrocław 1964; M. Kozik, Zgoda osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej w świetle
art. świetle art. 63 k.c. – zagadnienia wybrane, Rej. 2007, Nr 3; P. Machnikowski, [w:] Gnie-
wek, Machnikowski, KC. Komentarz, art. 56 i n.; K. Mularski, Czynności podobne do czyn-
ności prawnych, Warszawa 2011; A. Pyrzyńska, Nieważność czynności prawnej – uwagi na
tle art. 6 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, PiP 2016, z. 5; Z. Radwański, Teoria
umów, Warszawa 1977; tenże, Teorie oświadczeń woli w świetle najnowszych zjawisk spo-
łecznych – komunikacji elektronicznej i ochrony konsumentów, [w:] Prawo prywatne czasu
Nb. 458
63498284906476
63
§ 25. Pojęcie i postacie czynności prawnych 241
przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, Po-
znań 2005; Z. Radwański, A. Olejniczak, J. Grykiel, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. IV; W. Roz-
wadowski, Spory wokół definicji czynności prawnej w polskim prawie cywilnym, PiP 2014,
z. 9; M. Safjan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, komentarz do art. 56 i n.; K.P. Sokołow-
ski, Rozważania nad czynnościami przysparzającymi, odpłatnymi i nieodpłatnymi, PS 2009,
Nr 7–8; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998, rozdz. 6; A. Szpu-
nar, Uwagi o pojęciu czynności prawnej, PiP 1974, z. 12; R. Trzaskowski, Skutki sprzeczności
umów obligacyjnych z prawem, Warszawa 2013; A. Wolter, Problematyka ogólna czynności
prawnych w KC, PiP 1964, z. 11; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. X.
I. Pojęcie
1. Określenie ogólne
Czynność prawna jest to skonstruowana przez system prawny czynność 459

konwencjonalna podmiotu prawa cywilnego, której treść określa – co naj-
mniej w podstawowym zakresie – konsekwencje prawne tego zdarzenia praw-
nego (art. 56 KC).
Instytucja ta została skonstruowana przez system prawny, aby podmioty
prawa cywilnego mogły same kształtować wiążące je stosunki cywilnopraw-
ne na mocy swych decyzji. Są to jednak zarazem akty o doniosłości społecz-
nej, które dotyczą sytuacji prawnej także innych podmiotów „uwikłanych”
w stosunki prawne. Wpłynęło to na ukształtowanie instytucji czynności praw-
nej przez ustawodawcę polskiego nie tylko z uwzględnieniem decyzji (aktów
woli) działających podmiotów prawa cywilnego, ale także interesów innych
osób. Dlatego charakteryzowanie czynności prawnych wyłącznie z użyciem
terminów zaczerpniętych z psychologii introspekcyjnej – zwłaszcza terminu
„wola” – służyć może jedynie do określenia podstawowej funkcji tej instytu-
cji, natomiast nie przyczynia się do pogłębienia analizy naukowej. Metoda taka
w szczególności prowadzi do nieuwzględnienia owych aspektów społecznych,
które ustawodawca polski bierze pod uwagę przy konstruowaniu czynności
prawnej, a co w konsekwencji każe często uznać za czynność prawną danej
osoby takie jej zachowania, które nie są adekwatnym wyrazem treści jej prze-
żyć psychicznych.
Tradycja identyfikowania czynności prawnych z aktami woli ma swe źródło w liberalno-
-indywidualistycznych założeniach szkoły pandektystów niemieckich, która w pierwszej po-
łowie XIX w. opracowała ogólną koncepcję czynności prawnych (Savigny i jego następcy).
Reprezentanci tego kierunku rozróżniali wprawdzie a) wewnętrzny akt woli człowieka ukie-
runkowany na wywołanie skutków prawnych i b) jego zewnętrzny wyraz, określany mia-
nem „oświadczenia woli”. Jednakże zasadnicze znaczenie miała dla nich „wola wewnętrzna”;
w razie niezgodności między treścią owego przeżycia wewnętrznego a jego zewnętrznym
wyrazem, zawsze można było uznać czynność prawną za nieważną i to w oparciu o instytu-
Nb. 459
63498284906476
63
cję wad oświadczenia woli. Koncepcję tę przyjęło się określać mianem teorii woli. Jej kon-
sekwencje społeczne nie odpowiadały jednak wymaganiom rozwijającego się masowego ob-
rotu prawnego. Z tych względów spotkała się ona u schyłku ubiegłego wieku z ostrą krytyką
reprezentantów tzw. teorii oświadczenia. Według tej koncepcji decydujący walor miała treść
złożonego oświadczenia – tak jak było ono przez typowego człowieka rozumiane.
W pewnym sensie kompromisowe stanowisko w tej kontrowersji zajęli w XX w. repre-
zentanci tzw. teorii zaufania, którzy zalecali, aby w razie niezgodności między „wolą we-
wnętrzną” a jej przejawem („oświadczeniem woli”) decydujące znaczenie przypisywać temu
ostatniemu elementowi tylko wtedy, gdy wymaga tego wzgląd na zaufanie odbiorcy oświad-
czenia woli.
460 Obecnie w nauce polskiej dominującą pozycję zdobył sobie nurt obiekty-
wizujący. Wychodzi on z założenia, że podstawy dla rozstrzygnięcia kwestii,
czy zachowanie ludzkie ma charakter czynności prawnej, trzeba szukać w regu-
łach znaczeniowych formujących się przede wszystkim w kulturze danego spo-
łeczeństwa. One więc determinują sens czynności i pozwalają przy spełnieniu
się innych przesłanek określonych ustawą uznać dane zachowanie człowieka za
czynność prawną1.
2. Oświadczenie woli
461 Jedynym koniecznym elementem każdej czynności prawnej, a zara-

zem wyłącznie charakteryzującym czynności prawne jest oświadczenie wo-
li (art. 60 KC). Ono właśnie zawiera treść czynności prawnej, określającą jej
konsekwencje prawne. Wbrew sugestii płynącej z potocznego znaczenia tego
terminu, nie odnosi się on do wypowiedzi sprawozdawczych, informujących
o treści przeżyć psychicznych człowieka. Sens oświadczenia woli ustala się na
podstawie reguł znaczeniowych zastosowanych do zachowania się człowieka.
Jeżeli w ten sposób ustalone znaczenie wskazuje na to, że dokonuje on regula-
cji (ustanawia jakąś zmianę w stosunkach cywilnoprawnych), należy uznać, że
złożone zostało oświadczenie woli w jurydycznym tego słowa znaczeniu.
Por. wyr. SN z 22.6.2006 r. (V CSK 70/06, OSN 2007, Nr 4, poz. 59), w myśl którego re-
guły wykładni oświadczeń woli należy także stosować do stwierdzenia, czy zachowanie stro-
ny jest oświadczeniem woli.
Oświadczenie woli stanowi rdzeń pojęcia „czynność prawna”, ale nie jest
z nim tożsame. Często bowiem normy prawne wiążą konsekwencje prawne
nie z jednym, lecz dopiero z wieloma oświadczeniami woli (np. umowy) lub
wymagają spełnienia się innych – poza oświadczeniem woli – okoliczności
1
Por. zwłaszcza J. Gwiazdomorski, Próba korekty; A. Jędrzejewska, Koncepcja;
Z. Radwański, Teoria umów, rozdz. II.
Nb. 460–461
63498284906476
63
(np. wydania rzeczy, wpisu do ksiąg wieczystych, decyzji organu administra-

cyjnego) koniecznych do tego, aby powstały określone w treści oświadczenia
woli konsekwencje prawne. Pojęcie czynności prawnej służy w takich przypad-
kach do oznaczenia całości zdarzenia prawnego, w skład którego wchodzi co
najmniej jedno oświadczenie woli.
3. Oświadczenia innego rodzaju
Oświadczenie woli należy odróżnić od oświadczeń wiedzy lub przejawów 462

uczuć, które nie są rozumiane jako przejaw decyzji kształtowania stosunku
cywilnoprawnego. Mają one charakter zdarzeń prawnych z tego względu, że
w ściśle określonych przez normy prawne okolicznościach należy z nimi wią-
zać wskazane w dyspozycjach tych norm konsekwencje prawne bez względu na
to, czy wyjaśniony w oparciu o miarodajne reguły interpretacyjne sens tych
wypowiedzi wskazuje na jakąkolwiek decyzję wywołania skutków prawnych.
Przykład: Zawiadomienie o wadach fizycznych rzeczy (art. 563 KC) lub o przelewie
wierzytelności (art. 512 KC) wywołują określone we wspomnianych przepisach konsekwen-
cje prawne bez względu na to, czy działający podmiot zdawał sobie z nich sprawę lub czy
treść tego oświadczenia przejawiała taką decyzję; wystarczy najzupełniej, gdy zawiadomienie
zawiera wskazane w jego treści informacje o pewnych stanach rzeczy. Również np. z przeba-
czeniem – jako aktem wyrażającym określonego rodzaju uczucia – system prawny łączy
wskazane w art. 899 § 1, art. 930 § 1, art. 1010 § 1 KC skutki prawne, bez względu na to, czy
treść tego aktu wskazuje na decyzję wywołania jakichkolwiek konsekwencji prawnych (po-
dobnie w przypadku oświadczenia dłużnika, że nie spełni świadczenia – art. 4921 KC).
Wspomniane zdarzenia prawne są zbliżone do czynności prawnych, ponie-

waż zawierają pewien sens i przeznaczone są zarazem do zakomunikowania
ich innym ludziom, przez co ta postać działalności intelektualnej człowieka na-
biera doniosłości społecznej. Ze względu na te podobieństwa słusznie formuło-
wano pogląd o dopuszczalności analogicznego stosowania do wspomnianych
zdarzeń prawnych niektórych instytucji bezpośrednio dotyczących czynności
prawnych1. Sytuacja uległa zmianie w 2016 r., wraz z wprowadzeniem do KC
art. 651, który stanowi, że przepisy o oświadczeniach woli stosuje się odpo-
wiednio do innych oświadczeń. Istnieje więc podstawa prawna, aby do oświad-
czeń innych niż oświadczenia woli, zwłaszcza oświadczeń wiedzy, odpowied-
nio stosować przepisy o oświadczeniach woli.
Por. szczegółową analizę J. Grykiela treści nowego art. 651 KC w komentarzu do tego
przepisu, [w:] Gutowski, KC. Komentarz.
1
Pogłębioną analizę tego zagadnienia zawiera monografia K. Mularskiego, Czynności
podobne, rozdz. VIII–XIII.
Nb. 462
63498284906476
63
463 Natomiast nie wydaje się, aby istniała dostateczna podstawa do wyróżniania
kategorii czynów połączonych z przejawami woli.
Przykład: Do tej kategorii zdarzeń prawnych zalicza się czynność polegającą na wyzna-
czeniu przedstawicielowi ustawowemu odpowiedniego terminu do potwierdzenia umowy za-
wartej z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych (art. 18 § 3 zd. 2 KC).
Są to w istocie czynności prawne, zawierające oświadczenie woli, które

określają konsekwencje prawne tych zdarzeń prawnych.
II. Postacie czynności prawnych

464 Przez postacie czynności prawnych rozumie się ich rodzaje wyróżnione we-
dług innych kryteriów niż treść tych czynności.
1. Jednostronne, umowy i uchwały
465 Z uwagi na strony uczestniczące w czynności prawnej wyróżnia się nastę-

pujące postacie czynności prawnych:
1) czynności prawne jednostronne – charakteryzują się tym, że dochodzą do
skutku przez złożenie oświadczenia woli jednej strony;
Przykład: Wypowiedzenie stosunku najmu, sporządzenie testamentu.
466 2) umowy – dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenie woli dwóch lub
więcej stron. Mają one największą doniosłość spośród wszystkich postaci
czynności prawnych;
467 3) uchwały – podobnie jak umowy obejmują oświadczenia woli więcej niż
jednego podmiotu. W odróżnieniu jednak od umów do prawnej skuteczności
uchwały nie jest konieczne, aby oświadczenia woli wszystkich podmiotów
były zgodne. Wystarczy, gdy treść uchwały uzyska aprobatę odpowiedniej
większości osób, tworzących zarazem niezbędne quorum zgromadzenia.
Odpowiednie przepisy prawne lub statuty korporacji bliżej określają ko-
nieczne przesłanki do tego, aby zapadła ważna uchwała (np. organów spół-
dzielni).
Nie wszystkie wszakże uchwały są czynnościami prawnymi. Nie mają tej
cechy uchwały o skutkach tylko wewnętrznych, niewywołujących zmian w re-
lacjach danej osoby prawnej z innymi podmiotami (np. uchwała w sprawie od-
śpiewania „stu lat” na cześć prezesa zarządu spółki).
Nb. 463–467
63498284906476
63
2. Zgoda osoby trzeciej
Mając na względzie ochronę interesów samych uczestników czynności praw- 468

nych (por. art. 17 KC) albo innych osób (por. art. 103 § 1, art. 104, 248 § 2,
art. 507, 519 § 2, art. 525 KC), ustawa wymaga niekiedy zgody osoby trzeciej
na dokonanie czynności prawnej. Przez osobę trzecią należy więc rozumieć pod-
miot prawa cywilnego, który nie jest uczestnikiem czynności prawnej. Zgoda
osoby trzeciej ma charakter oświadczenia woli, i to wymagającego złożenia go
zainteresowanemu adresatowi. W odróżnieniu od umów oraz uchwał pełni ona
jedynie funkcję wtórną, chociaż niezbędną dla skuteczności czynności praw-
nej, której dotyczy. Wyraża się to w tym, że osobie trzeciej przypada jedynie
funkcja kontrolna, podczas gdy uczestnicy czynności prawnej podejmują decy-
zję co do jej dokonania oraz jej treści.
Zgodnie z ogólną regułą art. 63 § 1 KC, potrzebna do dokonania czynności
prawnej zgoda osoby trzeciej może być wyrażona nie tylko przed i podczas
składania oświadczenia woli przez uczestników czynności prawnej, ale także
w okresie późniejszym. W ostatnio wspomnianym przypadku zgodę taką usta-
wa nazywa potwierdzeniem (art. 18 § 1, art. 103 § 1 KC).
Por. bliżej uchw. SN z 26.3.2002 r. (III CZP 15/02, OSP 2003, Nr 2, poz. 18, z glosą
Z. Radwańskiego).
3. Indywidualnie adresowane
Są czynności prawne, które dla swojej skuteczności wymagają złożenia 469

oświadczenia woli innej osobie (art. 61 KC), oraz takie, które wywołują skutki
prawne bez złożenia ich innej osobie.
Każda czynność prawna jest działaniem o doniosłości społecznej, która oczy-
wiście nie może zostać zrealizowana, jeżeli oświadczenie woli jakiegoś podmio-
tu nie dojdzie do wiadomości innej osoby. Jednak ze stwierdzenia tego nie wynika
konieczność złożenia, a więc w szczególny sposób uprzystępnienia oświadczenia
woli zainteresowanej osobie. System prawny konstruuje różnego rodzaju czynności
prawne, które powodują związane z nimi skutki prawne, nawet wtedy, gdy treść ich
nie została innym osobom w szczególny sposób uprzystępniona. Należą do nich:
a) czynności prawne niewymagające zakomunikowania ich nikomu;
Przykład: Testament własnoręczny (art. 949 KC).
b) czynności prawne, które uzyskują skuteczność przez publiczne ich ogłosze-

nie, a więc nie są one komunikowane indywidualnie określonemu adresato-
wi, lecz kieruje się je ad incertas personas;
Nb. 468–469
63498284906476
63
Przykład: Przyrzeczenie zamieszczone w ogłoszeniu publicznym (art. 919 KC).
c) czynności prawne, które wywołują skutek, gdy zostaną zakomuniko-

wane określonym w ustawie organom państwowym lub świadkom
(por. art. 951–953, 1018 § 3 KC), bez potrzeby kierowania ich do osób zain-
teresowanych wynikającymi z nich skutkami prawnymi.
Na ogół jednak system prawny wymaga – i taką należy w razie wątpliwości
zastosować regułę interpretacyjną – aby oświadczenia woli były składane pod-
miotom, których dotyczą. Odnosi się to również do jednostronnych czynności
prawnych (np. wypowiedzenia, odstąpienia od umowy itp.).
470 Złożenie oświadczenia woli innej osobie zostaje dokonane, gdy doszło do
adresata w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią (art. 61 § 1 KC).
Na składającym oświadczenie woli ciąży więc troska o stworzenie takiej sytua-
cji, by od samego tylko adresata zależało, czy zechce zapoznać się z treścią za-
komunikowanego mu oświadczenia woli. Jeżeli sytuacja tego rodzaju powsta-
nie, należy przyjąć, że w tym momencie oświadczenie woli zostało złożone.
Przykład: Oświadczenie o wykonaniu prawa pierwokupu złożone osobie zobowiązanej
z tytułu prawa pierwokupu staje się skuteczne z chwilą, gdy doszło do zobowiązanego w ta-
ki sposób, że mógł się zapoznać z jego treścią (por. post. SN z 9.9.2009 r., V CSK 43/09, Le-
galis).
W świetle prawa polskiego nie jest więc konieczne, aby adresat efektywnie
zapoznał się z treścią oświadczenia i obojętne jest, kiedy to nastąpi. Również
sam fakt i data wysłania oświadczenia woli (np. listu lub telegramu), jak i da-
ta jego uzewnętrznienia (np. data napisania listu, podjęcia uchwały) nie mają
z rozpatrywanego tu punktu widzenia doniosłości prawnej. Także samo dorę-
czenie oświadczenia woli, chociaż dokonane w miejscu pobytu adresata, nie
zawsze oznacza, iż doszło ono do niego w taki sposób, że mógł w danym mo-
mencie zapoznać się z jego treścią.
Przykład: Jeżeli list został wrzucony do skrzynki na listy 30 czerwca o godz. 2300, nale-
ży przyjąć, że adresat mógł zapoznać się z jego treścią najwcześniej dopiero 1 lipca. Jednak-
że miejscem doręczenia pism niekoniecznie musi być lokal, w którym mieszka lub ma siedzi-
bę adresat. Może on określić (np. w nadruku na papierze listowym) inne miejsce doręczenia
pism; w tym względzie wiąże go także statut osoby prawnej, której jest członkiem (por. orz.
SN z 15.10.1974 r., I CR 407/74, OSN 1975, Nr 10–11, poz. 152).
Sąd Najwyższy słusznie też uznał, że nadanie oświadczenia woli przesyłką rejestrowaną
(np. listem poleconym) stwarza jedynie domniemanie tego, że adresat mógł się zapoznać z je-
go treścią; domniemanie to może być przez adresata wzruszone (por. wyr. SN z 17.3.2010 r.,
II CSK 454/09, OSNC 2010, Nr 10, poz. 142).
Z kolei art. 61 § 2 KC wyjaśnił, że oświadczenie woli w postaci elektronicz-
nej jest złożone innej osobie z chwilą, gdy wprowadzono je do środka komu-
Nb. 470
63498284906476
63
nikacji elektronicznej w taki sposób, żeby osoba ta mogła zapoznać się z jego
treścią.
Sąd Najwyższy w post. z 10.12.2003 r. (V CZ 127/03, OSN 2005, Nr 1, poz. 12) objaśnił,
że oświadczenie woli w postaci elektronicznej dokonane on line zostaje złożone z chwilą je-
go przejścia do systemu informatycznego prowadzonego i kontrolowanego przez odbiorcę, to
jest w momencie przyjęcia oświadczenia przez serwer odbiorcy i zarejestrowania na nim od-
powiednich danych.
Ustalenie momentu złożenia oświadczenia woli ma doniosłość prawną

z następujących względów:
a) składający oświadczenie woli jest od tego momentu związany swoim
oświadczeniem woli i odwołanie takiego oświadczenia bez zgody adresata
jest skuteczne tylko wtedy, gdy doszło jednocześnie z tym oświadczeniem
lub wcześniej (art. 61 § 1 zd. 2 KC);
Przykład: Jeżeli najemca wypowiedział listownie najem lokalu, a po wysłaniu listu roz-
myślił się, to może on ustnie lub telefonicznie odwołać wypowiedzenie, ale tylko do chwili
dojścia listu do adresata. Późniejsze odwołanie będzie skuteczne tylko wtedy, gdy wynajmu-
jący wyrazi na to zgodę. W przeciwnym razie wypowiedzenie wywoła związane z nim konse-
kwencje prawne, polegające na zgaśnięciu stosunku najmu.
b) moment ten jest decydujący dla rozstrzygnięcia, czy czynność prawna zo-
stała dokonana we właściwym terminie, który wyznaczony jest prawem lub
treścią wiążącego już strony stosunku prawnego (por. art. 673 § 2 KC);
c) moment ten jest także decydujący dla uznania ważności i interpretacji czyn-
ności prawnej.
Od tej reguły art. 62 KC wprowadza jednak wyjątek. Jeżeli mianowicie nic
innego nie wynika z treści oświadczenia woli, z ustawy lub okoliczności, nale-
ży przyjąć, iż oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, nie traci
mocy wskutek tego, że zanim do tej osoby doszło, składający je zmarł lub utra-
cił zdolność do czynności prawnej. Należy przyjąć, że dotyczy to oświadczeń
woli już wysłanych przez składającego do adresata.
Wyjątki od reguły art. 61 KC przewidują także przepisy szczególne. Przede
wszystkim chodzi tu o oświadczenia woli składane przez konsumentów przed-
siębiorcom, gdzie przyjęto tzw. teorię wysłania, a nie doręczenia oświadczenia
woli.
Przykład: Artykuł 30 ust. 2 PrKonsumU.
4. Realne i konsensualne
471
Nb. 471
63498284906476
63
Do dokonania czynności prawnych realnych konieczne jest – poza oświad-

czeniem woli – działanie powodujące zmianę faktycznego władztwa nad rze-
czą lub innymi przedmiotami materialnymi (por. np. art. 180, 181, 307 § 1,
art. 518 § 1 pkt 1, art. 710 KC)1. Są to akty dostrzegalne dla otoczenia i dla-
tego ustawodawca ucieka się do konstruowania czynności prawnych realnych
głównie w sytuacjach, gdy sens samego oświadczenia mógłby być niepewny,
a także dla zagwarantowania jawności czynności prawnych. Tę ostatnią funk-
cję pełnią również wpisy do rejestrów publicznych – w szczególności do ksiąg
wieczystych, które w wyniku rozwoju techniki prawniczej zastąpiły dawniej
wymagane akty wydania rzeczy. To podobieństwo funkcji może skłaniać do po-
sługiwania się terminem „czynność prawna realna” także na oznaczenie takich
czynności prawnych, dla których – poza oświadczeniem woli – koniecznym
elementem ich skuteczności jest wpis do rejestru publicznego. Wydaje się jed-
nak, że taka propozycja terminologiczna zaciemnia ostrość określanego tu po-
jęcia i jest mało przydatna. Wpisy do rejestrów podlegają bowiem swoistym
zupełnie regułom prawnym, które nie są użyteczne dla oceny ważności czynno-
ści prawnych realnych.
W nauce prawa cywilnego zasadność wyróżnienia czynności prawnych realnych jest jed-
nak również kwestionowana. Por. zwłaszcza M. Sośniak, Recenzja z Systemu prawa cywilne-
go, t. 3, cz. 1, Ossolineum 1981, PiP 1983, z. 7, s. 108.
472 Wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu, czynność prawna konsensualna

nie zawsze dochodzi do skutku solo consensu, tzn. przez samo tylko złożenie
oświadczenia woli. Niekiedy ustawa wymaga ponadto spełnienia się także in-
nych okoliczności (np. wpisu do ksiąg wieczystych, zgody organu władzy) –
wyjąwszy oczywiście zmiany faktycznego władztwa nad rzeczą. Tradycyjne
akcentowanie konsensu w czynnościach prawnych konsensualnych i przeciw-
stawianie im na tej podstawie czynności prawnych realnych bierze się stąd,
że według pierwotnego prawa rzymskiego kontrakty realne prawdopodobnie
w ogóle nie zawierały elementu „oświadczenia woli”.
Należy podkreślić, że jeżeli przepisy prawne nie uzależniają dojścia do
skutku umowy od wydania rzeczy, a jedynie przewidują obowiązek jej wydania
w rezultacie zawartej umowy, dla jej wykonania (np. art. 535 KC), czynność
prawna ma charakter konsensualny.
5. Między żyjącymi i na wypadek śmierci
1
Tak też SN w wyr. z 12.5.2005 r. (V CK 583/04, OSP 2007, Nr 3, poz. 28, z glosą J. Ja-
strzębskiego).
Nb. 472–472
63498284906476
63
Podstawą tego podziału jest wzgląd na to, kiedy mają nastąpić skutki czyn- 473
ności prawnej.
Cechą charakterystyczną czynności zawieranych na wypadek śmierci 474
(mortis causa) jest to, że wywołują one skutki prawne dopiero z chwilą śmierci
osoby dokonującej tej czynności (np. testament, art. 941 i n. KC).
Do czasu jej śmierci testament nie wywołuje żadnych skutków prawnych, a sporzą-
dzenie go w niczym nie wiąże testatora. Może on więc w każdej chwili odwołać lub zmie-
nić testament, a wszelkie zobowiązania ograniczające tę swobodę działania są nieważne
(por. art. 943 KC).
Natomiast inne czynności prawne określa się mianem czynności między 475
żyjącymi (inter vivos). Tym mało komunikatywnym zwrotem obejmuje się
wszystkie czynności prawne, które wywołują jakieś konsekwencje prawne już
z chwilą ich dokonania.
6. Zobowiązujące, rozporządzające i o podwójnym skutku
Podział ten opiera się na różnym charakterze konsekwencji prawnych wy- 476
woływanych przez czynności prawne.
Czynności prawne zobowiązujące polegają na zobowiązaniu się jednej 477
strony (dłużnika) do świadczenia, tzn. do określonego działania lub zaniecha-
nia na rzecz drugiej strony (wierzyciela, por. art. 353 KC).
W zależności od tego, czy z czynności prawnych wynikają zobowiązania
tylko dla jednej, czy dla obu stron, rozróżnia się czynności prawne jednostron-
nie albo dwustronnie zobowiązujące.
Podziału tego nie należy mylić z podziałem na czynności jedno- lub dwustronne (umo-
wy), który ma na względzie liczbę uczestniczących w dokonaniu czynności prawnej stron.
Rzecz jednak oczywista, że tylko przy czynnościach prawnych dwustronnych może pojawić
się problem, czy mają one charakter jedno- czy dwustronnie zobowiązujący.
W ramach czynności prawnych dwustronnie zobowiązujących wyróżnia się

czynności prawne odpłatne, które charakteryzują się tym, że na ich podstawie
obie strony mają uzyskać pewną korzyść majątkową1. Inne czynności prawne
zobowiązujące są nieodpłatne. Podział ten ma doniosłe znaczenie dla całego
systemu prawa cywilnego. Ustawodawca polski kierował się bowiem ogólnym
założeniem, że czynności prawne nieodpłatne, przyznające korzyść tylko jednej
stronie, zasługują na słabszą ochronę w porównaniu z czynnościami odpłatny-
1
Por. także W. Iwański, Odpłatność i nieodpłatność czynności prawnych – próba poszu-
kiwania kryteriów, PiP 2014, z. 7, s. 19 i n.; Z. Radwański, A. Olejniczak, [w:] System Pr. Pr.,
t. 2, rozdz. IV, § 20.
Nb. 473–477
63498284906476
63
mi (por. w szczególności art. 59, 83 § 2, art. 84 § 1, art. 407, 528, 530, 531, 896,
993 i n., art. 1039 i n. KC).
478 Czynności prawne rozporządzające – zwane także rozporządzeniami –
polegają na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu lub zniesieniu prawa pod-
miotowego, przy czym rozporządzić można tylko prawem zbywalnym1.
Zagadnieniem o skomplikowanej problematyce teoretycznej, a zarazem
o dużej doniosłości praktycznej jest kwestia, w jakim stosunku pozostają czyn-
ności zobowiązujące do rozporządzeń. Nie pojawia się ono w czynnościach
prawnych, które kreują zobowiązanie do spełnienia innego niż rozporządzenie
świadczenia (np. wykonanie jakiejś usługi). „Czysto” zobowiązujący charak-
ter takich czynności prawnych nie podlega wątpliwości. Z kolei także z mocy
konieczności logicznej wyłącznie rozporządzający charakter mają czynności
rozporządzające, które zostały dokonane w wykonaniu zobowiązania powstałe-
go z innego niż czynność prawna zdarzenia (np. z czynu niedozwolonego, nie-
słusznego wzbogacenia, aktu administracyjnego).
W sytuacji tego typu brak bowiem w ogóle jakiejś innej czynności prawnej,
której można by przypisać skutki rozporządzenia.
479 Wspomniana kwestia występuje natomiast w zakresie czynności praw-
nych, których treść zobowiązuje do dokonania rozporządzenia. Te czynno-
ści prawne obejmują nader różnorodne typy umów o podstawowej dla obrotu
gospodarczego doniosłości (np. sprzedaż, dostawa, kontraktacja, pożyczka, na-
jem – jeśli chodzi o zapłatę czynszu). W odniesieniu do wspomnianych czynno-
ści prawnych system prawny może uznać, iż powodują one wyłącznie powsta-
nie zobowiązania, a dla wywołania skutków rozporządzających trzeba dokonać
odrębnej czynności rozporządzającej. Ten model rozwiązania w sposób naj-
bardziej konsekwentny znalazł wyraz w prawie niemieckim. Natomiast sys-
tem prawa francuskiego wykształcił model czynności prawnej o podwójnym
skutku, polegający na tym, że czynność zobowiązująca do rozporządzenia –
bez potrzeby dokonania odrębnej czynności rozporządzającej – sama powoduje
także skutki rozporządzające.
Ostatnio wspomniany model został przyjęty w polskim systemie prawnym
i jest w nim modelem preferowanym. Znajduje on normatywny wyraz w wy-
powiedzianej w KC zasadzie, że w braku odmiennych przepisów szczególnych
oraz jeżeli strony inaczej nie postanowiły, czynność prawna zobowiązująca
do rozporządzenia wywołuje także skutek rozporządzający (por. art. 155 § 1,
art. 234, 237, 245, 510, 1052 KC).
1
Z. Radwański, A. Olejniczak, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. IV, § 18.
Nb. 478–479
63498284906476
63
Już jednak z samego sformułowania tej zasady wynika, że polski system

prawny uwzględnia, aczkolwiek wyjątkowo, sytuacje, gdy czynność prawna
kreująca zobowiązanie do rozporządzenia wywołuje wyłącznie skutki zobo-
wiązujące. Dla osiągnięcia skutków rozporządzających trzeba wówczas doko-
nać odrębnej czynności wyłącznie rozporządzającej.
Czynności prawne o podwójnym skutku, a więc zobowiązująco-rozpo- 480
rządzającym, odgrywają podstawową rolę w polskim prawie cywilnym. Ich
konstrukcja prawna budzi jednak wątpliwości w teorii prawa cywilnego. Na-
leży – jak się zdaje – przyjąć, że są to czynności prawne, których treść wyraża
decyzję o powstaniu zobowiązania do rozporządzenia. Natomiast z mocy nor-
my względnie wiążącej skutek rozporządzający następuje bez potrzeby doko-
nania czynności rozporządzającej.
Przykład: Zgodnie z art. 535 KC, umowa sprzedaży zostaje zawarta, gdy sprzedawca
zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu ją, a kupujący zobo-
wiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę. Treść tej umowy wyraża więc decyzję
(wolę) stron jedynie zobowiązania się do dokonania czynności rozporządzającej, jaką jest
przeniesienie własności rzeczy. Jednakże w myśl względnie wiążącej normy art. 155 § 1 KC:
„Umowa sprzedaży (...) lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy co
do tożsamości oznaczonej przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny sta-
nowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły”. Jeżeli więc A oświadczy tylko, że zobowią-
zuje się przenieść na B własność samochodu X za określoną cenę, to aby nabyć własność tego
samochodu nie musi zawrzeć drugiej umowy typu rozporządzającego (tj. umowy bezpośred-
nio przenoszącej własność samochodu). Ten rozporządzający skutek następuje bowiem z mo-
cy samej ustawy, a mianowicie na podstawie cytowanego art. 155 § 1 KC.
7. Przysparzające
Ktoś, kto dokonuje czynności prawnej przysparzającej, realizuje korzyst- 481

ną dla kogoś innego zmianę majątkową, polegającą na tym, że owa osoba na-
bywa prawo podmiotowe albo zostaje zwolniona z obowiązku lub z ciężarów
ograniczających jej prawo podmiotowe.
W swojej dominującej masie czynności prawne zobowiązujące, rozporzą-
dzające i zobowiązująco-rozporządzające są równocześnie czynnościami przy-
sparzającymi, gdyż dokonują przesunięć majątkowych na rzecz innych osób.
Są jednak i takie czynności rozporządzające, które skutku tego nie wywołują
i tym samym nie należą do przysporzeń.
Przykład: Gdy ktoś porzuca rzecz ruchomą, staje się ona niczyja. Czynność prawna roz-
porządzająca nie przysparza w tym przypadku nikomu prawa podmiotowego, w przeciwień-
stwie np. do umowy o przeniesienie własności rzeczy.
Nb. 480–481
63498284906476
63
Należy podkreślić, że przy kwalifikacji czynności prawnej jako zobowiązu-

jącej, rozporządzającej, zobowiązująco-rozporządzającej albo przysparzającej
nie bierze się pod uwagę tego, czy dana czynność w efekcie końcowym okaza-
ła się z punktu widzenia ekonomicznego korzystna.
Przykład: Sprzedaż rzeczy zawsze będzie miała charakter czynności przysparzającej,
chociażby kupujący za uzyskaną korzyść w postaci nabycia własności rzeczy zobowiązany
był zapłacić cenę znacznie przewyższającą jej wartość rynkową.
8. Upoważniające
482 Czynności prawne upoważniające nie mieszczą się w kategorii czynności

prawnych przysparzających. Prototypem tych czynności jest pełnomocnictwo.
Dotychczas nie została opracowana ogólna koncepcja czynności prawnych
upoważniających. Można w każdym razie powiedzieć, że wyznaczają one in-
nym podmiotom kompetencję do dokonania czynności konwencjonalnych ze
skutkiem dla osoby udzielającej upoważnienia.
Przykład: Przekaz (art. 9211 KC).
9. Kauzalne i abstrakcyjne
483 Wyłącznie w zakresie czynności prawnych przysparzających wyróżnia się

czynności prawne kauzalne (przyczynowe) i abstrakcyjne (oderwane).
Bezsensowne więc byłoby pytanie, czy zawarcie małżeństwa ma charakter kauzalny, czy
abstrakcyjny.
System prawny może ważność przysporzeń majątkowych wiązać z samym

tylko oświadczeniem woli przysparzającego, którego treść ogranicza się do
przyrzeczenia świadczenia (X zobowiązuje się do zapłaty sumy S na rzecz Y)
albo do rozporządzeń (X przenosi własność rzeczy R na Y).
W klasycznym prawie rzymskim charakter taki miały stypulacje o nieograniczonym po-
lu zastosowania.
Jednakże współczesne systemy prawne na ogół nie zajmują takiego sta-

nowiska i w mniejszym lub większym zakresie żądają, aby realizowane przez
czynności przysparzające skutki majątkowe znajdowały szersze uzasadnienie
prawne. W ten bowiem tylko sposób można rozpoznać (chociażby w ogólnych
zarysach) sens gospodarczy przysporzenia i poddać go kontroli lub reglamenta-
cji – przede wszystkim w interesie osoby dokonującej przysporzenia.
484
Nb. 482–484
63498284906476
63
Bliższe określenie pojęcia kauzy ciągle jest przedmiotem dyskusji nauko-

wej. Najogólniej można powiedzieć, że ma ona wyjaśnić, dlaczego dokonuje
ktoś przysporzenia. W związku z tym definiuje się kauzę z użyciem pojęć psy-
chologicznych jako wyobrażony cel (przyszły stan rzeczy), który stanowi mo-
tyw sprawczy osoby dokonującej przysporzenia. Zakłada się przy tym, że nikt
bez celu nie dokonuje przysporzenia. Wskazuje się zarazem na to, że nie chodzi
tu o dalsze cele indywidualnie wyobrażane przez przysparzającego, lecz o naj-
bliższe cele gospodarcze, które ze względu na swą powtarzalność charakteryzu-
ją pewne typy czynności prawnych.
Wydaje się wszakże, iż powinno się wyraźniej oddzielić pojęcie kauzy od
pojęcia motywu, który sam przez się nie ma – w przeciwieństwie do kauzy –
doniosłości prawnej. Również odwołanie się do celu nie ułatwia wyjaśnienia
rozważanego tu pojęcia, z uwagi na niewyraźny jego stosunek do pojęcia przy-
czyny.
Por. szerzej na ten temat K. Płeszka, Uzasadnienie decyzji interpretacyjnych przez ich
konsekwencje, Kraków 1996, s. 146 i n., który skłania się ku koncepcji Weinbergera, że zwią-
zek przyczynowy jest związkiem obiektywnym między faktami występującymi w rzeczywi-
stości, podczas gdy związek teleologiczny zależy od woli.
Raczej więc należałoby jaśniej powiedzieć, że kauza jest elementem treści

czynności przysparzającej albo elementem innej czynności lub stosunku praw-
nego (niekoniecznie powstałego z czynności prawnej), ze względu na który do-
konano czynności przysparzającej. Trzeba zarazem podkreślić, że treść czynno-
ści prawnej nie zawsze pokrywa się z wyobrażeniami o niej żywionymi przez
podmiot ją dokonujący – podobnie zresztą, jak i cel czynności prawnej, któ-
ry wprawdzie może służyć jako dyrektywa wykładni (art. 65 KC), ale nie jest
z treścią czynności prawnej tożsamy.
Klasycznym dziełem w tej dziedzinie jest monografia W. Czachórskiego, Czynno-
ści prawne przyczynowe i oderwane. Nowe światło na tę problematykę rzuciła monogra-
fia E. Drozda, Przeniesienie własności nieruchomości; por. także Z. Radwański, Wykładnia
oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom, Ossolineum 1992, s. 105 i n.; M. Py-
ziak-Szafnicka, Uznanie długu, Łódź 1996, s. 86 i n., 147 i n.; por. ponadto S. Grzybowski,
[w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 503 i n.; M. Gutowski, Zasada kauzalności czynności praw-
nych w prawie polskim, PiP 2006, z. 4; Z. Radwański, A. Olejniczak, [w:] System Pr. Pr., t. 2,
rozdz. IV, § 19; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 270 i n.; K. Zawada, Umowa prze-
lewu wierzytelności, Kraków 1990, s. 49 i n.; W. Serda, Nienależne świadczenie, Warszawa
1988, s. 126.
Czynności prawne przysparzające, które system prawny konstruuje w ten 485

sposób, że ważność ich uzależnia od istnienia prawidłowej kauzy, nazywamy
czynnościami kauzalnymi (przyczynowymi). Natomiast czynności abstrak-
cyjne w tym sensie „odrywają się” od swojej kauzy, że wywołują skutki przy-
Nb. 485
63498284906476
63
sparzające, chociażby nawet nie istniała prawidłowa kauza stanowiąca podsta-

wę prawną ich dokonania. Fakt ten nie jest wprawdzie pozbawiony doniosłości
prawnej, ale konsekwencje jego reguluje inna instytucja prawna, jaką jest bez-
podstawne wzbogacenie (art. 405 i n. KC).
Na jej podstawie ten, kto bez dostatecznego uzasadnienia prawnego uzyskał
korzyść majątkową, jest zobowiązany do jej zwrotu w naturze albo, jeżeli jest
to niemożliwe, do zwrotu wartości uzyskanej korzyści.
486 W polskim systemie prawnym za niepisaną zasadę uznaje się kauzalność
czynności prawnych – głównie ze względu na ochronę interesów osoby doko-
nującej przysporzenia.
Natomiast jako abstrakcyjne czynności prawne skonstruowane zostały tylko
nieliczne ich typy.
Przykład: Por. w szczególności przekaz (art. 9211–9215 KC), weksel i czek – na podsta-
wie odrębnych ustaw.
Mimo zagrożeń, jakie czynności abstrakcyjne powodują dla osoby dokonu-

jącej przysporzenia, są one pożądanym w gospodarce rynkowej instrumentem
przyspieszającym obrót pieniężny i towarowy. Rygorystyczna odpowiedzial-
ność dłużnika czyni zarazem zaciągnięte w tej postaci zobowiązania pewniej-
szymi, co stymuluje obrót rynkowy. W związku z tym w judykaturze pojawiają
się tendencje do odstępowania w zakresie obrotu profesjonalnego od zasady, że
abstrakcyjne czynności prawne dopuszczalne są tylko w przypadkach wyraźnie
w ustawie wskazanych.
Por. judykatura dotycząca gwarancji samoistnej (bankowej) – różnie w nauce ocenianej.
Bliżej na ten temat Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania – część szczegółowa,
Warszawa 2017, § 31; ponadto C. Żuławska, Gwarancja bankowa. Uwagi o funkcji i kon-
strukcji. Studia z prawa gospodarczego i handlowego, Kraków 1996, s. 550 i n. oraz orz. SN
z 16.4.1996 r. (II CRN 38/96, OSN 1996, poz. 122).
487 Praktyczna użyteczność podziału czynności prawnych na kauzalne i abs-

trakcyjne z całą wyrazistością przejawia się w przypadkach, gdy przysporze-
nia dokonuje się czynnością prawną odrębną, tzn. nieobejmującą kauzy. Przy
czynnościach kauzalnych ważność ich zależy od tego, czy kauza jej znajduje
się w innej czynności lub w innym stosunku prawnym. Natomiast jeżeli przy-
sporzenie jest skutkiem czynności prawnej jednolitej, której treść wyraża zara-
zem kauzę przysporzenia – jak to ma miejsce w dominującej masie umów typo-
wych (zwłaszcza zobowiązująco-rozporządzających) – rozważania nad kauzą
przysporzenia właściwie tracą praktyczną doniosłość; dadzą się bowiem zastą-
pić analizą treści tych czynności prawnych.
488 Tradycyjnie wyróżnia się następujące trzy typy kauz:
Nb. 486–488
63498284906476
63
a) causa obligandi vel acquirendi – przysporzenie znajduje tu podstawę prawną

w nabyciu prawa lub innej korzyści przez dokonującego czynności prawnej;
b) causa solvendi – podstawa prawna przysporzenia wyraża się tu w zwolnie-
niu z istniejącego zobowiązania, które obciążało osobę dokonującą przy-
sporzenia;
c) causa donandi – przysporzenie następuje nieodpłatnie. Sens wyróżnienia tej
kauzy polega na tym, iż treść czynności prawnej powinna wskazywać na
nieodpłatny charakter przysporzenia. Samo więc oświadczenie o przyspo-
rzeniu bez wskazania tej kauzy nie może być poczytane za przysporzenie
dokonane nieodpłatnie; w przypadku takim przysporzenie byłoby więc nie-
ważne. Wspomniane rozwiązanie opiera się na ogólnym założeniu, że lu-
dzie z reguły nie dokonują przysporzeń nieodpłatnie, a jeżeli chcą takiej
czynności dokonać, to powinni o tym w czynności prawnej postanowić.
Przykład: Sprzedawca dokonuje przysporzenia w postaci przeniesienia własności rzeczy
na kupującego obligandi causa, ponieważ podstawą prawną, i tym samym przesłanką ważno-
ści tego przysporzenia, jest zobowiązanie się kupującego do zapłaty ceny. Z kolei kupujący,
który płaci cenę za rzecz nabytą, dokonuje czynności przysparzającej solvendi causa, zwal-
niając się z długu zaciągniętego przez zawarcie umowy sprzedaży. Także np. pożyczkobiorca,
spłacając pożyczkę, dokonuje przysporzenia solvendi causa. Przykładem donandi causa jest
przysporzenie w postaci darowizny.
Kwestia, czy wspomniany trójpodział kauz ma charakter zamknięty, jest spor- 489
na w nauce polskiego prawa cywilnego. Raczej należy opowiedzieć się za otwar-
tością tej typologii, dopuszczającej uszczegółowienia wspomnianych kauz przez
wyróżnienie ponadto swoistej kauzy zabezpieczającej (causa cavendi, por. wyr.
SN z 13.5.2016 r., III CSK 247/15, MoPrBank 2017, Nr 3, s. 44) i ustalającej.
Za zamkniętym trójpodziałem kauz opowiadał się w szczególności W. Czachórski, Czyn-
ności prawne, s. 102, 103, 170, 171; A. Szlęzak, Przewłaszczenie na zabezpieczenie rzeczy
przyszłych, Rej. 1995, z. 2, s. 116 i n.; causa cavendi uwzględnia szereg autorów, a zwłaszcza:
E. Łętowska, Charakter przejęcia długu i poręczenia w kodeksie cywilnym, RPEiS 1967, z. 2,
s. 65; J. Skąpski, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, SC 1969, t. XIII–XIV, s. 315, 317; za wy-
różnieniem kauzy ustalającej w szczególności M. Pyziak-Szafnicka, Uznanie długu, s. 93 i n.
10. Czynności powiernicze
Czynność prawna powiernicza, zwana także fiducjarną – zawiera dwa zwią- 490
zane ze sobą elementy:
1) przeniesienie przez powierzającego na powiernika jakiegoś prawa, w na-
stępstwie czego powiernik może z niego korzystać względem osób trzecich
w pełnym zakresie wyznaczonym treścią tego prawa;
Nb. 489–490
63498284906476
63
2) zobowiązanie powiernika wobec powierzającego, że będzie z tego prawa

korzystał w ograniczonym zakresie, wskazanym treścią umowy powierni-
czej – w szczególności, że w określonej sytuacji przeniesie to prawo z po-
wrotem na powiernika.
Tak trafnie A. Kędzierska-Cieślak, Powiernictwo (próba określenia konstrukcji prawnej),
PiP 1977, z. 8–9, s. 50, polemizując z prezentowanymi w literaturze definicjami odwołujący-
mi się do mało komunikatywnego „celu gospodarczego” wspomnianej czynności prawnej;
por. także Z. Radwański, J. Grykiel, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. IV, § 22.
Jeżeli więc powiernik niezgodnie z umową powierniczą przeniesie nabyte

prawo na osobę trzecią, prawo to nabywa osoba trzecia (art. 57 § 1 KC), a po-
wiernik odpowiada tylko wobec powierzającego za niewykonanie swojego zo-
bowiązania (art. 57 § 2 KC).
Umowa powiernicza może być stosowana dla realizacji różnych celów go-
spodarczych w granicach prawem dopuszczonych. Szczególną, szeroko w prak-
tyce stosowaną jej postacią, jest tzw. przewłaszczenie na zabezpieczenie.
Czynności prawne powiernicze nie są uregulowane żadnymi przepisami
ogólnymi. W istotnej mierze kształtuje je praktyka prawnicza na podstawie za-
sady swobody umów (por. art. 3531 KC oraz wyr. SN z 23.1.2014 r., II CSK
264/13, Legalis).
§ 26. Forma oświadczenia woli

Literatura: A.K. Bieliński, Charakter podpisu w polskim prawie cywilnym materialnym i pro-
cesowym, Warszawa 2007; A. Brzozowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 73 i n.;
M. Butkiewicz, Wpływ ustawy o podpisie elektronicznym na formę czynności prawnych, PPH
2003, Nr 4; E. Drozd, Problematyka formy czynności prawnych na tle art. 77 KC, SP 1973,
Nr 38; tenże, Forma czynności prawnych zastrzeżonych wolą stron, ZNUJ CCCXLVI, War-
szawa–Kraków 1973; tenże, Forma aktu notarialnego, [w:] Księga Pamiątkowa I Kongresu
Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Stowarzyszenia Notariuszy Rzeczypo-
spolitej Polskiej (1993); K. Gajek, Oświadczenie woli w komunikacji elektronicznej, Warsza-
wa 2020; M. Giaro, Cywilnoprawne pojęcie pisemności w społeczeństwie informacyjnym,
PiP 2009, z. 10; tenże, Dwie formy ad probationem w nowym art. 74 § 3 k.c., PS 2016, Nr 9;
tenże, Zastrzeżenie formy ad probationem między przedsiębiorcami (art. 74 § 4 w zw. z art. 76
zd. 2 k.c.), PS 2019, Nr 11–12; tenże, Dylematy tzw. formy przypadkowej po nowelizacji
art. 77 KC, TPP 2021, Nr 1; K. Górska, Forma pisemna w obrocie gospodarczym po noweli-
zacji kodeksu cywilnego, KPP 2004, z. 1; taż, Zachowanie zwykłej formy pisemnej czynności
prawnych, Warszawa 2007; M. Grochowski, Nowe koncepcje regulacji wymogów formal-
nych w prawie polskim, KPP 2017, Nr 4; tenże, Skutki braku zachowania formy szczególnej
oświadczenia woli, Warszawa 2017; tenże, Skutki niedochowania formy czynności prawnej
zastrzeżonej wolą stron, KPP 2010, z. 2; tenże, Wola stron postępowania a skutki braku za-
chowania formy ad probationem. Polski Proces Cywilny 2015, Nr 1; J. Grykiel, [w:] Gu-
towski, KC Komentarz, art. 73–81; tenże, Kilka uwag o nowej definicji dokumentu i formie
Nb. 490
63498284906476
63
§ 26. Forma oświadczenia woli 257
dokumentowej, MoP 2016, Nr 5; J. Grykiel, M. Lemkowski, Czynności prawne. Art. 56–81
KC. Komentarz, Warszawa 2010, art. 73–81; J. Gwiazdomorski, Nowe przepisy o formie
czynności prawnych, [w:] Księga pamiątkowa ku czci K. Stefki, Wrocław 1967; J. Janowski,
Elektroniczny obrót prawny, Warszawa 2008; K. Knoppek, Dokument w procesie cywilnym,
Poznań 1993; W.J. Kocot, Wpływ Internetu na prawo umów, Warszawa 2004; tenże, Dalsza
modernizacja kodeksowej regulacji formy pisemnej czynności prawnej, PPH 2016, Nr 10;
M. Krajewski, Zmiany regulacji formy czynności prawnych, PPH 2003, Nr 7; M. Maciejew-
ska-Szałas, Forma pisemna i elektroniczna czynności prawnych. Studium prawnoporównaw-
cze, Warszawa 2014; taż, Kilka uwag o formie tekstowej i dokumentowej czynności praw-
nych, GSP 2018, Nr 1; M. Piekarski, Zawarcie umowy. Forma czynności prawnych, NP 1965,
Nr 4; Prawne i ekonomiczne aspekty komunikacji elektronicznej, pod red. J. Gołaczyńskiego,
Warszawa 2003; P. Polański, Europejskie prawo handlu elektronicznego, Warszawa 2014;
Z. Radwański, S. Czepita, E. Drozd, Z. Kuniewicz, S. Słotwiński, [w:] System Pr. Pr., t. 2,
rozdz. III; Z. Radwański, Uwagi ogólne o zakresie stosowania formy elektronicznej w prawie
cywilnym, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana,
Kraków 2005; M. Rzewuski, Podpis spadkodawcy na testamencie własnoręcznym, Warszawa
2014; M. Słonko, Złożenie oświadczenia woli w formie aktu notarialnego, PS 2005, Nr 3;
R. Strugała, [w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz, art. 73–81; D. Szostak, Nowe
ujęcie dokumentu w polskim prawie prywatnym ze szczególnym uwzględnieniem dokumentu
w postaci elektronicznej, Warszawa 2012; A. Szpunar, Uwagi o formie przewidzianej dla ce-
lów dowodowych, RPEiS 1988, z. 4; M. Watrakiewicz, Kilka uwag o formie pisemnej z pod-
pisami notarialnie poświadczonymi, [w:] Rozprawy z prawa prywatnego oraz notarialnego.
Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Maksymilianowi Pazdanowi, red. A. Dańko-
-Roesler, A. Oleszko, R. Pastuszko, Warszawa 2014, s. 414–422; J. Widło, Dowód z dokumen-
tu nieobejmującego podpisu wystawcy (w świetle nowelizacji Kodeksu cywilnego i Kodeksu
postępowania cywilnego), PS 2017, Nr 9; G. Wolak, Kilka uwag o dacie pewnej de lege lata
(art. 81 k.c.) oraz w projekcie księgi pierwszej kodeksu cywilnego, Rej. 2013, Nr 3; Wolter,
Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. X.
I. Swoboda formy
1. Uwagi ogólne
Ludzie porozumiewają się ze sobą, to znaczy przekazują sobie pewne myśli 491
za pomocą znaków.
Jak wyjaśnia to Z. Ziembiński, znakiem jest dostrzegalny układ rzeczy czy zjawisko spo-
wodowane przez kogoś ze względu na to, iż jakieś wyraźnie ustanowione czy zwyczajowo
ukształtowane reguły nakazują wiązać z tym układem rzeczy czy zjawiskiem myśli określo-
nego typu. Ów dostrzegalny układ rzeczy czy zjawisko (tzw. materialny substrat znaku) sam
przez się nie jest znakiem. Cechę tę uzyskuje bowiem dopiero w powiązaniu z określonymi
regułami znaczeniowymi nakazującymi wiązać z tym substratem materialnym myśli określo-
nej treści (por. Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 2009, rozdz. I, § 1).
Najważniejszym rodzajem znaków są znaki słowne, które ułożone w pe-

wien system, tworzą język. Reguły znaczeniowe języka jako systemu komu-
nikacyjnego mają charakter obiektywny. Dlatego mówiąc o „znaczeniu wyra-
Nb. 491
63498284906476
63
żenia”, nie ma się na względzie aktów psychicznych sprawiających, że jakieś

wyrażenie jest rozumiane przez jakąś osobę. Chodzi tu o „coś intersubiektyw-
nego, co przysługuje jakiemuś dźwiękowi mowy ze względu na język, nie zaś
ze względu na jakąś jednostkę ludzką”1. Owe obiektywne reguły, wyznaczające
sens znakom słownym, kształtują się w praktyce społecznej. W konsekwencji
system językowy całej społeczności narzuca się każdej mówiącej lub piszącej
w danym języku jednostce, jako niezależna od niej norma. Jest ona przekazy-
wana człowiekowi w trakcie socjalizacji (tzn. w procesie wychowywania w da-
nej grupie społecznej lub narodowej). Zarazem założenie znajomości owych re-
guł znaczeniowych pozwala przyjąć, że wypowiadane lub pisane przez kogoś
słowa wyrażają określone myśli tej osoby2.
492 Polskie prawo cywilne przyjęło panującą we współczesnych systemach
prawnych zasadę, że jeśli ustawa nie stanowi inaczej, dopuszczalne jest wyra-
żenie oświadczenia woli przy pomocy jakiegokolwiek znaku – nie tylko więc
znaku językowego. Stanowi o tym art. 60 KC, w myśl którego „z zastrzeżeniem
wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności praw-
nej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, która ujawnia
jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w po-
staci elektronicznej (oświadczenie woli)”3.
Z reguły więc każdy spowodowany przez kogoś dostrzegalny układ rzeczy
lub zjawisko, jeżeli w świetle przyjętych reguł znaczeniowych przejawia de-
cyzję wywołania określonych konsekwencji cywilnoprawnych, jest jednakowo
traktowaną czynnością prawną.
Przykład: Umowa kupna gazety będzie miała ten sam charakter prawny i dojdzie do
skutku zarówno wtedy, gdy odpowiednie oświadczenie woli złożą strony na piśmie, ustnie
lub zgoła bez wypowiedzenia słowa, a jedynie w ten sposób, że kupujący położy w okienku
kiosku odpowiednią sumę pieniężną i weźmie egzemplarz gazety, a sprzedawca będzie się te-
mu biernie przypatrywał. W tym ostatnim przypadku o znaczeniu wspomnianego zespołu za-
chowań stron decyduje ustalony zwyczaj społeczny, wsparty racjonalną interpretacją. Podob-
nie w razie sprzedaży internetowej czy sprzedaży dokonywanej za pośrednictwem różnego
rodzaju automatów.
2. Oświadczenia wyraźne i dorozumiane
1
K. Ajdukiewicz, Język i poznanie, t. 1, Warszawa 1960, s. 145.
2
M. Ziółkowski, Znaczenie. Interakcja. Rozumienie, Warszawa 1981, s. 228–229.
3
Wzmiankę o ujawnieniu woli w postaci elektronicznej dodano ustawą z 18.9.2001 r.
o podpisie elektronicznym (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 262); obecnie te przepisy zastąpiła
regulacja prawna zawarta w ustawie z 5.9.2016 r. o usługach zaufania oraz identyfikacji elek-
tronicznej (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 162).
Nb. 492–492
63498284906476
63
W tradycyjnej nauce oraz w judykaturze wyróżnia się wyraźne i dorozumia- 493

ne oświadczenia woli. O wyraźnym oświadczeniu woli mówi się więc wów-
czas, gdy zostanie ono złożone przez takie zachowanie, które „z mocy przepi-
su prawa, ustalonych zwyczajów lub porozumienia stron jest traktowane jako
oświadczenie woli”, natomiast „dorozumianym jest takie oświadczenie woli,
które zostaje złożone poprzez inne środki przejawu woli, stosownie do okolicz-
ności danego przypadku”1.
Wspomniane kryterium wyróżnienia obu tych postaci oświadczeń woli jest
jednak zawodne, a z podziałem tym system prawny na ogół nie wiąże żadnych
odrębnych konsekwencji prawnych2.
Jednak w stosunkach z konsumentami niedopełnienie przez przedsiębiorcę obowiązku wy-
raźnego artykułowania oświadczenia woli może powodować niekorzystne skutki (por. art. 384
§ 2 i art. 385 § 2 KC oraz art. 45 ustawy z 12.5.2011 r. o kredycie konsumenckim (tekst jedn.
Dz.U. z 2019 r. poz. 1083 ze zm.).
Natomiast ustawodawca trafnie zwraca uwagę na to, że oświadczenie woli

może przybierać postać językową. W przypadku takim ustalenie jego znacze-
nia może dokonać się na podstawie ogólnych reguł języka.
Z kolei oświadczenia woli składane z użyciem znaków pozajęzykowych 494
zawsze wymagają ponadto uwzględnienia ich kontekstu. Bez tego po prostu nie
można przypisać im sensu złożenia oświadczenia woli.
Przykład: Samo podarcie weksla przez wierzyciela nie wyraża żadnego oświadczenia
woli. Jeżeli jednak wierzyciel czyni to w obecności dłużnika w odpowiedzi na jego proś-
bę, aby darował mu dług, kontekst ten wskazywał będzie na złożenie oświadczenia woli
o zwolnieniu dłużnika z długu wekslowego. Taki sens oświadczenia woli można wyrazić
w postaci słownej i będzie on zrozumiały nawet wtedy, gdy nie rozpatruje się kontekstu
tej wypowiedzi.
W związku z tym dużą doniosłość praktyczną ma kazuistyka wypracowa- 495

na przez judykaturę w zakresie tzw. dorozumianych oświadczeń woli. Wska-
zuje ona bowiem na to, jakie różnorodne rodzaje zachowań mogą z uwagi na
dany układ sytuacyjny stanowić wyraz oświadczenia woli, mimo że same te
zachowania (lub ich wytwory) w oderwaniu od kontekstu nie miałyby tego
znaczenia.
1
S. Grzybowski, System Pr. Cyw., t. 1, Część ogólna, Ossolineum 1974, s. 539;
por. także L. Moskwa, Oświadczenie dorozumiane a swoboda formy czynności prawnej,
RPEiS 1983, z. 1.
2
Por. krytykę tego podziału – Z. Radwański, K. Mularski [w:] System Pr. Pr., t. 2, s. 145
i n. oraz Z. Radwański, Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom,
Ossolineum 1992, s. 162 i n.
Nb. 494–495
63498284906476
63
II. Formy szczególne i ich rodzaje1

496 Jak zapowiada to już art. 60 KC, ustawa przewiduje różne formy szcze-
gólne dla dokonania czynności prawnych. Zostały one ustanowione dla zre-
alizowania takich funkcji jak: pewność co do tego, że czynność prawna zo-
stała dokonana; ochrona działającego podmiotu przed nieprzemyślanymi jego
własnymi decyzjami – oparta na założeniu, że zachowanie określonej formy
wymaga zwykle dodatkowego wysiłku i czasu; jawność czynności prawnych
w stosunku do osób trzecich i ochrona ich interesów; zabezpieczenie interesu
społecznego przez ułatwienie kontroli nad czynnościami prawnymi; uzyskanie
fachowej porady; zabezpieczenie dowodów. Jednakże nie wszystkie te funkcje
w jednakowym stopniu wyjaśniają sens ustanowienia każdej z form szczegól-
nych czynności prawnych.
Do najważniejszych, ogólnie uregulowanych w polskim prawie cywilnym
rodzajów form szczególnych należą następujące ich typy, wyróżniane ze wzglę-
du na sposób sporządzania:
1) forma dokumentowa,
2) zwykła forma pisemna,
3) forma pisemna z poświadczeniem daty,
4) forma pisemna z poświadczeniem podpisu,
5) akt notarialny,
6) forma elektroniczna.
1. Forma dokumentowa
Forma dokumentowa została wprowadzona do Kodeksu cywilnego ustawą

z 10.7.2015 r., która weszła w życie 8.9.2016 r.2 Celem wprowadzenia formy
dokumentowej było odformalizowanie obrotu, stworzenie ram prawnych dla
nowego rodzaju formy oraz przygotowanie gruntu pod planowane w przyszło-
ści zniesienie wymogu zachowania formy dla celów dowodowych.
Jak stanowi art. 772 KC, do zachowania formy dokumentowej wystarczy
złożenie oświadczenia woli w postaci dokumentu (w rozumieniu art. 773 KC),
w sposób umożliwiający ustalenie osoby składającej oświadczenie. Ustalenie
1
Tekst o formach szczególnych i skutkach ich niedochowania powstał przy współpracy
prof. UAM dr. hab. Jarosława Grykiela.
2
Ustawa z 10.7.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępo-
wania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1311) – por. szerzej na
ten temat por. J. Grykiel, Kilka uwag, s. 236–242.
Nb. 496
63498284906476
63
tożsamości składającego oświadczenie woli w formie dokumentowej może na-

stąpić przy pomocy wszelkich środków dowodowych.
Przykład: Wysłanie oświadczenia woli z określonego adresu mailowego pozwala na
przypisanie tego oświadczenia woli osobie, które zwykle posługuje się tym adresem.
Zgodnie z nową definicją dokumentu zawartą art. 773 KC, dokumentem jest

nośnik informacji umożliwiający zapoznanie się z jej treścią. Będzie to zatem
nie tylko klasyczny dokument w postaci zapisanej kartki papieru, ale również
plik tekstowy, skan pisma, a także nagranie audio lub wideo, które może nawet
nie zawierać żadnego tekstu, a jedynie sam obraz lub dźwięk.
Przykład: Takim nośnikiem będzie „zapis” zdjęć lub tekstów w pamięci urządzenia elek-
tronicznego, np. laptopa lub smartfona, o ile umożliwia zapoznanie się z treścią informacji
w ten sposób utrwalonych.
Przepis art. 245 KPC uznaje dokument prywatny sporządzony w formie pi-

semnej albo elektronicznej za dowód tego, że osoba, która go podpisała, zło-
żyła oświadczenie zawarte w dokumencie. Oznacza to, że zachowanie formy
dokumentowej takiego skutku nie wywołuje.
Ustawowe zastosowanie formy dokumentowej przewidziano m.in. w art. 77
KC (określa formę następczych czynności prawnych) oraz art. 720 § 2 KC
(określa formę umowy pożyczki).
Przykład: Spełnia wymagania art. 720 § 2 KC zawarcie umowy pożyczki o wartości
5000 zł, drogą wymiany maili czy SMS-ów, a także na podstawie nagranej rozmowy telefo-
nicznej między kontrahentami.
2. Zwykła forma pisemna
Do zachowania tej formy konieczne jest sporządzenie dokumentu obejmu- 497

jącego treść oświadczenia woli i podpisanie go (art. 78 § 1 zd. 1 KC).
Przepisy KC nie stanowią o tym, w jakim języku ma być wysłowione
oświadczenie woli. Na tym tle, kierując się ogólną regułą swobody formy, na-
leży przyjąć, że może to być nie tylko język polski, ale i obcy. Jednakże ustawa
z 7.10.1999 r. o języku polskim1 ograniczyła tę swobodę:
1) w obrocie konsumenckim;
2) w innych stosunkach cywilnoprawnych, w których występują podmioty pu-
bliczne2.
1
Tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 672. Zob. zmiany wprowadzone zwłaszcza ustawą
z 2.4.2004 r. oraz wyr. TK z 13.9.2005 r. (K 38/04, Dz.U. Nr 186, poz. 1567).
2
Por. bliżej K. Górska, Zachowanie, s. 80 i n.
Nb. 497
63498284906476
63
W razie zawarcia umowy konsumenckiej wyłącznie w języku obcym sto-

suje się odpowiednio art. 74 § 1 zd. 1 i art. 74 § 2 KC (art. 8 ust. 4 ustawy). To
niejasne odniesienie należy chyba rozumieć w tym sensie, że czynność taka
nie jest bezwzględnie nieważna, lecz prowadzi tylko do ograniczeń dowodo-
wych określonych bliżej w tym przepisie. Konsument może zatem powoływać
dokument sporządzony w wersji obcojęzycznej dla uprawdopodobnienia faktu
zawarcia umowy. Podobnie umowa o świadczenie usług drogą elektroniczną
sporządzona w języku obcym może stanowić uprawdopodobnienie faktu doko-
nania czynności prawnej, o którym mowa w art. 74 § 2 KC (art. 8 ust. 5 ustawy
o języku polskim).
498 Treść oświadczenia woli należy wyrazić w języku pisanym, a więc z uży-
ciem stosownych znaków graficznych (liter).
Ustawodawca nie określa, jakich materiałów trzeba użyć do sporządzenia
dokumentu. W każdym razie powinny to być materiały zdolne do utrwalenia
treści oświadczenia woli, co jest niezbędne do tego, aby forma pisemna mogła
pełnić właściwą funkcję dowodową.
Powinny one również nadawać się do tego, aby można było umieścić na
nich podpis „własnoręczny”, wskazujący na osobiste cechy człowieka składa-
jącego podpis.
Przykład: Nie można więc „podpisać się” dłutem na kamieniu, mimo iż materiał ten na
pewno zdolny jest utrwalić – i to na tysiące lat – napisy na nim wyryte.
Nie jest istotne, czy dokument przygotuje składający oświadczenie woli,

osoba trzecia lub funkcjonariusz publiczny oraz czy posłużono się pismem ma-
szynowym, czy ręcznym.
Te reguły ogólne mogą być modyfikowane przepisami szczególnymi.
Przykład: Testament holograficzny musi być własnoręcznie napisany przez spadkodaw-
cę (por. art. 949 § 1 KC).
499 Jak wspomniano, dopiero po złożeniu podpisu na dokumencie oświadcze-

nie woli zostaje wyrażone w formie pisemnej. Ustawa nie określa znaczenia te-
go terminu. Należy je więc ustalić na podstawie wykładni językowej, kontek-
stu, w jakim pojawia się on w przepisach prawnych oraz mając na względzie
funkcję, jaką pełni podpis. Służy on przede wszystkim do identyfikowania oso-
by składającej podpis oraz do ustalenia treści złożonego przez niego oświad-
czenia woli. Na tej podstawie przyjmuje się, że następujące cechy składają
się na pojęcie podpisu (por. zwłaszcza uchw. SN (7) z 30.12.1993 r., III CZP
146/93, OSN 1994, Nr 5, poz. 94):
1) jest to językowy znak graficzny (art. 78, 79 KC) – podobnie jak treść
oświadczenia woli utrwalona w dokumencie;
Nb. 498–499
63498284906476
63
2) składający oświadczenie woli stawia ten znak własnoręcznie1, co pozwa-

la przez badania grafologiczne stwierdzić, od kogo on pochodzi; cechy
tej nie ma więc podpis odtworzony za pomocą kalki, kserokopiarki, ska-
nera czy też zawarty w dokumencie przesłanym faksem (por. uchw. SN
z 2.10.2002 r., III PZP 17/02, OSP 2004, Nr 9, poz. 109, z aprobującą w tym
względzie glosą T. Liszcz);
3) wskazuje on w zasadzie imię i nazwisko składającego oświadczenie woli,
aczkolwiek w okolicznościach, gdy jego identyfikacji można dokonać w in-
ny sposób, wystarczy podpisanie się samym tylko nazwiskiem i to nawet
w skróconej postaci (z opuszczeniem niektórych liter);
Judykatura przyjmuje, że zasadniczo podpis powinien wyrażać co najmniej nazwisko.
Nie jest konieczne, aby było to nazwisko w pełnym brzmieniu, gdyż dopuszczalne jest jego
skrócenie, nie musi ono być także w pełni czytelne. Podpis powinien jednak składać się z li-
ter i umożliwiać identyfikację autora, a także stwarzać możliwość porównania oraz ustalenia,
czy został złożony w formie zwykle przezeń używanej; podpis więc powinien wykazywać ce-
chy indywidualne i powtarzalne (por. post. SN z 17.6.2009 r., IV CSK 78/09, Legalis). Kie-
rując się funkcjonalną wykładnią, SN bardziej liberalnie interpretował słowo „podpis” przy
sporządzaniu testamentu holograficznego (por. uchw. SN z 5.6.1992 r., III CZP 41/92, OSN
1992, Nr 9, poz. 147).
4) podpis umieszcza się pod tekstem oświadczenia woli. Tekst umieszczony

poniżej podpisu nie jest objęty oświadczeniem składającego podpis.
Przykład: Adnotacja zamieszczona na odwrocie weksla in blanco nie stanowi jego treści
(wyr. SN z 24.10.2000 r., V CKN 136/00, OSP 2002, Nr 3, poz. 38).
Jeżeli oświadczenie woli jest ujęte w dokumencie składającym się z kilku

fizycznie wyodrębnionych elementów, mogą powstać wątpliwości co do za-
chowania formy pisemnej, gdy nie jest podpisana oddzielnie każda część do-
kumentu. Istotne znaczenie ma wówczas analiza treści dokumentu. Jeżeli po-
zwoli ona ustalić takie powiązania, że wszystkie części dokumentu (zawarte
przed złożonym podpisem) połączą się treściowo w jedną całość, wówczas ta-
ki fizycznie zróżnicowany, ale zintegrowany pod względem treści oświadcze-
nia woli dokument może spełniać wymogi zachowania formy pisemnej tego
oświadczenia woli w rozumieniu art. 78 § 1 KC2.
Jeżeli forma pisemna przewidziana została dla umowy, to nie jest koniecz- 500
ne złożenie podpisu przez strony na tym samym dokumencie. Mogą one wy-
1
O sporach co do własnoręczności por. G. Wolak, Z problematyki „własnoręczności”
podpisu (art. 78 § 1 KC), MoP 2012, Nr 18, s. 967–973.
2
Podobnie, co do dokumentu obejmującego umowę z załącznikami i podpisanego tylko
na końcu załączników, wyr. SN z 20.1.2012 r., I CSK 373/11, OSNC-ZD 2013, Nr 2, poz. 34,
z glosą aprobującą K. Knoppka, Pal. 2014, Nr 1–2, s. 168–171.
Nb. 500
63498284906476
63
mienić dokumenty, z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze

stron i jest przez nią podpisany (art. 78 § 1 zd. 2 KC). Procedura ta ułatwia za-
chowanie formy pisemnej.
501 Od podpisu należy odróżnić inicjały, na które składają się początkowe lite-
ry imienia i nazwiska. Mają one charakter parafy przez co rozumie się, że sy-
gnowany nią dokument został jedynie przygotowany do złożenia na nim pod-
pisu lub że tekst parafowany stanowi składnik jednego dokumentu.
Przykład: Parafa umieszczona pod każdą stroną wielostronicowego dokumentu.
502 Współcześnie pojawia się pytanie, czy wydruk komputerowy – nieopatrzo-

ny własnoręcznym podpisem – ma walor dokumentu. W świetle nowej, ogólnej
definicji dokumentu zawartej w art. 773 KC, należy zweryfikować trafną przed
tą zmianą negatywną odpowiedź1 i uznać taki wydruk za dokument. Jedno-
cześnie nie ulega wątpliwości, że wydruk komputerowy stanowi podstawę do
uprawdopodobnienia, że oświadczenie woli zostało złożone. Ma to doniosłość
przy formie przewidzianej dla celów dowodowych (por. Nb. 515–516 oraz wyr.
SN z 32.11.2007 r., IV CSK 228/07, OSNC 2008, Nr 3, poz. 88, z glosą G. Wo-
laka, MoP 2010, Nr 8, s. 464 i n.).
503 Nie są podpisem jego formy zastępcze; nie mają one bowiem cech podpisu,
natomiast wywołują skutki prawne przewidziane dla podpisu.
504 Przepis art. 79 KC konstruuje tego rodzaju formy dla osób, które z jakich-
kolwiek powodów nie mogą pisać, lecz mogą czytać .
Taka osoba może zamiast podpisu:
1) albo uczynić na dokumencie tuszowy odcisk palca, a obok tego odcisku in-
na osoba wypisze jej imię i nazwisko, umieszczając swój podpis,
2) albo zamiast składającego oświadczenie woli podpisze się inna osoba, a jej
podpis będzie poświadczony przez notariusza lub wójta (burmistrza, prezy-
denta miasta), starosty lub marszałka województwa z zaznaczeniem, że zo-
stał złożony na życzenie niemogącego pisać, lecz mogącego czytać (art. 79
KC).
Działania te nie są objęte zakresem pojęcia podpisu ze względu na to, że tuszowy odcisk
palca nie jest językowym znakiem graficznym, a podpis innej osoby nie może być podpisem
własnoręcznym składającego oświadczenie.
W obecnym stanie prawnym nie obowiązuje już art. 80 KC, zgodnie z którym osoba nie-
mogąca czytać, która chciała złożyć oświadczenie woli na piśmie, musiała się posłużyć formą
aktu notarialnego.
1
Por. szerzej A. Jędrzejewska, Pisemna forma oświadczenia woli, a „automatyzacja” ob-
rotu prawnego, PiP 1993, z. 1, s. 69 i in.; K. Knoppek, Wydruk komputerowy jako dowód
w procesie cywilnym, PiP 1993, z. 2, s. 54 i n.
Nb. 501–504
63498284906476
63
Innego rodzaju formą zastępującą podpis jest jego kopia (faksymila) odbi- 505
ta sposobem mechanicznym na dokumencie. Formę tę dopuszcza art. 92110 § 2
KC w odniesieniu do dokumentów na okaziciela.
3. Forma pisemna z datą pewną
Data pewna polega na stwierdzeniu wiążącym także osoby nieuczestniczą- 506

ce w czynności prawnej, że czynność ta została dokonana w określonym czasie
(art. 81 § 1 KC). Skutek ten wywołuje:
1) urzędowe poświadczenie daty dokonane przez notariusza na okazanym mu
dokumencie, w którym stwierdza on datę okazania mu dokumentu (art. 99
PrNot);
2) stwierdzenie dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędo-
wym – od daty dokumentu urzędowego (art. 81 § 2 pkt 1 KC);
3) umieszczenie na obejmującym treść czynności prawnej dokumencie jakiej-
kolwiek wzmianki przez organ państwowy, organ samorządu terytorialnego
albo notariusza – od daty wzmianki (art. 81 § 2 pkt 2 KC);
Przykład: Wzmianka o kasacji nalepionych na dokumencie znaczków skarbowych.
4) opatrzenie dokumentu w postaci elektronicznej kwalifikowanym elektro-

nicznym znacznikiem czasu – od daty opatrzenia kwalifikowanym elektro-
nicznym znacznikiem czasu (art. 81 § 2 pkt 3 KC);
5) śmierć jednej z osób podpisanych na dokumencie; datę złożenia przez tę
osobę podpisu na dokumencie uważa się za pewną od daty śmierci tej osoby
(art. 81 § 3 KC). Po swojej śmierci nikt bowiem dokumentu nie może pod-
pisać.
Por. szerzej: P. Gilowski, Data pewna a forma oświadczenia woli z datą pewną, Rej. 2007,
Nr 3, s. 36 i n.; Z. Radwański, Z. Kuniewicz, [w:] System Pr. Pr., t. 2, s. 222 i n. oraz uchw. SN
z 29.11.2005 r., III CZP 104/05, z glosą P. Pełczyńskiego, OSP 2006, Nr 7–8, poz. 87; por. też
wyr. SN z 30.9.2008 r. (II CSK 149/08, OSN 2009, Nr 1, poz. 25), według którego umowa
przewłaszczenia w celu zabezpieczenia (…) jest skuteczna względem masy upadłościowej
tylko wtedy, gdy ma datę pewną w rozumieniu art. 81 KC.
4. Forma pisemna z poświadczeniem podpisu
Forma pisemna z urzędowym poświadczeniem podpisu polega na tym, 507

że notariusz lub powołany do tego organ zamieszcza na dokumencie klauzulę
stwierdzającą własnoręczność podpisu złożonego przez wskazaną w tej klauzu-
li osobę (art. 96 pkt 1 PrNot).
Nb. 505–507
63498284906476
63
Przykład: W myśl art. 751 § 1 KC zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo
ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami
notarialnie poświadczonymi (por. też wyr. SN z 24.6.1998 r., I CKN 780/97, OSP 1999, Nr 9,
poz. 90, z glosą M. Poźniak-Niedzielskiej).
W myśl art. 101 PrNot Minister Sprawiedliwości może upoważnić organy samorządu te-
rytorialnego i banki mające siedzibę w miejscowościach, w których nie ma kancelarii nota-
rialnej, do sporządzenia niektórych poświadczeń dokonywanych przez notariusza.
Co do tej formy szczególnej por. także wyr. SN z 26.8.2009 r. (I CSK 32/09, OSNC 2010,
Nr B, poz. 56, z glosą M. Giaro, PiP 2011, z. 1).
Zastosowanie tej formy zmniejsza ryzyko, że osoba, na którą wskazuje pod-

pis, zaprzeczy, że go złożyła i że dokonała objętej treścią dokumentu czynności
prawnej. Należy bowiem pamiętać, że analiza grafologiczna podpisu – często
składanego tylko w skróconej postaci – nie zawsze stanowi dostatecznie pewny
środek prowadzący do ustalenia jego autentyczności.
5. Akt notarialny
508 Forma aktu notarialnego polega na tym, że notariusz spisuje treść poda-
wanych mu do wiadomości oświadczeń stron, współuczestnicząc w redago-
waniu dokumentu, a następnie odczytuje go stronom i wraz z nimi podpisuje
(art. 92–94 PrNot). Oryginały aktów notarialnych pozostają w biurze notarial-
nym, a strony uzyskują jedynie ich wypisy, które są dosłownym powtórze-
niem oryginałów. Wypisy podpisuje tylko notariusz i opatruje pieczęcią urzę-
dową. W obrocie cywilnoprawnym mają one walor dokumentów oryginalnych
(art. 95, 109–112 PrNot).
Por. bliżej E. Drozd, Forma aktu notarialnego; tenże, Z problematyki zawarcia umowy
w formie aktu notarialnego, Rej. 1996, Nr 4–5. W myśl wyr. SN z 26.9.2008 r. (V CSK 91/08,
OSN 2009, Nr 1, poz. 24) umieszczenie uchwał walnego zgromadzenia akcjonariuszy w za-
łączniku do protokołu sporządzonego przez notariusza nie spełnia wymogów aktu notarialne-
go i z tego względu stanowi naruszenie bezwzględnie wiążących przepisów o formie czyn-
ności prawnej.
6. Forma elektroniczna
509 Jak wspomniano już o tym powyżej, oświadczenie woli może być także zło-
żone w postaci elektronicznej (w połączeniach między komputerami), wywo-
łując wówczas skutki prawne określone z użyciem właściwych kodów (pro-
gramów). Skutki te oczywiście mogą wystąpić dopiero wówczas, gdy da się
ustalić, kto złożył oświadczenie woli w takiej postaci.
Nb. 508–509
63498284906476
63
Jednakże spełnienie tych tylko przesłanek nie stanowi dostatecznej podsta-

wy, aby uznać, że oświadczenie woli składane w postaci elektronicznej odpo-
wiadało jakiejkolwiek z opisanych powyżej form czynności prawnych, innych
niż forma dokumentowa. Oświadczenie składane w postaci elektronicznej ani
nie jest komunikowane w języku pisanym, ani nie jest opatrzone własnoręcz-
nym podpisem i to umieszczonym na końcu dokumentu. Powoływanie się na
wykładnię funkcjonalną, wskazującą, że oświadczenia składane w postaci elek-
tronicznej spełniają analogiczną funkcję, jaką spełnia forma pisemna, nie prze-
konują, ponieważ przepisy o formie czynności prawnej nie dopuszczają takiej
wykładni, inaczej traciłyby swój sens.
Ponadto trzeba mieć na względzie szczególne niebezpieczeństwa, jakie po-
tencjalnie wiążą się ze stosowaniem elektronicznych systemów informatycz-
nych. Polegają one przede wszystkim na możliwości stosunkowo łatwej zmiany
treści przekazu informatycznego, jego zniknięcia, zapoznania się z nim przez
osoby niepowołane, a także związane z ustaleniem autentyczności znaku iden-
tyfikacyjnego osoby składającej w tej postaci oświadczenie woli. Niebezpie-
czeństwom tym można zapobiec, lecz wymaga to zastosowania szczególnych,
przystosowanych do komunikacji elektronicznej środków, które absolutnie nie
mieszczą się w konstrukcji zwykłej formy pisemnej1. Przewiduje je ustawa
z 5.9.2016 r. o usługach zaufania oraz identyfikacji elektronicznej oraz rozpo-
rządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 910/2014 z 23.7.2014 r.
w sprawie identyfikacji elektronicznej i usług zaufania w odniesieniu do trans-
akcji elektronicznych na rynku wewnętrznym oraz uchylającego dyrektywę
1999/93/WE (Dz.Urz. UE L 257, s. 73).
Suma tych środków składa się na pojęcie kwalifikowanego podpisu elek-
tronicznego.
W myśl art. 3 pkt 12 rozporządzenia 910/2014 przez kwalifikowany pod-
pis elektroniczny rozumie się zaawansowany podpis elektroniczny, który jest
składany za pomocą kwalifikowanego urządzenia do składania podpisu elek-
tronicznego i który opiera się na kwalifikowanym certyfikacie podpisu elek-
tronicznego. Z kolei zgodnie z art. 3 pkt 11 rozporządzenia 910/2014 podpis
elektroniczny ma właściwości zaawansowanego podpisu elektronicznego,
jeżeli:
a) jest unikalnie przyporządkowany podpisującemu;
b) umożliwia ustalenie tożsamości podpisującego;
1
Por. szerzej Z. Radwański, Uwagi ogólne, s. 1291 i n., gdzie przedstawiona została po-
lemika z odrębnymi poglądami, a za nim: K. Górska, Zachowanie, s. 220 i n.; A.K. Bieliński,
Charakter, s. 198 i n., gdzie zawarta jest polemika z poglądami kwestionującymi odrębność
formy elektronicznej.
Nb. 509
63498284906476
63
c) jest składany przy użyciu danych służących do składania podpisu elektro-

nicznego, których podpisujący może, z dużą dozą pewności, użyć pod swo-
ją wyłączną kontrolą;
d) jest powiązany z danymi podpisanymi w taki sposób, że każda późniejsza
zmiana tych danych jest rozpoznawalna.
W szczególności, aby zapewnić owo bezpieczeństwo podpisowi elektronicznemu, prze-
widziano instytucję jego certyfikacji (art. 3 pkt 14 i 15 oraz art. 28 rozporządzenia 910/2014).
Jest to elektroniczne poświadczenie służące do weryfikacji podpisu elektronicznego i usta-
lenia tożsamości nadawcy określonych informacji elektronicznych – w tym także oświad-
czenie woli. Poświadczenie to przybiera postać kwalifikowanego certyfikatu, gdy odpowiada
szczególnym wymaganiom określonym w rozporządzeniu 910/2014 oraz gdy wydane zosta-
ło przez kwalifikowanego dostawcę usług zaufania publicznego, czyli podmiot upoważniony
do tego przez kompetentne organy władzy publicznej. Otóż konstrukcja owych szczególnych
procedur weryfikacyjnych nie mieści się w ramach najbardziej nawet liberalnej koncepcji
zwykłej formy pisemnej, która żadnych procedur weryfikujących przeprowadzanych przez
odrębny podmiot zaufania publicznego nie obejmuje.
Przepis art. 781 § 2 KC stanowi, że oświadczenie woli złożone w formie

elektronicznej jest równoważne z oświadczeniem woli złożonym w formie pi-
semnej. Z kolei w art. 781 § 1 KC sprecyzowano, że „do zachowania formy elek-
tronicznej czynności prawnej wystarcza złożenie oświadczenia woli w posta-
ci elektronicznej i opatrzenie go kwalifikowanym podpisem elektronicznym”.
W przepisie tym niewątpliwie nawiązano do cech swoistych kwalifikowane-
go podpisu elektronicznego bliżej określonego w rozporządzeniu 910/2014.
Podpis elektroniczny niemający szczególnych cech kwalifikowanego podpisu
elektronicznego nie jest wprawdzie pozbawiony doniosłości prawnej, a w tym
i dowodowej (art. 25 ust. 1 rozporządzenia 910/2014), jednakże nie może być
uznany za ekwiwalent formy pisemnej (argument a contrario z art. 781 § 1
i 2 KC).
Zamieszczenie przepisów o formie elektronicznej zaraz po przepisie o for-
mie pisemnej jednoznacznie wskazuje na to, że forma elektroniczna o okreś-
lonych wyżej cechach jest równoważna zwykłej formie pisemnej. Owa re-
guła ogólna nie stanowi zatem podstawy do przyznania formie elektronicznej
waloru prawnego przysługującego kwalifikowanym formom pisemnym.
Dotyczy to w szczególności formy aktu notarialnego i formy podpisu nota-
rialnie uwierzytelnionego.
Natomiast z mocy wyraźnego postanowienia art. 81 § 2 pkt 3 KC opatrzenie
dokumentu w postaci elektronicznej kwalifikowanym elektronicznym znaczni-
kiem czasu nadaje czynności walor daty pewnej – od daty opatrzenia kwalifi-
kowanym elektronicznym znacznikiem czasu. Oznacza to, że czynność prawna
Nb. 509
63498284906476
63
opatrzona kwalifikowanym elektronicznym znacznikiem czasu uzyskuje sku-

teczność także względem osób nieuczestniczących w jej dokonaniu.
W przypadkach gdy ustawa zastrzega zachowanie zwykłej formy pisem-
nej, od decyzji stron zależy, czy posłużą się one formą pisemną, czy ekwiwa-
lentną formą elektroniczną. Żadna ze stron nie może drugiej stronie narzu-
cić obowiązku posłużenia się elektroniczną postacią składania oświadczenia
woli. Kierowane przez przedsiębiorcę oświadczenia w postaci elektronicznej
wymagają wstępnej i indywidualnie udzielonej zgody adresata na posłużenie
się tą postacią przekazu informacji. Zakazane jest przesyłanie niezamówionej
informacji handlowej skierowanej do oznaczonego odbiorcy będącego oso-
bą fizyczną za pomocą środków komunikacji elektronicznej, w szczególności
poczty elektronicznej, a informację handlową uważa się za zamówioną, jeżeli
odbiorca wyraził zgodę na otrzymywanie takiej informacji, w szczególności
udostępnił w tym celu identyfikujący go adres elektroniczny (art. 4 i 10 usta-
wy z 18.7.2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną, tekst jedn. Dz.U.
z 2020 r. poz. 344).
Każdy w zasadzie przedsiębiorca może wszakże z góry zastrzec, że będzie
zawierał umowy wyłącznie w postaci elektronicznej (tylko w tej postaci bę-
dzie zawierał wszelkie umowy). W przypadku takim oferty kierowane do niego
w formie pisemnej nie będą wywierały żadnych skutków prawnych – w szcze-
gólności nie doprowadzą do zawarcia umowy i nie wywołają odpowiedzialno-
ści przedsiębiorcy za brak odpowiedzi na nie. Jednakże tego rodzaju zastrze-
żenia ze względu na to, że ograniczają sposób zawierania umów, mogą być
uznane za sprzeczne z klauzulami generalnymi zasad współżycia społecznego
lub dobrych obyczajów – zwłaszcza wtedy, gdy są stosowane przez monopoli-
stów świadczących dobra lub usługi użyteczności publicznej1.
Niekiedy ustawa uznaje zapis elektroniczny za wyłącznie dopuszczalny
sposób dokonania czynności prawnej np. w obrocie giełdowym.
Z mocy przepisów szczególnych równoważny walor formie pisemnej ma-
ją elektroniczne postacie oświadczenia woli spełniające inne niż wskazane
w art. 781 § 2 KC wymagania.
Przykład: Oświadczenia woli związane z czynnościami bankowymi mają walor formy
pisemnej, jeżeli zostały złożone w postaci elektronicznej, a odpowiednie nośniki elektronicz-
ne „będą w sposób należyty utworzone, utrwalone, przekazane, przechowywane i zabezpie-
czone” (art. 7 ust. 2 i 4 PrBank).
1
Co do swobody w stosowaniu elektronicznej formy dla umów por. J. Gołaczyński, Poję-
cie i klasyfikacja umów elektronicznych. Swoboda umów elektronicznych i jej ograniczenia.
Prawo Mediów Elektronicznych 2014, Nr 1, s. 15 i n.
Nb. 509
63498284906476
63
7. Uwagi końcowe
510 Kolejność, w jakiej zostały omówione poszczególne pisemne formy oświad-

czeń woli, nie jest przypadkowa. Każda bowiem z tych form omówionych na dal-
szym miejscu zawiera równocześnie elementy swoiste dla form przedstawionych
na wyższym miejscu i wskutek tego może je zastąpić.
Zawsze więc tam, gdzie przewidziana jest forma dokumentowa, można po-
służyć się także zwykłą formą pisemną, formą pisemną z datą pewną, formą
pisemną z podpisem notarialnie poświadczonym lub formą aktu notarialnego.
Z kolei zamiast formy dokumentu z datą pewną można sporządzić dokument
z poświadczonym podpisem, ponieważ notariusz stwierdzający wiarygodność
podpisu musi zarazem podać datę dokonanej przez siebie czynności (art. 97
PrNot). Natomiast akt notarialny nie tylko musi być opatrzony datą, ale po-
nadto podpisany przez uczestników w obecności notariusza, który obowiązany
jest ustalić ich tożsamość (art. 85 i 92 PrNot) – spełnia zatem wymagania prze-
widziane zarówno dla formy pisemnej zwykłej, jak i daty pewnej oraz dla po-
świadczenia podpisu.
511 Formy wymienione wyżej należą do szerszej kategorii form pisemnych
kwalifikowanych, które wyróżnione są na tej zasadzie, iż do ich zachowa-
nia konieczne są jeszcze inne elementy niż własnoręczny podpis na doku
mencie.
Polski system prawny konstruuje także inne niż wymienione wyżej formy
szczególne. Są one jednak przewidziane tylko dla pewnych typów czynności
prawnych i dlatego omówienie ich należy do wykładów dotyczących szczegól-
nych działów prawa cywilnego.
Przykład: Por. art. 949, 951–954, 1018 KC; por. też art. 1 PrWeksl i art. 1 PrCzek.
Formy te nie mogą być zastąpione formą elektroniczną, ponieważ nie ma-
ją one charakteru zwykłej formy pisemnej. Co innego może jednak wynikać ze
szczególnych przepisów prawnych.
III. Skutki niedochowania formy

512 Niedochowanie przewidzianej formy czynności prawnej powoduje różne
konsekwencje prawne. Z tego punktu widzenia można podzielić formy czyn-
ności prawnych na trzy podstawowe rodzaje.
Nb. 510–512
63498284906476
63
1. Forma czynności prawnej zastrzeżona pod rygorem nieważności

(ad solemnitatem)
Jak sama nazwa na to wskazuje, niezachowanie tej formy prawnej powodu- 513
je bezwzględną nieważność czynności prawnej, która w konsekwencji nie wy-
wołuje skutków prawnych (art. 73, 76 KC).
Przykład: Nieważne będzie ustne poręczenie za zobowiązanie zaciągane przez kolegę
(por. art. 876 § 2 KC).
2. Forma czynności prawnej zastrzeżona dla wywołania określonych

skutków prawnych (ad eventum)
Niezachowanie wspomnianej formy nie powoduje nieważności czynno- 514

ści prawnej, a jedynie pociąga za sobą niewystąpienie niektórych wskazanych
w ustawie konsekwencji prawnych, które by wystąpiły, gdyby zastrzeżona for-
ma została zachowana (art. 73 § 2 zd. 2, art. 74 § 1 zd. 2 KC).
Przykład: Jeżeli strony zawarły nieformalną umowę przedwstępną, w której zobowią-
zały się do zawarcia w przyszłości innej umowy, dla której zastrzeżona jest forma notarial-
na, a następnie jedna ze stron uchyla się od zawarcia umowy przyrzeczonej, wówczas druga
strona może żądać naprawienia powstałej stąd szkody (art. 390 § 1 KC). Jeżeli jednak umowa
przedwstępna została zawarta w formie aktu notarialnego, to strona uprawniona może docho-
dzić zawarcia umowy przyrzeczonej, nie musi więc poprzestać jedynie na żądaniu odszko-
dowania.
3. Forma czynności prawnej zastrzeżonej dla celów dowodowych

(ad probationem)
Konsekwencje niezachowania tej formy przejawiają się wyłącznie na płasz- 515

czyźnie procesowej. Polegają one bowiem na zakazie korzystania przez stro-
ny – w razie sporu – z dowodu z przesłuchania stron i z zeznań świadków dla
wykazania, że czynność prawna o określonej treści została dokonana (art. 74
§ 1 KC). Przepis ten jest wyrazem większego zaufania do dokumentów niż do
zeznań świadków.
Wspomniane środki dowodowe są jednak dopuszczalne w następujących 516
przypadkach wskazanych w art. 74 § 2 KC:
1) jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę – co wobec istniejącego między nimi
konfliktu interesów na ogół się nie zdarza;
Nb. 513–516
63498284906476
63
2) jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za

pomocą dokumentu;
Przykład: Pismo dłużnika, a także mail lub nawet SMS, w którym prosi on o prolongatę
zapłaty lub kwestionuje jedynie wysokość długu.
3) jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą.

Przepis ten został wprowadzony nowelą z 14.2.2003 r. w celu wzmocnienia pozycji pro-
cesowej konsumenta względem przedsiębiorcy, od którego należy oczekiwać znajomości
przepisów prawnych o formie zawierania przez niego umów. Natomiast deficyt informacji
w tym względzie po stronie konsumenta nie powinien zamykać mu drogi do ochrony jego in-
teresów przed sądem.
Natomiast jeżeli forma pisemna, dokumentowa albo elektroniczna jest za-

strzeżona dla oświadczenia jednej ze stron, w razie jej niezachowania dowód
z zeznań świadków lub z przesłuchania stron na fakt dokonania tej czynności
jest dopuszczalny także na żądanie drugiej strony (art. 74 § 3 KC).
IV. Zakres zastosowania form szczególnych

1. Forma z mocy ustawy
517 Na wymóg dochowania formy szczególnej dla dokonania czynności praw-

nej przede wszystkim wskazują przepisy ustawy (Kodeksu cywilnego i innych
ustaw). Z punktu widzenia praktycznego doniosłe znaczenie ma umiejętność
właściwego rozumienia sensu przepisów dotyczących formy czynności praw-
nych. W tym względzie należy kierować się następującymi regułami.
518 Po pierwsze, wszystkie – poza zwykłą formą pisemną, formą dokumento-
wą oraz formą elektroniczną – formy szczególne (a więc formy kwalifikowa-
ne) mogą być zastrzeżone wyłącznie albo pod rygorem nieważności, albo dla
wywołania określonych skutków prawnych (ad eventum).
Jeżeli treść odpowiedniego przepisu wyraźnie nie wskazuje na skutek
ad eventum, należy wówczas przyjąć, że forma kwalifikowana została zastrze-
żona pod rygorem nieważności (art. 73 § 2 KC).
Przykład: Artykuł 751 § 1 KC stanowi, że „zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa
albo ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisa-
mi notarialnie poświadczonymi”. Ponieważ chodzi tu o formę pisemną kwalifikowaną (pod-
pis uwierzytelniony) – przeto rozważać można jedynie alternatywę: czy jest to forma ad so-
lemnitatem, czy ad eventum. Biorąc jednak pod uwagę, że zacytowany przepis nic nie stanowi
o szczególnych skutkach zachowania albo niezachowania tej formy, a jedynie wyraża powin-
ność jej zachowania, zatem forma ta przewidziana została pod rygorem nieważności. Podob-
nie ma się rzecz z generalnie ustanowionym w art. 158 KC wymaganiem zachowania formy
Nb. 517–518
63498284906476
63
aktu notarialnego do przeniesienia własności nieruchomości (por. w związku z tym art. 751
§ 4 KC, który formę tę zastrzega w przypadku, gdy w skład zbywanego przedsiębiorstwa
wchodzi nieruchomość). Z tych samych względów należy przyjąć, że art. 329 § 1 KC zastrze-
ga formę pisemną z datą pewną pod rygorem nieważności, natomiast art. 678 § 2 KC tę samą
formę, lecz ze skutkiem ad eventum, ponieważ w przepisie tym wyraźnie wskazane zostały
szczególne konsekwencje związane z zachowaniem tej kwalifikowanej formy p isemnej.
Po drugie, zwykła forma pisemna, forma dokumentowa i forma elek- 519

troniczna mogą być przewidziane nie tylko pod rygorem nieważności (ad so-
lemnitatem) i dla wywołania określonych skutków prawnych (ad eventum), ale
i dla celów dowodowych (ad probationem). Jeżeli w treści konkretnego przepi-
su wyraźnie nie został zastrzeżony rygor nieważności albo szczególny skutek
prawny związany z którąkolwiek z tych form – należy przyjąć, że zwykła for-
ma pisemna, forma dokumentowa czy forma elektroniczna przewidziane zosta-
ły jedynie dla celów dowodowych (art. 73 § 1 i art. 74 § 1 KC).
Przykład: W art. 88 § 1 KC przewidziana została forma pisemna dla celów dowodo-
wych, ponieważ nie określono żadnej konsekwencji niezachowania tej formy; w art. 99
§ 2 KC pod rygorem nieważności, ponieważ rygor ten wyraźnie został w przepisie tym wska-
zany; w art. 660 KC dla wywołania określonych w tym przepisie skutków szczególnych
(ad eventum).
Po trzecie, przepisy prawa cywilnego przewidują formę szczególną albo 520

dla bezpośrednio wyróżnionych rodzajów czynności prawnych, albo w spo-
sób pośredni – przez odesłanie do formy dotyczącej innego rodzaju czynności
prawnej, z którą dana czynność prawna pozostaje w związku. W ostatnio wy-
mienionych sytuacjach można by mówić o formie pochodnej czynności praw-
nej (por. np. art. 63 § 2, art. 99 § 1, art. 390 § 2 KC).
Po czwarte, przy umowach wymóg zachowania formy szczególnej w zasa- 521
dzie dotyczy oświadczeń woli składanych przez wszystkich uczestników umo-
wy. Jednakże ustawa przewiduje w tym względzie wyjątki, wyraźnie w przepi-
sach prawnych wskazane (por. np. art. 245 § 2 zd. 2, art. 890 KC).
Najszersze zastosowanie w praktyce znajduje forma zastrzeżona dla celów 522
dowodowych, mimo że art. 74 § 4 KC uchyla jej zastosowanie w stosunkach
między przedsiębiorcami. Znaczy to, że gdy przepis ustawy zastrzega którą-
kolwiek formę (a więc zwykłą formę pisemną, formę dokumentową czy for-
mę elektroniczną) pod sankcją dowodową, przedsiębiorcy mogą dokonać mię-
dzy sobą czynności prawnej bez zachowania tej formy, a ustalenie tego faktu
nie podlega ograniczeniom dowodowym przewidzianym dla formy ad proba-
tionem.
Przykład: W myśl art. 720 § 2 KC umowa pożyczki, której wartość przenosi 1000 zł,
wymaga zachowania formy dokumentowej. Przepis ten przewiduje zachowanie formy doku-
Nb. 519–522
63498284906476
63
mentowej ze skutkiem ad probationem. Jednakże w przypadku, gdy umowę pożyczki zawar-
li przedsiębiorcy, w myśl art. 74 § 4 KC powinność zachowania tej formy nie będzie się do
nich odnosiła.
2. Forma z mocy umowy
523 Forma szczególna może być zastrzeżona także w umowie stron (art. 76 KC).
Niekoniecznie musi to być odrębna umowa o zachowaniu formy (pactum de
forma). Częściej zastrzeżenia takie stanowią element jakiejś innej umowy po-
przedzającej dokonanie czynności prawnej, dla której zastrzeżono formę szcze-
gólną (np. umowy przedwstępnej).
Jeżeli zastrzeżona przez strony forma szczególna nie zostanie dochowana,
to w myśl art. 76 zd. 1 KC czynność prawna nie dochodzi do skutku, z tym że
strony mogą określać inne konsekwencje prawne. Gdy brak jest podstaw do
ustalenia, jakie konsekwencje prawne strony uzgodniły, wówczas szczególna
reguła interpretacyjna art. 76 zd. 2 KC każe przyjąć, że zwykłą formę pisemną,
a także formę dokumentową lub formę elektroniczną, zastrzeżono tylko dla ce-
lów dowodowych (ad probationem).
Należy jednak pamiętać, że przepisów o skutkach niezachowania formy
zastrzeżonej dla celów dowodowych nie stosuje się do czynności prawnych
w stosunkach między przedsiębiorcami (art. 74 § 4 KC wprowadzony nowe-
lą z 10.7.2015 r.). Ze znowelizowanych przepisów wynika zatem, że w przy-
padku, gdy przedsiębiorcy zastrzegli w umowie obowiązek zachowania formy
pisemnej zwykłej dla czynności prawnej między nimi, to mimo niedochowa-
nia tej formy umowa będzie ważna, a ponadto nie znajdą do niej zastosowania
ograniczenia dowodowe przewidziane w art. 74 § 1 KC.
Trzeba też mieć na względzie, że zarówno umowa zastrzegająca formę, jak
i umowa uchylająca to zastrzeżenie, mogą być zawarte nieformalnie. Jeżeli
więc po zastrzeżeniu formy strony następnie zawierają umowę bez zachowania
zastrzeżonej dla niej formy, to należy rozważyć, czy nie uchyliły one zarazem
ustanowionego przez siebie wymogu formy szczególnej. Umowa wcześniejsza
zawsze bowiem może ulec rozwiązaniu przez umowę późniejszą.
3. Forma następczych czynności prawnych
524 Dotychczas rozważano formę dokonania czynności prawnej, tzn. takiej,

która kreuje stosunek prawny. Natomiast teraz przystępujemy do wyjaśnienia,
jakim wymogom ma odpowiadać forma następczych czynności. Zwrot ten nie
Nb. 523–524
63498284906476
63
jest zwrotem języka prawnego (ustawy). Używa się go w literaturze na zbiorcze

oznaczenie czynności prawnych pozostających w związku z czynnością prawną
(umową) pierwotną i oczywiście dokonywanych po czynności (umowie) pier-
wotnej.
Formę owych następczych czynności prawnych reguluje art. 77 KC, który
ze względu na to, że treść jego wywoływała wątpliwości, został w istotnej mie-
rze zmieniony nowelą z 14.2.2003 r., a następnie nowelą z 10.7.2015 r. Dalsze
wyjaśnienia mają na względzie już tylko nowe brzmienie tego przepisu.
W pierwszej kolejności należy najpierw objaśnić czynność prawną następczą 525
w postaci umowy, która modyfikuje treść umowy pierwotnej (art. 77 § 1 KC).
Modyfikacją jest zarówno zmiana niektórych postanowień umowy pierwotnej, jak
i dodanie do niej (np. w postaci aneksu) nowych postanowień. Przyjęto w tym
przypadku zasadę tożsamości formy pierwotnej i następczej czynności prawnej.
Umowy modyfikujące w istocie bowiem współkształtują treść stosunku prawne-
go i dlatego nie ma racjonalnych przesłanek, aby nie miały one być zawierane
w takiej samej formie, w jakiej powinna być zawarta umowa pierwotna.
Artykuł 77 § 1 KC wiąże ową tożsamość formy z powinnością jej zacho-
wania z mocy ustawy lub z mocy umowy stron (pactum de forma). Jeżeli więc
umowa pierwotna zgodnie z odpowiednim przepisem ustawy zawarta została
w określonej formie (zwłaszcza w: formie dokumentowej, zwykłej formie pi-
semnej, formie pisemnej z datą pewną, formie pisemnej z podpisem notarialnie
poświadczonym, w formie aktu notarialnego), to również konieczne jest zacho-
wanie takiej samej formy dla umowy modyfikującej.
Strony w umowie pierwotnej mogą wszakże zastrzec dla umowy modyfi-
kującej formę surowszą od przewidzianej w ustawie dla umowy pierwotnej lub
z surowszymi sankcjami.
Przykład: Zgodnie z art. 860 § 2 KC, umowa spółki cywilnej powinna być zawar-
ta w formie pisemnej ad probationem. Strony mogą jednak zastrzec w treści tej umowy, że
wszelkie jej modyfikacje będą wymagały formy pisemnej pod sankcją nieważności czy formy
aktu notarialnego lub innej formy wybranej przez strony.
Natomiast niedopuszczalne jest, aby w umowie pierwotnej zastrzeżono dla

umowy następczej łagodniejszą od ustawowej formę lub zwolniono strony od
zachowania formy szczególnej.
Wyjaśnienia wymaga również sytuacja, gdy strony zawarły umowę pier-
wotną w formie szczególnej, mimo iż ustawa jej nie przewiduje, albo w formie
surowszej od wymagań ustawy.
Przykład: W formie aktu notarialnego umowę spółki, dla której ustawa przewiduje tylko
zwykłą formę pisemną, i to ad probationem.
Nb. 524
63498284906476
63
W przypadku takim należy przyjąć, że strony złożyły oświadczenia woli

w formie przez siebie uzgodnionej, chociaż w sposób wyraźnie niewypowie-
dziany, lecz per facta concludentia (przez fakt zawarcia umowy w danej for-
mie). Należy bowiem podkreślić, że dla umowy o formie ustawa nie zastrzega
żadnej formy szczególnej (art. 76 KC). Natomiast w myśl zd. 2 wspomnianego
przepisu, „gdy strony zastrzegły dokonanie czynności w formie pisemnej, nie
określając skutków niezachowania tej formy, poczytuje się w razie wątpliwo-
ści, że była ona zawarta wyłącznie dla celów dowodowych”. W sytuacji więc,
gdy strony zawarły umowę pierwotną w zwykłej formie pisemnej – ponad wy-
magania ustawy – w myśl art. 77 § 1 KC, także umowa modyfikująca powinna
być zawarta w zwykłej formie pisemnej (ad probationem).
Może się oczywiście zdarzyć, że strony zawrą ważną umowę o formie za-
mierzonej dopiero umowy pierwotnej, a następnie dokonują tej czynności
prawnej, nie zachowując umówionej formy. Pojawia się wtedy kwestia, czy
umowa pierwotna została zawarta ze względu na uchylenie skuteczności za-
wartego pactum de forma, czy też nie została zawarta, ponieważ nie zachowa-
no umówionej formy. Rozstrzygnięcie tego zagadnienia nie ma jednak wpływu
na formę umowy modyfikującej. Umowa modyfikująca z natury rzeczy jest bo-
wiem dopuszczalna tylko w odniesieniu do ważnych umów pierwotnych. Jeżeli
są one nieważne z braku przewidzianej formy, to umowa modyfikująca zawarta
w należytej formie nie może „uzdrawiać” umowy pierwotnej.
526 Drugim typem następczych czynności prawnych są te, które prowadzą do
zakończenia pierwotnego stosunku umownego. Zgodnie z art. 77 § 2 KC są to:
umowa rozwiązująca oraz jednostronne czynności prawne w postaci odstąpie-
nia od umowy pierwotnej i wypowiedzenia jej, co odnosi się do umownych sto-
sunków o charakterze ciągłym (trwałym).
Otóż, jeżeli umowa pierwotna faktycznie została zawarta w zwykłej formie
pisemnej, w formie dokumentowej lub w formie elektronicznej – bez wzglę-
du na to, czy stało się to z nakazu ustawy, czy z woli stron – wymienione po-
wyżej czynności następcze powinny być dokonane w formie dokumentowej
(art. 77 § 2 in fine KC), pod sankcją ograniczeń dowodowych (ad probatio-
nem). Łagodniejsze wymagania co do formy tych następczych czynności praw-
nych wyrażają się w tym, że nawet jeżeli z mocy ustawy lub z woli stron umo-
wa pierwotna powinna być zawarta pod sankcją nieważności w zwykłej formie
pisemnej, to z mocy art. 77 § 2 KC wskazane tam czynności następcze prze-
widziane są tylko pod sankcją ograniczeń dowodowych. W konsekwencji nie-
zachowanie w tych przypadkach formy pisemnej nie powoduje nieważności
wspomnianych czynności następczych. Złagodzenie skutków niezachowania
Nb. 526
63498284906476
63
zwykłej formy pisemnej uzasadnione jest tym, że chodzi tu w zasadzie o jedno-

rodne konsekwencje prawne, polegające na zakończeniu stosunku umownego.
Należy wszakże podkreślić, że są to reguły ogólne, które nie znajdują za-
stosowania w przypadkach odmiennego uregulowania normami szczególnymi.
Przykład: Sposób wypowiedzenia umów najmu lokalu mieszkalnego (por. art. 11
OchrLokU).
Natomiast forma czynności następczych prowadzących do zakończenia sto-

sunku umownego nieco inaczej została uregulowana w przypadku, gdy umo-
wę pierwotną zawarto w „innej formie szczególnej” (art. 77 § 3 KC). Usta-
lając znaczenie tego zwrotu, należy mieć na względzie treść poprzedzającego
§ 2 art. 77 KC, w którym mowa jest o „formie pisemnej, dokumentowej lub
elektronicznej”. Owa „inna forma szczególna” obejmuje więc swoim zakresem
kwalifikowane formy pisemne, takie jak: forma pisemna z datą pewną, z po-
świadczonym notarialnie podpisem, forma aktu notarialnego, ewentualnie tak-
że inne jakieś formy pisemne przewidziane dla pewnych rodzajów umów.
Odmienność regulacji § 3 art. 77 KC w porównaniu z § 2 polega na tym, że
w § 3 inaczej uregulowano formę umowy rozwiązującej w porównaniu z for-
mą jednostronnych czynności prawnych także prowadzących do zakończe-
nia stosunków umownych. Dla umowy rozwiązującej przewidziano bowiem
taką samą pisemną formę kwalifikowaną, jaką ustawa lub umowa stron okre-
śliła dla umowy pierwotnej. Natomiast dla odstąpienia od umowy pierwotnej
lub jej wypowiedzenia wspomniany § 3 zastrzega tylko zwykłą formę pisem-
ną, i to pod sankcją dowodową – mimo iż umowa pierwotna została zawarta
w kwalifikowanej formie pisemnej pod sankcją nieważności. Uzasadnienia dla
owej różnej regulacji prawnej należy szukać w odmiennym charakterze praw-
nym umowy rozwiązującej i odstąpieniu od niej i jej wypowiedzeniu.
Umowa rozwiązująca opiera się wyłącznie na zasadzie swobody kontrakto-
wej. Ma ona wszakże zawsze swoje granice wyznaczone normami bezwzględ-
nie wiążącymi lub klauzulami generalnymi, które co najmniej w sposób ogólny
określają zakres dopuszczalnej umowy i jej treść. Wydaje się przeto uzasadnio-
ne, że gdy ustawa ze względu na interes samych stron, osób trzecich lub dobro
publiczne zastrzega formę pisemną kwalifikowaną dla umowy pierwotnej (co
ułatwia jej kontrolę), to wskazane jest, aby te same kryteria stosować do umów
rozwiązujących.
Natomiast odstąpienie od umowy lub jej wypowiedzenie – jako jedno-
stronne czynności prawne ingerujące w stosunek umowny (co najmniej dwu-
stronny) dopuszczalne są tylko na podstawie kompetencji udzielonej stronom
przez ustawodawcę w określonych sytuacjach, co nie wyklucza oczywiście, że
w tych ramach pozostawiony jest stronom pewien luz decyzyjny. Taka wstępna
Nb. 526
63498284906476
63
reglamentacja prawna pozwala w sposób mniej rygorystyczny określać formę

czynności prawnej zmierzającej do zakończenia stosunków umownych powsta-
łych z umów pierwotnych zawartych w kwalifikowanej formie pisemnej. Myśl
ta znalazła już zresztą wyraz w niektórych przepisach szczególnych.
Przykład: Według art. 88 § 1 KC uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli,
które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, następuje przez złożenie
oświadczenia w formie pisemnej ad probationem – bez względu na to, w jakiej formie złożo-
no oświadczenie pierwotne, m.in. takie, jakie kreuje umowę pierwotną. Z kolei art. 890 KC
zastrzega, że odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu
w formie pisemnej ad probationem, mimo iż w myśl art. 890 § 1 zd. 1 KC oświadczenie dar-
czyńcy złożone przy zawieraniu umowy darowizny wymaga formy aktu notarialnego.
4. Zakres zastosowania elektronicznej formy czynności prawnej
527 W myśl art. 781 § 2 KC oświadczenie woli złożone w formie elektronicznej

(a więc opatrzone kwalifikowanym podpisem elektronicznym) jest równoważ-
ne z oświadczeniem woli złożonym w formie pisemnej. Zastępuje ono zatem
zwykłą formę pisemną zastrzeżoną w ustawie lub w umowie stron.
Ponadto, w myśl art. 81 § 2 pkt 3 KC, czynność prawna ma datę pewną
także w razie opatrzenia dokumentu w postaci elektronicznej kwalifikowanym
elektronicznym znacznikiem czasu.
V. Oświadczenie potwierdzające zawarcie umowy

528 Pisemne potwierdzenie zawarcia umowy bez zachowania formy pisemnej
jest od dawna szeroko stosowane w rozwiniętych krajach zachodnich w za-
kresie obrotu profesjonalnego (kaufmänisches Bestätigungsschreiben, letter of
confirmation) oraz pod wpływem dyrektyw UE w zakresie umów zawieranych
między profesjonalistami a konsumentami – w interesie tych ostatnich. W prze-
pisie art. 771 KC pominięto relację między konsumentami a profesjonalistami
(przedsiębiorcami), ponieważ została ona już uregulowana w Polsce w przepi-
sach o umowach konsumenckich. W tym miejscu zagadnienie to wymaga roz-
ważenia w relacjach między przedsiębiorcami.
Pismo potwierdzające ma pełnić między przedsiębiorcami (w obrocie pro-
fesjonalnym) zbliżone funkcje dowodowe, co forma ad probationem. Niewąt-
pliwie należy przyjąć, że w myśl art. 245 KPC, pismo potwierdzające stanowi
dowód tego, że osoba, która je podpisała, złożyła oświadczenie wyrażone w ta-
kim dokumencie. Natomiast jako oświadczenie jednej tylko strony nie stanowi
dowodu, że umowa została zawarta o określonej w tym piśmie treści. Pod tym
Nb. 527–528
63498284906476
63
względem istnieje więc różnica między zawarciem umowy w formie pisemnej

ad probationem a pismem potwierdzającym.
Jednakże taka kwalifikacja prawna pisma potwierdzającego dokonana na
podstawie przepisów ogólnych ulega istotnej modyfikacji w przypadkach, gdy
łącznie spełnione zostaną szczególne przesłanki określone w art. 771 § 1 KC,
a mianowicie:
1) pismo potwierdzające jedna strona niezwłocznie po zawarciu umowy prze-
śle drugiej stronie,
2) pismo to nie zawiera istotnej zmiany treści umowy potwierdzanej,
3) druga strona niezwłocznie nie sprzeciwi się na piśmie przesłanemu jej pi-
smu potwierdzającemu.
W razie spełnienia tych przesłanek „strony wiąże umowa o treści określonej
w piśmie potwierdzającym” (art. 771 § 1 KC). Skutek ten następuje – w myśl
ustawy – zarówno wtedy, gdy pismo potwierdzające wiernie odtwarza treść za-
wartej umowy, a więc w istocie jest oświadczeniem wiedzy o tym fakcie (przy-
znaniem faktu), jak i gdy w nieistotnej mierze zmienia treść zawartej umowy,
a zatem jest w pewnej mierze oświadczeniem woli. Odpowiednie „milczenie”
drugiej strony umowy należy uznać albo za stwierdzenie (przyznanie) faktu za-
warcia umowy, albo za oświadczenie woli zmieniające treść pierwotnej umo-
wy. W toku postępowania sąd nie jest ograniczony w przeprowadzeniu dowo-
dów dla ustalenia wspomnianych wyżej czynności.
Regulacja prawna pisma potwierdzającego ma na celu ułatwienie, a zara-
zem umocnienie profesjonalnego obrotu gospodarczego.
Z dniem 8.9.2016 r. do art. 771 KC dodano § 2, zgodnie z którym w przy-
padku, gdy umowę zawartą pomiędzy przedsiębiorcami bez zachowania for-
my dokumentowej jedna strona niezwłocznie potwierdzi w dokumencie skie-
rowanym do drugiej strony, a dokument ten zawiera zmiany lub uzupełnienia
umowy, niezmieniające istotnie jej treści, strony wiąże umowa o treści okreś-
lonej w dokumencie potwierdzającym, chyba że druga strona niezwłocznie się
temu sprzeciwiła w dokumencie. W ten sposób umożliwiono potwierdzenie za-
warcia umowy, na zasadach określonych powyżej, także przy wykorzystaniu
dokumentu w rozumieniu art. 773 KC.
Instytucji oświadczenia potwierdzającego zawarcie umowy, o którym mo-
wa w art. 771 KC, nie należy mylić z potwierdzeniem czynności prawnej przez
osobę trzecią (art. 63 KC).
Nb. 528
63498284906476
63
§ 27. Wykładnia oświadczeń woli

Literatura: J. Grykiel, [w:] Gutowski, KC. Komentarz, art. 65; J. Grykiel, M. Lemkowski,
Czynności prawne. Art. 56–81 KC. Komentarz, Warszawa 2010, art. 65; P. Machnikowski,
[w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz, art. 65; Z. Radwański, K. Mularski, [w:] Sys-
tem Pr. Pr., t. 2, rozdz. II; Z. Radwański, Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidu-
alnym adresatom, Ossolineum 1992; M. Romanowski, Ogólne reguły wykładni kontraktów
w świetle zasad europejskiego prawa kontraktów a reguły wykładni umów w prawie polskim,
PPH 2004, Nr 8; tenże, Szczegółowe reguły wykładni kontraktów w świetle wykładni umów
w prawie polskim, PPH 2004, Nr 9; E. Rott-Pietrzyk, Interpretacja umów w prawie modelo-
wym i wspólnym europejskim prawie sprzedaży (CESL), Warszawa 2013; taż, Wykładnia
oświadczenia woli (studium prawnoporównawcze), SPP 2007, Nr 3; M. Safjan, [w:] Pietrzy-
kowski, KC. Komentarz, s. 358 i n.; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa
cywilnego, Warszawa 2014, s. 207 i n.; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. X.
I. Uwagi ogólne
1. Pojęcie wykładni
529 Wykładnia (interpretacja) oświadczeń woli – podobnie jak wykładnia pra-

wa – jest pewnym procesem myślowym zmierzającym do ustalenia ich właści-
wego znaczenia (sensu). Jednak oba te rodzaje wykładni różnią się co najmniej
pod dwoma względami:
1) przedmiotem wykładni prawa są przepisy prawne już formalnie przez
kompetentne organy i we właściwym trybie wydane. Natomiast przedmio-
tem wykładni oświadczeń woli mogą być różnego rodzaju znaki – nawet
niemające postaci językowej;
2) inne metody stosuje się dla ustalenia właściwego znaczenia przepisów
prawnych, a inne dla oświadczeń woli.
Ostrość tych różnic ulega wszakże stępieniu w odniesieniu do niektórych sformalizowa-
nych i przewidzianych do masowego obrotu typów czynności prawnych.
530 Wykładni oświadczeń woli może oczywiście dokonywać każdy. Jednak-

że tylko interpretacja organu stosującego prawo (sądu) jest ostatecznie wiążą-
cą podmioty prawa cywilnego (por. wyr. SN z 2.6.1970 r., I PR 146/70, OSN
1971, Nr 1, poz. 14).
Sądy w celu ustalenia właściwej interpretacji stosują dyrektywy wykład-
ni ustalone w doktrynie (nauce, orzecznictwie) lub w przepisach prawnych.
W ostatnim przypadku dyrektywy interpretacyjne wiążą organ stosujący pra-
wo – tak jak każda norma prawna.
531 Ogólne dyrektywy wykładni oświadczeń woli wyraził ustawodawca pol-
ski w art. 65 KC. Wskazują one, jakich operacji myślowych należy dokonać,
Nb. 529–531
63498284906476
63
§ 27. Wykładnia oświadczeń woli 281
aby ustalić liczący się w procesie stosowania prawa sens oświadczenia wo-
li. Wskazania te należy mieć na względzie także przy rozstrzyganiu kwestii,
czy oświadczenie woli w ogóle zostało złożone, a nie tylko jaką ma ono treść
(por. wyr. SN z 22.6.2006 r., V CSK 70/06, OSN 2007, Nr 4, poz. 59).
532 W odróżnieniu od tych ogólnych dyrektyw wykładni, konkretne reguły
interpretacyjne wyjaśniają sens określonego zachowania się człowieka, gdy
wskazane ogólnymi dyrektywami interpretacyjnymi zabiegi myślowe nie po-
zwalają ustalić sensu tego zachowania. Dlatego przepisy tego rodzaju często
opatrzone są zastrzeżeniem: „w razie wątpliwości”.
Przykład: Artykuł 76 KC: „(...) gdy strony zastrzegły dokonanie czynności w formie pi-
semnej, nie określając skutków niezachowania tej formy, poczytuje się w razie wątpliwości,
że była ona zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych”; art. 71 KC: „Ogłoszenia, rekla-
my, cenniki i inne informacje, skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób, poczytuje
się w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy”.
2. Ogólne dyrektywy wykładni
Mimo archaicznego sformułowania art. 65 KC można na jego podstawie 533

zrekonstruować następujące ogólne dyrektywy wykładni.
a) Pierwsza każe mieć na względzie ukształtowane już reguły znaczenio- 534
we, które z określonymi zachowaniami człowieka (materialnymi substratami
znaku) wiążą pewne treści myślowe.
Najważniejszym i najdoskonalszym rodzajem znaków są oczywiście znaki 535
słowne, które ułożone w pewien system tworzą język. Jeżeli więc przedmiotem
interpretacji są znaki językowe (mówione lub pisane), to należy rozpoznać ich
sens przede wszystkim, stosując słownikowe lub składniowe reguły językowe.
Jednakże art. 65 § 1 KC ogólnie odwołuje się do „ustalonych zwyczajów”.
Mogą one (np. zwyczaje handlowe) wiązać swoiste znaczenia nie tylko ze
zwrotami językowymi lub ich skrótami (np. FOB, CIF – nazwy klauzul Inco-
terms stosowane w umowach handlowych), albo zgoła z zachowaniami nieję-
zykowymi.
Przykład: Przybicie ręką, stwierdzające zawarcie umowy, lub jej podniesienie w toku
aukcji.
b) Druga dyrektywa każe rozpatrywać wszelkie przekazy komunikacyjne 536

z uwzględnieniem ich kontekstu sytuacyjnego („Oświadczenie woli należy
tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których zło-
żone zostało (...)”, art. 65 § 1 KC). Przy niejęzykowych postaciach wyrażania
Nb. 531–536
63498284906476
63
oświadczenia woli kontekst sytuacyjny jest zawsze konieczną przesłanką zro-

zumienia w ogóle jego sensu.
Przykład: Zabieganie przez znaną aktorkę o zainteresowanie mediów przez udzielanie
wywiadów i informacji o swoim życiu osobistym stanowi wyrażenie, w sposób dorozumia-
ny, zgody na informowanie przez media o tej sferze jej życia (orz. SN z 24.1.2008 r., I CSK
341/07, OSN 2009, Nr 3, poz. 45).
Dopiero na tle całego kontekstu można uznać, że klient samoobsługowego

domu towarowego, nie wypowiadając ani jednego słowa, składa oświadczenie
woli (zawiera umowę sprzedaży), czemu daje wyraz, biorąc do koszyka okre-
ślony przedmiot i płacąc przy kasie stosowną cenę.
Jednakże również przy składaniu oświadczeń woli w postaci językowej
wspomniana reguła interpretacyjna znajduje zastosowanie. Jak wskazuje bo-
wiem art. 65 § 2 KC: tzw. dosłowne brzmienie oświadczenia woli (czyli sens
rozumiany na podstawie powszechnych reguł językowych) nie zawsze ma ab-
solutny walor.
Język jest wprawdzie najdoskonalszym środkiem porozumiewania się lu-
dzi, jednakże nie jest środkiem niezawodnym. Normy językowe są zmien-
ne, o chwiejnej często treści, nieostre lub wieloznaczne. Ponadto poza po-
wszechnym językiem etnicznym funkcjonują również podsystemy językowe
(np. w obrocie handlowym), które znakom słownym przydają swoiste znacze-
nie lub tworzą nowe znaki. Dla właściwego zrozumienia znaku nie wystarczy
więc poprzestać na zastosowaniu właściwej normy znaczeniowej, ale ponadto
trzeba uciec się do innych jeszcze nośników informacji, towarzyszących sło-
wom lub innym znakom.
Do kontekstu (towarzyszących „okoliczności”) należy zaliczyć zachowania
się stron (lub ich wytwory) poprzedzające złożenie oświadczenia woli (np. pro-
wadzenie pertraktacji, uprzednio realizowane umowy podobnego rodzaju),
bezpośrednią interakcję komunikacyjną (np. na prośbę dłużnika, by wierzy-
ciel wekslowy zwolnił go z długu, ten ostatni manifestacyjnie drze dokument
wekslowy), kontekst przestrzenny (np. lokal giełdy, kancelaria notarialna lub
lokal urzędowy), wreszcie zachowania się stron po złożeniu oświadczenia wo-
li (np. określony sposób wykonywania zawartej umowy niespotykający się ze
sprzeciwem drugiej strony).
537 c) Trzecia dyrektywa oparta jest na założeniu, że ludzie działają rozsądnie
i uczciwie. W konsekwencji każe mieć na względzie cel, ku któremu zmierzają
podmioty składające oświadczenie woli oraz zasady współżycia społecznego
(art. 65 KC). Reguła ta nie zawiera wprawdzie zakazu składania nierozsądnych
i nieodpowiadających postulatom moralnym oświadczeń woli, ale gdy pojawia-
ją się wątpliwości co do ich sensu, to powinno się preferować taki sens, jaki od-
Nb. 536–537
63498284906476
63
powiada wspomnianej dyrektywie. Odnosi się ona nie tylko do umów, ale i do
jednostronnych oświadczeń woli.
II. Metoda wykładni

538 Chodzi tu o założenia ideologiczne (wartości), które stanowią podstawę
porządkującą system dyrektyw wykładni. Można przyjąć, że prawo polskie
za podstawę taką przyjmuje dwie wartości, a mianowicie: respektowanie woli
składającego oświadczenie oraz zaufanie do złożonego oświadczenia ze strony
innych osób. Wolno z tego względu nazwać tę metodę metodą kombinowa-
ną. Przesłanką jej sprawnego funkcjonowania jest jednak jasne określenie pola
zastosowania wynikających z niej dyrektyw, co z kolei zakłada uwzględnienie
różnych postaci czynności prawnych.
Koncepcję kombinowanej metody wykładni przyjął m.in. SN (7) w uchw. z 29.6.1995 r.
(III CZP 66/95, OSN 1995, Nr 12, poz. 168).
1. Oświadczenia woli składane indywidualnym adresatom
Ta postać oświadczeń woli (art. 61 KC) ma największą doniosłość w sto- 539

sunkach cywilnoprawnych. Stanowi ona element konstytutywny nie tylko
umów, ale i wielu rodzajów jednostronnych czynności prawnych – takich jak
np. wypowiedzenia trwałych stosunków prawnych (najmu, dzierżawy, pracy,
spółki itp.).
Uwikłane są tu zawsze interesy obu stron: składającego i odbierającego
(adresata) oświadczenie woli. Na tej podstawie – kierując się zasadami współ-
życia społecznego oraz nakazem preferowania „zgodnego zamiaru stron”
(art. 65 KC) – należy przyjąć nadrzędną dyrektywę interpretacyjną, w myśl
której sędzia powinien uznać taki sens oświadczenia, w jakim zgodnie obie
strony go zrozumiały. Natomiast nie jest w takim przypadku istotne, przy po-
mocy jakich kanałów informacyjnych (w szczególności znaków) strony się po-
rozumiały.
Z kolei gdy strony nie zrozumiały tak samo sensu oświadczenia woli, to
należy uznać za miarodajny dla sądu sens ustalony z punktu widzenia odbior-
cy oświadczenia woli. Ze względów etycznych i funkcjonalnych na ochronę
zasługuje jednak tylko takie rozumienie oświadczenia woli przez adresata, ja-
kie stanowi rezultat jego starannych zabiegów interpretacyjnych. Odbiorca
może zatem skutecznie powołać się na sens przez siebie rozumiany tylko wte-
dy, gdy każdy uczestnik obrotu znajdujący się w analogicznej do jego sytuacji,
Nb. 538
63498284906476
63
a w szczególności dysponujący takim samym zakresem wiedzy o oświadcze-

niu i towarzyszących mu okolicznościach, tak samo zrozumiałby jego zna-
czenie. Decydować powinien zatem normatywny, ale i zindywidualizowany
punkt widzenia odbiorcy, który z należytą starannością wymaganą w obrocie
(art. 353 KC) dokonuje interpretacji zmierzającej do odtworzenia treści myślo-
wych składającego oświadczenie woli.
Przykład: W wyr. z 4.7.1975 r. (III CRN 160/75, OSP 1977, Nr 1, poz. 6) SN stwierdził:
„Jeżeli strony już uprzednio pozostawały w takich samych stosunkach prawnych, należy mieć
na uwadze ponadto znaczenie niezbyt jasnych sformułowań umowy, jakie było przy ich sto-
sowaniu w poprzednich stosunkach prawnych między nimi”. Z reguły bowiem – przy braku
innych wskazań – należy przyjąć, że strony są konsekwentne w posługiwaniu się zwrotami
językowymi. Por. też wyr. SN z 23.1.2008 r. (V CSK 474/07, OSN 2008, Nr 4, poz. 109).
2. Oświadczenia woli kierowane do nieoznaczonego kręgu odbiorców
540 Chodzi tu o przyrzeczenia publiczne (np. ktoś przyrzeka w prasie nagrodę

za odnalezienie psa), oświadczenia zawarte w papierach wartościowych prze-
znaczonych do obiegu, oświadczenia przewidziane do ujawnienia w księgach
wieczystych, statuty korporacji, wzorce umów itp.
Również w odniesieniu do takich oświadczeń woli obowiązuje zasada, że
należy uwzględnić możliwości poznawcze adresatów. Jednakże z uwagi na
anonimowy krąg potencjalnych odbiorców (ad incertas personas) wspomnianą
kwestię powinno się rozstrzygać, mając wyłącznie na względzie typowego ad-
resata, co w konsekwencji wymaga zastosowania wyłącznie zobiektywizowa-
nego (normatywnego) wzorca ocennego. Jeżeli nie są nimi wszyscy obywatele,
lecz tylko np. określone środowiska zawodowe, to trzeba przyjąć, że decydują-
ce dla wykładni są także reguły znaczeniowe wyspecjalizowanego języka (pod-
systemu) jakiejś grupy społecznej.
Por. w związku z tym A. Szpunar, Uwagi o wykładni weksla, Rej. 1994, Nr 2, s. 60 i n.
Szczególne pod tym względem wymagania stawia ustawodawca wobec

przedsiębiorców zawierających umowy z konsumentami.
Por. zwłaszcza art. 384 i n. KC dotyczące wzorców umowy. Kwestia ta jest szerzej
omówiona w opracowaniach dotyczących części ogólnej prawa zobowiązań (por. Radwań-
ski, Olejniczak, Zobowiązania, § 13).
3. Testamenty
Nb. 540–540
63498284906476
63
Z kolei oświadczenie woli testatora ma czysto osobisty charakter i dla swo- 541
jej skuteczności nie wymaga zakomunikowania beneficjentom testamentu. Sys-
tem prawny nie bierze pod uwagę ich zaufania do treści testamentu i w kon-
sekwencji każe go tak interpretować, aby wyłącznie zapewnić „możliwie
najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy” (art. 948 § 1 KC).
Por. Z. Radwański, Wykładnia testamentów, KPP 1993, z. 1, s. 5 i n.
III. Wykładnia oświadczeń woli wyrażonych pisemnie

1. Uwagi ogólne
Można tu również mówić o oświadczeniach woli wyrażonych w dokumen- 542

cie, ponieważ w świetle KPC przez „dokument” rozumie się pismo uzewnętrz-
niające jakieś myśli. Ze względu na zalety pisma – zwłaszcza z uwagi na moż-
liwość precyzyjnego formułowania i utrwalania po dojrzałym namyśle treści
oświadczeń woli – znajduje ono szerokie zastosowanie w stosunkach cywilno-
prawnych.
Nie ulega wątpliwości, że – jak przy wszelkiego rodzaju komunikacji wer- 543
balnej, tak i przy wykładni dokumentów – przede wszystkim trzeba się odnieść
do językowych reguł znaczeniowych, które wszakże nie mają absolutnego
znaczenia.
Panujący dawniej zarówno w literaturze, jak i w orzecznictwie pogląd, że jasne zwro-
ty językowe nie podlegają wykładni (clara non sunt interpretanda), został jednak krytycz-
nie oceniony; por. Z. Radwański, Wykładnia, s. 13 i n. Sąd Najwyższy ostatecznie rozstał się
z tą koncepcją w wyr. z 7.12.2000 r. (II CKN 351/00, OSN 2001, Nr 6, poz. 95), gdzie m.in.
wskazał, że „w polskiej najnowszej literaturze przedmiotu pogląd ten został zakwestionowa-
ny. W przekonujący sposób wykazano, że art. 65 KC nie daje podstaw do zacieśnienia wy-
kładni czynności prawnych do «niejasnych» postanowień umowy”(por. także trafnie, wyr. SN
z 16.11.2017 r., V CSK 79/17, Legalis).
Następnie wykładni poszczególnych wyrażeń zawartych w dokumencie na- 544

leży dokonywać, uwzględniając kontekst, w jakim one występują. W szczegól-
ności trzeba więc mieć na względzie związki treściowe występujące między
różnymi postanowieniami, tak aby miały one spójną i rozsądną treść.
Por. uchw. SN z 19.1.1989 r. (III CZP 111/88, OSN 1990, Nr 1, poz. 8); uchw. SN (7)
z 27.9.1971 r. (III CRN 332/71, OSN 1972, Nr 4, poz. 73); wyr. SN z 4.11.1980 r. (I PRN
112/80, OSN 1981, Nr 6, poz. 106). W uchw. z 9.8.1996 r. (III CZP 74/96, OSN 1996, Nr 11,
poz. 152) SN stwierdził, że użycie w umowie małżonków zawartej w formie aktu notarialne-
go sformułowania o „zniesieniu wspólności ustawowej” nie stoi na przeszkodzie uznaniu, iż
jest to umowa o wyłączeniu tej wspólności (art. 47 § 1 KRO).
Nb. 541–544
63498284906476
63
545 Definicje zawarte w dokumencie mają przy tym pierwszeństwo przed zna-
czeniem wyrażeń ustalonych w użyciu powszechnym.
546 Powinno się także wykorzystać paralingwistyczne środki wyrazu związane
z zorganizowaniem wypowiedzi pisemnej w przestrzeni dwuwymiarowej zna-
kami graficznymi.
Przykład: Układ w artykułach, paragrafach; zastosowanie odstępów; znaków ręcznych
przed maszynowymi, a tych ostatnich przed drukowanymi; stosowanie czcionek różnych roz-
miarów, barwy, rozstrzelonych lub z podkreśleniami.
547 Także cel odgrywający tak doniosłą rolę przy wykładni oświadczeń woli
może być wyraźnie deklarowany w tekście dokumentu albo rekonstruowany na
podstawie treści wyrażonych tam obowiązków stron z równoczesnym wyko-
rzystaniem doświadczenia życiowego oraz zasad racjonalnego działania.
2. Ograniczenia dowodowe
548 Odrębność, samoistność, trwałość i refleksyjność wypowiedzi pisemnej sta-

ły się przesłanką przyznania dokumentom szczególnego waloru dowodowe-
go, wskazującego na to, że czynność prawna o wyrażonej w nich treści została
dokonana. Szczególny walor dowodowy dokumentu przejawia się w porówna-
niu z zeznaniami świadków lub przesłuchaniami stron – często stronniczymi
lub obciążonymi zawodnością pamięci ludzkiej.
549 Z tych względów art. 247 KPC zakazuje prowadzenia dowodu ze świadków
albo z przesłuchania stron przeciwko osnowie dokumentu. Od zakazu tego
nie ma wyjątków, gdy sporządzenie dokumentu zastrzeżone zostało pod rygo-
rem nieważności. Natomiast w razie zastrzeżenia formy z łagodniejszym skut-
kiem – w szczególności dla celów dowodowych – można korzystać ze wspo-
mnianych środków dowodowych, jeżeli sąd uzna to za konieczne ze względu
na szczególne okoliczności sprawy.
Za osnowę dokumentu należy uznać jego treść wyinterpretowaną na podstawie całej za-
wartości dokumentu, a więc nie tylko znaków językowych, ale i paralingwistycznych nośni-
ków informacji.
Ponadto można dowodzić przy pomocy świadków lub przesłuchania stron

okoliczności spoza dokumentu, jeżeli ma to służyć do wyjaśnienia treści
oświadczenia woli wyrażonych w dokumencie. Nie jest to bowiem dowód pro-
wadzony przeciwko osnowie dokumentu.
Przykład: Strony posłużyły się pewnym zwrotem o swoistym znaczeniu.
Nb. 545–549
63498284906476
63
§ 28. Zdolność do czynności prawnych 287
Natomiast art. 247 KPC stanowczo zakazuje prowadzenia dowodu ze świad- 550

ków albo z przesłuchania stron w celu uzupełnienia treści czynności prawnej,
dla której rygor formy pisemnej został zastrzeżony pod sankcją nieważności.
3. Zasady Europejskiego Prawa Kontraktów
Principles of European Contract Law (PECL) wyrażają reguły modelowe ma- 551
jące tylko charakter zaleceń dla praktyki, a nie walor norm prawnie wiążących1.
W rozdziale piątym ogólny przepis (art. 5.101) stanowi trzy zasady inter-
pretacyjne:
1) kontrakt należy interpretować zgodnie z intencją stron – nawet jeżeli odbie-
gałoby to od dosłownego znaczenia użytych słów;
2) jeżeli ustalono, że jedna strona rozumiała kontrakt w szczególny sposób,
a druga strona nie mogła być nieświadoma jej intencji w chwili zawarcia
kontraktu, należy interpretować go zgodnie z intencją pierwszej strony;
3) jeżeli nie można ustalić znaczenia kontraktu w myśl wskazanych wyżej re-
guł, należy określić także jego znaczenie, jakie nadawałyby mu osoby roz-
sądne, o takich samych właściwościach, jakie mają strony kontraktu i dzia-
łające w takich samych okolicznościach.
Poza tym Zasady Europejskiego Prawa Kontraktów zawierają szereg prze-
pisów szczególnych, precyzujących wspomniane reguły ogólne.
§ 28. Zdolność do czynności prawnych

Literatura: S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 39, 41; M. Gutowski, [w:] Gutowski,
KC. Komentarz, art. 10–22; A. Klein, Zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych
i inne zdolności a klasyfikacja zdarzeń prawnych, SC 1969, t. XIII–XIV; L. Kociucki, Pojęcie
zdolności do czynności prawnych osób fizycznych – zagadnienia konstrukcyjne, [w:] Pra-
wo w XXI wieku. Księga pamiątkowa 50-lecia Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii
Nauk, Warszawa 2006; tenże, Zdolność do czynności prawnych osób dorosłych i jej ograni-
czenia, Warszawa 2011; L. Ludwiczak, Ubezwłasnowolnienie w polskim systemie prawnym,
Warszawa 2012; A. Olejniczak, Zdolność do czynności prawnych w projektowanej księdze
pierwszej nowego kodeksu cywilnego, [w:] Proces cywilny. Nauka-Kodyfikacja-Praktyka.
Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Feliksowi Zedlerowi, pod red. P. Grzegorczy-
ka, K. Knoppka, M. Walasika, Warszawa 2012, s. 1195–1209; M. Pazdan, [w:] Pietrzykowski,
KC. Komentarz, s. 92 i n.; R. Strugała, [w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz, art. 14
i n.; A. Sylwestrzak, Charakter prawny i kompetencje kuratora osoby ubezwłasnowolnionej
częściowo, PS 2011, Nr 5; M. Watrakiewicz, Wiek a zdolność do czynności prawnych, KPP
2003, z. 3; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa
1
Bliżej o charakterze tych reguł por. Radwański, Olejniczak, Zobowiązania, Nb. 14.
Nb. 550
63498284906476
63
2014, s. 153 i n.; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. VII § 4; rozdz. VIII § 6.
I. Pojęcie
1. Uwagi ogólne
Na wstępie warto przypomnieć, że mówiąc o zdolności prawnej, mamy na 552

względzie właściwość bycia podmiotem praw lub obowiązków. Nie znaczy to
jednak, że podmiot prawa cywilnego może sam dokonywać czynności praw-
nych prowadzących do nabywania praw i zaciągania zobowiązań lub do kre-
owania innych zmian w jego stosunkach cywilnoprawnych. Tę ostatnią cechę
określa się mianem zdolności do czynności prawnych.
Nie zawsze musi ona przysługiwać każdemu podmiotowi obdarzonemu
zdolnością prawną. W okresach gdy podmiot nie ma zdolności do czynności
prawnych, zastępuje go ktoś inny (np. rodzic nieletniego dziecka).
Natomiast zakres zdolności do czynności prawnej nie może być szerszy
od zakresu zdolności prawnej. Niekonsekwentny byłby bowiem ustawodaw-
ca, który by zakazywał bycia podmiotem określonych praw lub obowiązków,
a równocześnie zezwalał na ich nabywanie.
Przesłanki i zakres zdolności do czynności prawnych zostały ściśle uregulo-
wane ustawą, aby stworzyć dogodne przesłanki dla pewności stosunków praw-
nych, a tym samym i obrotu gospodarczego.
Brak zdolności do czynności prawnej nie pozbawia osoby możliwości bez-
pośredniego (bez udziału zastępcy) nabywania praw lub obowiązków na pod-
stawie innych niż czynność prawna zdarzeń (np. dziedziczenia). Jeżeli jednak
skutki prawne miałyby być następstwem innego niż czynność prawna działa-
nia, zwykle zależą od tego, czy podmiot faktycznie działał z dostatecznym ro-
zeznaniem.
Przykład: Por. art. 425 KC, określający osobiste cechy sprawcy czynu niedozwolonego,
częściowo jednak sformalizowane treścią art. 426 KC; por. także art. 899, 930 i 1010 KC do-
tyczące przebaczenia.
Zdolność do czynności prawnej nie ma charakteru prawa podmiotowego w ro-

zumieniu prawa cywilnego. W konsekwencji nie można stanem tym rozporządzać
lub go nadużywać (art. 5 KC). Zdolność ta jest składnikiem normy kompetencyj-
nej, która wyznacza przesłanki prawidłowego dokonania czynności prawnej1.
1
Odmiennie, zdolność do czynności prawnych jako „swoiste prawo podmiotowe”,
por. L. Kociucki, Zdolność, s. 137 i n.
Nb. 552
63498284906476
63
2. Osoby prawne
Co do osób prawnych, zakres zdolności do czynności prawnych zbieżny 553

jest ze zdolnością prawną tych osób. To samo odnosi się do jednostek organiza-
cyjnych obdarzonych zdolnością prawną. Z tego punktu widzenia ich zdolność
do czynności prawnych nie nastręcza szczególnych trudności.
Pojawia się tu jedynie kwestia, w jaki sposób podmioty te realizują swoją
zdolność do czynności prawnych, czyli dokonują tych czynności prawnych. Jak
wspomniano już o tym poprzednio (por. Nb. 409 i n.), działają one przez swo-
je organy (art. 38 KC). Natomiast jeżeli z braku powołanych do tego organów
nie mogą prowadzić swoich spraw, a w tym i dokonywać czynności prawnych,
sąd ustanawia dla nich kuratora. Do jego zadań należy przede wszystkim nie-
zwłoczne powołanie właściwych organów, a w razie potrzeby przeprowadzenie
likwidacji wspomnianych podmiotów (art. 42 KC)1.
3. Osoby fizyczne
Natomiast w odniesieniu do osób fizycznych problematyka zdolności do 554

czynności prawnych jest szczególnie skomplikowana. Wiąże się to z faktem, że
człowiek do podejmowania tych czynności musi osiągnąć konieczną dojrzałość
i mieć odpowiednią sprawność umysłową. Biorąc pod uwagę te okoliczności,
polski system prawny wyróżnia trzy stany człowieka:
1) brak zdolności do czynności prawnych,
2) ograniczoną zdolność do czynności prawnych,
3) pełną zdolność do czynności prawnych.
Dalsze uwagi poświęcone będą wyjaśnieniu tych spraw.
II. Brak zdolności do czynności prawnych

Stan ten konstytuuje wiek oraz całkowite ubezwłasnowolnienie. 555
1. Wiek
Osoby, które nie ukończyły 13 lat, nie mają zdolności do czynności praw- 556
nych (art. 12 KC). Metoda określania zdolności do czynności prawnych przez
wskazanie wieku jest zawsze arbitralna. Nie uwzględnia bowiem znacznych
1
Por. szerzej A. Jagielska-Burduk, K. Mularski, Kurator osoby prawnej. Próba wykładni
art. 42 kc, Rej. 2010, Nr 6.
Nb. 553–556
63498284906476
63
różnic zachodzących w procesie dojrzewania poszczególnych osób. Jest ona

jednak powszechnie przyjęta, ponieważ typizacja taka ułatwia obrót prawny.
Na tle prawa polskiego można postawić pytanie, czy w związku z dostrzegal-
nym w okresie powojennym procesem przyspieszonego dojrzewania młodzieży
wspomniana granica wieku nie jest zbyt wysoka. Jednakże ujemne konsekwen-
cje tego stanu prawnego w znacznej mierze łagodzi art. 14 § 2 KC, o którym
będzie mowa poniżej.
Nb. 556–556
63498284906476
63
2. Ubezwłasnowolnienie całkowite
Nie mają także zdolności do czynności prawnych osoby ubezwłasnowolnio- 557

ne całkowicie (art. 12 KC). Zarówno o ubezwłasnowolnieniu, jak i uchyleniu
ubezwłasnowolnienia lub jego zmianie na częściowe decyduje sąd w szczegól-
nym postępowaniu przed sądem okręgowym, który rozpoznaje sprawę w skła-
dzie 3 sędziów zawodowych (art. 544 i n. KPC). Ubezwłasnowolnić całkowicie
można tylko osobę, która ukończyła 13 lat (art. 13 § 1 KC), ponieważ poniżej te-
go wieku i tak nie przysługuje nikomu zdolność do czynności prawnych.
Zgodnie z uchw. SN z 28.9.2016 r. (III CZP 38/16, MoP 2016, Nr 20, poz. 1067) wniosek
o ubezwłasnowolnienie może złożyć także osoba, która ma być ubezwłasnowolniona.
Przesłankami ubezwłasnowolnienia są: choroba psychiczna, niedoroz-

wój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności
pijaństwo lub narkomania występujące w takim stopniu, że uniemożliwiają da-
nej osobie kierowanie swoim postępowaniem (art. 13 § 1 KC). Sąd Najwyż-
szy interpretuje ten przepis funkcjonalnie, stając na stanowisku, że ubezwła-
snowolnienie służy interesom ubezwłasnowolnionego i wobec tego może być
orzeczone tylko wtedy, gdy jego interes tego wymaga. W związku z tym sama
ocena stanu psychicznego człowieka nie stanowi jeszcze wystarczającej pod-
stawy do orzeczenia ubezwłasnowolnienia. Ponadto należy wziąć pod uwagę
jego ogólną sytuację życiową i dopiero na tej podstawie ocenić, czy ubezwła-
snowolnienie służy ochronie jego interesów (post. SN z 14.2.1974 r., I CR 8/74,
OSN 1975, Nr 1, poz. 12).
Wprowadzenie tego dodatkowego nieprzewidzianego w treści art. 13 § 1 KC wymogu
jest jednak krytykowane – por. J. Strzebinczyk, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, Kodeks
cywilny. Komentarz, Warszawa 2016, s. 43.
3. Skutki
Czynności prawne dokonywane przez osoby, które nie mają zdolności do 558
czynności prawnych, są bezwzględnie nieważne (art. 14 § 1 KC). Zasada ta
chroni wprawdzie wspomniane osoby przed niekorzystnymi dla nich kon-
sekwencjami czynności prawnych, ale równocześnie dotkliwie ogranicza ich
udział w stosunkach cywilnoprawnych.
Dla złagodzenia tych ujemnych następstw art. 14 § 2 KC stanowi, że jeże-
li osoba niezdolna do czynności prawnych zawrze umowę należącą do umów
powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego,
to staje się ona ważna z chwilą jej wykonania. Gdyby jednak pociągała za so-
Nb. 557–558
63498284906476
63
bą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych, to mimo jej

wykonania, nie staje się umową ważną.
Przykład: Umowy dotyczące drobnych bieżących spraw życia codziennego to np. kupno
zeszytu, biletu do kina lub na przejazd tramwajem.
559 Na ogół wyjaśnia się sens tego przepisu za pomocą konstrukcji konwalida-
cji (uzdrowienia) nieważnej czynności prawnej przez jej wykonanie. Jednak-
że jest to wyjaśnienie niezadowalające, albowiem trudno pojąć, w jaki sposób
osoba niemająca w ogóle zdolności do czynności prawnej może następnie ją
„uzdrowić” przez własne działanie. Wydaje się, że należy raczej stanąć na sta-
nowisku, iż przepis ten modyfikuje ogólną regułę odnoszącą się do osób nie-
mających zdolności do czynności prawnych (a więc art. 12 KC). Modyfikacja
ta polega na przyznaniu tym osobom ograniczonej i warunkowej kompetencji
do dokonywania czynności prawnych wspomnianego rodzaju.
W aspekcie teoretycznym por. S. Czepita, Reguły konstytutywne a zagadnienia pra-
woznawstwa, Szczecin 1996, s. 200–201. Tak też S. Grzybowski, Prawo cywilne. Zarys czę-
ści ogólnej, Warszawa 1985, s. 171; A. Doliwa, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa
2004, s. 238.
560 W imieniu osób niemających zdolności do czynności prawnych dokonują

tych czynności przedstawiciele ustawowi wspomnianych osób, którymi są ro-
dzice lub ustanowieni przez sąd opiekunowie (art. 98, 155, 175 KRO i art. 13
§ 2 KC).
561 Brak zdolności do czynności prawnych nie wyłącza pełnienia funkcji po-
słańca, która nie polega na dokonywaniu czynności prawnych, a jedynie na
przenoszeniu oświadczenia woli innej osoby.
Przykład: Ojciec posyła 7-letniego syna do kiosku po gazety. Czynności prawnej doko-
nuje wówczas ojciec, a syn przenosi jego oświadczenie woli. Pojawiające się wówczas pro-
blemy związane z możliwością zmiany treści tego oświadczenia (np. dziecko zamiast gazety
kupuje cukierki) rozstrzygane są na podstawie przepisów o błędzie.
III. Ograniczona zdolność do czynności prawnych

562 Konstytuują ją następujące fakty: wiek i ubezwłasnowolnienie częściowe.
1. Wiek
563 Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończy-

ły 13. rok życia, a nie ukończyły jeszcze 18. roku życia (art. 15 KC).
Nb. 559–563
63498284906476
63
2. Ubezwłasnowolnienie częściowe
Ubezwłasnowolnienie częściowe orzeka sąd w tym samym trybie i z tych 564

samych przyczyn, co ubezwłasnowolnienie całkowite (choroba psychiczna,
niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne), z tym że:
1) tylko co do osoby pełnoletniej, a więc takiej, której przysługuje pełna zdol-
ność do czynności prawnych, oraz
2) tylko wówczas, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia
całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc w prowadzeniu jej spraw (art. 16
§ 1 KC). Podobnie jak przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym, także przy
ubezwłasnowolnieniu częściowym sądy biorą pod uwagę nie tylko stan psy-
chiczny danej osoby, ale i jej interesy zdeterminowane określoną sytuacją
życiową.
Przykład: Ocena, że osobie cierpiącej na zaburzenia psychiczne jest potrzebna pomoc do
prowadzenia jej spraw, uzasadniająca częściowe ubezwłasnowolnienie, powinna być oparta
na ustaleniu, że rzeczywiście istnieją sprawy wymagające prowadzenia przez tę osobę i ja-
ki jest ich rodzaj oraz jaki jest konkretny zakres potrzebnej pomocy (post. SN z 16.4.2010 r.,
IV CSK 470/09, Biul. SN 2010, Nr 5, poz. 15).
Ponadto ustanowienie przez sąd doradcy tymczasowego w toku toczącego 565

się postępowania o ubezwłasnowolnienie osoby pełnoletniej powoduje ograni-
czenie jej zdolności do czynności prawnych (art. 549 KPC).
3. Skutki
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych charakteryzują trzy cechy: 566

1) brak kompetencji do dokonywania pewnych rodzajów czynności prawnych,
2) system kontroli nad dokonywaniem określonych postaci czynności praw-
nych,
3) pełna kompetencja do dokonywania pozostałych czynności prawnych.
Rozważmy te cechy kolejno.
a) Brak kompetencji. Tylko czynności prawnych wyraźnie wskazanych 567
w szczególnych przepisach nie może dokonywać osoba ograniczona w zdol-
ności do czynności prawnych (np. na mocy art. 944 KC nie może sporzą-
dzić testamentu). Naruszenie takiej normy powoduje nieważność czynności
prawnej.
568 b) System kontroli jest najbardziej charakterystyczną cechą omawianej in-
stytucji. Polega on na tym, że do pewnych czynności prawnych dokonywanych
przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych konieczne jest
uzyskanie zgody przedstawiciela ustawowego tej osoby (art. 17 KC), którym
Nb. 564
63498284906476
63
jest rodzic, opiekun, kurator albo doradca tymczasowy (art. 145–184 KRO,
art. 548–551 KPC). Ponadto dla pewnych szczególnie ważnych czynności
prawnych, których sam przedstawiciel ustawowy tej osoby nie mógłby doko-
nać w imieniu ograniczonego w zdolności do czynności prawnych, konieczne
jest także zezwolenie sądu (art. 101 § 3, art. 155 § 2, art. 156, 178 § 2 KRO).
Należy podkreślić, że ten system kontroli nie uszczupla kompetencji przed-
stawicieli ustawowych do dokonywania przez nich samych czynności praw-
nych w imieniu ograniczonych w zdolności do czynności prawnych, a więc bez
udziału tych ostatnich. Jednak także wówczas podlegają oni kontroli sądu.
Zgoda przedstawiciela ustawowego na jednostronną czynność prawną – 569
pod rygorem nieważności – musi być udzielona najpóźniej w chwili dokonania
czynności prawnej (art. 19 KC). Natomiast zgody na zawarcie umowy przed-
stawiciel ustawowy może udzielić także po dokonaniu tej czynności prawnej.
W tym więc przypadku zgoda przybiera postać potwierdzenia. Kompeten-
cja do potwierdzenia umowy przysługuje nie tylko przedstawicielowi ustawo-
wemu, ale i osobie dokonującej czynności prawnej, lecz dopiero po uzyska-
niu przez nią pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 18 § 1 i 2 KC).
Potwierdzenie umowy nadaje jej pełny walor prawny, a odmowa potwierdze-
nia powoduje jej nieważność (art. 18 § 1 KC). W czasie między zawarciem
umowy a złożeniem oświadczenia woli przez kompetentną do potwierdzenia
umowy osobę istnieje więc stan niepewności (tzw. bezskuteczność zawieszo-
na), a samą umowę określa się wówczas mianem czynności „niezupełnej” lub
„kulejącej” (negotium claudicans). Dla wyjaśnienia tej sytuacji kontrahent oso-
by ograniczonej w zdolności do czynności prawnych może wyznaczyć osobie
kompetentnej odpowiedni termin do potwierdzenia umowy. Jeżeli w terminie
tym umowa nie zostanie potwierdzona, uważa się ją od początku za nieważną.
Kontrahent osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych nie może
więc bez uprzedniego zastosowania tego postępowania powołać się na nieważ-
ność umowy i jest nią do tego czasu związany (art. 18 § 3 KC). Ograniczony
w zdolności do czynności prawnych mógł bowiem zawrzeć korzystną dla sie-
bie umowę i dlatego należy stworzyć szansę dla jej potwierdzenia.
Rozwiązanie takie odpowiada funkcji ograniczonej zdolności do czynności
prawnych, polegającej wyłącznie na ochronie interesów osób, które instytucja
ta obejmuje.
Co do zakresu systemu kontroli art. 17 KC stanowi generalną zasadę, że
czynności rozporządzające oraz zobowiązujące dokonane przez ograniczone-
go w zdolności do czynności prawnych wymagają zgody kompetentnej osoby.
Reguła ta uzasadniona jest tym, że czynności prawne tej postaci bezpośrednio
ograniczają aktywa lub powiększają pasywa majątku osoby działającej. Należy
Nb. 569
63498284906476
63
je więc poddać określonemu wyżej systemowi kontroli, aby ustrzec osobę ogra-
niczoną w zdolności do czynności prawnych przed nieracjonalnym, w szcze-
gólności niezrekompensowanym przez odpowiednie świadczenie wzajemne,
uszczerbkiem majątkowym.
c) Pełna kompetencja. Ograniczony w zdolności do czynności prawnych 570
może także sam, a więc bez zgody swego przedstawiciela ustawowego, do-
konywać wielu czynności prawnych. Dotyczy to przede wszystkim czynności
prawnych niemających charakteru czynności zobowiązujących lub rozporzą-
dzających (art. 17 KC, a contrario). Osoba ograniczona w zdolności do czyn-
ności prawnych może więc sama przyjąć darowiznę, z którą nie są związane
żadne zobowiązania (np. darowiznę nieruchomości nieobciążonej hipoteką ani
innym prawem rzeczowym lub obligacyjnym).
Poza tym z mocy wyraźnych postanowień ustawy, nie wymagają zgody
przedstawiciela ustawowego następujące czynności prawne dokonane przez
osoby ograniczone w zdolności do czynności prawnych – choćby czynności te
miały postać czynności zobowiązujących lub rozporządzających:
1) umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach ży-
cia codziennego (art. 20 KC) – bez względu na to, czy zostały one wyko-
nane lub czy pociągają za sobą rażące pokrzywdzenie osoby ograniczonej
w zdolności do czynności prawnych;
2) rozporządzenia zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powo-
dów inaczej postanowi (art. 21 KC);
3) wszelkie czynności prawne dotyczące przedmiotów majątkowych, które
przedstawiciel ustawowy oddał osobie ograniczonej w zdolności do czyn-
ności prawnych do swobodnego użytku, wyjąwszy jednak te czynności,
do dokonania których nie wystarcza zgoda przedstawiciela ustawowego
(art. 22 KC);
Przykład: Szesnastoletni chłopiec będzie mógł swobodnie dysponować tzw. kieszonko-
wym – wypłacanym mu przez rodziców, lecz już nie ubraniem, które rodzice mu kupili dla
określonego, a nie swobodnego użytku. Młodzieniec taki nie będzie mógł również np. zbyć
swojej nieruchomości, mimo że rodzice oddali mu ją do swobodnego użytku, ponieważ do
dokonania takiej czynności nie wystarcza zgoda rodziców, lecz konieczne jest ponadto ze-
zwolenie sądu (art. 101 § 3 KRO).
4) umowy o pracę – z zachowaniem przesłanek bliżej określonych w Kodek-

sie pracy (z pewnymi wyjątkami – ukończone 15 lat) oraz z zastrzeżeniem,
że przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynno-
ści prawnych może za zezwoleniem sądu rozwiązać stosunek pracy, jeżeli
sprzeciwia się on dobru tej osoby (art. 22 § 3 i art. 190 i n. KP).
Nb. 570–570
63498284906476
63
571 Biorąc pod uwagę sumę tych wszystkich szczególnych przepisów, należy
dojść do wniosku, że polski system prawny wyznacza szeroki zakres kom-
petencji do dokonywania czynności prawnych przez same osoby ograniczone
w zdolności do czynności prawnych.
IV. Pełna zdolność do czynności prawnych

572 Pełną zdolność do czynności prawnych uzyskuje pełnoletni, tzn. osoba,
która ukończyła 18. rok życia. Jednakże przez zawarcie związku małżeńskie-
go przed 18. rokiem życia małoletni uzyskuje pełnoletność i nie traci jej
w razie unieważnienia małżeństwa (art. 10 KC). Przepis ten odnosi się wyłącz-
nie do kobiet, które ukończyły 16. rok życia i zawarły małżeństwo bez przewi-
dzianego w art. 10 KRO zezwolenia sądu opiekuńczego.
Dalej idący pogląd uznający, że przepis ten dotyczy także osób, które zawarły małżeń-
stwo, nie mając 16 lat, oparty jest na językowej wykładni art. 10 § 2 KC1. Prowadzi on jednak
do rezultatów niezgodnych z istotą (funkcją) instytucji zdolności do czynności prawnej oraz
kryjącą się za nią podstawową wartością, jaką jest dobro dziecka. Z tych względów wspo-
mniana wykładnia nie powinna być przyjęta.
Zdolność tę zachowuje człowiek do śmierci, jeżeli wcześniej nie nastąpiło

ubezwłasnowolnienie lub ustanowienie doradcy tymczasowego w toku postę-
powania o ubezwłasnowolnienie.
Osobom mającym pełną zdolność do czynności prawnych przysługuje kom-
petencja do samodzielnego dokonywania wszelkich dopuszczalnych w świetle
obowiązującego systemu prawnego czynności prawnych.
§ 29. Wady oświadczenia woli

Literatura: A. Bieliński, Wady oświadczenia woli na tle elektronicznego obrotu prawne-
go – rozważania o błędzie, Pal. 2010, Nr 11–12; M. Gutowski, [w:] Gutowski, KC. Komen-
tarz, art. 82–88; tenże, Wzruszalność czynności prawnej, Warszawa 2010; Konstrukcja wad
oświadczeń woli w projekcie kodeksu cywilnego, PiP 2009, z. 8; J. Kondek, Podstęp a błąd.
Wybrane zagadnienia, PS 2015, Nr 2, s. 34 i n.; M. Królikowski, Błąd jako wada oświadczenia
woli strony umowy, Warszawa 2014; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, [w:] System Pr. Cyw.,
t. 1, § 65, 66; taż, Wady oświadczenia woli w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1973;
taż, Problem wad oświadczeń woli w czynności dokonanej przez przedstawiciela, [w:] Studia
z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowej Prof. dr. hab.
Adama Szpunara, pod red. A. Rembielińskiego, Warszawa–Łódź 1983; K. Osajda, Pozorność
czynności prawnej a ważność czynności prawnej ukrytej, PPH 2012, Nr 4; K. Pietrzykow-
ski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 83–88; Z. Radwański, M. Gutowski, [w:] System
1
Por. szerzej M. Watrakiewicz, Wiek, s. 508 i n.
Nb. 571–572
63498284906476
63
§ 29. Wady oświadczenia woli 297
Pr. Pr., t. 2, rozdz. VIII; R. Strugała, [w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz, art. 83–
88; R. Trzaskowski, Wady oświadczenia woli w perspektywie kodyfikacyjnej, SPP 2008, Nr 3;
M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 300
i n.; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. X.
I. Uwagi ogólne
Kodeks obejmuje tą nazwą zespół instytucji uregulowanych w dziale IV księ- 573
gi pierwszej (art. 82–88 KC). Różnią się one jednak tak znacznie między sobą,
że można do nich odnieść tylko bardzo ogólnikowo sformułowane twierdzenie,
a mianowicie, iż wskazują one, w jakich okolicznościach pewne stany psychiki
lub wiedzy człowieka towarzyszące składaniu oświadczeń woli uwzględnia sys-
tem prawny, określając ich wpływ na ważność czynności prawnej.
Koncepcja wad oświadczenia woli ukształtowała się ostatecznie w ubiegłym wieku na
gruncie „teorii woli”. Zgodnie z założeniami tej teorii, instytucja wad oświadczenia woli mia-
ła prowadzić do uchylenia wszelkich konsekwencji prawnych, które nie odpowiadałyby treści
rzeczywiście przeżywanego przez działający podmiot „aktu woli”, podjętego zarazem w spo-
sób świadomy i wolny. Ta psychologiczna konstrukcja w części jednak tylko została uwzględ-
niona przez współczesne systemy prawne, a zwłaszcza przez polski KC, w którym w szero-
kiej mierze bierze się pod uwagę nie tylko stany psychiki osoby składającej oświadczenie
woli, ale także interesy oraz dobrą wiarę osób, do których oświadczenie woli jest skierowa-
ne. Na gruncie obowiązującego prawa nie można już wyjaśnić sensu tej instytucji wyłącznie
w oparciu o założenia psychologiczne – bez równoczesnego uwzględnienia elementów spo-
łecznych nawet tam, gdzie ustawa posługuje się terminami zaczerpniętymi z psychologii; ule-
gły one silnym modyfikacjom normatywnym, nadającym im swoiste, jurydyczne znaczenie,
które uwzględniają owe pozaindywidualistyczne elementy.
Do wad oświadczenia woli Kodeks zalicza następujące omówione poniżej

instytucje:
1) stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie
woli,
2) pozorność,
3) błąd,
4) podstęp,
5) groźbę.
II. Brak świadomości lub swobody

1. Pojęcie
574 Ze względu na to, że istotnym elementem czynności prawnej jest oświad-

czenie woli, skutecznie może dokonać tej czynności tylko osoba spełniająca
Nb. 573
63498284906476
63
określone przesłanki dotyczące jej stanu psychicznego i fizycznego, który po-

zwala odpowiedzialnie podjąć i wyrazić decyzję o wywołaniu skutków praw-
nych. Postulat ten częściowo tylko realizuje instytucja zdolności do czynności
prawnych, a zwłaszcza ubezwłasnowolnienie, które może być orzeczone jedy-
nie z powodu długotrwałych stanów patologicznych spowodowanych chorobą
psychiczną, niedorozwojem umysłowym lub innymi zaburzeniami psychiczny-
mi, przy czym nawet w tego rodzaju sytuacjach orzeczenie ubezwłasnowolnie-
nia nie jest obligatoryjne.
Dlatego art. 82 KC generalnie stanowi, że nieważne jest każde oświadcze-
nie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się
w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyra-
żenie woli. Przepis ten dotyczy więc nawet przemijających tylko zaburzeń psy-
chicznych, jeżeli w chwili dokonywania czynności prawnych wyłączały one
świadome (np. wskutek nadużycia alkoholu) albo swobodne (np. pod wpły-
wem głodu narkotycznego powzięcie decyzji lub wyrażenie woli; por. wyr. SN
z 22.10.1975 r., V PRN 4/75, OSN 1976, Nr 5, poz. 90).
575 Należy przyjąć, że art. 82 KC odnosi się nie tylko do stanów patologicz-
nych, ale i fizjologicznych człowieka, w których jego centralny układ nerwowy
nie osiągnął odpowiedniego poziomu aktywności umożliwiającej mu odbiera-
nie i przetwarzanie informacji (np. sen) oraz przypadków podlegania przemocy,
czyli tzw. przymusu fizycznego, który charakteryzuje się tym, że ruchy czło-
wieka w ogóle nie są sterowane przez jego centralny układ nerwowy, lecz pod-
dane ukierunkowanemu naciskowi zewnętrznemu.
Przykład: A chwyta przemocą rękę B i „składa” w ten sposób podpis na dokumencie
obejmującym treść umowy albo siedząca obok osoba podnosi rękę sąsiada przy głosowaniu.
Brak świadomości lub swobody składającego oświadczenie woli powoduje

bezwzględną nieważność czynności prawnej.
Ciężar dowodu, że oświadczenie woli zostało złożone we wspomnianych
okolicznościach, spoczywa na tym, kto powołuje się z tego względu na nie-
ważność czynności prawnej (art. 6 KC), a więc zwykle na osobie składającej to
oświadczenie woli. Dowód taki jest często trudny do przeprowadzenia, dlatego
w znacznie dogodniejszej sytuacji z rozpatrywanego obecnie punktu widzenia
znajdują się osoby ubezwłasnowolnione. Brak zdolności do czynności praw-
nych tych osób, powodujący także nieważność czynności prawnej, udokumen-
towany jest bowiem orzeczeniem sądowym, które skuteczne jest dopóty, dopó-
ki nie zostanie uchylone.
Nb. 575–575
63498284906476
63
2. Zakres podmiotowy
Określona w art. 82 KC wada oświadczenia woli odnosi się wyłącznie do 576

osoby, która zachowuje się w ten sposób, iż można by sądzić, że składa oświad-
czenie woli. Przepis ten nie uwzględnia natomiast interesów jakiejkolwiek
innej osoby, a w szczególności np. kontrahenta działającego w dobrej wierze.
Odpowiednio do tego należy restryktywnie interpretować art. 82 KC i przy je-
go stosowaniu kierować się tylko wskazanymi wyżej elementami „umiejsco-
wionymi w samym podmiocie składającym oświadczenie woli, a nie w jakiejś
sytuacji zewnętrznej, w jakiej ta osoba została postawiona” – zwłaszcza pre-
sji ekonomicznej oddziałującej na jego decyzję (por. wyr. SN z 24.7.1974 r.,
III CRN 119/74, OSP 1976, Nr 2, poz. 30).
III. Pozorność
1. Pojęcie
a) Nieważne (bezwzględnie) jest również oświadczenie woli złożone dru- 577

giej „stronie za jej zgodą dla pozoru” (art. 83 § 1 KC). Przepis ten ma na
względzie sytuację, gdy strony umawiają się potajemnie, iż ujawnione wobec
osób trzecich oświadczenie woli nie wywoła skutków prawnych.
Przykład: A zawarł na piśmie z B umowę sprzedaży obrazu i równocześnie potajemnie
porozumiał się z B, że umowa ta nie wywrze skutków prawnych, tzn. iż własność obrazu nie
przejdzie na B, a zatem jego właścicielem pozostanie A. Taka pozorna umowa może mieć na
celu np. wyjęcie obrazu spod egzekucji, którą prowadzą wierzyciele A z jego majątku.
W tej sytuacji nie chodzi o sprzeczność między „wolą” a jej „przejawem”,

ponieważ owa potajemna umowa również dochodzi do skutku przez „przeja-
wienie woli” – z tym tylko, że pomiędzy samymi stronami, a już nie przed oso-
bami trzecimi. Natomiast istotne jest to, że wewnętrzne porozumienie wyłącza
możliwość uznania ujawnionego na zewnątrz oświadczenia woli w jurydycz-
nym tego słowa znaczeniu. Trudno bowiem w sytuacji tej uznać, aby wyrażało
ono decyzję wywołania skutków prawnych. Ustawa preferuje tu więc – zgodnie
z ogólnymi regułami wykładni oświadczeń woli – taki sens oświadczenia, jaki
same strony ustaliły1.
Pozornymi mogą być tylko umowy lub oświadczenia woli jednostronne
składane innej osobie, ponieważ tylko w tego rodzaju czynnościach prawnych
1
Por. bliżej Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977, s. 56–57; K. Mularski, Pozor-
ność czynności prawnych. Zarys problematyki semiotycznej, KPP 2007, z. 3.
Nb. 576
63498284906476
63
występuje druga strona, z którą można porozumieć się potajemnie co do tego,

iż oświadczenie nie wywrze skutków prawnych.
Przykład: Nie do pomyślenia jest pozorny testament lub pozorne odrzucenie spadku do-
konane w oświadczeniu złożonym sądowi (art. 1018 § 3 KC).
578 b) Strony czynności pozornej mogą dokonać także tzw. ukrytej (dyssy-
mulowanej) czynności prawnej, która, zgodnie z ich zamiarem, ma wywołać
określone w niej skutki prawne.
Przykład: Jeżeli A zawarł z B (na piśmie) umowę sprzedaży obrazu i równocześnie po-
tajemnie porozumiał się z B, że umowa ta nie wywrze skutków prawnych, wówczas umowa
sprzedaży – jako pozorna – jest nieważna i wskutek tego prawo własności obrazu nadal po-
zostanie przy A. Strony mogą jednak nie tylko porozumieć się co do nieskuteczności umowy
sprzedaży, lecz równocześnie zawrzeć inną umowę (ukrytą), np. darowizny obrazu. W dok-
trynie wyrażono zarówno pogląd, że w tym drugim przypadku mamy do czynienia z dwie-
ma odrębnymi czynnościami prawnymi (pozorną i ukrytą), jak i sformułowano inne, bardziej
przekonujące stanowisko, że chodzi o jedną czynność prawną, obejmującą oświadczenie wo-
li ukryte i niesprzeczne z nim oświadczenie woli uzewnętrznione (por. bliżej Z. Radwański,
M. Gutowski [w:] System Pr. Pr., t. 2, s. 500–501).
Przepis art. 83 § 1 zd. 2 KC stanowi, że taka ukryta czynność prawna może
być ważna, jeżeli zostały spełnione wszelkie wymogi, jakie system prawny for-
mułuje, aby skutecznie takiej czynności dokonać. Czynność prawna ukryta mu-
si odpowiadać nie tylko przesłankom ważności przewidzianym dla wszystkich
czynności prawnych, ale również takim, jakie prawo wskazuje dla tego rodzaju
czynności, do którego należy ukryta czynność prawna. Odnosi się to także do
formy czynności prawnej.
Por. E. Drozd, Pozorność w umowach przenoszących własność nieruchomości, SC 1974,
t. XXII, s. 71 oraz wyr. SN z 12.10.2001 r. (V CKN 631/00, OSN 2002, Nr 7–8, poz. 91),
który odstąpił od dawniejszego bardziej liberalnego stanowiska judykatury i części reprezen-
tantów nauki. W szczególności zatem, jeżeli strony zawarły pozorną, a więc nieważną, umo-
wę darowizny nieruchomości w formie aktu notarialnego, pod którą ukryta była nieformalna
umowa sprzedaży nieruchomości, to umowa sprzedaży również jest nieważna, ponieważ nie
została sporządzona w wymaganej formie aktu notarialnego (art. 158 i 58 § 1 KC). Por. tak-
że uchw. SN z 22.5.2009 r. (III CZP 21/09, OSP 2010, z. 6, poz. 60, z glosami aprobującymi
K.P. Sokołowskiego i A. Sylwestrzak, GSP – Prz. Orz. 2010, Nr 1, s. 85), w której uznano, że
umowa o dożywocie ukryta pod pozorną umową sprzedaży nieruchomości zawartą w formie
aktu notarialnego jest nieważna, jeżeli istotne postanowienia umowy o dożywocie nie zostały
objęte tą formą szczególną.
Strony dokonują ukrytych czynności prawnych często właśnie dlatego, że

ich treść jest sprzeczna z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi lub za-
sadami współżycia społecznego (art. 58 KC). Dlatego wymagają one starannej
oceny z tego punktu widzenia.
Nb. 578–578
63498284906476
63
2. Skutki pozorności
Pozorność zawsze może być przedmiotem dowodu między stronami ze 579

świadków oraz przesłuchania stron, chociaż umowa miała postać pisemną. Nie
chodzi tu bowiem o prowadzenie dowodu przeciwko lub ponad osnowę do-
kumentu (art. 247 KPC), lecz o zakwestionowanie esencjonalnych przesłanek
ważności czynności prawnych wyrażonych w treści dokumentu. Odmienny
punkt widzenia pozbawiłby zresztą omawianą instytucję praktycznej doniosło-
ści.
Mimo iż pozorne oświadczenie woli jest bezwzględnie nieważne, ma ono 580
doniosłość prawną dla osób trzecich, które odpłatnie nabyły prawo lub zwol-
nione zostały z zobowiązania, działając w zaufaniu, że oświadczenie woli nie
zostało złożone dla pozoru (art. 83 § 2 KC).
Przykład: A pozornie cedował na B swoją wierzytelność, która przysługiwała mu prze-
ciwko X. Następnie B zawarł rzeczywistą już umowę cesji z C o charakterze odpłatnym.
Gdyby stosować tylko regułę, że oświadczenie woli pozorne jest nieważne, to należałoby
dojść do wniosku, że także umowa B z C nie wywołuje skutków prawnych, ponieważ B roz-
porządził prawem, którego nie nabył. Natomiast zgodnie z art. 83 § 2 KC, jeżeli C nie wie-
dział o tym, że cesja między A i B jest pozorna, wtedy pozorność nie powoduje nieważności
odpłatnej cesji zawartej między B i C. Ostatecznie więc C nabędzie wierzytelność przeciw-
ko X, mimo iż zbywca jej (tzn. B), nie miał prawa nią rozporządzać.
3. Pozorność a oświadczenie woli nie na serio, zastrzeżenie potajemne

i czynności fiducjarne
Pozorne oświadczenie woli należy odróżnić od tzw. oświadczenia woli nie 581
na serio. Również ono nie ma wywołać skutków prawnych, mimo iż użyte
przez osobę wyrażenie mogłoby sugestię taką zawierać. Jednakże brak skutecz-
ności prawnej takiego oświadczenia jest już widoczny z samego kontekstu sy-
tuacyjnego, w którym podmiot składa oświadczenie woli.
Przykład: Aktor na scenie, profesor podający przykład podczas wykładu.
Zgoła czymś innym jest tzw. zastrzeżenie potajemne (reservatio mentalis). 582
Polega ono na pomyślanym tylko i niezakomunikowanym nikomu zastrzeże-
niu, że czynność prawna nie wywoła skutków prawnych. Jest ono pozbawione
jakiejkolwiek doniosłości prawnej ze względu na to, iż nie znajduje żadnego
wyrazu zewnętrznego.
W przeciwieństwie do czynności pozornych, pełny walor prawny mają czyn- 583
ności prawne fiducjarne.
Nb. 579–583
63498284906476
63
IV. Błąd
1. Pojęcie
584 Przez błąd rozumie się niezgodność między obiektywną rzeczywistością

a jej odbiciem w świadomości człowieka. Ma on doniosłość prawną – jako
wada oświadczenia woli – tylko wtedy, gdy dotyczy treści czynności prawnej
(art. 84 § 1 zd. 2 KC) i gdy jest istotny (art. 84 § 2 KC).
585 Treść czynności prawnych zawarta jest w oświadczeniu lub oświadcze-
niach woli w pełni zrekonstruowanych po zastosowaniu właściwych reguł in-
terpretacyjnych. Jeżeli więc strony przypisały jakiemuś zwrotowi zgodnie inny
sens, niż wskazują na to ogólne normy językowe, to akt porozumienia między
nimi się powiódł (falsa demonstratio non nocet). W przypadku takim proces in-
terpretacji doprowadził do prawdziwego ustalenia, jakie były rzeczywiste myśli
stron i wskutek tego nie dochodzi do stwierdzenia błędu.
Jeżeli ostatecznie ustalony w następstwie przeprowadzonej wykładni sens
czynności prawnej nie odpowiada wyobrażeniom żywionym w tym względzie
przez podmiot składający oświadczenie woli, wtedy działa on pod wpływem
błędu co do treści czynności prawnej. Błąd taki może w szczególności doty-
czyć właściwości przedmiotu (w tym ich liczby) oraz treści zachowań określo-
nych w czynności prawnej, a nawet oceny, czy jest to w ogóle czynność prawna
oraz jakiego rodzaju.
Przykład: A kupuje określony obraz, błędnie sądząc, że jest to oryginał, podczas gdy
w rzeczywistości jest to kopia; A zawiera z B umowę o wybudowanie domu jednorodzinnego
błędnie sądząc, że B ma uprawnienia budowlane; A „pożycza” B pewien przedmiot, podczas
gdy w rzeczywistości chodzi mu o użyczenie go; A pomyłkowo wymienił cenę kupna w wy-
sokości 1000 zł, podczas gdy w istocie zamierzał uzyskać kwotę 10 000 zł, w milionach za-
miast w miliardach, w „starych” zamiast w „nowych” złotych.
Nie ma natomiast charakteru błędu co do treści czynności prawnej niezgod-

ne z rzeczywistością wyobrażenie dotyczące okoliczności nieuregulowanych
w czynności prawnej, chociażby wywarły one wpływ na jej dokonanie.
Przykład: A kupił działkę budowlaną, błędnie sądząc, że posiadana przez niego suma pie-
niężna wystarczy do wybudowania domu jednorodzinnego. Także niespełnienie się oczekiwań
osoby dokonującej czynności prawnej co do określonego rozwoju zdarzeń nie daje podstaw
do uznania oświadczenia woli za wynik błędu prawnie doniosłego (wyr. SN z 19.10.2000 r.,
III CKN 963/98, OSN 2002, Nr 5, poz. 63 oraz z 16.6.2009 r., I PK 67/09, MPPr 2010, Nr 1,
s. 27).
Wydaje się również, chociaż jest to kwestia nader kontrowersyjna, że poza

treścią czynności prawnej pozostają określone w przepisach prawnych, usta-
lonych zwyczajach lub w zasadach współżycia społecznego (art. 56 KC) dal-
Nb. 584–585
63498284906476
63
sze, bezpośrednio w czynności prawnej nieuregulowane skutki prawne. Mylne

wyobrażenie o nich nie stanowi więc błędu dotyczącego treści czynności praw-
nej. Natomiast jeżeli do treści czynności prawnej wprowadzone zostały posta-
nowienia pod wpływem błędnego przekonania, że odpowiadają one nakazowi
ustawowemu (np. strony ustaliły określoną cenę, sądząc, że odpowiada ona ce-
nie reglamentowanej), wtedy błąd taki należy tak samo traktować jak błąd co do
okoliczności objętych treścią oświadczenia woli. Przepisy o błędzie ogranicza-
ją więc zastosowanie zasady ignorantia iuris nocet (por. wyr. SN z 24.1.1974 r.,
II CR 761/73, OSP 1975, Nr 11, poz. 238, z glosą A. Kleina).
586 Drugą, konieczną cechą błędu prawnie doniosłego, a mianowicie jego istot-
ny charakter, każe ustawa oceniać według kryteriów zindywidualizowanych,
lecz zarazem obiektywnych. W myśl bowiem art. 84 § 2 KC „można powoływać
się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadcze-
nie woli nie działał pod wpływem błędu” (kryterium wiedzy zindywidualizowa-
nej) i „oceniał sprawę rozsądnie” (kryterium odwołujące się do wzorca zachowań
człowieka rozsądnego), „nie złożyłby oświadczenia tej treści”.
Natomiast nie bierze się pod uwagę winy błądzącego i prawo udziela ochro-
ny także osobie, która złożyła oświadczenie woli pod wpływem błędu popeł-
nionego ze swojej winy.
2. Przypadki szczególne
a) W odniesieniu do oświadczeń woli składanych innej osobie (należą do 587

nich w szczególności oświadczenia woli składane w toku zawierania umów) i bę-
dących zarazem odpłatnymi czynnościami prawnymi, a więc w zakresie czynno-
ści prawnych o podstawowej doniosłości społecznej, ustawa każe liczyć się tak-
że z interesami adresatów oświadczonej woli. Znajduje to wyraz w tym, że we
wspomnianych sytuacjach na błąd dotyczący treści czynności prawnej i istotny
można powołać się tylko wtedy, gdy ponadto adresat oświadczenia woli:
1) albo błąd wywołał, chociażby bez swej winy (np. mylnie oznakowano
sprzedany obraz),
2) albo wiedział o błędzie (np. z treści prowadzonych negocjacji),
3) albo mógł z łatwością błąd zauważyć (art. 84 § 1 zd. 2 KC).
Jeśli adresat oświadczenia woli w sytuacjach powyższych nie wyprowadził
składającego oświadczenie woli z błędu, wtedy interes jego nie zasługuje na
ochronę. Zasady te odnoszą się także do oświadczeń woli składanych w postaci
Nb. 586–587
63498284906476
63
elektronicznej. Należy przy tym przyjąć, że ryzyko wadliwego działania urzą-

dzenia elektronicznego ponosi osoba, która sprawuje nad nim kontrolę1.
588 b) Oświadczenie woli składane innej osobie za pośrednictwem posłańca
może ulec zniekształceniu w toku jego przesyłania.
Przykład: Posłane przez ojca dziecko po 1 pudełko papierosów kupuje ich 10.
W przypadku takim należy stosować przepisy o błędzie (art. 85 KC),

w szczególności więc trzeba rozważyć, czy zniekształcenie to ma charakter
istotny oraz czy adresat oświadczenia woli o nim wiedział albo mógł z łatwo-
ścią je zauważyć (art. 84 KC).
Posłańcem jest osoba niebędąca stroną czynności prawnej. Za posłańca na-
leży uznać operatora usług teleinformatycznych.
589 c) W odniesieniu do niektórych rodzajów czynności prawnych przepisy
szczególne przewidują modyfikację ogólnych zasad dotyczących błędu prawnie
doniosłego (por. np. art. 918, 945, 1045 KC, art. 151 KRO). Należy to już jed-
nak do wykładu odpowiednich szczególnych działów prawa cywilnego.
3. Skutki
590 W odróżnieniu od dwóch poprzednich wad oświadczenia woli błąd nie po-
woduje nieważności czynności prawnej, a jedynie stanowi podstawę do uchy-
lenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli (art. 84 § 1 KC) –
por. szerzej Nb. 599–601.
V. Podstęp
1. Pojęcie
591 Jeżeli błąd został wywołany podstępnie (art. 86 KC), to system prawny tak
dalece modyfikuje ogólne zasady dotyczące błędu, że raczej należy przychylić
się do stanowiska, iż chodzi tu o odrębną wadę oświadczenia woli.
Podstępne działanie polega na świadomym wprowadzeniu jakiejś osoby 592
w błąd lub na umocnieniu jej błędnego mniemania i to w celu skłonienia jej do
złożenia oświadczenia woli określonej treści. Działający podstępnie chce lub
godzi się na wywołanie u drugiej osoby mylnego wyobrażenia o rzeczywistym
1
Por. bliżej M. Drozdowicz, Błąd w elektronicznych czynnościach prawnych, PPH 2001,
Nr 9; Prawne i ekonomiczne aspekty komunikacji elektronicznej, pod red. J. Gołaczyńskiego,
Warszawa 2003, s. 231 i n.
Nb. 588
63498284906476
63
stanie rzeczy w celu skłonienia jej do złożenia określonego oświadczenia woli1.

Za podstęp uważa się także świadome przemilczenie pewnych informacji, ale
tylko wtedy, gdy istniał obowiązek ich udzielenia.
Przykład: Funkcjonariusz publiczny kompetentny do przygotowania decyzji dotyczącej
sprzedaży działki państwowej, sam starając się o jej kupno, zataja przed właściwym orga-
nem, iż o przydział tej działki ubiega się także inna osoba (wyr. SN z 28.4.1967 r., I CR 5/66,
OSN 1967, Nr 12, poz. 227).
Przez podstępne wywołanie błędu następuje niedopuszczalna ingerencja

w wewnętrzną sferę motywacji człowieka. Takie naruszenie osobowości spoty-
ka się ze szczególnie intensywną reakcją systemu prawnego. W myśl bowiem
art. 86 § 1 KC składający oświadczenie woli może wówczas powołać się na
błąd także wtedy, gdy nie był on istotny lub gdy nie dotyczył treści czynno-
ści prawnej.
Przykład: Matka dziecka pozamałżeńskiego, pragnąc skłonić X-a do uznania ojco-
stwa jej dziecka, fałszywie zapewnia go, iż jest jego biologicznym ojcem, na dowód cze-
go podaje nieprawdziwą datę urodzenia dziecka. Stwierdzenie biologicznego pochodzenia
dziecka nie należy do treści tego oświadczenia woli. Mylne wyobrażenie X-a o tym, że jest
ojcem dziecka, odnosi się zatem wyłącznie do jego sfery motywacyjnej, a nie do treści czyn-
ności prawnej. Ze względu jednak na to, że X został podstępnie wprowadzony w błąd co
do tej okoliczności, jego oświadczenie woli o uznaniu dziecka jest wadliwe (por. wyr. SN
z 15.1.1970 r., I CR 400/69, OSN 1970, Nr 12, poz. 225). Podobnie, gdyby sprzedawca pała-
cyku namówił wielbiciela Napoleona do nabycia tej nieruchomości, przekazując mu zmyślo-
ne informacje o romantycznych przygodach Cesarza przez niego tam przeżytych.
Należy jednak wykazać związek przyczynowy między podstępnym działa-

niem wywołującym mylne wyobrażenie o rzeczywistości a złożeniem oświad-
czenia woli określonej treści.
Ze względu na to, że chodzi tu o niedostępną dla bezpośredniej obserwacji
sferę zjawisk psychicznych, dowód taki w znacznej mierze opierać się będzie
na domniemaniach faktycznych.
2. Skutki
593 Wada ta, podobnie jak błąd, również uzasadnia uchylenie się od skutków
prawnych złożonego oświadczenia woli. W typowych przypadkach działań
podstępnych dokonuje strona czynności prawnej. Jednakże system prawny
ze względu na szkodliwość społeczną wspomnianej wady oświadczenia woli
1
Por. wyr. SN z 7.5.2014 r. (II CSK 419/13, Legalis).
Nb. 593–593
63498284906476
63
w następujących dwóch przypadkach pozwala powołać się także na podstęp

osoby trzeciej (art. 86 § 2 KC):
1) gdy czynność prawna jest nieodpłatna,
2) gdy druga strona (adresat oświadczenia woli) o podstępie osoby trzeciej
wiedziała i nie zawiadomiła o nim składającego oświadczenie woli.
Przykład: Gdyby więc nieprawdziwe informacje o przygodach Napoleona w sprze-
danym pałacyku przekazywał nabywcy nie sam sprzedawca, lecz osoba trzecia, to umowa
byłaby wadliwa tylko wtedy, jeżeli sprzedawca o tym wiedział i nie powiadomił nabywcy.
W przypadku takim ustawodawca piętnuje więc naganne zachowanie sprzedawcy, chroniąc
zarazem interes kupującego przez to, że pozwala mu uchylić się od umowy. Natomiast gdy-
by właścicielem pałacyku był wielbiciel Napoleona, który darował tę nieruchomość X-owi,
błędnie sądząc, na podstawie fałszywej dokumentacji, że X jest potomkiem cesarza, wów-
czas czynność ta byłaby wadliwa także wtedy, gdyby informację tę przekazywała osoba trze-
cia nawet bez wiedzy obdarowanego. Znajduje tu wyraz ogólne założenie ustawodawcy pol-
skiego, że nieodpłatnie nabyta korzyść majątkowa (tu obdarowanego) zasługuje na słabszą
ochronę.
Należy podzielić pogląd, że nie są osobami trzecimi w rozumieniu art. 86 § 2 KC osoby
powiązane kapitałowo i organizacyjnie ze stroną czynności prawnej w sposób umożliwiają-
cy wywieranie decydującego wpływu na działalność tej osoby i biorące po jej stronie udział
w negocjacjach prowadzących do dokonania czynności prawnej; zachowania takich osób,
prowadzące do podstępnego wywołania błędu u składającego oświadczenie woli kontrahen-
ta, są równoznaczne z zachowaniami strony czynności prawnej (por. wyr. SN z 22.3.2019 r.,
I CSK 257/18, Legalis).
VI. Groźba
594 Przez groźbę rozumie się zapowiedź wyrządzenia komuś jakiegoś zła, w ra-
zie gdyby nie dokonał on żądanej czynności prawnej. Osoba zagrożona znajdu-
je się w sytuacji przymusowej (tzw. przymus psychiczny); stoi przed alterna-
tywą: albo dokonać żądanej czynności prawnej, albo narazić się na realizację
stanu rzeczy określonego w groźbie. Nie jest ona jednak pozbawiona możli-
wości wyboru. Gdyby tak było, jej zachowanie nie miałoby z mocy art. 82 KC
w ogóle cech czynności prawnej.
Przykład: Jeżeli dwóch mocnych sąsiadów przemocą podnosi przy głosowaniu rękę sie-
dzącego pośrodku uczestnika zebrania, wtedy osoba ta nie dokonuje w ogóle wyboru i dlate-
go nie składa żadnego oświadczenia woli.
System prawny nie chroni generalnie osób, które dokonują czynności praw- 595
nych pod wpływem obawy, że spotka je jakieś zło. Prawo ma jedynie na względzie
przypadki, gdy wspomniana sytuacja powstała wskutek celowego i bezprawne-
go działania innej osoby. Dopiero bowiem groźba bezprawna (art. 87 KC) sta-
Nb. 594–595
63498284906476
63
nowi niedopuszczalną interwencję w proces motywacji człowieka. Pod tym

względem jest ona podobna do podstępu, jednakże osoba działająca pod wpły-
wem groźby, w odróżnieniu od osoby podstępnie wprowadzonej w błąd, wie
o tym, że decyzja dokonania czynności prawnej została jej narzucona.
Por. zwłaszcza wyr. SN z 4.3.2004 r. (I PK 435/03, MoP 2005, Nr 2, s. 111); wyr. SN
z 19.3.2002 r. (I CKN 1134/99, OSN 2003, Nr 3, poz. 36, z glosą P. Graneckiego, MoP 2006,
Nr 10, s. 556).
W teorii i praktyce pojawiają się kontrowersje przy próbach bliższego

określenia pojęcia bezprawności groźby. W każdym razie przyjmuje się, że ce-
chę tę ma nie tylko zapowiedź dokonania czynu bezwzględnie zabronionego
przez system prawny (np. pobicia lub zabicia kogoś), ale także zapowiedź pod-
jęcia działań wprawdzie dozwolonych, lecz nie w tym celu, aby skłonić kogoś
do złożenia oświadczenia woli określonej treści.
Przykład: Z tego względu np. bezprawna będzie groźba, gdy A zapowiada B, że donie-
sie do organów ścigania o dokonanym przez B przestępstwie drogowym, jeżeli B nie daruje
mu określonego przedmiotu. Natomiast nie będzie miała tej cechy zapowiedź wszczęcia po-
stępowania sądowego zmierzającego do uzyskania należnego świadczenia lub wskazanie na
możliwość powstania odpowiedzialności karnej; por. wyr. SN z 19.3.2002 r. (I CKN 1134/99,
OSN 2003, Nr 3, poz. 36).
Doniosłość prawna groźby zależy nie tylko od tego, czy była ona bezpraw- 596
na, ale ponadto także poważna, tzn. powodująca poważne niebezpieczeństwo
dla osobistych lub majątkowych dóbr niekoniecznie składającego oświadcze-
nie woli, ale jakiejkolwiek innej osoby (art. 87 KC). O tym, czy groźba jest
poważna, należy rozstrzygać według okoliczności, badając, czy składający
oświadczenie woli „mógł się obawiać” wspomnianych wyżej następstw groź-
by (art. 87 KC). Ustawa każe więc mieć na względzie człowieka typowego,
znajdującego się jednak w określonej sytuacji majątkowej lub osobistej i dys-
ponującego określoną wiedzą o konsekwencjach groźby, a zwłaszcza o real-
nych możliwościach jej wykonania.
Takie same konsekwencje wywołuje w świetle art. 87 KC groźba pochodzą- 597
ca zarówno od strony, której złożone zostało oświadczenie woli, jak i od ja-
kiejkolwiek osoby trzeciej, chociażby nawet strona ta nie wiedziała o groźbie
osoby trzeciej (jest to więc uregulowanie surowsze w porównaniu z przepisami
dotyczącymi podstępu, art. 86 § 2 KC).
Oświadczenie woli, mimo że zostało złożone pod wpływem prawnie do- 598
niosłej groźby, jest ważne, ale istnieje podstawa do uchylenia się od skutków
prawnych złożonego oświadczenia woli.
Nb. 596–598
63498284906476
63
VII. Uchylenie się od skutków prawnych
599 Jeżeli ktoś złożył oświadczenie woli pod wpływem błędu, podstępu lub
groźby, to przysługuje mu prawo podmiotowe kształtujące do uchylenia się
od skutków prawnych tego oświadczenia (art. 84–87 KC).
600 Prawo to wykonuje uprawniony przez złożenie kolejnego oświadczenia woli,
które wyraża decyzję uchylenia skutków prawnych pierwotnie dokonanej czyn-
ności prawnej. Oświadczenie woli o uchyleniu się od skutków pierwotnej czyn-
ności prawnej wymaga formy pisemnej, która jednak zastrzeżona została tylko
dla celów dowodowych (ad probationem). Nie wymaga się więc jej zachowania
w stosunkach między przedsiębiorcami (art. 74 § 3 KC). Oświadczenie to musi
być złożone drugiej stronie pierwotnej czynności prawnej (art. 88 § 1 KC), a je-
żeli jej nie ma, osobie zainteresowanej w skutkach pierwotnej czynności prawnej.
Zgodnie więc ze wspomnianymi regułami ogólnymi, uchylenie się od skutków
prawnych w sytuacjach wyżej wskazanych realizuje się bez udziału organu orze-
kającego, aczkolwiek nieliczne przepisy szczególne przewidują od tej reguły wy-
jątki (por. np. art. 1019 § 3 KC oraz art. 151 i 78–83 KRO).
Natomiast sąd rozstrzyga spory co do tego, czy zaszły przesłanki ważnego
uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli. W takich przypadkach
orzeczenie sądu ma jednak charakter deklaratoryjny, a nie kształtujący. Trzeba
ponadto pamiętać, że przewidziane w art. 88 § 1 KC formalne wymaganie co
do uchylenia się od skutków prawnych oświadczeń woli może być dopełnione
także przez skierowanie do sądu odpowiednich pism procesowych – zwłaszcza
pozwów – które doręcza się stronie przeciwnej.
601 Prawo podmiotowe do uchylenia się od skutków czynności prawnej ogra-
niczone jest rocznym terminem (termin zawity, por. Nb. 834–839). Termin ten
(również w razie błędu wywołanego podstępem) liczy się od dnia jego wykry-
cia, a w razie groźby – od dnia, kiedy stan obawy ustał (art. 88 § 2 KC). Na-
leży podkreślić, że stan obawy ustaje nie tylko wtedy, gdy osoba grożąca złem
utraciła możliwość wykonania groźby, ale także wtedy, gdy zapowiedziane
w groźbie zło nastąpiło.
Uchylenie się od skutków oświadczenia woli powoduje zgaśnięcie wszelkich
związanych z nim konsekwencji prawnych i to już od chwili złożenia wadliwe-
go oświadczenia woli, a więc z mocą wsteczną (ex tunc). Uprawniony nie może
natomiast domagać się jakiejkolwiek zmiany treści wadliwej czynności prawnej.
Przykład: Niedawno namalowany obraz kupiła osoba podstępnie wprowadzona w błąd,
że jest to oryginalne dzieło znanego malarza z końca XIX w. Kupujący nie może wówczas
żądać obniżenia ceny jego nabycia, a tylko może uchylić się od skutków prawnych umowy,
co prowadzi do obowiązku zwrócenia obu spełnionych świadczeń (wydania obrazu i zwrotu
pieniędzy).
63498284906476
63
Rozdział IX. Treść czynności prawnej
§ 30. Swoboda kształtowania

treści czynności prawnych
Literatura: E. Drozd, Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa–Kraków 1974;
J. Grykiel, M. Lemkowski, Czynności prawne. Art. 56–81 KC. Komentarz, Warszawa
2010, art. 56–58 KC; J. Grykiel, [w:] Gutowski, KC. Komentarz, art. 56–57; S. Grzybow-
ski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 55, 56; M. Gutowski, [w:] Gutowski, KC. Komentarz,
art. 58–59 i 3531; tenże, Nieważność czynności prawnej, Warszawa 2008; A. Jedliński,
J. Mędrzecka, Zasada swobody umów a ważność czynności prawnej, Rej. 2003, Nr 5; A. Łu-
szpak-Zając, Realizacja roszczenia o zawarcie umowy, Warszawa 2005; P. Machnikowski,
[w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz art. 56–58 i 3531; tenże, Swoboda umów
według art. 3531 KC. Konstrukcja prawna, Warszawa 2005; Z. Radwański, R. Trzaskowski,
[w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. V; Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977; M. Safjan,
Zasada swobody umów (Uwagi wstępne na tle wykładni art. 3531 KC), PiP 1993, z. 4; tenże,
[w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 56–58, 3531; J. Skąpski, Autonomia woli w prawie
międzynarodowym prywatnym w zakresie zobowiązań z umów, Kraków 1964; A. Stelma-
chowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998, rozdz. 6; R. Trzaskowski, Grani-
ce swobody kształtowania treści i celu umów obligacyjnych. Art. 3531 KC, Kraków 2005;
M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 350
i n.; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. X; C. Żuławska, Zasady prawa gospodar-
czego prywatnego, Warszawa 2007.
I. Uwagi ogólne
W rozdziale niniejszym skupiono uwagę na kwestii, jakie konsekwencje 602
prawne wyznacza czynność prawna, jakie więc prawa i obowiązki mają pod-
mioty w następstwie dokonania czynności prawnej, pomijając tu problem spo-
sobu jej dokonania.
1. Pojęcie treści czynności prawnej
Należy wyjść z ogólnego postanowienia art. 56 KC, w myśl którego „czyn- 603
ność prawna wywołuje nie tylko skutki prawne w niej wyrażone, lecz rów-
nież te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalo-
Nb. 602–603
63498284906476
63
310 Rozdział IX. Treść czynności prawnej
nych zwyczajów”. W świetle tego przepisu trzeba więc odróżnić następujące

pojęcia:
604 Treść czynności prawnej, na którą składa się oświadczenie lub oświadcze-
nia woli w pełni zrekonstruowane na podstawie odpowiednich reguł interpreta
cyjnych.
Przykład: Treścią umowy sprzedaży będą zgodne postanowienia stron wskazujące, ja-
ką rzecz ma sprzedawca przenieść na własność kupującego i jaką cenę kupujący ma zapłacić
sprzedawcy za tę rzecz.
605 Treść stosunku cywilnoprawnego, który tylko w podstawowym swym

kształcie wyznaczony jest treścią oświadczeń woli stron. Ponadto bowiem treść
stosunku cywilnoprawnego określa się na podstawie: ustawy, zasad współżycia
społecznego i ustalonych zwyczajów. Wskaźniki te pełnią tutaj funkcję nie in-
terpretacyjną oświadczeń woli, lecz normatywną, kształtując treść konkretne-
go stosunku cywilnoprawnego, ostatecznie określającego, jak się strony mają
zachować.
Przykład: Do treści stosunku sprzedaży będą należały nie tylko wskazane w powyższym
przykładzie oświadczenia woli stron, ale i postanowienia ustawy określające, jaką odpowie-
dzialność ponosi sprzedawca w razie, gdy rzecz sprzedana ma wady; te następstwa dokonania
czynności prawnej nie są składnikiem oświadczenia woli i powstają z mocy ustawy, choćby
nie były przez strony zamierzone (por. wyr. SN z 23.1.2014 r., II CSK 251/13, OSNC 2014,
Nr 11, poz. 116).
Z kolei przyjrzyjmy się bliżej zagadnieniom związanym z kształtowaniem

treści czynności prawnej.
2. Zasada swobody kształtowania treści
606 Czynność prawna tylko wtedy może spełniać funkcję instrumentu prawne-
go, za pomocą którego podmioty same kształtują swoje stosunki cywilnopraw-
ne, gdy przysługuje im swoboda decydowania co do ich treści. Konsekwent-
ny ustawodawca, konstruując czynność prawną, pozostawia zatem podmiotom
w tej sferze odpowiednie pole decyzyjne.
Natomiast zakresu pozostawionej swobody regulacji nie należy identyfi-
kować z pojęciem zasady swobody kształtowania treści czynności prawnej. To
ostatnie pojęcie wyraża bowiem normę o ogólnej doniosłości, w myśl której
podmiotom przysługuje kompetencja do kształtowania treści czynności praw-
nej oraz że przepisy prawne dotyczące tej kwestii należy interpretować na rzecz
tej kompetencji.
607 Tak pojęta zasada znajduje uzasadnienie normatywne najpierw w prokla-
mowanej w Konstytucji RP zasadzie wolności gospodarczej.
Nb. 604–607
63498284906476
63
§ 30. Swoboda kształtowania treści czynności prawnych 311
W uchw. z 10.1.1990 r. (III CZP 97/89, OSN 1990, Nr 6, poz. 74) SN (7) stwierdził, że
Konstytucja proklamuje zasadę wolności gospodarczej. Wszelkie więc wyłączenia od tej za-
sady lub jej ograniczenia mogą wynikać tylko z wyraźnego przepisu ustawy lub przepisu wy-
danego na podstawie ustawy. W razie braku takich przepisów szczególnych należy przyjąć
domniemanie na rzecz wolności gospodarczej. Z takiego rozwiązania prawnego wynika dy-
rektywa interpretacyjna, stosownie do której wszelkie wątpliwości należy tłumaczyć in favo-
rem libertatis. Por. także J. Napierała, Korzystanie przez spółki ze swobody przedsiębiorczo-
ści, [w:] Kodeks spółek handlowych po pięciu latach, Wrocław 2006.
Następnie znalazła expressis verbis wyraz w treści wprowadzonego w 1990 r.

do KC art. 3531, dotyczącego umów zobowiązujących.
3. Wzorzec kompetencji generalnej
Zasada swobody kształtowania treści czynności prawnej może sięgać tak 608
daleko, że pozwala podmiotom nie stosować się do ustalonych w przepisach
prawnych typów czynności prawnych (wzorzec kompetencji generalnej). Mo-
że jednak uznawać za ważne tylko czynności prawne mieszczące się w ramach
określonych w ustawie typów (wzorzec kompetencji szczególnej) i tylko w tym
zakresie zezwalać na dowolne kształtowanie treści czynności prawnych.
Otóż z treści art. 3531 KC jednoznacznie wynika, że w zakresie umów zo- 609
bowiązujących strony nie są związane ustawowymi typami umów – panuje tu
więc wzorzec kompetencji generalnej.
Natomiast wzorzec ten nie obejmuje czynności prawnych, które z natury
swojej (z uwagi na typowe ich funkcje) są skuteczne wobec osób nieuczestni-
czących w dokonywaniu tych czynności. Ich wolność oraz interesy wymaga-
ją ochrony prawnej. Bez tego nie mogłoby być zapewnione bezpieczeństwo
obrotu prawnego, stanowiące cenną wartość w systemie gospodarki rynkowej
(por. uchw. SN (7) z 7.4.1993 r., III CZP 23/93, OSN 1993, Nr 10, poz. 172,
pkt 9).
W przypadkach tego rodzaju należy więc przyjąć, iż swoboda kształtowania
treści umów ograniczona jest ustawą do określonych ich typów (tzw. nume-
rus clausus). Taki charakter mają w szczególności umowy, które:
1) kreują prawa podmiotowe bezwzględne – w szczególności prawa rzeczo-
we. Ścieśniają one bowiem wolność nie tylko uczestników czynności praw-
nych, ale i osób trzecich, do czego niezbędna jest już norma ustawowa;
2) tworzą spółki;
Tak dominujący pogląd por. S. Grzybowski, System Pr. Cyw., t. 1, 1974, s. 287; S. Soł-
tysiński, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Komentarz KH, t. 1, Warszawa 1997,
s. 43; S. Włodyka, Prawo spółek, Kraków 1996, s. 49.
Nb. 608–609
63498284906476
63
3) kreują prawa podmiotowe ucieleśnione w papierach wartościowych – bez

względu na to, czy uzna się je za wytwór umowy, czy jednostronnej czyn-
ności prawnej;
Zagadnienie to jest kontrowersyjne w literaturze. Podzielam tu pogląd przekonująco uza-
sadniony przez A. Szumańskiego, Problem dopuszczalności prawnej emisji nowych typów
papierów wartościowych. Z problematyki numerus clausus papierów wartościowych w pra-
wie polskim, [w:] Studia z prawa gospodarczego i handlowego. Księga pamiątkowa ku czci
Profesora Stanisława Włodyki, Kraków 1996, s. 427.
4) regulują stosunki majątkowo-małżeńskie (art. 47 i n. KRO);

5) dotyczą spadków (art. 1047 i n. KC).
610 Kwestia, czy wzorzec kompetencji ogólnej obejmuje także jednostronne
czynności prawne, należy do spornych w polskiej doktrynie cywilistycznej.
S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 476, opierając się na argumentacji a cont-
rario z art. 58 KC, uważa, że odnosi się on również do jednostronnych czynności prawnych,
które jednak nie mogą skutecznie nakładać na inne podmioty żadnych obowiązków. Nato-
miast za poglądem, że jednostronne czynności prawne dopuszczalne są tylko w ramach nu-
merus clausus, opowiadają się w szczególności: W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykła-
du, Warszawa 2009, s. 145 i n.; M. Safjan, Zasada swobody umów, PiP 1993, z. 4, s. 13–14;
Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 317.
Jednakże przeważają argumenty przemawiające za poglądem, że jednostronne

czynności prawne dopuszczalne są tylko w ramach ustawowo określonych ich ty-
pów (numerus clausus).
Przede wszystkim należy zauważyć, że system prawny nie tylko zakazuje
obciążać kogokolwiek obowiązkami bez jego zgody, ale respektuje również za-
sadę, iż nawet korzystne dla kogoś sytuacje prawne nie powinny być tworzone
bez jego woli (dlatego darowizna ma postać umowy).
Każda czynność prawna – w tym także jednostronna – wywołuje skutki
prawne (art. 56 KC); jest zatem zdarzeniem wiążącym ze sobą jakieś podmioty.
Jeżeli treść stosunku prawnego nie jest przez obie strony ustanowiona, podmiot
jednostronnej czynności prawnej może to uczynić tylko na podstawie szczegól-
nej kompetencji ustawowej i ze skutkami ustawą określonymi.
Przykład: Przyrzeczenie publiczne (art. 919 KC), testament (art. 941 i n. KC).
Większy rygoryzm prawny w odniesieniu do jednostronnych czynności

prawnych uzasadniony jest ponadto brakiem kontroli ich treści ze strony innych
uczestników, których – w przeciwieństwie do umów – tutaj nie ma.
Wreszcie wysłowienie zasady kompetencji ogólnej tylko w odniesieniu do
umów w art. 3531 KC daje podstawę do twierdzenia, że wyprowadzony a cont-
rario z art. 58 KC wniosek o swobodzie kreowania czynności prawnych nie od-
nosi się do czynności jednostronnych.
Nb. 610
63498284906476
63
II. Ograniczenia
W każdym jednak systemie prawnym – także w takim, w którym obowiązu- 611
je zasada swobody kształtowania treści czynności prawnej – zakres dopuszczal-
nej ich treści jest zawsze ograniczony regułami typu ogólnego. Znaczy to,
że obejmują one zarówno czynności prawne, dla których wyznaczone zostały
pewne wiążące typy ustawowe, jak i poza tą sferą (gdzie nie obowiązuje model
kompetencji generalnej).
Ograniczenia te można usystematyzować w poniżej przedstawionej typolo-
gii, opartej na wskazaniach ustawy. Są to:
1) prawa przyrody,
2) normy bezwzględnie wiążące,
3) obejście ustawy,
4) zasady współżycia społecznego lub podobne klauzule generalne.
1. Prawa przyrody
Ograniczenia podyktowane prawami przyrody pochodzą jeszcze z prawa 612

rzymskiego. Obecnie wyraża je art. 387 KC, w myśl którego „umowa o świad-
czenie niemożliwe jest nieważna”. Postanowienie to dotyczy wszelkich czyn-
ności prawnych. Nieracjonalne byłoby bowiem podejmowanie zobowiązań nie-
wykonalnych albo służących realizacji stanów rzeczy, które i tak się ziszczą
bez udziału człowieka.
Przykład: Zobowiązanie się do skoku na Księżyc albo do tego, aby następnego dnia
wzeszło słońce.
2. Normy bezwzględnie wiążące
Niedopuszczalne są postanowienia czynności prawnych, które byłyby nie- 613

zgodne z zakazami wyrażonymi w normach bezwzględnie wiążących, a w tym
i w semiimperatywnych (art. 58 § 1 KC). Służą one przede wszystkim ochronie
interesów publicznych kojarzących się często z określonymi wartościami lub
normami moralnymi; z zagwarantowaniem zasady autonomii podmiotów; z ich
bezpieczeństwem; z wspieraniem strony słabszej; z umocnieniem zasad demo-
kratycznego i rynkowego ustroju społecznego. W porównaniu z ustrojem PRL
zakres ich uległ radykalnej redukcji – zwłaszcza w sferze działalności gospo-
darczej, gdzie przestał obowiązywać system centralnie sterowanej gospodarki
planowej.
Nb. 611–613
63498284906476
63
Przykład: W myśl art. 483 § 1 KC, karę umowną można zastrzec tylko za niewykonanie
zobowiązania niepieniężnego. Jeżeli więc zastrzeżono, by ją za niewykonanie zobowiązania
pieniężnego (w razie niezapłacenia tego długu w terminie), to zastrzeżenie takie należy uznać
za nieważne na podstawie art. 58 § 1 KC.
Czynność prawna jest sprzeczna z ustawą (art. 58 § 1 KC) nie tylko wtedy,
gdy zawiera postanowienia z nią niezgodne, ale również wtedy, gdy nie zawie-
ra postanowień nakazanych przez prawo.
Przykład: Artykuł 239 KC określa, jakie postanowienia powinna zawierać umowa
o ustanowienie użytkowania wieczystego.
Tego rodzaju normy prawne również ograniczają swobodę kształtowania

treści czynności prawnych. Ponadto należy podkreślić, że podmioty publicz-
ne nie mogą w drodze umów cywilnoprawnych przekazywać swoich zadań pu-
blicznych innym podmiotom bez szczególnego upoważnienia ustawowego.
Por. bliżej orz. NSA z 27.9.1994 r. (SA/Ł 1906/94, OSP 1996, Nr 3, poz. 52, z glosą
Z. Leońskiego).
Zakazy dokonywania określonych czynności prawnych mogą wynikać

z norm prawa publicznego – w szczególności prawa administracyjnego. W ra-
zie ich naruszenia stosuje się tylko właściwe dla nich sankcje. Jeżeli jednak cel
takiej normy wskazuje, że ma ona zapobiegać ukształtowaniu się stosunku cy-
wilnoprawnego sprzecznego z nią, wówczas należy przyjąć, iż czynność praw-
na jest bezwzględnie nieważna na podstawie art. 58 § 1 KC.
Por. wyr. SN z 26.11.2002 r. (V CKN 1445/00, OSN 2004, Nr 3, poz. 47), które uznało
za nieważne udzielenie gwarancji ubezpieczenia kredytu przez podmiot, który nie uzyskał na
te czynności wymaganego zezwolenia Ministra Finansów. Por. także wyr. SN z 28.10.2005 r.
(II CK 174/05, OSNC 2006, Nr 9, poz. 149, z krytyczną glosą M. Gutowskiego, MoP 2007,
Nr 18 i P. Księżaka, MoP 2007, Nr 23).
Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej za nieważną uznać należy tak-

że czynność prawną sprzeczną z bezwzględnie wiążącą normę prawa wspólno-
towego bezpośrednio skierowaną do podmiotu prawa cywilnego1.
3. Obejście ustawy
614 Na równi z czynnościami sprzecznymi z ustawą traktuje art. 58 § 1 KC

czynności prawne mające na celu obejście ustawy (dokonane in fraudem le-
gis). Zwykło rozumieć się przez to określoną czynność wprawdzie bezpośred-
1
Por. szerzej M. Gutowski, Nieważność, s. 290 i n.
Nb. 614
63498284906476
63
nio nieobjętą zakazem prawnym, ale przedsięwziętą świadomie1 w celu osią-

gnięcia skutku zakazanego przez prawo.
Przykład: Obejściem zakazu dokonywania czynności z samym sobą (art. 108 KC) było-
by dokonanie czynności prawnej przez osobę fizyczną z osobą prawną, w której ta sama oso-
ba fizyczna pełni funkcję organu (por. uchw. SN (7) z 30.5.1990 r., III CZP 8/90, OSN 1990,
Nr 10–11, poz. 124).
Nie tylko więc treść, ale i sam cel dokonania czynności prawnej znany obu 615
stronom, jeżeli koliduje z zakazami prawnymi, powoduje jej nieważność. Taka
koncepcja całkiem już jasno wyrażona została w art. 3531 KC.
Odmiennie S. Grzybowski, System Pr. Cyw., t. 1, 1974, s. 512.
4. Zasady współżycia społecznego
Ponadto w myśl art. 58 § 2 KC „Nieważna jest czynność prawna sprzeczna 616
z zasadami współżycia społecznego” (podobnie art. 3531 KC).
W nawiązaniu do poprzednich wyjaśnień należy stwierdzić, że niedopusz-
czalna jest nie tylko taka czynność, której treść, ale i cel godzi w uznane po-
wszechnie wartości i reguły moralne odnoszące się do stosunków międzyludz-
kich.
Przykład: Podejmowanie przez pełnomocnika czynności sprzecznych z rzeczywistą lub
domniemaną wolą mocodawcy (wyr. SN z 21.3.2013 r., II CSK 458/12, Legalis); wykorzy-
stanie zależności służbowej dla dopuszczenia do współautorstwa (wyr. SN z 12.9.1974 r.,
I CR 602/74, OSP 1976, Nr 7–8, poz. 143); dzierżawa pomieszczeń prosektorium jedyne-
go w mieście szpitala połączona z obowiązkiem przewożenia zwłok (wyr. SN z 26.3.2002 r.,
III CKN 801/00, OSN 2003, Nr 3, poz. 41); zastrzeżenie niegodziwie wysokiego odszkodo-
wania (wyr. SN z 7.8.2001 r., I PKN 563/00, OSP 2002, Nr 1, poz. 9); ustalenie zbyt wyso-
kich zarobków kadry menedżerskiej, wbrew interesowi spółki (por. wyr. SN z 21.7.2009 r., II
PK 21/09, z glosą J. Gołasia, OSP 2015, z. 4, poz. 35); określenie przez strony umowy cy-
wilnoprawnej rażąco niskiego wynagrodzenia (wyr. SN z 11.2.2015, I UK 203/14, Legalis);
ograniczenie działalności gospodarczej przez czynność prawną (por. wyr. SN z 20.5.2004 r.,
II CK 354/03, OSN 2005, Nr 5, poz. 91 i wyr. SN z 11.9.2003 r., III CKN 579/01, OSN
2004, Nr 10, poz. 167); ograniczenie konkurencji (wyr. SN z 16.1.2003 r., I CKN 1200/00,
OSP 2005, Nr 1, poz. 1); dokonując czynności prawnej w celu popełnienie przestępstwa
por. wyr. SN z 28.10.2005 r., II CK 174/05, OSN 2006, Nr 9, poz. 149; ograniczenie wolno-
ści gospodarczej jednej ze stron (wyr. SN z 20.5.2004 r., II CK 354/03, OSNC 2005, Nr 5,
poz. 91); ukształtowanie treści stosunku pracy w sposób sprzeczny z podstawowymi zasada-
mi etycznego i uczciwego postępowania, słuszności (wyr. SN z 5.6.2009 r., I UK 19/09, Le-
galis). Por. także M. Szydło, Nieważność czynności prawnych będących przejawem naduży-
cia przez przedsiębiorcę pozycji dominującej, MoP 2010, Nr 4.
1
Por. post. SN z 14.2.2014 r. (II CSK 216/13, Legalis).
Nb. 615–616
63498284906476
63
III. Skutki naruszenia

617 W myśl reguły ogólnej naruszenie wspomnianych ograniczeń swobody
kształtowania treści czynności prawnej sprawia, że jest ona bezwzględnie nie-
ważna (art. 58 § 1 i art. 387 § 1 KC).
Natomiast jeżeli tylko niektóre postanowienia czynności prawnych są
sprzeczne z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi lub z zasadami
współżycia społecznego, wtedy pojawia się pytanie, jak należy ocenić pozosta-
łe jej postanowienia: czy całą czynność uznać za nieważną, czy tylko jej część.
Alternatywa taka pojawia się oczywiście tylko wtedy, gdy po stwierdzeniu nie-
ważności części czynności pozostałe jej postanowienia mogłyby funkcjonować
samodzielnie, tzn. obejmowałyby tzw. istotne (konieczne) elementy czynności
prawnej.
Według ogólnej reguły art. 58 § 3 KC rozstrzygnięcie tej kwestii zależy od
doniosłości, jaką ma nieważne postanowienie dla podmiotów dokonujących
czynności prawnej. Jeżeli więc z okoliczności wynika, iż bez nieważnych po-
stanowień czynność nie zostałaby dokonana, to w całości jest ona nieważna.
Sformułowanie to odsyła zatem do obiektywnych, aczkolwiek zindywiduali-
zowanych ocen człowieka rozsądnego znajdującego się w określonej sytuacji.
Kwestia ta może jednak budzić wątpliwości. Aby ułatwić jej rozstrzygnięcie,
art. 58 § 3 KC wyraża domniemanie przemawiające za utrzymaniem ważnej
części czynności prawnej. W praktyce pojawiają się tzw. klauzule salwatoryj-
ne, w których strony zastrzegają, że gdyby poszczególne postanowienia umowy
okazały się nieważne, to nie wpływa to na nieważaność pozostałej części umo-
wy. Jest sporne, czy klauzula taka wyłącza zastosowanie art. 58 § 3 KC (tak
wyr. SN z 8.10.2004 r., V CK 670/03, OSN 2005, Nr 9, poz. 162), czy nie wpły-
wa (tak wyr. SN z 26.1.2006 r., V CSK 81/05, OSP 2007, Nr 2, poz. 17). Raczej
należy opowiedzieć się za pierwszym stanowiskiem respektującym wolę stron
(tak glosa A. Szlęzaka, OSP 2007, Nr 7–8, poz. 88).
618 Jednakże od reguł tych istnieją wyjątki, o czym wspomina § 1 art. 58 KC
(„chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek”). Mogą one przyjmować
różną postać.
619 Jedną z nich określa już cyt. wyżej przepis, stanowiąc, że sprzeczność czyn-
ności prawnej z ustawą nie powoduje jej nieważności, gdy na miejsce nie-
ważnych postanowień czynności prawnych wchodzą odpowiednie przepisy
prawne.
Przykład: W razie naruszenia cen regulowanych, por. wyr. SN z 2.4.1975 r. (II CR 91/75,
OSN 1976, Nr 5, poz. 112). Korektę ceny, ustalonej niezgodnie z bezwzględnie wiążącą nor-
mą, która nakazuje jej obniżenie w razie zbycia obiektu zabytkowego, miał na względzie SN
w wyr. z 20.4.1995 r. (I CRN 37/95, OSN 1995, Nr 9, poz. 133).
Nb. 617–619
63498284906476
63
§ 31. Elementy czynności prawnej 317
Są też inne przepisy prawne, które każą inaczej, niż stanowi art. 58 § 3 KC, 620
określać wpływ nieważności części czynności prawnej na ważność pozosta-
łych jej części.
Warunek stanowi część czynności prawnej. Gdy jest on sprzeczny z ustawą lub z zasa-
dami współżycia społecznego – jako nieważny – nie wywołuje skutków prawnych. Jednakże
jego wpływ na ważność pozostałych części czynności prawnej został swoiście uregulowany
w art. 94 KC – w zależności od tego, czy ma on charakter zawieszający, czy rozwiązujący.
Niekiedy przepisy szczególne w ogóle uchylają sankcję bezwzględnej 621

nieważności w razie sprzeczności czynności prawnej lub jej części z normami
bezwzględnie wiążącymi. Natomiast w to miejsce wprowadzają bardziej ela-
styczne instrumenty prawne, pozwalające uzgodnić treść czynności prawnej
z porządkiem prawnym.
Przykład: Służy temu tzw. postępowanie naprawcze przewidziane w odniesieniu do
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej, w ramach którego sąd rejestrowy
wzywa spółkę do usunięcia braków i wyznacza w tym celu odpowiedni termin (art. 21, 172,
317 KSH).
§ 31. Elementy czynności prawnej

Literatura: B. Lackoroński, Skutki czynności prawnych w czasie, Warszawa 2019; K. Mu-
larski, [w:] Gutowski. KC. Komentarz, art. 89–94 i 110–116; Z. Radwański, R. Trzaskowski
[w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. V; M. Safjan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 56,
Nb. 21; B. Swaczyna, Warunkowe czynności prawne, Warszawa 2012; Wolter, Ignatowicz,
Stefaniuk, Prawo, rozdz. X; J. Zawadzka, Warunek w prawie cywilnym, Warszawa 2012; taż,
Warunkowość oświadczeń woli składanych w wykonaniu uprawnień prawnokształtujących,
KPP 2014, Nr 4, s. 897 i n.
I. Rodzaje
Dla ustalenia skutków czynności prawnych na podstawie uregulowanych 622
w ustawie ich typów użyteczne jest wyróżnienie pewnych elementów czynno-
ści prawnych.
1. Essentialia negotii
Podstawowe w tym względzie znaczenie mają elementy przedmiotowe 623

istotne (tzw. essentialia negotii). Są to ustawowo wyróżnione cechy, według
których dokonuje się kwalifikacji konkretnej czynności prawnej do ustawowo
wyróżnionych typów czynności prawnych.
Nb. 620–623
63498284906476
63
Przykład: Według art. 535 KC do cech umowy sprzedaży należy zobowiązanie się jed-
nej strony do przeniesienia własności i wydania rzeczy w zamian za zobowiązanie się drugiej
strony do zapłaty ceny.
Należy jednak pamiętać, że w procesie kwalifikacji czynności prawnej nie tyl-

ko jej treść, ale także właściwości podmiotów mają niekiedy doniosłość prawną.
Przykład: Zastosowanie art. 725 KC zależy od tego, czy podmiotem działającym jest
bank; tylko osoba „prowadząca przedsiębiorstwo” może być stroną czynności prawnych
wskazanych w art. 765, 794, 853 KC; jedynie ubezpieczyciel może być stroną umowy wska-
zanej w art. 805 KC, a hotelarz – stosunku określonego w art. 846 KC.
2. Naturalia negotii
624 Elementy nieistotne (naturalia negotii) określają skutki prawne dokonania

czynności prawnej określonego typu.
Oznaczenie tych elementów w treści czynności prawnej jest możliwe, ale
nie jest konieczne do tego, aby następowały wskazane w nich konsekwencje
prawne, ponieważ są one określone w przepisach prawnych.
Przykład: Przepisy o odpowiedzialności za wady rzeczy sprzedanej (art. 556 i n. KC),
o miejscu (art. 454 KC) i terminie (art. 455 KC) spełnienia świadczenia.
Jeżeli przepisy wyznaczające takie skutki prawne mają dyspozytywny cha-

rakter, ich wystąpienie może być wyłączone, gdy tak postanowią strony doko-
nujące czynności prawnej, określając odmienne konsekwencje prawne.
3. Accidentalia negotii
625 Elementy dodatkowe (accidentalia negotii) charakteryzują się tym, że w od-

różnieniu od naturalia negotii zastrzeżenie ich w treści czynności prawnej sta-
nowi konieczną przesłankę wystąpienia wskazanych w nich skutków prawnych,
a w przeciwieństwie do essentialia negotii nie określają one cech swoistych
dla danego typu czynności prawnej. Ich rola w procesie kwalifikacji czynności
prawnych jest więc na ogół bierna.
626 Przepisy prawne regulują niektóre accidentalia negotii, określając bliżej
konsekwencje prawne, jakie one wywołują w razie zamieszczenia ich w treści
czynności prawnej. Pod tym względem należy wyróżnić:
1) accidentalia negotii uregulowane samoistnie – bez związku z określonym ty-
pem czynności prawnych, jak np. warunek (art. 89 KC), termin (art. 110 KC),
zadatek (art. 394 KC), prawo odstąpienia (art. 395 KC), odstępne (art. 396 KC),
kara umowna (art. 483–485 KC), wadium (art. 704 KC);
Nb. 624–626
63498284906476
63
2) accidentalia negotii uregulowane w ramach określonego typu czynno-

ści prawnych, jak np. postanowienia dotyczące tzw. dodatkowych świad-
czeń w umowie kontraktacji (art. 613, 615 KC) lub zastrzeżenie polecenia
w umowie darowizny (art. 893–895 KC).
II. Warunek i termin

W części ogólnej prawa cywilnego uregulowane zostały: warunek i termin, 627
a to ze względu na szeroki zakres zastosowania tych dodatkowych elementów
czynności prawnych.
1. Warunek
Przez warunek rozumie się zawarte w treści czynności prawnej zastrzeże- 628
nie, które uzależnia powstanie lub ustanie skutku prawnego od zdarzenia przy-
szłego i niepewnego (art. 89 KC). W szczególności nie należy więc nazwy tej
używać ani na oznaczenie owego zdarzenia przyszłego i niepewnego, ani na
oznaczenie innego rodzaju postanowień czynności prawnej, ani również na
określenie ustawowych przesłanek (tzw. conditiones iuris), od których zależy
ważność lub skuteczność czynności prawnej.
Przykład: W ścisłym tego słowa znaczeniu nie jest więc warunkiem ustalenie ceny rze-
czy sprzedanej w umowie stron ani postanowienie ustawy (conditio iuris), że przesłanką sku-
tecznego przeniesienia własności nieruchomości jest zachowanie formy aktu notarialnego.
Zdarzenie przyszłe jest niepewne nie tylko, gdy strony nie mają wpływu na
jego ziszczenie się (np. wybuch wojny, klęska żywiołowa, uzyskanie zezwole-
nia administracyjnego na prowadzenie określonej działalności gospodarczej),
ale także wtedy, gdy od decyzji jednej lub obu stron zależy jego spełnienie się
(np. zawarcie związku małżeńskiego, wybór zawodu).
Jeżeli ziszczenie się zdarzenia przyszłego zależy od woli strony, mówi się o warunku
potestatywnym. Warunek taki jest dopuszczalny, jeżeli nie zależy wyłącznie od woli stron.
W szczególności za warunek należy uznać zastrzeżenie umowne uzależniające skutek praw-
ny od niewykonania zobowiązania. Należy go jednak odróżnić od zastrzeżenia, które uzależ-
nia skutek czynności prawnej od tego, czy strona zechce zobowiązanie wykonać (si voluero).
W przypadku takim trzeba uznać, że czynność prawna w ogóle nie została dokonana z braku
stanowczej decyzji wywołania skutków prawnych1.
1
Por. bliżej Z. Radwański, R. Trzaskowski, [w:] System Pr. Pr., t. 2, s. 347–349; kry-
tyczna glosa Z. Radwańskiego do wyr. SN z 5.6.2002 r. (II CKN 701/00, OSP 2003, Nr 10,
poz. 124); oraz wyr. SN z 8.3.2002 r. (III CKN 748/00, OSP 2003, Nr 3, poz. 37), akceptujące
reprezentowany tu pogląd poparty glosą J. Pisulińskiego.
Nb. 627–628
63498284906476
63
Dopuszczalność zastrzegania warunku potestatywnego nie jest powszechnie uznana,
a stanowiska prezentowane w piśmiennictwie i orzecznictwie różnią się istotnie, chociaż na-
leży odnotować coraz większą akceptację dla takiej możliwości. W postanowieniu SN (7)
z 22.3.2013 r. (III CZP 85/12, OSNC 2013, Nr 11, poz. 132) stwierdzono, że co do zasady do-
puszczalne jest dokonanie czynności prawnej zawierającej zastrzeżenie, że jej skutek zależy
od skorzystania z uprawnienia lub woli wykonującego zobowiązanie, a zdarzenie zależne od
zachowania strony może polegać na spełnieniu lub niespełnieniu świadczenia. Przy czym za-
strzeżenie to podlega ocenie na podstawie art. 3531 KC, z uwzględnieniem normatywnej kon-
strukcji warunku określonej w art. 89 KC. Por. także aprobatę A. Szlęzaka dla zasady wska-
zanej w tym postanowieniu SN (Kilka uwag o warunku potestatywnym, [w:] Współczesne
problemy prawa zobowiązań, pod red. A. Olejniczaka, J. Haberko, A. Pyrzyńskiej, D. Soko-
łowskiej, Warszawa 2015, s. 670 i n.).
W żadnym natomiast razie pojęciem warunku nie może być objęte zastrze-
żenie, które uzależnia skuteczność czynności prawnej od zdarzenia, które na
pewno w przyszłości nastąpi (np. jeżeli wzejdzie słońce), lub które ziściło
się już przed dokonaniem czynności prawnej, a strony o tym nie wiedziały.
W tym ostatnim przypadku dopuszczalne jest jednak analogiczne stosowanie
przepisów o warunku.
Rozróżnia się również warunki dodatnie i ujemne. Warunek jest dodatni, gdy przyszłe
i niepewne zdarzenie polega na zmianie istniejącego stanu rzeczy. Natomiast warunek nega-
tywny zakłada utrzymanie się istniejącego stanu rzeczy, czyli niewystąpienie wskazanego
w warunku zdarzenia (np. A nie będzie pił, nie ożeni się, nie wyemigruje z kraju). W judy-
katurze pojawiła się koncepcja ograniczająca pojęcie warunku tylko do warunku dodatniego
ewentualnie do ujemnego, ale połączonego z terminem (por. orz. SN z 22.10.1956 r., I CR
951/56, OSP 1958, poz. 34, z krytyczną glosą A. Woltera). Ta ograniczająca koncepcja wa-
runku nie została jednak zaaprobowana w doktrynie (por. bliżej Z. Radwański, R. Trzaskow-
ski, [w:] System Pr. Pr., t. 2, s. 349–350).
629 Z punktu widzenia normatywnego istotny jest podział warunków na zawie-

szające i rozwiązujące.
Warunek zawieszający jest to zastrzeżenie, które uzależnia powstanie skut-
ków czynności prawnej od zdarzenia przyszłego i niepewnego.
Przykład: Jeżeli skończysz w tym roku studia, dostaniesz samochód.
Warunek rozwiązujący jest to zastrzeżenie, według którego skutek czynno-

ści prawnej ustaje, jeżeli nastąpi zdarzenie przyszłe i niepewne.
Przykład: A wynajmuje lokal przedsiębiorcy B z zastrzeżeniem, że najem ulegnie za-
kończeniu, jeżeli B straci koncesję na sprzedaż alkoholu.
630 Jeżeli warunek zawieszający jest niemożliwy, przeciwny ustawie lub za-
sadom współżycia społecznego, wtedy cała czynność prawna jest nieważna.
Rozstrzygnięcie takie zapobiega powstawaniu stosunków prawnych, które albo
Nb. 629–630
63498284906476
63
nigdy nie mogłyby być zrealizowane (a więc nie miałyby społecznego sensu),
albo wspierałyby działania bezprawne lub niemoralne (art. 94 KC).
Przykład: Jeżeli ktoś przyrzeknie komuś nagrodę za skok na Księżyc albo za uwiedze-
nie małoletniej.
Natomiast jeżeli warunek rozwiązujący jest niemożliwy, przeciwny usta-

wie lub zasadom współżycia społecznego, wtedy uważa się go za niezastrzeżo-
ny; kreowany czynnością prawną stosunek prawny utrzymuje się zatem nadal,
mimo ziszczenia się takiego warunku.
Przykład: Postanowienie umowy zastrzegające jej rozwiązanie, jeżeli strona – wbrew
nakazom ustawowym – zatai przed urzędem skarbowym dochód uzyskany na podstawie tej
umowy. Postanowienie umowy najmu lokalu mieszkalnego, że ulegnie ona rozwiązaniu, gdy
najemczyni urodzi dziecko.
W razie prawidłowego zastrzeżenia warunku powstaje stan niepewności co 631

do tego, czy przewidziane przez czynność prawną skutki powstaną (przy wa-
runku zawieszającym), czy też ustaną (przy warunku rozwiązującym). W okre-
sie tym obie strony obowiązane są do lojalnego zachowania się względem sie-
bie. W szczególności jeżeli strona, której zależy na nieziszczeniu się warunku,
przeszkodzi w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego zisz-
czeniu się warunku, następują takie skutki, jakby warunek się ziścił (art. 93
§ 1 KC). Z kolei, jeżeli strona, której zależy na ziszczeniu się warunku, do-
prowadzi w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego do ziszcze-
nia się warunku, następują takie skutki, jakby warunek się nie ziścił (art. 93
§ 2 KC). Ustawa zastrzega tu więc swoistą karę za nielojalne postępowanie.
Ponadto ten, kto ma uzyskać w razie ziszczenia się warunku określone pra-
wo – a więc uprawniony warunkowo – może wykonywać wszelkie czynności,
które zmierzają do zachowania jego prawa (art. 91 KC). Prawa drugiej stro-
ny są odpowiednio ograniczone. W szczególności nie może ona ani w drodze
czynności faktycznych (np. przez zniszczenie rzeczy), ani prawnych (np. przez
jej zbycie) doprowadzić do tego, że w razie ziszczenia się warunku uprawniony
warunkowo nie będzie mógł nabyć swego prawa. W zasadzie ponosi ona w tym
zakresie odpowiedzialność odszkodowawczą (art. 471 KC). Poza tym art. 92
§ 1 KC uznaje za nieważne czynności prawne rozporządzające w zakresie, w ja-
kim udaremniają one lub ograniczają skutek ziszczenia się warunku. Jednakże od
tej zasady przewidziane są wyjątki w przypadku, gdy przepisy szczególne chro-
nią osoby trzecie nabywające prawo w dobrej wierze (art. 92 § 2 KC).
Przykład: Ochrona osoby zawierającej umowę z nieuprawnionym do rozporządzania
rzeczą (art. 169 KC).
Nb. 631
63498284906476
63
632 Jeżeli warunek się ziści, a czego innego w czynności prawnej nie zastrzeżo-
no, od tego momentu (ex nunc) powstają (przy warunku zawieszającym) albo
ustają (przy warunku rozwiązującym) skutki czynności prawnej. W razie nie-
ziszczenia się warunku, stan prawny istniejący w momencie dokonania czynno-
ści prawnej stabilizuje się, co w konsekwencji powoduje wygaśnięcie po jednej
stronie uprawnienia warunkowego, a po drugiej stronie uchylenie korelatywnie
sprzężonych z nim ograniczeń praw podmiotowych.
633 Dzięki warunkowi podmioty prawa cywilnego mogą w sposób elastyczny
kształtować stosunki cywilnoprawne, biorąc pod uwagę przyszłe, a zarazem
niepewne zdarzenia. Uznając wartość tej funkcji, prawo polskie przyjęło regułę
ogólną dopuszczającą zamieszczenie warunku w każdej czynności prawnej
(art. 89 KC).
Jednakże ów będący następstwem zamieszczenia warunku stan niepewności
i nietrwałości nie zawsze jest pożądany. Z tego względu ogólna reguła dopusz-
czająca ustanowienie warunku w każdej czynności prawnej opatrzona została
nader elastycznym zastrzeżeniem ograniczającym. Odwołuje się ono z jednej
strony do wyjątków w ustawie przewidzianych (np. art. 157 KC), a z drugiej
strony do właściwości czynności prawnej (np. zawarcie małżeństwa, uchylenie
się od skutków złożonego oświadczenia woli).
2. Termin
634 W odróżnieniu od warunku, zastrzeżenie terminu wiąże powstanie albo

ustanie skutków czynności prawnych z określonym zdarzeniem przyszłym,
ale pewnym. Poza tym podobieństwa obu tych dodatkowych zastrzeżeń są tak
znaczne, że art. 116 KC nakazuje odpowiednio stosować do zastrzeżenia termi-
nu przepisy dotyczące warunku. W szczególności do terminu początkowego,
z nadejściem którego ma nastąpić skutek czynności prawnej, stosuje się odpo-
wiednio przepisy o warunku zawieszającym, natomiast do terminu końcowego,
z którym wiąże się ustanie skutków czynności prawnej, stosuje się odpowied-
nio przepisy o warunku rozwiązującym.
Zastrzeżenie terminu wskazującego na przyszłe i pewne zdarzenie nieko-
niecznie musi określać, kiedy ono nastąpi. Moment ten może więc być w chwi-
li dokonania czynności prawnej nieznany.
Przykład: Śmierć człowieka; trzy pierwsze noce na jesieni, w których temperatura po-
wietrza spadnie o godz. 21.00 poniżej 5°C.
635 Najczęściej jednak owo zdarzenie wskazane jest przez podanie daty lub
okresu. Sposób obliczania terminu może jednak budzić wątpliwości, i to nie
Nb. 632–635
63498284906476
63
tylko wtedy, gdy został on zastrzeżony w czynności prawnej, ale również

w przepisach prawnych, w orzeczeniach sądowych oraz w decyzjach admini-
stracyjnych. W takich przypadkach (art. 110 KC) należy stosować następujące
reguły interpretacyjne określone w art. 111–115 KC:
1) termin oznaczony w dniach kończy się z upływem (tj. o północy) ostatnie-
go dnia, przy czym nie wlicza się dnia, w którym nastąpiło zdarzenie stano-
wiące początek terminu;
Przykład: Zawarta w dniu 1 lutego umowa najmu na 3 dni kończy się 4 lutego o północy.
2) termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upły-

wem dnia, który nazwą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby
dnia takiego nie było w danym roku (29 lutego) – w ostatnim dniu tego mie-
siąca (a więc 28 lutego). Jednakże przy obliczaniu wieku osoby fizycznej
termin upływa z początkiem ostatniego dnia (nabywa się więc pełnoletność
w dacie urodzin);
3) jeżeli termin oznaczono na początek, środek lub koniec miesiąca, należy
przez to rozumieć 1., 15. lub ostatni dzień miesiąca, a termin półmiesięczny
odpowiada 15 dniom – także w miesiącu lutym;
4) jeżeli termin jest oznaczony w miesiącach lub latach, a ciągłość terminu
nie jest wymagana, miesiąc liczy się za 30 dni, a rok za 365 dni. Jeżeli ko-
niec terminu do wykonania czynności przypada na dzień uznany ustawowo
za wolny od pracy lub na sobotę, termin upływa następnego dnia, który
nie jest dniem wolnym od pracy ani sobotą.
Ustawa z 18.1.1951 r. o dniach wolnych od pracy (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 90)
zawiera zamknięty katalog dni wolnych od pracy, wskazując 13 dni w roku oraz wszystkie
niedziele.
Zastrzeżenie terminu – podobnie jak warunku – w zasadzie dopuszczalne 636

jest w każdej czynności prawnej. Wyjątki mogą wynikać nie tylko ze szczegól-
nych przepisów prawnych (art. 157 § 1, art. 962, 9813, 1018 § 1 KC), ale tak-
że z właściwości czynności prawnej (art. 89 KC odnoszący się analogicznie do
terminów).
Nb. 636
63498284906476
63
63498284906476
63
Rozdział X. Zawarcie umowy
§ 32. Założenia ogólne

Literatura: A. Brzozowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 66 i n.; S. Grzybowski,
System Pr. Cyw., t. 1, 1974; B. Gawlik, Procedura zawierania umowy na tle ogólnych prze-
pisów prawa cywilnego, Kraków 1977; J. Grykiel, [w:] Gutowski, KC. Komentarz, art. 64;
J. Grykiel, M. Lemkowski, Czynności prawne. Art. 56–81 KC. Komentarz, Warszawa 2010,
art. 64; A. Jędrzejewska, Koncepcja oświadczenia woli w prawie cywilnym, Warszawa 1992;
J. Kaczor, Zasada autonomii woli z perspektywy teorii prawa, AUWr, PPiA 2005, Nr 6;
A. Klein, Zawarcie umowy, [w:] Instytucje prawne w gospodarce narodowej, Wrocław 1981;
W.J. Kocot, Wpływ Internetu na Prawo Umów, Warszawa 2004; E. Łętowska, Wzorce umow-
ne. Ogólne warunki, wzory, regulaminy, Ossolineum 1975; taż, Prawo umów konsumenckich,
Warszawa 1999; taż, Ochrona niektórych praw konsumentów. Komentarz, Warszawa 2003;
P. Machnikowski, Prawne instrumenty ochrony zaufania przy zawieraniu umowy, Wrocław
2010; tenże, [w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz art. 66 i n.; tenże, Swoboda umów
według art. 3531 KC. Konstrukcja prawna, Warszawa 2005; A. Olejniczak, [w:] Gutowski, KC.
Komentarz, art. 66; A. Oleszko, Złożenie zastępczego oświadczenia woli w praktyce sądowej
i notarialnej (art. 64 KC), Rej. 1992, z. 1; Z. Radwański, M. Gutowski [w:] System Pr. Pr., t. 2,
rozdz. VII; Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977; J. Rajski przy współpracy W.J. Ko-
cota i K. Zaradkiewicza, Prawo o kontraktach w obrocie gospodarczym, Warszawa 2002;
S. Rudnicki, [w:] Dmowski, Rudnicki, Komentarz art. 66 i n.; M. Sieradzka, Instytucja wadium
w postępowaniu o udzielenie zamówienia publicznego, Warszawa 2015; R. Trzaskowski, Gra-
nice swobody kształtowania treści i celu umów obligatoryjnych. Art. 3531 KC, Kraków 2005;
M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014; Wolter,
Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. X; S. Wyszogrodzka, Dyssens w polskim prawie cywil-
nym, KPP 2004, z. 4.
Najważniejszą postacią czynności prawnych jest umowa. Stanowi ona bo- 637
wiem w gospodarce rynkowej podstawowy instrument regulujący obrót dóbr,
usług i środków pieniężnych. Z tego względu największą rolę odgrywa w za-
kresie stosunków zobowiązaniowych.
Jednakże znajduje ona zastosowanie także w innych sferach stosunków
społecznych, na skutek czego pojawia się w innych działach prawa cywilne-
go (w prawie rzeczowym, spadkowym, rodzinnym, własności intelektualnej).
W związku z tym ustawodawca polski umieścił reguły dotyczące zawierania
umów w części ogólnej KC (art. 66–721).
Nb. 637
63498284906476
63
326 Rozdział X. Zawarcie umowy
I. Konsens
1. Pojęcie
638 Mimo że umowa dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenia wo-

li dwóch albo więcej stron (konsens), stanowi ona samodzielną i integral-
ną całość, która dopiero kształtuje określony w jej treści stosunek prawny
(art. 56 KC). Po jej zawarciu nie rozpatruje się już poszczególnych oświadczeń
woli jako odrębnych źródeł obowiązków każdej ze stron.
Przykład: Jeżeli A zobowiązał się przenieść na B własność 100 kg jabłek, a B zapłacić
za nie określoną cenę, to doszła do skutku (została zawarta) jednolita umowa sprzedaży, któ-
rą tworzy zespół wspólnie ustalonych przez strony norm indywidualnych, określających, jak
każda ze stron ma się zachować.
Decydujące o zawarciu umowy zgodne oświadczenia woli stron (konsens) zo-

stają złożone wtedy, gdy da się stwierdzić, że oświadczenia mają ten sam sens,
ustalony według właściwych w tym względzie reguł wykładni (art. 65 KC). Nie
zawsze więc konsens jest równoznaczny ze „zgodną wolą stron” w znaczeniu psy-
chologicznym, ponieważ reguły wykładni mogą prowadzić do przypisania wypo-
wiedzi jednej strony innego sensu, niż miała faktycznie na myśli.
Przypomnijmy, że oświadczenia woli adresowane do indywidualnych od-
biorców mają w świetle prawa z reguły taki sens, jaki powinien im nadać uważ-
ny odbiorca; znaczenie to więc może być inne od rzeczywiście przez nadawcę
pomyślanego.
639 W teorii prawa cywilnego zwykło rozróżniać się dyssens jawny i ukryty –
zależnie od tego, czy strony były go świadome. Rozróżnienie to pozbawione
jest jednak doniosłości prawnej, ponieważ tak samo należy traktować obie po-
stacie dyssensu. Sens bowiem każdego oświadczenia woli należy ustalić dopie-
ro w rezultacie przeprowadzonej wykładni oświadczenia woli.
640 Dopiero gdy umowa została zawarta, strona może powołać się na określone
prawem wady oświadczenia woli i na tej podstawie uchylić się od skutków
prawnych swego oświadczenia woli, doprowadzając tym samym do unieważ-
nienia umowy. Natomiast przy braku konsensu, a więc w razie tzw. dyssensu,
umowa w ogóle nie dochodzi do skutku (czynność prawna nie została dokona-
na) i dlatego powołanie się na wady oświadczenia woli nie wchodzi w rachubę.
2. Zakres konsensu
641 Ponieważ do konstytutywnych cech umowy – jak każdej zresztą czynności

prawnej – należy wyznaczenie jej skutków prawnych (art. 56 KC), pojawia się
Nb. 638–641
63498284906476
63
§ 32. Założenia ogólne 327
pytanie, jaką treść powinna umowa obejmować, aby można było uznać, że zo-
stała zawarta. Zagadnienie to wymaga rozważenia z punktu widzenia maksy-
malnego i minimalnego (koniecznego) zakresu konsensu.
Pierwszy aspekt zagadnienia kieruje uwagę na granicę kompetencji przysłu- 642
gującej stronom przy regulowaniu treści czynności prawnej. Problematyka ta
została już przedstawiona powyżej, w ramach Nb. 606 i n., poświęconych ogra-
niczeniom swobody kształtowania treści czynności prawnej.
Natomiast drugi aspekt wskazuje, że strony nie muszą wyznaczać w treści 643
umowy wszystkich konsekwencji prawnych umowy, jakie leżą w granicach
ich kompetencji. W znacznej mierze bowiem funkcję tę spełniają także normy
prawne oraz inne mierniki (art. 56 KC). Jednakże wszystkie te wskaźniki peł-
nią jedynie funkcję uzupełniającą wobec decyzji samych stron, które w pod-
stawowym zakresie wyłącznie są kompetentne do wyznaczania konsekwen-
cji prawnych umów. Konsens stron musi więc objąć pewien minimalny zakres
skutków prawnych, który ustawa określa mianem „istotnych postanowień” umo-
wy (por. np. art. 66 § 1, art. 389 KC). Lepiej nazywać je elementami „niezbęd-
nymi” lub „koniecznymi”, a to dla wyeliminowania supozycji, jakoby chodziło
tu o cechy wyróżniające (essentialia negotii), które pełnią swą właściwą funkcję
nie przy analizie procesu zawierania umów, lecz przy ich kwalifikowaniu z punk-
tu widzenia wyróżnionych w ustawie typów i dla określenia w następstwie tego
pełnej treści wiążącego strony stosunku prawnego. Jakie są konieczne elemen-
ty umowy, można orzec dopiero na gruncie przepisów regulujących odpowied-
nie rodzaje stosunków prawnych. Z jednej bowiem strony pozwalają one ustalić,
jakie elementy treści tego stosunku muszą być przez same strony wyznaczone,
a z drugiej strony wskazują, jak daleko sięga regulacja prawna uwalniająca stro-
ny od konieczności określenia treści stosunku cywilnoprawnego przez nie same.
Przykład: Przy umowie sprzedaży rzeczy o cenie niereglamentowanej konieczne będzie
nie tylko określenie przedmiotów sprzedaży, ale i ich ceny, ponieważ sądom nie przysługuje
kompetencja w tym zakresie (art. 535 KC), chyba że z okoliczności wynika, iż strony mia-
ły na względzie cenę przyjętą w stosunkach tego rodzaju (art. 536 § 2 KC). Natomiast wy-
sokość wynagrodzenia za określone w umowie dzieło nie musi być przez strony uzgodniona,
ponieważ w każdej sytuacji tego rodzaju przysługuje sądowi kompetencja do jej ustalenia
(art. 628 KC).
3. Określenie stron
Ponadto niezbędną przesłanką dojścia każdej umowy do skutku jest okreś- 644
lenie stron, między którymi złożone zostały zgodne oświadczenia woli, a tym
Nb. 642–644
63498284906476
63
samym doszło do konsensusu. Wskazywać na nie może nie tylko treść umowy,
ale i okoliczności jej zawarcia.
Przykład: Kupno butów w sklepie prowadzonym przez wskazanego na szyldzie przed-
siębiorcę określa, kto jest sprzedawcą.
II. Swoboda zawierania umów

1. Pojęcie
645 Zakresem pojęcia wolności kontraktowej obejmuje się nie tylko swobodę
kształtowania treści umowy, ale także decydowanie o tym, czy umowę zawrzeć
oraz z kim ją zawrzeć.
Otóż nie ulega wątpliwości, że wyrażona w Konstytucji RP wolność prowa-
dzenia działalności gospodarczej stanowi podstawę dla stwierdzenia, że na ob-
szarze prawa cywilnego obowiązuje zasada swobody decydowania o zawieraniu
umowy. Znaczy to, że panuje ogólne domniemanie, iż podmiotom prawa cywil-
nego przysługuje kompetencja do decydowania o tym, czy i z kim zawierają
umowy. Nie są więc konieczne w tym względzie jakieś szczególne normy upo-
ważniające. Jeżeli jednak jakieś przepisy dotyczące tej kwestii zostały wydane, to
należy je interpretować na korzyść wspomnianej kompetencji stron.
646 Natomiast jeżeli podmiot mocą własnej decyzji zobowiązał się do zawarcia
z określoną osobą umowy, to z uwagi na autonomiczną genezę takiego związa-
nia, nie uważa się, by nastąpiło ograniczenie swobody kontraktowej podmiotu.
Przykład: Strony mogą zawrzeć tzw. umowę przedwstępną, w której zobowiązują się do
zawarcia w przyszłości określonej umowy (art. 389, 390 KC), albo zastrzegą prawo odkupu
(art. 593–595 KC) lub prawo pierwokupu (art. 596–602 KC) rzeczy sprzedanej.
2. Ograniczenia
647 O ograniczeniach swobody zawierania umów z dowolnie wybranymi oso-

bami mówi się wyłącznie wtedy, gdy mają one heterogeniczną genezę – tzn.
gdy wynikają z ustawy lub wydanego, z jej upoważnienia, aktu wykonawcze-
go, a nie z woli stron. Mogą one przybierać różną postać i intensywność.
648 Stosunkowo najmniej dolegliwe są zapewne generalne zakazy dokony-
wania określonych typów czynności prawnych z innymi niż ze wskazanymi
w ustawie rodzajami podmiotów.
Przykład: Umów ubezpieczeniowych tylko z ubezpieczycielami; określonych czynności
bankowych tylko z bankami; por. A. Janiak, Bank jako instytucja zaufania publicznego, Glo-
Nb. 645–648
63498284906476
63
sa 2003, Nr 2. Podmioty te muszą odpowiadać surowym wymaganiom ustawowym, co za-
pewnia ochronę interesów ich klientów.
Niekiedy znowu ustawa wymaga indywidualnej decyzji administracyjnej 649

dla dokonania pewnych czynności prawnych.
Przykład: Założenie banku w postaci spółki akcyjnej.
Tego rodzaju decyzje zezwalające upoważniają jedynie do dokonania czyn-

ności prawnej. Z upoważnieniem takim nie jest sprzężony żaden obowiązek do-
konania objętych zezwoleniem czynności prawnych. Natomiast czynność taka
dokonana bez wymaganego zezwolenia administracyjnego jest bezwzględnie
nieważna (art. 58 § 1 KC).
Natomiast w myśl uchw. Pełnego Składu Izby Cywilnej SN z 25.4.1964 r. (III CO 12/64,
OSP 1965, Nr 1, poz. 1) późniejsze uchylenie decyzji administracyjnej stanowiącej przesłan-
kę ważności umowy nie powoduje samo przez się jej nieważności. Jednakże okoliczności,
z powodu których nastąpiło uchylenie, mogą mieć znaczenie dla oceny w świetle prawa cy-
wilnego (np. przepisów o wadach oświadczenia woli, naruszeniu zasad współżycia społecz-
nego). Pogląd ten opiera się na założeniu, że funkcja decyzji administracyjnej kończy się
z chwilą zawarcia umowy. Aktualność tej uchwały potwierdziła uchw. SN (7) z 28.5.1992 r.
(III AZP 4/92, OSP 1993, Nr 5, poz. 104).
Dalej idące ograniczenia swobody doboru kontrahenta znajdują wyraz 650

w postaci ustalania ustawowych priorytetów w tym względzie na rzecz okreś-
lonych rodzajowo podmiotów.
Przykład: Ustawowe prawo pierwokupu nieruchomości.
Wybór kontrahenta w istotnej mierze ograniczają także obowiązkowe pro-

cedury wyłaniania kandydatów – w szczególności w trybie aukcyjnym lub
przetargowym. Jest nimi związany sektor publiczny.
Por. zwłaszcza ustawa z 29.1.2004 r. – Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. Dz.U.
z 2021 r. poz. 1129 ze zm.).
Niewątpliwie najdalej ingerują w swobodę kontraktową nakazy zawiera- 651

nia umów. Nie tylko bowiem wyłączają one swobodę decyzji strony co do
zawarcia umowy, ale z konieczności logicznej muszą zarazem określać ich
treść, eliminując w tym zakresie swobodę decyzji stron. Można śmiało po-
wiedzieć, że tego rodzaju ingerencja stanowi nie tyle ograniczenie, co wręcz
zaprzeczenie wolności kontraktowej. W systemie demokratycznej gospodarki
rynkowej powinna być ona stosowana nader rzadko i tylko z ważnych przy-
czyn społecznych.
Przykład: Ubezpieczenia obowiązkowe (por. art. 5 i 10 ustawy z 22.5.2003 r.
o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Pol-
Nb. 649–651
63498284906476
63
skim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 854),
obowiązek zawarcia umowy o świadczenie usług przesyłowych (ciepła, paliw, gazu,
elektryczności); por. bliżej A. Walaszek-Pyzioł, W. Pyzioł, Obowiązek zawarcia umowy
świadczenia usług przesyłowych, PUG 2000, Nr 9, s. 2 i n., którzy trafnie wskazują na
cywilnoprawny charakter tego obowiązku (por. także, J. Pokrzywniak, Umowa o przyłą-
czenie do sieci elektroenergetycznej, gazowej lub ciepłowniczej oraz obowiązek jej za-
warcia, Warszawa 2013, s. 65 i n.).
3. Umowy adhezyjne
652 Masowy charakter świadczonych we współczesnych społeczeństwach usług

i towarów wymaga szybkich i stypizowanych sposobów zawierania umów.
Treść ich z reguły jest określana przez świadczących owe masowe usługi lub
dostarczających towary wielkich przedsiębiorców, którzy zajmują dominują-
cą z punktu widzenia gospodarczego, a często wręcz monopolistyczną pozycję
wobec swych potencjalnych kontrahentów. Rola tych ostatnich w praktyce spo-
łecznej sprowadza się tylko do zaakceptowania treści umowy zaproponowanej
przez owych przedsiębiorców. Ta faktyczna nierównorzędność stron jaskrawo
przejawia się zwłaszcza w stosunku do indywidualnego konsumenta. Działa on
bowiem pod wpływem silnej presji ekonomicznej, zdając sobie sprawę z tego,
że jeżeli nie zaakceptuje zaproponowanej przez przedsiębiorcę treści umowy,
to nie będzie mógł uzyskać potrzebnej mu rzeczy lub usługi (np. przejazd ko-
leją). Socjologiczne aspekty owych zjawisk dobrze oddaje określenie „umowy
adhezyjne” (przystąpienia).
Jednakże i one dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenia woli obu
stron. Z tego zatem względu nie ma podstaw do kwestionowania panującego
poglądu, że wspomniane zjawiska należy kwalifikować jako umowy.
Natomiast wywołują one swoiste problemy w zakresie kontroli ich tre-
ści; stworzenia dogodnych przesłanek pozwalających masowym odbiorcom
na zapoznanie się z treścią proponowanej treści umowy, jak również z usta-
leniem, czy rzeczywiście została ona zaakceptowana przez indywidualnego
kontrahenta. Z tych względów umowy adhezyjne wymagają szczególnego
wyróżnienia i odpowiedniego uregulowania. Kwestie te zostaną omówione
w ramach wykładu prawa zobowiązań i w związku z ogólnymi warunkami
umów1.
1
Por. Radwański, Olejniczak, Zobowiązania, § 13.
Nb. 652–652
63498284906476
63
4. Zastępcze oświadczenie woli
653 Jeżeli osoba, na której ciąży obowiązek złożenia oświadczenia woli, uchyla
się od jego spełnienia, to obowiązek ten może zostać ustalony w orzeczeniu są-
dowym. Sąd opiera w takim przypadku rozstrzygnięcie na prawie materialnym,
stwierdzając w szczególności, czy z mocy prawa lub czynności prawnej pozwa-
ny jest obowiązany złożyć oświadczenie woli określonej treści.
Według ogólnych zasad prawa egzekucyjnego, orzeczenie takie wymagałoby
następnie wykonania poprzez przymuszanie dłużnika do złożenia odpowiednie-
go oświadczenia woli (art. 1050 i 10501 KPC). Jest to jednak środek uciążliwy
i nie zawsze skuteczny. Dlatego prawo polskie przyjęło bardziej nowoczesny mo-
del rozwiązania tej kwestii, stanowiąc w art. 64 KC oraz w art. 1047 § 1 KPC, że
prawomocne orzeczenie sądowe zastępuje to oświadczenie.
Należy z naciskiem podkreślić, że przepisy te nie stanowią samoistnej pod-
stawy prawnej roszczenia o złożenie oświadczenia woli; nakazują jedynie wią-
zać ze wspomnianym orzeczeniem identyczne skutki prawne, jakie wywołuje
złożenie oświadczenia woli.
Orzeczenie sądowe zastępuje formy szczególne przewidziane przez usta-
wę lub decyzję samych stron dla oświadczenia woli. W związku z tym wywiera
ono pełne skutki prawne także w takich przypadkach, gdy zastąpione oświad-
czenie woli objęte było rygorem zachowania formy szczególnej (np. notarial-
nej).
Orzeczenie sądowe zastępujące złożenie powinnego oświadczenia woli na- 654
leży odróżnić od orzeczeń, które bezpośrednio już zasądzają na świadczenie te-
go, co jest finalnym rezultatem danego stosunku prawnego (pieniędzy, usług,
rzeczy). Te drugie zapadają po stwierdzeniu, że na podstawie jakiegoś zdarze-
nia prawnego strona pozwana zobowiązana jest do wspomnianych świadczeń.
Sąd realizuje w takich przypadkach swoją typową funkcję orzeczniczą w posta-
ci orzeczeń deklaratywnych (stwierdzających). W toku takiego postępowania
może pojawić się konieczność dokonania i szczegółowego uzasadnienia wy-
kładni czyichś zachowań dla stwierdzenia, czy czynność prawna zobowiązują-
ca do bezpośredniego świadczenia dóbr, usług lub pieniędzy doszła do skutku.
Przykład: Czy milczenie adresata oferty należy uznać za złożenie oświadczenia woli
o jej przyjęciu.
W takich przypadkach sąd nie wydaje orzeczenia stwierdzającego obowią-

zek złożenia oświadczenia woli; ono zostało już bowiem złożone, a sąd, opiera-
jąc się na tym ustaleniu, wyznacza tylko wynikające stąd konsekwencje praw-
ne, zasądzając pozwanego na stosowne świadczenie.
Nb. 653
63498284906476
63
Natomiast orzeczenie zastępujące czyjeś oświadczenie woli dopiero

kreuje czynność prawną, która stanowi podstawę do powstania określonych
uprawnień, a w szczególności roszczeń o świadczenia mające bezpośrednią do-
niosłość społeczną lub gospodarczą. Z tego względu orzeczenia te mają postać
orzeczeń konstytutywnych (prawo tworzących), a nie deklaratywnych.
655 Zastępcze orzeczenie sądowe może odnosić się zarówno do jednostronnych
czynności prawnych, jak i do umów.
Jednostronna czynność prawna – jak wiadomo – dochodzi do skutku przez
złożenie oświadczenia woli tylko przez jedną stronę. Jeżeli obowiązana jest ona
złożyć oświadczenie i uchyla się od tego, to sąd, wydając orzeczenie zastępcze,
zarazem doprowadza do dokonania danej czynności prawnej.
Przykład: Orzeczenie stwierdzające obowiązek wierzyciela hipotecznego do złożenia
oświadczenia o wyrażeniu zgody na zwolnienie od obciążenia w myśl art. 90 KWU; orzecze-
nie stwierdzające obowiązek wynajmującego wyrażenia zgody na podnajem lokalu (wyr. SN
z 26.1.1999 r., III CKN 127/98, OSN 1999, Nr 6, poz. 122).
656 Natomiast zagadnienie jest bardziej skomplikowane w przypadkach, gdy

orzeczenie sądu zastępuje oświadczenie woli, które stanowi tylko element
umowy. Tymczasem w praktyce sądowej, najczęściej w takich sytuacjach do-
chodzi do wydawania wspomnianych orzeczeń zastępczych.
Przykład: Wspólnik zobowiązał się wnieść swój wkład do spółki w postaci własności
nieruchomości, a następnie uchyla się od zawarcia umowy przenoszącej jego nieruchomość
na rzecz spółki (orz. SN z 5.12.1991 r., III CZP 128/91, OSP 1992, Nr 11–12, poz. 241, z glo-
są J. Ignatowicza); spadkodawca zobowiązał w testamencie spadkobiercę do przeniesienia na
zapisobiercę określonej rzeczy, do czego konieczna jest umowa, której zawarcia może doma-
gać się zapisobierca na podstawie art. 968 KC.
Otóż pojawia się tu pytanie, czy orzeczenie sądu uchyla konieczność zło-
żenia oświadczenia woli tylko przez pozwanego, czy zarazem i przez powo-
da, żądającego wydania orzeczenia zastępującego oświadczenie woli pozwane-
go. Sąd Najwyższy (7) w uchw. z 7.1.1967 r. (III CZP 32/66, OSP 1969, Nr 5,
poz. 97, z glosą B. Dobrzańskiego) i w post. z 20.4.2006 r. (III CSK 37/06,
OSN 2007, Nr 2, poz. 29) stwierdził, że orzeczenie sądu w zasadzie zastępuje
tylko oświadczenie woli jednej strony. Jednakże zasadę tę opatrzył zarazem da-
leko idącymi wyjątkami. Obejmują one zawarcie umowy przyrzeczonej oraz
sytuację, gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawar-
cia umowy zgodnie z żądaniem powoda (por. art. 390 § 2 w zw. z art. 64 KC).
W takich przypadkach „orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i zastępu-
je umowę”. Wówczas zbędne jest więc składanie odrębnego oświadczenia woli
przez powoda.
Nb. 655–656
63498284906476
63
§ 33. Sposoby zawierania umów 333
5. Orzeczenie sądowe jako zdarzenie cywilnoprawne
657 Ponadto w wyjątkowych, wyraźnie przez ustawę przewidzianych sytuacjach,

sądy mają kompetencję do wydawania orzeczeń konstytutywnych, które mają
walor zdarzeń cywilnoprawnych; na ich podstawie powstaje, gaśnie lub zmie-
nia swoją dotychczasową treść stosunek cywilnoprawny, a strony uzyskują od-
powiednie prawa i obowiązki.
Przykład: Artykuły 145 i 146 KC wskazują okoliczności, w których sądowi przysługuje
kompetencja do ustanowienia służebności; art. 3571 KC określa kompetencję sądu do zmia-
ny lub rozwiązania umowy z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków; w art. 913 § 1 KC
przyznano sądowi kompetencję do zmiany prawa dożywocia, a w art. 874 KC – do rozwią-
zania spółki.
W przypadkach takich w ogóle nie dochodzi do zawarcia umowy, a w kon-

sekwencji autonomia decyzji stron zostaje zupełnie wyłączona.
6. Decyzja administracyjna jako zdarzenie cywilnoprawne
Również i decyzja administracyjna, na podstawie wyraźnego przepisu 658

prawnego, może mieć charakter zdarzenia prawnego eliminującego koniecz-
ność złożenia jakiegokolwiek oświadczenia woli.
Przykład: Klasycznym tego przykładem jest decyzja o wywłaszczeniu nieruchomości
(art. 112 GospNierU).
§ 33. Sposoby zawierania umów

Literatura: M. Boratyńska, Przetarg w prawie polskim. Zagadnienia cywilistyczne, Warszawa
2001; A. Brzozowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz art. 66–72; W. Dubis, [w:] Umowy
elektroniczne w obrocie gospodarczym, pod red. J. Gołaczyńskiego, Warszawa 2005; B. Gaw-
lik, Procedura zawierania umowy na tle ogólnych przepisów prawa cywilnego (art. 66–72),
Kraków 1977; M. Giaro, Zawarcie umowy w trybie aukcji internetowej, Warszawa 2014;
M. Gromaszek, Składanie oświadczeń woli w postaci elektronicznej, PPH 2007, Nr 3; J. Gry-
kiel, M. Lemkowski, Czynności prawne. Art. 56–81 KC. Komentarz, Warszawa 2010, art. 66–
721; S. Grzybowski, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1985; M. Gutowski, Cha-
rakter prawny oferty na tle niedawnych zmian w kodeksie cywilnym, PiP 2005, z. 3; tenże,
Kilka uwag, dlaczego opcja nie jest umową warunkową, Pal. 2007, Nr 1; M. Jasiakiewicz,
Ofertowy system zawierania umów w polskim prawie cywilnym, Toruń 1993; tenże, Zawarcie
umowy w obrocie handlowym, Toruń 1995; tenże, Uwagi o naturze prawnej oferty odwołalnej
w stosunkach między przedsiębiorcami, PPH 2007, Nr 7; A. Klein, Zawarcie umowy, [w:] In-
stytucje prawne w gospodarce narodowej, Ossolineum 1981; W. Kocot, Odpowiedzialność
przedkontraktowa, Warszawa 2013; tenże, Ofertowy i negocjacyjny tryb zawarcia umowy
w ujęciu znowelizowanych przepisów kodeksu cywilnego, PPH 2003, Nr 5; tenże, Wpływ
Nb. 657
63498284906476
63
Internetu na prawo umów, Warszawa 2004; J.M. Kondek, Zawieranie umów w formie mil-
czących oświadczeń woli, Przegląd Prawniczy 2006, Nr 2; M. Krajewski, [w:] System Pr. Pr.,
t. 5, Prawo zobowiązań – część ogólna, pod red. E. Łętowskiej, Warszawa 2013, rozdz. VIII;
K. Kryczka, O zawieraniu umów drogą elektroniczną, PS 2006, Nr 7–8; M. Kubik, Modyfi-
kujące przyjęcie oferty. Wybrane zagadnienia, KPP 2006, z. 3; A. Łuszpak-Zając, P. Machni-
kowski, Prawne instrumenty ochrony zaufania przy zawieraniu umowy, Wrocław 2010; tenże,
Nowa regulacja zawarcia umowy w trybie przetargowym, PPH 2003, Nr 9; tenże, Prawne
instrumenty ochrony zaufania przy zawieraniu umowy, Wrocław 2010; tenże, [w:] Gniewek,
Machnikowski, KC. Komentarz, art. 66 i n.; A. Machnicka, Przedkontraktowe porozumienia –
umowa o negocjacje i list intencyjny, Warszawa 2007; B. Matuszyk, K.J. Matuszyk, Modyfika-
cyjne przyjęcie oferty w stosunkach między przedsiębiorcami. Rozważania na tle art. 681 KC,
R. Pr. 2004, Nr 6; K. Mazur, Unieważnienie umowy zawartej w trybie przetargu (art. 705 k.c.),
KPP 2016, Nr 1; J. Napierała, T. Sójka, Przetarg z elementami negocjacji, [w:] Rozprawy
cywilistyczne. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Edwardowi Drozdowi, pod
red. M. Pecyny, M. Podreckiej i J. Pisulińskiego, Warszawa 2013, s. 96–101; A. Olejniczak,
[w:] Gutowski, KC. Komentarz, art. 66 i 662 –721; tenże, Z problematyki culpae in contrahen-
do – uwagi o znaczeniu przepisu art. 72 § 2 k.c., [w:] W kręgu teoretycznych i praktycznych
aspektów prawoznawstwa, pod red. M. Zielińskiego, Szczecin 2005; tenże, O ochronie pouf-
ności negocjacji w świetle art. 721 Kodeksu cywilnego, [w:] W kierunku europeizacji prawa
prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Jerzemu Rajskiemu, Warszawa
2007; P. Ostapa, Zagadnienia wstępne dotyczące pojęcia ujemnego interesu umownego, Pal.
2005, Nr 11–12; K. Padrak, Wadium na tle regulacji Kodeksu cywilnego i Prawa zamówień
publicznych, PUG 2008, Nr 8; M. Pilich, Obowiązek negocjowania w dobrej wierze w pol-
skim prawie cywilnym (uwagi na tle prawnoporównawczym), PS 2006, Nr 7–8; Z. Radwań-
ski, M. Gutowski [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. VII; Z. Radwański, Jeszcze o charakterze
prawnym oferty, PiP 2005, z. 3; J. Rajski, przy współpracy W. Kocota i K. Zaradkiewicza,
Prawo o kontraktach w obrocie gospodarczym, Warszawa 2002; tenże, Aukcja i przetarg
w ujęciu znowelizowanych przepisów kodeksu cywilnego, PPH 2003, Nr 5; S. Rogoń, Pro-
blemy negocjacyjnego trybu zawarcia umowy po nowelizacji kodeksu cywilnego, PPH 2003,
Nr 4; S. Rudnicki, [w:] Dmowski, Rudnicki, Komentarz, do art. 66 i n. KC; P. Sobolewski,
Modyfikujące przyjęcie oferty, PPH 2004, Nr 11; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywil-
nego, Warszawa 1998, rozdz. 13; R. Szostak, Zagadnienia konstrukcyjne przetargu w świetle
znowelizowanych przepisów kodeksu cywilnego, KPP 2004, z. 1; Wolter, Ignatowicz, Stefa-
niuk, Prawo, rozdz. X; M.A. Zachariasiewicz, Culpa in contrahendo, [w:] Rozprawy praw-
nicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2004; taż, Procedura
zawierania umów według znowelizowanych przepisów k.c., KPP 2004, z. 4; M. Wilejczyk,
Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 252 i n.; E. Wójtowicz,
Zawieranie umów między przedsiębiorcami, Warszawa 2010; K. Zadora, Pojęcie i zakres odpo-
wiedzialności w ramach wzajemnego interesu umowy z tytułu culpa in contrahendo, Rej. 2007,
Nr 2; K. Żok, [w:] Gutowski, KC. Komentarz, art. 661; C. Żuławska, Oferta handlowa – zmiana
kształtu, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kra-
ków 2005.
659 Wprawdzie umowy dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenie woli

stron (konsens), złożone w dowolny sposób, to jednak w praktyce wytworzyły
się swoiste typy ich zawierania. Ogólna ich regulacja – ujęta w Księdze I KC –
ułatwia rozstrzyganie ewentualnych sporów na tym tle oraz przyspiesza
i upraszcza tryb zawierania umów.
Nb. 659
63498284906476
63
Do tych swoistych sposobów zawierania umów należą:

1) oferta i jej przyjęcie,
2) negocjacje,
3) aukcja,
4) przetarg.
W tej kolejności będą one poniżej omówione. Wykład ten opiera się na zno-
welizowanych ustawą z 14.2.2003 r. przepisach KC. Trzeba wszakże podkre-
ślić, że typologia ta nie zamyka możliwości zawierania umowy także w inny
sposób.
I. Oferta i jej przyjęcie

1. Pojęcie oferty
Przez ofertę rozumie się oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umo- 660
wy, określające istotne postanowienia tej umowy (art. 66 § 1 KC). Chodzi tu
zatem o stanowczą propozycję zawarcia jakiejkolwiek umowy, która to propo-
zycja zarazem zawiera konieczne elementy jej treści. Dzięki tym cechom ofer-
ty umowa może dojść do skutku (zostać zawarta) w następstwie prostego jej
przyjęcia przez adresata. Przyjęcie oferty jest także oświadczeniem woli. Wyra-
ża ono wyłącznie wolę zawarcia umowy o treści określonej w ofercie.
Przykład: A mówi do B, trzymając pióro: „sprzedam ci je za 100 zł” (oferta), na co B od-
powiada „zgoda” (przyjęcie oferty).
Propozycje, które wyrażają jedynie ogólną dyspozycję podmiotu do zawar- 661

cia umowy (tylko zainteresowanie tą sprawą), a nie stanowczą decyzję (wolę)
w tym względzie – nie są ofertami.
Przykład: Na brak stanowczej decyzji zawarcia umowy może wskazywać użycie takich
słów, jak: „informuję, że...”, „chciałbym...” czy dodanie zastrzeżenia osłabiającego w postaci
„bez zobowiązania”.
Również propozycje niepełne, niezawierające koniecznych elementów za-

warcia umowy, nie mają charakteru oferty.
Przykład: Wskazanie przedmiotu najmu bez określenia wysokości czynszu. Z reguły
nie będzie też ofertą zawiadomienie o możliwości wykupu mieszkania komunalnego, chyba
że jednoznacznie określa wszystkie warunki: cenę za metr kwadratowy, zasady spłaty należ-
ności, wysokość bonifikaty dla danego lokalu, opłaty za użytkowanie wieczyste gruntu itp.
(por. wyr. SN z 23.10.2014 r., I CSK 651/13, Gazeta Prawna 2014, Nr 208, s. 7).
Nb. 660–661
63498284906476
63
Tego rodzaju oświadczenia stanowią zaproszenia do zawarcia umowy (zło-

żenia oferty lub wszczęcia negocjacji), nawet jeżeli w konkretnym przypadku
nazwano je „ofertami”.
W wielu przypadkach mogą pojawić się wątpliwości, czy oświadczenie ja- 662
kieś należy uznać już za ofertę, czy jedynie za zaproszenie do zawarcia umowy.
Wątpliwości te rozstrzygnąć należy przede wszystkim na podstawie ogólnych
reguł wykładni oświadczenia woli (art. 65 KC). Jeżeli zastosowanie tych re-
guł nie doprowadzi do jednoznacznych wyników, należy posłużyć się konkret-
ną normą interpretacyjną (art. 71 KC). Stanowi ona, że ogłoszenia, reklamy,
cenniki i inne informacje skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób na-
leży uznać w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia
umowy.
663 Treść art. 71 KC wskazuje, że pojęcie oferty obejmuje nie tylko oświad-
czenia woli kierowane do indywidualnie lub rodzajowo oznaczonych adresa-
tów, ale również do nieoznaczonego kręgu osób (do ogółu, ad incertas perso-
nas). Nie jest przy tym konieczne, aby użyto terminu „oferta”.
Por. uchw. SN (7) z 28.9.1990 r. (III CZP 33/90, OSP 1991, Nr 3, poz. 70); post. SN
z 8.9.1995 r. (III CZP 102/95, OSN 1995, Nr 12, poz. 182).
W konsekwencji przepis art. 543 KC, według którego wystawienie rzeczy

w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę
sprzedaży, nie czyni wyłomu w ogólnej konstrukcji oferty. Sens tego przepisu nie
polega bowiem na wyjątkowym dopuszczeniu oferty ad incertas personas, lecz
na wyjaśnieniu znaczenia wskazanych w tym przepisie zachowań przedsiębior-
cy – jako złożenia przez niego oferty. Chodzi tu zatem o konkretną regułę in-
terpretacyjną.
Nie zamyka więc ona drogi do uznania za ofertę innych także zachowań,
które na podstawie ogólnych reguł interpretacyjnych (art. 65 KC) można uznać
za złożenie stanowczej propozycji zawarcia umowy skierowanej do ogółu.
Zbędne jest tu powoływanie się na rozszerzającą wykładnię art. 543 KC lub na
analogiczne jego stosowanie.
Z tych względów charakter ofert kierowanych do ogółu mają także zacho-
wania przedsiębiorców polegające na wystawianiu automatów przeznaczonych
nie tylko do sprzedaży (rzeczy, biletów), ale i do świadczenia różnych usług
(telefonicznych, fotograficznych, przechowywania bagaży itp.). Rolę tę pełnią
również bankomaty, aczkolwiek są one przeznaczone tylko dla określonej gru-
py podmiotów (klientów banku).
Oferta nie ma samodzielnego charakteru i nie jest odrębną od umowy jed-
nostronną czynnością prawną, lecz oświadczeniem woli stanowiącym element
Nb. 662
63498284906476
63
procesu dokonywania czynności prawnej dwustronnej (umowy), przy czym ad-

resatowi oferty służy kompetencja do jej przyjęcia1.
Słusznie SN w wyroku z 23.1.2014 r. (II CSK 190/13, Legalis) stwierdził, że jeżeli umo-
wa zawierana jest przez pełnomocnika, oferty nie można uznać za jednostronną czynność
prawną i zastosować art. 104 KC, jeżeli została złożona przez osobę nie mającą umocowa-
nia; oferta i jej przyjęcie „są to tylko składniki czynności prawnej, jaką jest dopiero umowa,
do której, w razie gdy składające się na nią oświadczenie jest złożone przez osobę nie mającą
umocowania lub przekraczającą jego granice, ma zastosowanie art. 103 KC”.
2. Skutki złożenia oferty
Oferta wiąże oferenta (art. 66 § 2 KC). Stan związania polega na tym, że 664
adresat oferty (oblat) sam może poprzez jej przyjęcie doprowadzić do zawar-
cia umowy.
Zwykło się przy tym kwalifikować złożenie oferty jako jednostronną czynność prawną,
która kreuje uprawnienie oblata do przyjęcia oferty. Pogłębione uzasadnienie tej koncepcji
przedstawia M. Gutowski (Charakter prawny oferty, s. 77–78; por. także S. Grzybowski, Sys-
tem Pr. Cyw., t. 1, 1974, s. 478; M. Jasiakiewicz, Natura prawna oferty, s. 8; Wolter, Igna-
towicz, Stefaniuk, Prawo cywilne, 2001, s. 291; J. Grykiel, [w:] J. Grykiel, M. Lemkowski,
Czynności prawne, komentarz do art. 66, Nb 10–11).
Natomiast odmienny pogląd rozwinięty przez B. Gawlika, a reprezentowany także przez
A. Kleina, Z. Radwańskiego2, W.J. Kocota3 i A. Olejniczaka4, traktuje ofertę jako oświadcze-
nie woli stanowiące jedynie element procesu powstawania czynności prawnej dwustronnej
(umowy). W świetle tej koncepcji oblatowi przysługuje kompetencja (a nie prawo podmio-
towe) do przyjęcia oferty. Ta ostatnia koncepcja jest dogodniejsza, ponieważ jaśniej tłuma-
czy proces powstawania umowy jako dwustronnej czynności prawnej dochodzącej do skut-
ku przez zgodne oświadczenie woli obu stron, a nie w następstwie jednostronnych czynności
prawnych.
Stan związania ofertą powstaje w różnym czasie – w zależności od tego,

czy oferta kierowana jest do indywidualnie określonego adresata, czy do nie-
oznaczonego kręgu adresatów (ad incertas personas). W pierwszym przypadku
wiąże ona od momentu uprzystępnienia jej adresatowi w taki sposób, że mógł
on zapoznać się z jej treścią (art. 61 § 1 KC). Natomiast oferty kierowane ad
1
Co do charakteru prawnego oferty podobnie por. B. Gawlik, Procedura zawierania, s. 48;
W.J. Kocot, Wpływ Internetu, s. 171 i n.; Z. Radwański, P. Machnikowski, [w:] System Pr. Pr.,
t. 2, s. 448–452.
2
Z. Radwański, Jeszcze o charakterze prawnym oferty, PiP 2005, z. 3, s. 80 i n.
3
W.J. Kocot, Wpływ Internetu, s. 171 i n.
4
Por. A. Olejniczak, [w:] Gutowski, KC. Komentarz, art. 66, Nb. 8.
Nb. 664
63498284906476
63
incertas personas wiążą od chwili ich ogłoszenia: nie wymagają one bowiem
szczególnego uprzystępnienia ich adresatom przez oferenta.
Szczególne rozwiązania dotyczące oferty w postaci elektronicznej1 przewi-
duje art. 661 KC, wprowadzony do Kodeksu cywilnego w ramach implemen-
tacji dyrektywy 2000/31 WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 8.6.2000 r.
w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyj-
nego, w szczególności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrzne-
go (dyrektywa o handlu elektronicznym) (Dz.Urz. WE L 178, s. 1). Na wstępie
należy przypomnieć ogólną zasadę, że podjęcie dyskursu w postaci elektro-
nicznej wymaga zgody adresata. Kierowane przez przedsiębiorcę oświadczenia
w postaci elektronicznej wymagają wstępnej i indywidualnie udzielonej zgody
ich adresata na posłużenie się tą postacią przekazu informacji. Pewne wymogi
w kwestii przesyłania informacji handlowej (w tym ofert) za pomocą środków
komunikacji elektronicznej wynikają z ustawy z 18.7.2002 r. o świadczeniu
usług drogą elektroniczną (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 344), a jeśli ofer-
ta kierowana jest do konsumenta, zastosowanie znajdą także wymogi przewi-
dziane przez przepisy PrKonsumU dotyczące umów zawieranych na odległość.
Istota regulacji art. 661 KC polega na:
1) uzależnieniu powstania stanu związania ofertą od niezwłocznego potwier-
dzenia jej otrzymania przez określoną osobę (art. 661 § 1 KC). Potwierdze-
nie takie nie jest oświadczeniem woli o przyjęciu oferty, lecz oświadcze-
niem wiedzy o tym, że potwierdzający ofertę otrzymał. Może ono zostać
dokonane w dowolnej formie2;
2) obowiązku poinformowania oblata przed zawarciem umowy w sposób jed-
noznaczny i zrozumiały o (art. 661 § 2 KC): czynnościach technicznych
składających się na procedurę zawarcia umowy; skutkach prawnych po-
twierdzenia przez drugą stronę otrzymania oferty; zasadach i sposobach
utrwalania, zabezpieczania i udostępniania przez przedsiębiorcę drugiej
stronie treści zawieranej umowy; metodach i środkach technicznych służą-
cych wykrywaniu i korygowaniu błędów we wprowadzanych danych, które
przedsiębiorca jest obowiązany udostępnić drugiej stronie; językach, w któ-
rych umowa może być zawarta; kodeksach etycznych, które stosuje się oraz
o ich dostępności w postaci elektronicznej.
Obowiązek informacyjny znajduje odpowiednie zastosowanie również
w sytuacji, gdy przedsiębiorca zaprasza drugą stronę do rozpoczęcia negocjacji,
1
Tekst o składaniu oferty w postaci elektronicznej powstał przy współpracy dr. Mariu-
sza Zelka.
2
Odmiennie dyrektywa o handlu elektronicznym, która w art. 11 ust. 1 wymaga potwier-
dzenia w formie elektronicznej.
Nb. 664
63498284906476
63
składania ofert, albo do zawarcia umowy w inny sposób (art. 661 § 3 KC). Spo-
czywa on na przedsiębiorcy, ale jego niedopełnienie nie wpływa na ważność
oferty, natomiast opatrzone jest sankcją odpowiedzialności odszkodowawczej
oferenta.
Przepis art. 661 § 1 i 2 KC znajduje zastosowanie praktycznie tylko do ofert
składanych w postaci elektronicznej, lecz nieadresowanych do indywidual-
nych osób1. Z art. 661 § 4 zd. 1 KC wynika, że omawiana szczególna regula-
cja oferty elektronicznej nie odnosi się do zawierania umów za pomocą poczty
elektronicznej albo „podobnych środków indywidualnego porozumiewa-
nia się na odległość”2, np. SMS, MMS, komunikatory internetowe. W takich
przypadkach znajdują zastosowanie ogólne reguły określające ofertę i składa-
nie oświadczeń woli w postaci elektronicznej (art. 61 § 2 KC).
Szczególna regulacja art. 661 KC dotyczy wyłącznie składania oferty w po-
staci elektronicznej, a nie całej procedury zawarcia umowy3.
Treść art. 661 § 4 zd. 1 KC nie jest w pełni zgodna z regulacjami dyrekty-
wy o handlu elektronicznym. Z art. 10 ust. 4 oraz 11 ust. 3 dyrektywy wynika,
że jej przepisy nie mają zastosowania do umów zawieranych wyłącznie za po-
mocą poczty elektronicznej lub równoważnych komunikatów indywidualnych,
podczas gdy w art. 661 § 4 zd. 1 KC brak jest tego ograniczenia. Jednocześnie
w handlu elektronicznym rozpowszechniona jest praktyka, w ramach której po-
twierdzenie otrzymania oferty oraz przyjęcie oferty dokonywane jest zazwy-
czaj za pomocą poczty elektronicznej, natomiast składanie oferty przez Internet
odbywa się z kolei głównie przy użyciu interaktywnych formularzy zamówień
zamieszczonych na stronach internetowych przedsiębiorców.
Normy zawarte w art. 661 § 1–3 KC mają charakter bezwzględnie wią-
żący (ius cogens), jeżeli przedsiębiorca składa ofertę konsumentowi. Nato-
miast w relacjach między przedsiębiorcami mają charakter względnie wiążący
(ius dispositivum), tzn. że nie znajdują zastosowania, jeżeli strony umowy tak
postanowią (art. 661 § 4 KC).
1
W literaturze wskazuje się, że art. 661 § 1 KC powinien być stosowany również w ta-
kich przypadkach indywidualnego porozumiewania się na odległość za pośrednictwem elek-
tronicznych środków komunikacji, w których oferent nie formułuje samodzielnie treści oferty
albo nie wskazuje samodzielnie jej adresata, zob. P. Machnikowski, Zmiany w przepisach k.c.
o zawieraniu umów w trybie ofertowym i rokowaniowym, PPH 2004, Nr 1, s. 5–6.
2
W doktrynie nie ma zgodności co do rozumienia tego pojęcia – zob. D. Karwala, Arty-
kuł 661 KC – uwagi krytyczne, e-Biuletyn CBKE 2007, Nr 3, s. 6–9
3
Taki wniosek wynika jednoznacznie z treści tego przepisu, ponieważ sformułowanie
o „zawieraniu umów” (§ 4 zd. 1 tego przepisu) należy odczytywać wyłącznie wraz z postano-
wieniami poprzedzających paragrafów, których zakres zastosowania określa § czwarty. Por.
też szerzej M. Zelek, Umowa o rejestrację domeny internetowej, Warszawa 2015, s. 150–154.
Nb. 664
63498284906476
63
Jeżeli do zawarcia umowy wymagana jest forma szczególna, również ofer-

ta zawarcia takiej umowy wymaga zachowania przewidzianej dla umowy for-
my. Postać elektroniczna może ją zastąpić w przypadkach określonych ustawą
(por. Nb. 509).
3. Ustanie stanu związania ofertą
665 Stan związania jest dla oferenta uciążliwy, ponieważ musi się on liczyć
z przyjęciem oferty przez oblata i w związku z tym pozostawać w gotowości do
wykonania umowy. Z tego względu ustawodawca określa, kiedy stan ten ustaje.
666 Przede wszystkim więc należy mieć na względzie termin związania okre-
ślony w ofercie, a jeżeli nie został on określony, to ustawa wyróżnia dwie na-
stępujące sytuacje (art. 66 § 2 KC):
1) gdy oferta została złożona w obecności drugiej strony albo za pomocą środ-
ka bezpośredniego porozumienia się na odległość (np. rozmowy telefonicz-
nej), przestaje wiązać, jeżeli nie została przyjęta niezwłocznie, a więc w to-
ku trwającej rozmowy;
2) gdy oferta została złożona w „inny sposób”, tzn. gdy strony porozumiewa-
ją się ze sobą nie bezpośrednio, lecz za pomocą odrębnych i rozłożonych
w czasie czynności, takich jak napisanie listu, wysłanie telegramu, wyma-
gających z kolei udzielenia odpowiedzi.
W ostatnim przypadku oferta przestaje wiązać z upływem czasu, w któ-
rym składający ofertę mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź
wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia (art. 66 § 2 KC). W szczególno-
ści należy więc uwzględnić czas potrzebny na dojście oferty do adresata, czas
potrzebny do namysłu i powzięcia decyzji przez oblata, czas potrzebny do wy-
słania odpowiedzi oraz dojścia jej do oferenta. Odpowiedź może jednak dojść
z opóźnieniem ze względu na zakłócenia w funkcjonowaniu środków łączności.
Problem ten rozstrzyga art. 67 KC, stanowiąc, że „jeżeli oświadczenie o przy-
jęciu oferty nadeszło z opóźnieniem, lecz z jego treści lub okoliczności wynika,
że zostało wysłane w czasie właściwym, umowa dochodzi do skutku, chyba że
składający ofertę zawiadomi niezwłocznie drugą stronę, iż wskutek opóźnienia
odpowiedzi poczytuje umowę za nie zawartą”. W świetle tego przepisu ryzyko
opóźnienia nadejścia odpowiedzi ponosi więc adresat oferty. Los umowy leży
bowiem w rękach oferenta, mimo że adresat oferty wysłał odpowiedź na ofertę
we właściwym czasie.
667 Następstwa śmierci oferenta nie zostały uregulowane. Jednakże stosując w tej
mierze ogólne założenia art. 61 i 62 KC, należy dojść do wniosku, że związanie
oferenta wygasa jedynie wtedy, gdy skutek taki zastrzegł oferent albo gdy wyko-
Nb. 665–667
63498284906476
63
nanie proponowanej umowy ściśle wiąże się z osobą oferenta (np. namalowa-

nie portretu).
668 Jeżeli oferta skierowana została ad incertas personas, może być w każdej
chwili cofnięta lub zmieniona, chyba że oferent oznaczył termin związania.
Jednakże cofnięcie lub zmiana oferty nie są skuteczne wobec osób, które ofer-
tę już przyjęły i w ten sposób umowę zawarły albo elektronicznie zawiadomiły
o otrzymaniu oferty. Poza tym, racjonalnie interpretując sens ofert komuniko-
wanych przez wystawienie automatów, należy dojść do wniosku, że wiążą one
tylko do czasu wyczerpania się zapasu towarów lub możliwości świadczenia
usług.
Ponadto, uwzględniając praktykę gospodarczą krajów wysoko rozwiniętych, 669
ustawodawca, nowelizując w 2003 r. KC, wprowadził nieznaną dotychczas pra-
wu polskiemu tzw. ofertę odwołalną (art. 662 KC), odnoszącą się wyłącznie do
stosunków między przedsiębiorcami. W myśl tego przepisu, oferta może być
odwołana, jeżeli umowa nie została jeszcze zawarta, a oświadczenie o odwo-
łaniu oferty zostało złożone oblatowi przed wysłaniem przez niego oświad-
czenia o przyjęciu oferty. Jednakże oferty nie można odwołać, jeżeli wynika to
z jej treści lub określono w niej termin przyjęcia.
4. Przyjęcie oferty
Oświadczenie woli o przyjęciu oferty w zasadzie powinno być złożone ofe- 670
rentowi. Jeżeli więc nie doszło do niego w sposób określony w art. 61 KC, nie
wywołuje ono skutków prawnych polegających na zawarciu umowy.
Reguła ta dopuszcza jednak wyjątki (art. 69 KC), w razie gdy: 671
1) wskazuje na to ustalony w danych stosunkach zwyczaj;
2) wynika to z treści oferty – w szczególności, gdy składający ofertę żąda nie-
zwłocznego wykonania umowy (np. przesłania zamówionej książki).
W tych wyjątkowych sytuacjach umowa dochodzi do skutku, gdy druga
strona (oblat) w czasie właściwym przystąpi do jej wykonania. Działanie to
należy uznać zarazem za konkludentne złożenie oświadczenia woli o przyjęciu
oferty, które jednak nie wymaga zakomunikowania oferentowi.
W razie gdy dla określonej umowy przewidziana została forma szczególna, 672
wtedy nie tylko oferta, ale i jej przyjęcie wymagają zachowania tej formy, po-
nieważ umowa dochodzi do skutku przez właściwe oświadczenia woli wszyst-
kich stron.
Przykład: Do przeniesienia własności nieruchomości konieczna jest forma aktu nota-
rialnego (art. 158 KC). Wobec tego także ofertę sprzedaży nieruchomości należy złożyć w tej
formie, jak również oświadczenie woli o przyjęciu oferty.
Nb. 668–672
63498284906476
63
Niezależnie od tego oferent może zastrzec, że przyjęcie oferty powinno na-

stąpić w określony sposób, a zwłaszcza przez zachowanie szczególnej formy
lub posłużenia się ustalonym przez strony kodem. Jeżeli we właściwym termi-
nie adresat nie przyjmie w ten sposób oferty, przestaje ona wiązać oferenta.
Natomiast oferent nie ma kompetencji do jednostronnego ustalenia reguły
znaczeniowej, według której interpretować należy bierne zachowanie adresa-
ta oferty.
Przykład: Wydawca przysyła komuś niezamówioną przez niego książkę z zastrzeże-
niem, że nieodesłanie jej w określonym terminie będzie znaczyło przyjęcie oferty sprzedaży.
Adresat książki w terminie tym jej nie odesłał. W przypadku takim umowa nie dochodzi do
skutku. Natomiast wydawca sam powinien sobie książkę odebrać.
Strony mogą jednak uzgodnić między sobą jakiś swoisty sposób złożenia
oświadczenia woli o przyjęciu oferty. Wówczas wiąże on obie strony.
673 Natomiast szczególną regulację prawną zawiera art. 682 KC, określający
okoliczności, w jakich bierne zachowanie adresata oferty uważane będzie za
jej przyjęcie. Stanowi on, że jeżeli przedsiębiorca otrzymał od osoby, z którą
pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych, ofertę zawarcia umowy w ra-
mach swej działalności, brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje się za przy-
jęcie oferty.
674 Jak wspomniano, przyjęcie oferty dokonuje się przez złożenie oświad-
czenia woli, które zawiera całkowitą aprobatę treści zaproponowanej umowy.
Natomiast oświadczenie woli, w którym adresat przyjmuje ofertę z zastrzeże-
niem zmiany lub uzupełnienia jej treści, poczytuje się za nową ofertę (art. 68
KC). Pierwotny adresat ofert występuje wówczas w nowej roli – oferenta –
z wszystkimi wynikającymi z tego skutkami prawnymi; a z kolei pierwotny
oferent przestaje być swą ofertą związany i staje się adresatem nowej oferty.
Wskazana zasada – zwana „lustrzanym odbiciem” oferty i jej przyjęciem –
okazała się zbyt sztywna w profesjonalnych stosunkach obrotu gospodarcze-
go. Dlatego, idąc śladem doświadczeń krajów wysoko rozwiniętych, ustawo-
dawca polski, nowelizując w 2003 r. KC, wprowadził do niego nowy przepis
art. 681 łagodzący ostrość wspomnianej zasady i przewidujący tzw. modyfika-
cyjne przyjęcie oferty, czyli przyjęcie z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień.
Takie też rozwiązanie zawarte jest w ratyfikowanej przez Polskę Konwencji Naro-
dów Zjednoczonych o międzynarodowej sprzedaży towarów (tzw. Konwencja wiedeńska
z 11.4.1980 r., Dz.U. z 1997 r. Nr 45, poz. 286). Wprowadzenie takiego rozwiązania do prawa
polskiego znalazło silne poparcie w literaturze (por. zwłaszcza J. Rajski, W.J. Kocot, K. Za-
radkiewicz, Prawo o kontraktach, s. 97; por. też W.J. Kocot, Wpływ Internetu, s. 213 i n.).
Przepis ten odnosi się wyłącznie do stosunków między przedsiębiorca-

mi. Nowość wyrażonej w nim regulacji polega na tym, że jeżeli odpowiedź
Nb. 673–674
63498284906476
63
na ofertę zawiera jej akceptację, jednakże z zastrzeżeniem zmian lub uzupeł-

nień niezmieniających istotnie treści oferty, to umowę uważa się za zawartą
z uwzględnieniem zastrzeżeń wskazanych w odpowiedzi na nią. Nie dochodzi
wszakże do zawarcia umowy w przypadkach określonych w art. 681 § 2 KC,
mających na względzie autonomię woli stron. Są to następujące sytuacje:
1) jeżeli w treści oferty wskazano, że może ona być przyjęta jedynie bez za-
strzeżeń;
2) jeżeli oferent niezwłocznie sprzeciwił się włączeniu zastrzeżeń do umowy;
3) jeżeli oblat w odpowiedzi na ofertę uzależnił jej przyjęcie od zgody oferenta
na włączenie zastrzeżeń do umowy, a zgody tej niezwłocznie nie otrzymał.
5. Miejsce i czas zawarcia umowy
Przepis art. 70 KC, określający miejsce i czas zawarcia umowy, stosuje się 675
tylko „w razie wątpliwości”. Wyraża on zatem normę interpretacyjną, zgodnie
z którą należy ustalić czas i miejsce zawarcia umowy, jeżeli co do tych kwestii
pojawią się wątpliwości.
Przepis ten bezpośrednio nie określa czasu zaistnienia skutków zawieranej
umowy1. Natomiast umowa wywołuje skutki z chwilą jej zawarcia, chyba że
ustawa lub strony umowy inaczej określą ten czas. W granicach swobody umów
(art. 3531 KC) strony mogą ustalić inny, niż zawarcie umowy, termin skutecz-
ności jej postanowień (art. 116 KC), wskazując nawet datę poprzedzającą za-
warcie umowy (co do tej ostatniej kwestii, tak słusznie wyr. SN z 4.4.2014 r.,
II CSK 403/13, Legalis).
W myśl art. 70 § 1 KC umowę poczytuje się za zawartą w chwili, gdy ofe-
rent otrzymał oświadczenie oblata o otrzymaniu oferty. Natomiast jeżeli doj-
ście do oferenta oświadczenia o przyjęciu oferty nie jest wymagane (por. art. 69
KC), umowa zostaje zawarta w chwili przystąpienia oblata do wykonania
umowy.
Z kolei o miejscu zawarcia umowy stanowi art. 70 § 2 KC, wskazując miej-
sce otrzymania przez oferenta oświadczenia oblata o przyjęciu oferty. Jeże-
li dojście do oferenta oświadczenia o przyjęciu oferty nie jest wymagane albo
oferta jest składana w postaci elektronicznej, umowa zostaje zawarta w miej-
scu zamieszkania albo w siedzibie oferenta w chwili zawarcia umowy.
1
Nieco inaczej wyr. SN z 4.4.2014 r. (II CSK 403/13, Legalis) oraz P. Machnikowski,
[w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz, s. 179–180.
Nb. 675
63498284906476
63
II. Negocjacje
1. Pojęcie
676 Termin „negocjacje” (zamiast „rokowania”) wprowadzony został do KC

nowelą z 14.2.2003 r. To nowe określenie upowszechniło się bowiem w prakty-
ce gospodarczej nie tylko polskiej, ale i międzynarodowej.
Ponadto zwyczaj językowy coraz silniej wiąże z „rokowaniami” znaczenie
przewidywania czegoś (stan zdrowia „źle rokuje”) i słowo to nie może być uży-
wane w postaci przymiotnikowej („umowa rokowana”) w przeciwieństwie do
negocjacji („umowa negocjowana”).
677 Negocjacje są uregulowanym w części ogólnej KC sposobem zawierania
umów (art. 72 KC). Polegają one na wzajemnym oddziaływaniu stron w ce-
lu zawarcia umowy. W toku negocjacji strony wymieniają informacje o oko-
licznościach mogących mieć wpływ na ich decyzje co do zawarcia umowy, for-
mułują swoje oceny co do gospodarczych wartości proponowanych świadczeń
oraz stopniowo uzgadniają treść zawieranej umowy. Oczywiście nie oznacza
to, że mamy do czynienia wyłącznie z czynnościami faktycznymi, a do zawar-
cia umowy dochodzi bez złożenia oświadczeń woli, ponieważ zawarcie umowy
zawsze wymaga złożenia oświadczeń woli przez strony.
Przykład: W przypadku zawarcia umowy drogą negocjacji zgodne oświadczenia woli
stron umowy muszą zostać złożone zgodnie z zasadą reprezentacji spółki, a upoważnienie dy-
rektora handlowego do prowadzenia negocjacji nie oznacza, że może on skutecznie zawrzeć
umowę, jeżeli nie ma uprawnień do składania oświadczeń woli w imieniu spółki (por. wyr.
SN z 29.5.2014 r., V CSK 396/13, Legalis).
W przeciwieństwie do prostego schematu: złożenia oferty i jej przyjęcia,

gdzie proces zawierania umowy rozłożony jest na dwa wyraźnie wyodrębnio-
ne i następujące po sobie akty, negocjacje są procesem płynnym, a zarazem
ciągłym, charakteryzującym sytuację „targu” i stopniowego „ucierania” wza-
jemnych stanowisk. W praktyce społecznej w drodze negocjacji zawierane są
zwykle umowy bardziej złożone, o nietypowej postaci lub dotyczące świadczeń
o dużej wartości.
2. Prowadzenie negocjacji
678 Ze względu na ową płynną postać wzajemnych interakcji strony nie są w to-
ku prowadzonych negocjacji związane swoimi oświadczeniami, zachowując
swobodę decyzji co do zawarcia umowy.
Nb. 676–678
63498284906476
63
Natomiast powinny prowadzić lub inicjować negocjacje w sposób zgodny

z dobrymi obyczajami, w szczególności z zamiarem zawarcia umowy, a nie
tylko dla pozoru, gdy w rzeczywistości chodzi o osiągnięcie jakichś innych ce-
lów (art. 72 § 2 KC).
Przykład: Dla uzyskania informacji o drugiej stronie, dla odwiedzenia jej od zamiaru za-
warcia umowy z innym kontrahentem, dla poprawienia swej sytuacji w negocjacjach równo-
rzędnie prowadzonych z inną osobą.
Za sprzeczne z dobrymi obyczajami uważa się więc zachowanie negocja-

tora, które godzi w podstawowy element procesu negocjacyjnego, jakim jest
zaufanie do partnera. Takim jest działanie lub zaniechanie świadczące o braku
szczerości intencji kontraktowania, braku respektu dla interesów partnera, nie-
lojalne.
Naruszenie obowiązku negocjowania zgodnie z dobrymi obyczajami
opatrzone jest sankcją odszkodowawczą, ale tylko w granicach negatywnego
interesu umownego (art. 72 § 2 KC). Odpowiedzialność ta opiera się na podsta-
wie deliktowej1.
Negocjatorzy nie muszą utrzymywać w tajemnicy informacji, jakie so-
bie przekazują w trakcie negocjacji. Jeżeli jednak w toku negocjacji jedna stro-
na udostępniła informacje z zastrzeżeniem poufności drugiej stronie, to dru-
ga strona obowiązana jest do nieujawniania i do niewykorzystywania ich dla
własnych celów, chyba że strony uzgodniły inaczej (art. 721 § 1 KC). W razie
naruszenia tego obowiązku strona poszkodowana może żądać od drugiej stro-
ny naprawienia pełnej szkody albo wydania przez nią uzyskanych korzyści
(art. 721 § 2 KC)2.
3. Zawarcie umowy
Ze względu na ową wspomnianą płynność wzajemnych interakcji stron 679

w toku prowadzonych negocjacji pojawiają się trudności przy ustaleniu, kiedy
strony złożyły zgodne oświadczenia woli kreujące umowę.
Nie ulega wątpliwości, że strony muszą zawsze uzgodnić co najmniej ko-
nieczne elementy umowy, bez czego w żadnych okolicznościach nie może ona
dojść do skutku. Przedkodyfikacyjne prawo polskie uznawało, że jest to zara-
zem przesłanka wystarczająca do przyjęcia, iż umowa została zawarta. Nato-
miast według obowiązującego obecnie art. 72 KC, dopiero uzgodnienie wszyst-
1
Por. szerzej A. Olejniczak, Z problematyki culpae in contrahendo, s. 134–136.
2
Szerzej o przesłankach i charakterze odpowiedzialności na podstawie art. 721 KC
por. A. Olejniczak, O ochronie poufności negocjacji, s. 35–50.
Nb. 679
63498284906476
63
kich postanowień umowy, które były przedmiotem negocjacji, stanowi

podstawę do uznania, że umowa została zawarta. Zakres prowadzonych nego-
cjacji określa więc minimalną treść, jaka powinna być objęta konsensem stron.
Przykład: Nie tylko cenę, rzecz sprzedaną, ale i termin oraz sposób dostarczenia rzeczy,
jeżeli prowadzono co do tego negocjacje.
Jednakże należy zająć stanowisko, że art. 72 KC wyraża tylko regułę inter-

pretacyjną. Strony mogą więc uznać, że umowa została zawarta już po uzgod-
nieniu elementów koniecznych (istotnych) umowy. W takim przypadku kwestie
sporne zostaną następnie rozstrzygnięte w sposób ustalony przez same strony
(np. przez dodatkową umowę, powołanych arbitrów) albo przez sąd państwo-
wy, który kieruje się wówczas wskazaniami art. 56 KC.
680 Oba sposoby zawierania umów – a mianowicie przez przyjęcie oferty oraz
w drodze negocjacji – nie mają charakteru rozłącznego. W toku zawierania tej
samej umowy można bez żadnych ograniczeń przemiennie stosować procedurę
składania oferty albo negocjacji1. Dla stwierdzenia, że umowa została zawarta,
wystarczy wówczas pozytywna ocena w świetle przepisów regulujących jeden
z tych sposobów dokonania czynności prawnej.
4. List intencyjny
681 Za wzorem amerykańskim kształtuje się praktyka podpisywania w to-

ku negocjacji zmierzających do zawarcia umów handlowych o dużej wartości
i skomplikowanej strukturze, tzw. listów intencyjnych (letters of intent). Nie
zostały one uregulowane normami prawnymi, a również judykatura i literatura
nie określiły jeszcze jednoznacznie ich doniosłości prawnej. Pod nazwą tą kryją
się oświadczenia o różnej treści i o niejasnych skutkach prawnych. Najogólniej
można o nich powiedzieć tylko tyle, że wyrażają dążenie stron do zawarcia ne-
gocjowanej umowy (definitywnej).
Por. bliżej A. Całus, Prawo cywilne i handlowe państw obcych, Warszawa 1985, s. 250;
J. Rajski, W.J. Kocot, K. Zaradkiewicz, Prawo, s. 113 i n.; L. Zalewski, Letter of intent – po-
jęcie i charakter prawny, PiP 1988, z. 9, s. 90; M. Staszkiewicz-Skowrońska, M. Wrzołek-Ro-
mańczuk, List intencyjny, MoP 1994, Nr 5, s. 129 i n.; J. Tropaczyńska, Umowa o negocja-
cje zawarta w formie listu intencyjnego a odpowiedzialność z tytułu culpa in contrahendo,
PPH 1996, Nr 2, s. 22 i n.; A. Machnicka, Przedkontraktowe, s. 239 i n.
682 Same też są swoistymi umowami, ponieważ podmioty prowadzące negocja-

cje zgodnie dają w nich wyraz wspomnianym intencjom i to w formie pisem-
1
Co do łączenia negocjacji z przetargiem, por. J. Napierała, T. Sójka, Przetarg, s. 96 i n.
Nb. 680–682
63498284906476
63
nej. Dzieje się tak bądź to przez wspólne podpisanie listu intencyjnego, bądź to
przez komunikowanie jednostronnych deklaracji akceptowanych przez drugą
stronę (strony).
Listy intencyjne nie mają jednak charakteru definitywnej umowy cywilno-
prawnej, z której wynikałyby prawa i obowiązki, stanowiące właściwy cel go-
spodarczy stron.
W pismach określanych mianem „list intencyjny” mogą oczywiście po-
jawić się także stanowcze oświadczenia woli, kreujące obowiązek spełnienia
określonych świadczeń. Zdarza się to np. wtedy, gdy strony, żywiąc przekona-
nie, że negocjacje doprowadzą do skutku, zobowiązują się do przeprowadzenia
niezwłocznie określonych prac przygotowawczych. Nie ma powodu podawać
w wątpliwość pełnej skuteczności prawnej tego rodzaju umów ubocznych. Nie
one jednak stanowią swoistą i konieczną cechę listów intencyjnych.
Deklarowane w listach intencyjnych dążenie stron do zawarcia umowy de-
finitywnej nie kreuje prawnego obowiązku jej zawarcia. Na podstawie takiej
deklaracji nie można więc żądać, aby sąd zastąpił oświadczenie woli swoim
orzeczeniem (art. 64 KC) i tym sposobem doprowadził do zawarcia umowy de-
finitywnej. Skutek taki wywołać może tylko umowa przedwstępna, wyrażają-
ca nie tylko stanowcze zobowiązanie strony (stron) w tym względzie, ale od-
powiadająca ponadto określonym w ustawie przesłankom (art. 389, 390 KC).
Doniosłości prawnej listów intencyjnych nie można upatrywać również
w deklarowanych przez strony intencjach doprowadzenia negocjacji do skut-
ku (tzn. do zawarcia umowy definitywnej). Przedmiotem regulacji prawnej nie
mogą bowiem być same przeżycia psychiczne, lecz zachowania ludzkie. Tyl-
ko gdy one zostaną w liście intencyjnym wyznaczone, nabiera zarazem sensu
oznaczenie miary staranności, z jaką strony mają postępować.
Refleksje te prowadzą do wniosku, że można uznać doniosłość prawną li- 683
stów intencyjnych pojętych jako umowy określające postępowanie stron w to-
ku negocjacji.
W szczególności umowy takie mogą zarówno regulować tryb prowadze-
nia negocjacji, jak i określać zakres uzgodnionych już zagadnień. Naruszenie
podjętych w tym względzie przez strony zobowiązań nie uzasadnia przymu-
sowego zawarcia umowy definitywnej; strona zawsze więc może przerwać ne-
gocjacje. Jeżeli jednak uczyni to bezzasadnie, ponosi odpowiedzialność od-
szkodowawczą.
Zakres tej odpowiedzialności jest jednak sporny. Nie wydaje się jednak, aby wykraczała
ona poza miarę przyjętą w culpa in contrahendo (bliżej o odpowiedzialności z tytułu culpa in
contrahendo por. Radwański, Olejniczak, Zobowiązania, Nb. 371–373).
Nb. 683
63498284906476
63
5. Zaproszenie do zawarcia umowy
684 W myśl art. 71 KC ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje skierowa-

ne do ogółu lub do poszczególnych osób poczytuje się w razie wątpliwości nie
za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy.
Informacje tego rodzaju inicjują zatem tylko proces prowadzący do zawarcia
umowy. Stosownie do treści owych informacji mogą one wyznaczać ofertowy, ne-
gocjacyjny albo zgoła inny sposób zawierania umowy. W pierwszym przypadku
będzie to zaproszenie do składania ofert, a w drugim – zaproszenie do wszczęcia
negocjacji. Wspomniane informacje mogą jednak nie określać sposobu zawierania
umowy. Wówczas należy przyjąć, że podmiot zapraszający otwiera każdą drogę
prowadzącą do zawarcia umowy, a od adresatów zależeć będzie, jaką obiorą drogę.
685 Jeżeli zaproszenie do zawarcia umowy składa przedsiębiorca w postaci
elektronicznej, i to w przypadkach określonych w art. 661 § 4 KC, jest on obo-
wiązany opatrzyć je informacjami przewidzianymi dla ofert (art. 661 § 2 KC)
pod sankcją odpowiedzialności odszkodowawczej.
III. Aukcja i przetarg

1. Uwagi wstępne
686 Przetarg został uregulowany w Kodeksie cywilnym dopiero nowelą z 23.8.1996 r.

(Dz.U. Nr 114, poz. 542) – w księdze pierwszej art. 701–704. Przepisy te ule-
gły istotnym zmianom ustawą z 14.2.2003 r. nowelizującą KC. Wykład poniższy
ma na względzie już tylko nowy stan prawny ujęty w art. 701–705 KC. Wpro-
wadzone rozwiązania zmieniły dotychczasowe znaczenie słowa „przetarg”. Nie
służy już ono na oznaczenie jednej instytucji, w obrębie której wyróżniano dwa
rodzaje przetargu, a mianowicie: przetarg ustny i przetarg pisemny. Ustawodaw-
ca zarzucił tę terminologię, powracając do tradycyjnych i powszechnie używa-
nych w polskiej i zagranicznej praktyce gospodarczej terminów: „przetarg” i „au-
kcja”. Oznaczają one teraz zbliżone do siebie, ale nie takie same postępowania
stron w procesie zawierania umowy. W świetle znowelizowanych przepisów KC
„przetarg” uzyskał węższe od dotychczasowego znaczenie.
2. Charakter prawny oraz funkcja aukcji i przetargu
687 Aukcję i przetarg należy uznać za odrębny wobec oferty i negocjacji – spo-
sób zawierania umów (art. 701 § 1 KC). Wyróżniają się one tym, że mają cha-
rakter postępowania wielostronnego i eliminacyjnego zarazem.
Nb. 684–687
63498284906476
63
Ich celem jest umożliwienie podmiotowi zainteresowanemu w zawarciu

określonej umowy wyboru najkorzystniejszej dla niego oferty spośród ofert
zgłaszanych przez uczestników tych postępowań i zawarcie z wybranym ofe-
rentem umowy.
Wszyscy uczestnicy wspomnianych postępowań mają zarazem takie same
prawa i obowiązki oraz podlegają jednolitym regułom postępowania.
Aukcja i przetarg stały się szczególnie atrakcyjnym sposobem zawiera-
nia umów w systemie gospodarki rynkowej uwolnionej od reglamentacji cen
i opłat za usługi. Pozwalają bowiem z wykorzystaniem reguł wolnej konku-
rencji wyłonić kontrahenta oferującego najkorzystniejsze warunki określonej
umowy.
Poza Kodeksem cywilnym także inne ustawy regulują – w zakresie przez 688
nie wskazanym – aukcję lub przetarg. Ich relacje do Kodeksu cywilnego ukła-
dają się w różny sposób.
Przykład: Najbardziej samodzielny charakter mają przepisy Kodeksu postępowania cy-
wilnego normujące sprzedaż w drodze licytacji, natomiast ustawa z 29.1.2004 r. – Prawo za-
mówień publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1129 ze zm.) wyraźnie już wskazuje na
uzupełniające stosowanie przepisów KC (art. 8 ustawy). Ponadto wyczerpująco określa ona,
jakie naruszenia przepisów Prawa zamówień publicznych stanowią podstawę do unieważ-
nienia umowy zawartej przez podmioty objęte zakresem tej ustawy (art. 457). Takie podej-
ście można uznać za aktualne również do innych pozakodeksowych przepisów regulujących
stosunek przetargu lub aukcji. W zasadzie bowiem jest to stosunek o charakterze cywilno-
prawnym1.
3. Ogłoszenie aukcji albo przetargu
Oba wspomniane postępowania inicjuje podmiot zamierzający zawrzeć okre- 689

śloną umowę – nazwany organizatorem aukcji albo przetargu (por. art. 701 § 4
KC). Na zlecenie i rachunek podmiotu zamierzającego zawrzeć umowę funkcję
organizatora może pełnić inny podmiot – w szczególności przedsiębiorca spe-
cjalizujący się w tego rodzaju działalności (np. dom aukcyjny).
Organizator przejawia inicjatywę zawarcia umowy w drodze aukcji albo
przetargu przez ogłoszenie jednego z tych postępowań (art. 701 § 2 KC). Może
ono być kierowane do ograniczonego albo do nieograniczonego kręgu adresa-
tów (do ogółu), i to w dowolny sposób.
Przykład: Listami, pocztą elektroniczną, przez Internet, plakatami rozwieszanymi na
murach, publikacjami w czasopismach, radiu i telewizji.
1
Por. glosy R. Szostaka do uchw. SN z 13.2.2003 r. (III CZP 95/02, OSP 2004, Nr 12,
poz. 156) i do wyr. SN z 13.1.2004 r. (V CK 97/03, OSP 2005, Nr 2, poz. 22).
Nb. 688–689
63498284906476
63
690 Z mocy zasady swobody umów organizator aukcji lub przetargu niekoniecz-
nie musi ogłaszać publicznie, otwarte dla wszystkich. Może do udziału w nich
dopuścić tylko oznaczony krąg osób (tzw. przetarg zamknięty). Dopóki organi-
zator komunikuje im te same warunki, to nie wydaje się, aby takiemu działaniu
należało odmówić właściwości aukcji lub przetargu.
Ogłoszenie aukcji lub przetargu powinno określać czas, miejsce, przed-
miot oraz warunki aukcji lub przetargu (art. 701 § 2 KC). Treść ogłoszenia
wyznaczają dwie istotne (konstytutywne) jego cechy.
Po pierwsze, powinno ono zawierać zaproszenie do składania ofert. Z natu-
ry rzeczy zaproszenie takie musi wskazywać, o jaką umowę chodzi; pozbawio-
ne sensu byłoby bowiem zaproszenie do zawarcia jakiejkolwiek umowy. W od-
różnieniu jednak od oferty, zaproszenie do złożenia oferty nie określa treści
umowy tak dokładnie, że proste jej przyjęcie wystarczy do zawarcia umowy.
W szczególności art. 701 § 2 KC wskazuje na konieczność określenia „przedmiotu aukcji
albo przetargu”, a także ich „warunków”, co obejmuje inne jej elementy o ogólnym znacze-
niu, a zwłaszcza rodzaj umowy (np. sprzedaż, najem, dzierżawa), czasem oznaczenie ceny
lub zapłatę za usługi, ale tylko przez oznaczenie maksymalnej albo minimalnej jej wysokości,
ponieważ właśnie te elementy zwykle stanowią główne pole konkurencji ofert i kryterium
wyboru oferty najlepszej.
Po drugie, ogłoszenie powinno wskazać dalszy tok postępowania mające-

go na celu zawarcie zamierzonej przez organizatora umowy, a zwłaszcza okre-
ślać czas i miejsce aukcji albo przetargu (art. 701 § 2 KC). Znaczy to, że trzeba
w ogłoszeniu także określić, czy dalsze postępowanie ma przybrać postać po-
stępowania aukcyjnego, czy przetargowego. Ustawa nie wymaga jednak, aby
użyto tych właśnie słów w ogłoszeniu. Wystarczy, gdy w rezultacie wykładni
da się ustalić, jaka była wola organizatorów w tym względzie.
Przykład: Jeżeli organizator w ogłoszeniu posłużył się dawnymi określeniami usta-
wy: „przetarg ustny”, „przetarg pisemny”, to nie powinno ulegać wątpliwości, że chodzi mu
w pierwszym przypadku o aukcję, a w drugim przypadku o przetarg.
Jeżeli niespełniona zostanie omawiana tu przesłanka, wówczas ogłoszenie

nie inicjuje ani postępowania aukcyjnego, ani przetargowego. Natomiast – przy
spełnieniu przesłanki pierwszej – należałoby je uznać za zwykłe zaproszenie do
składania ofert, niepodlegające swoistym dla aukcji i przetargu regułom postę-
powania wielostronnego i eliminacyjnego.
Ogłoszenie aukcji albo przetargu niekoniecznie musi zawierać wszystkie
warunki zawierania umowy (art. 701 § 2 in fine KC). Wystarczy, że wskaże spo-
sób udostępnienia warunków. Niekiedy bowiem zawierają one bardzo obszerne
specyfikacje oczekiwanych cech umowy albo trybu postępowań i dlatego nie-
Nb. 690
63498284906476
63
racjonalne byłoby wymagać, aby były one publicznie ogłaszane, co wiąże się
zwykle ze znacznymi kosztami.
Organizator – od chwili udostępnienia warunków – obowiązany jest postę- 691
pować zgodnie z postanowieniami ogłoszenia oraz warunków aukcji albo prze-
targu (art. 701 § 4 KC). Postanowienia te mogą następnie być zmienione lub
odwołane, ale tylko wtedy, gdy zastrzeżono to w ogłoszeniu lub w warunkach
aukcji albo przetargu (art. 701 § 3 KC).
Natomiast analogiczny obowiązek oferenta powstaje dopiero wtedy, gdy 692
złożył on ofertę zgodnie z ogłoszeniem aukcji albo przetargu (art. 701 § 4 KC).
Należy więc przyjąć, że z tą chwilą dochodzi między organizatorem a oferen-
tem do zawarcia porozumienia co do dalszego postępowania aukcyjnego al-
bo przetargowego zmierzającego do zawarcia umowy (tzw. pactum de proce-
dendo).
Konstrukcję tę opracowano w nauce – por. G. Ćmikiewicz, Postępowanie przetargowe ja-
ko konstrukcja szczególnego trybu zawarcia umowy, PPH 1983, Nr 7; M. Jasiakiewicz, Za-
warcie umowy w obrocie handlowym, Toruń 1995, s. 134; J. Rajski, W.J. Kocot, K. Zarad-
kiewicz, Prawo, s. 107. Przyjęła ją także judykatura – por. uchw. SN z 2.8.1994 r. (III CZP
96/94, OSN 1995, Nr 1, poz. 11) i uchw. SN z 25.4.1996 r. (III CZP 36/96, OSP 1996, Nr 11,
poz. 208).
Strona, która postępowała niezgodnie z tymi regułami, ponosi odpowie-

dzialność odszkodowawczą za niedojście umowy do skutku. Odpowiada ona
w granicach negatywnego interesu umownego.
Dalsze postępowanie stron zależy od tego, czy przybiera ono postać aukcji,
czy przetargu.
4. Aukcja
Aukcja polega na tym, że osoby zamierzające zawrzeć umowę (licytanci) 693

obecni w miejscu aukcji albo komunikujący się za pomocą środka bezpośred-
niego porozumiewania się na odległość składają oferty w sposób jawny, słow-
nie lub równorzędnymi znakami (np. podniesieniem ręki). Prowadzący aukcję
oczekuje zarazem coraz korzystniejszych ofert sukcesywnie składanych przez
licytantów (tzw. kolejnych postąpień). Jeżeli w warunkach aukcji nie zastrzeżo-
no inaczej, oferta złożona przez licytanta przestaje go wiązać, gdy inny licytant
złożył ofertę korzystniejszą (postąpienie) – art. 702 § 1 KC.
Zawarcie umowy w wyniku aukcji następuje z chwilą udzielenia przybicia 694
(art. 702 § 2 KC), tzn. zamknięcia aukcji po stwierdzeniu, że dany licytant za-
oferował najwyższą cenę, ponieważ mimo wezwania do dalszych postąpień nikt
Nb. 691–694
63498284906476
63
nie postąpił wyżej1. Prowadzący aukcję manifestuje to zazwyczaj uderzeniem

młotka – stąd właśnie pochodzi określenie „przybicie”. Umowa zostaje wów-
czas zawarta między licytantem, który złożył najkorzystniejszą ofertę, a orga-
nizatorem aukcji.
Umowa nie dochodzi jednak do skutku, jeżeli jej ważność zależy od speł-
nienia szczególnych wymagań ustawą przewidzianych (np. od zachowania for-
my lub wydania decyzji administracyjnej). W przypadku takim zarówno orga-
nizator aukcji, jak i licytant, którego oferta została wybrana, mają obowiązek
zawrzeć umowę2 i każdy z nich może przed sądem dochodzić zawarcia umo-
wy (art. 702 § 3 KC). Brakujące oświadczenie woli strony zobowiązanej do za-
warcia umowy zastępuje wówczas orzeczenie sądu (art. 64 KC). Uprawniony
nie musi zatem zadowolić się tylko odszkodowaniem za niedojście umowy do
skutku.
Aukcja stosowana jest zwykle w przypadku prostych umów, gdzie w zasa-
dzie tylko jeden z jej elementów, a mianowicie cena lub inne wzajemne świad-
czenie pieniężne, podlega konkurencyjnej rywalizacji.
5. Przetarg
695 Z kolei przetarg tym różni się od aukcji, że oferty osób zamierzających
zawrzeć umowę nie są składane w sposób jawny, w toku ich równoczesnego
i bezpośredniego komunikowania się (dyskursu).
W postępowaniu przetargowym organizator oczekuje składania ofert
w okresie i w miejscu przez niego wskazanym. Najczęściej na piśmie, w za-
mkniętych kopertach. Oferty te następnie są przez niego rozpatrywane bez
udziału oferentów (art. 703 § 1 KC). W przetargach dotyczących skompliko-
wanych umów, wymagających wiadomości specjalistycznych, do oceny ofert
zwykle powoływana jest komisja przetargowa. Opinia jej niewątpliwie waży na
wyborze najkorzystniejszej oferty w sposób określony w ogłoszeniu o przetar-
gu. Nie wydaje się wszakże, aby można było przyjąć ogólne założenie, że wią-
że ona organizatora przetargu w każdym przypadku jej powołania.
696 Organizator przetargu wybiera najkorzystniejszą ofertę, albo uznaje, że żad-
na nie odpowiada jego oczekiwaniom. W tym ostatnim przypadku przetarg zo-
staje zamknięty i nie dochodzi do zawarcia umowy.
1
J. Rajski, Aukcja i przetarg, s. 8.
2
Nie jest konieczne odwoływanie się do konstrukcji umowy sui generis, jaka miałaby
w takim przypadku zostać zawarta między oferentem a organizatorem aukcji (albo przetargu;
por. wyr. SN z 28.1.2014 r., I CSK 200/13, Legalis); obowiązek zawarcia umowy powstaje
z mocy ustawy (art. 702 § 3 KC).
Nb. 695–696
63498284906476
63
R. Szostak, Zagadnienia konstrukcyjne, s. 90, kwestionuje jednak swobodę decyzji orga-
nizatora w tej kwestii i uważa, że ze względu na cel przetargu jego zamknięcie bez wybrania
oferty może wchodzić w grę tylko wtedy, gdy wybór nie jest możliwy albo staje się bezprzed-
miotowy. Natomiast w razie wyboru jednej ze złożonych ofert pozostałe oferty przestają wią-
zać oferentów i dochodzi do zawarcia umowy z oferentem, którego oferta została wybrana –
chyba że w warunkach przetargu zastrzeżono inaczej (art. 703 § 1 KC).
Ze względu na to, że przetarg – w odróżnieniu od aukcji – nie kończy się

w obecności jego uczestników, art. 703 § 2 KC nakłada na organizatora prze-
targu pod sankcją odszkodowawczą obowiązek niezwłocznego powiadomie-
nia na piśmie uczestników przetargu o jego wyniku albo o zamknięciu prze-
targu bez dokonania wyboru oferty. Z kolei art. 703 § 3 KC stanowi, że do
ustalenia chwili zawarcia umowy w drodze przetargu stosuje się przepisy doty-
czące przyjęcia oferty. Zgodnie więc z art. 703 § 1 KC umowa zostaje zawarta
w chwili otrzymania przez składającego ofertę oświadczenia organizatora prze-
targu o jej wybraniu. Warunki przetargu mogą jednak kwestię tę regulować od-
miennie.
Podobnie jak przy aukcji, także i przy przetargu może się zdarzyć, że waż- 697
ność umowy zależy od spełnienia szczególnych wymagań przewidzianych
w ustawie.
Przykład: Przetarg dotyczący sprzedaży nieruchomości, która to umowa wymaga formy
aktu notarialnego.
W sytuacji takiej umowa może być ważnie zawarta dopiero po spełnieniu wy-
magań ustawowych. Organizator przetargu i wybrany oferent mają obowiązek
zawrzeć umowę. Jeżeli podmiot zobowiązany uchyla się od złożenia stosownego
oświadczenia woli (np. w formie aktu notarialnego), strona uprawniona – tzn. al-
bo organizator przetargu, albo oferent, którego oferta została wybrana – może
żądać stwierdzenia tego obowiązku przez sąd, co w myśl art. 64 KC zastępuje
powinne oświadczenie woli (por. art. 703 § 3 w zw. z art. 702 § 3 KC)1.
6. Wadium
W praktyce gospodarczej organizator aukcji albo przetargu często zastrzega 698

wadium. Instytucja ta nie została pierwotnie uregulowana w KC. Dopiero no-
wela z 14.2.2003 r. unormowała ją w art. 704 KC. W świetle tego przepisu wa-
1
Obowiązek zawarcia umowy powstaje z mocy ustawy (art. 702 § 3 i art. 703 § 3 zd. 2),
więc nie jest konieczne odwoływanie się do konstrukcji umowy sui generis, jaka miałaby
w takim przypadku zostać zawarta między oferentem a organizatorem przetargu (por. wyr.
SN z 28.1.2014 r., I CSK 200/13, Legalis).
Nb. 697–698
63498284906476
63
dium ma charakter dodatkowego zastrzeżenia zamieszczonego w warunkach

aukcji albo przetargu przez ich organizatorów. Znaczy to, że zastrzeżenie takie
nie jest koniecznym elementem czynności określających te postępowania. Jeże-
li jednak zostało wprowadzone do warunków aukcji albo przetargu, wyznacza
dalszy tok postępowań i wiąże ich uczestników.
Zastrzeżenie to wyraża obowiązek wpłacenia przez uczestników aukcji albo
przetargu określonej sumy pieniężnej (art. 704 § 1 KC). Jej wysokość wskazują
warunki aukcji albo przetargu – zwykle przez określenie procentu od wartości
przedmiotu zamierzonej umowy. Sumę tę niekoniecznie należy wpłacić gotów-
ką. Może być tylko odpowiednio zabezpieczona (np. przez udzielenie poręcze-
nia). Warunki aukcji albo przetargu powinny w takim przypadku określić spo-
sób zabezpieczenia wadium.
699 Niedopełnienie tego obowiązku prowadzi do dwojakich konsekwencji.
Po pierwsze, podmiot, który nie wpłacił albo nie zabezpieczył zapłaty wa-
dium, nie jest dopuszczony do aukcji albo przetargu (art. 704 § 1 KC).
Po drugie, podmiot, który wpłacił albo zabezpieczył wadium, staje się
uczestnikiem aukcji albo przetargu. Jeżeli postępowania te doprowadziły do za-
warcia zamierzonej umowy, ich organizator obowiązany jest zwrócić uczest-
nikom wpłacone wadia, a gdy zapłata wadiów została tylko zabezpieczona –
zabezpieczenia te wygasają z mocy ustawy (art. 704 § 2 KC).
Natomiast szczególne skutki zastrzeżenia wadium następują w razie nieza-
warcia umowy. Jeżeli stan ten powstał wskutek tego, że uczestnik aukcji albo
przetargu uchyla się od zawarcia umowy, mimo iż jego oferta została wybrana,
organizator może pobraną sumę tytułem wadium zachować albo dochodzić za-
spokojenia z przedmiotu zabezpieczenia. Z kolei gdy organizator aukcji albo
przetargu uchyla się od zawarcia umowy z uczestnikiem, którego oferta została
wybrana, wówczas uczestnik może żądać zapłaty podwójnego wadium albo na-
prawienia szkody w granicach negatywnego interesu umowy1.
Nie ma obowiązku korzystania z uprawnień, jakie stwarza zastrzeżenie wa-
dium. Można dochodzić zawarcia umowy. Jednak wadium jest dogodnym dla
strony uprawnionej środkiem zaspokojenia jej interesu, ponieważ nie wymaga
ani ustalenia winy, ani wysokości poniesionej szkody.
700 Konstrukcja prawna wadium stanowi swoiste, dodatkowe zastrzeżenie
umowne, które najbardziej zbliża się do zadatku (art. 394 KC)2. Ten ostatni jed-
nak zabezpiecza wykonanie umowy, gdy wadium dotyczy jej zawarcia.
J. Rajski, Aukcja i przetarg, s. 7.

1
Por. szerzej R. Szostak, Zagadnienia konstrukcyjne, s. 105 i n.; M. Małata, Charakter

2
wadium w prawie polskim, [w:] Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego 2004,
Nb. 699–700
63498284906476
63
7. Unieważnienie umowy
Instytucję tę wprowadziła do KC ustawa z 23.8.1996 r. w postaci uregulo- 701

wanej w art. 704 KC. Po nowelizacji KC ustawą z 14.2.2003 r. zagadnienie to
reguluje przepis art. 705 KC o nieco zmienionym brzmieniu.
W myśl tego przepisu, wskazane w nim podmioty mogą żądać unieważ-
nienia zawartej w wyniku aukcji albo przetargu umowy, jeżeli zajdą określone
przesłanki.
Podmiotami upoważnionymi są: 702
1) organizator aukcji albo przetargu, który jest zarazem stroną zawartej
umowy;
2) uczestnik tych postępowań, chociażby jego oferta nie została wybrana
i z tego względu niebędąca stroną umowy;
Przed nowelizacją KC ustawą z 14.2.2003 r. upoważnienie do unieważnienia umowy
przysługiwało tylko stronom umowy, a więc nie każdemu uczestnikowi wspomnianych po-
stępowań, lecz jedynie temu, którego oferta została wybrana.
3) inna osoba, jeżeli umowa została zawarta na jej rachunek lub zlecenie.
Chodzi tu o przypadki, gdy osoba ta nie ujawnia się w toku postępowania
aukcyjnego lub przetargowego, działając za pośrednictwem kogoś innego.
Jeżeli żąda ona unieważnienia umowy, musi się ujawnić.
Przesłanką żądania unieważnienia jest naganne działanie polegające na 703
wpływaniu na wynik aukcji albo przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub
dobrymi obyczajami przez stronę umowy, innego uczestnika postępowania lub
osobę działającą w porozumieniu z nimi (art. 705 § 1 KC).
Przykład: Przekupienie członków komisji przetargowej przez ogłaszającego przetarg, od
opinii której zależy wybór oferty; zmowa licytantów w celu nabycia licytowanej rzeczy za
najniższą cenę.
Pojęcie dobrych obyczajów ma podobne znaczenie jak „zasady współżycia

społecznego” użyte w art. 58 § 2 KC.
Jeżeli spełnią się te przesłanki, podmiot uprawniony może zwrócić się do
sądu o unieważnienie umowy (art. 705 KC). Po stwierdzeniu zasadności takie-
go żądania, sąd wydaje wyrok o charakterze konstytutywnym, w którym unie-
ważnia umowę, i to z mocą wsteczną.
Uprawnienie to wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym uprawnio- 704
ny dowiedział się o istnieniu przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż
z upływem roku od zawarcia umowy (art. 705 § 2 KC). Takie krótkie terminy
Nr 1, s. 84 i n. O różnicach w stosunku do zadatku por. A. Olejniczak, [w:] System Pr. Pr., t. 5,
§ 52, pkt VII.
Nb. 701–704
63498284906476
63
zawite (prekluzyjne) ustanowione zostały dlatego, aby niepewność co do sku-

teczności umowy zawartej w drodze aukcji albo przetargu nie trwała zbyt dłu-
go. Jest to bowiem stan niepożądany w obrocie gospodarczym.
705 W sytuacjach określonych w art. 705 KC powstaje stan wzruszalności umo-
wy zawartej w drodze aukcji albo przetargu.
Nie ulega wątpliwości, że norma wyznaczona wspomnianym przepisem
prawnym ma charakter bezwzględnie wiążący; jej zastosowanie nie może być
uchylone ani warunkami aukcji albo przetargu, ani jakimikolwiek innymi poro-
zumieniami uczestników wspomnianych postępowań i ich organizatorów1.
1
Por. szerzej R. Szostak, Zagadnienia konstrukcyjne, s. 108 i n.
Nb. 705
63498284906476
63
Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym
uwzględnieniem pełnomocnictwa i prokury
§ 34. Pojęcie przedstawicielstwa

i pełnomocnictwa
Literatura: J. Grykiel, [w:] Gutowski, KC. Komentarz, art. 95–97; B. Gawlik, [w:] Sys-
tem Pr. Cyw., t. 1, § 67 i 68; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Problem wad oświadczeń woli
w czynności dokonanej przez przedstawiciela, [w:] Studia z prawa cywilnego. Księga pamiąt-
kowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowej Prof. dr. hab. Adama Szpunara, pod red. A. Rem-
bielińskiego, Warszawa–Łódź 1983; M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X; S. Rud-
nicki, [w:] Dmowski, Rudnicki, Komentarz do art. 95; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo,
rozdz. XI.
I. Pojęcie przedstawicielstwa
1. Działanie w cudzym imieniu
Schemat przedstawicielstwa: 706
skutek prawny
umocowanie działanie w cudzym imieniu

R P T
(reprezentowany) (przedstawiciel) (osoba trzecia)
Dla zrozumienia instytucji przedstawicielstwa podstawowe znaczenie ma

pojęcie „działanie w cudzym imieniu” (art. 96 KC). Polega ono na tym, że ktoś,
zwany przedstawicielem, dokonuje z jakąś osobą trzecią czynności prawnej,
która ma bezpośrednio wywrzeć skutek w cudzej sferze prawnej, a mianowicie
reprezentowanego.
Nb. 706
63498284906476
63
358 Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem…
Przykład: Jeżeli P kupuje w imieniu R samochód od T, to stroną tej umowy jest od chwi-
li jej zawarcia nie P, a R; w konsekwencji wiąże ona R z T.
Zgodnie z ogólną zasadą prawa cywilnego nikt nie może samowolnie inge-
rować w cudzą sferę prawną. Dlatego, aby działanie przedstawiciela osiągnęło
zamierzony rezultat, a więc aby wywołało bezpośredni skutek prawny między
reprezentowanym a osobą trzecią, przedstawiciel musi mieć stosowne umoco-
wanie (art. 95 § 2 KC). Jest to kompetencja, która przysługuje mu z mocy usta-
wy albo oświadczenia woli reprezentowanego do dokonywania ze skutkiem dla
reprezentowanego określonych czynności prawnych.
Wywołuje ona dla reprezentowanego stan związania, polegający na tym, że
nie może on zapobiec powstaniu w swojej sferze prawnej skutków czynności
dokonanej przez przedstawiciela w granicach przysługującej mu kompetencji.
Konstrukcję kompetencji przyjął B. Gawlik, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 733, co spotka-
ło się z krytyką A. Szpunara, Udzielenie, s. 18–20, według którego pełnomocnikowi przysłu-
guje prawo podmiotowe kształtujące. Koncepcja ta stoi wszakże w sprzeczności z panującym
w polskiej nauce prawa poglądem – podzielanym również przez A. Szpunara – że prawo pod-
miotowe realizuje interes uprawnionego. Założenie takie nie leży jednak u podstaw przedsta-
wicielstwa. Przedstawiciel działa bowiem w imieniu, a zatem i w interesie reprezentowanego.
707 Do tego, aby czynność prawna mogła być ważnie dokonana w cudzym imie-
niu, musi z jej treści wynikać, że osoba, która jej dokonuje, występuje w roli
przedstawiciela. Jeżeli tego nie ujawni, należy przyjąć, że składa oświadczenie
we własnym imieniu.
Ponadto oświadczenie woli przedstawiciela musi wskazywać osobę repre-
zentowanego. Nie mogą bowiem powstawać stosunki cywilnoprawne o nie-
określonych podmiotach. Miarodajna jest oczywiście treść oświadczenia wo-
li, zrekonstruowana po zastosowaniu odpowiednich reguł interpretacyjnych
uwzględniających w szczególności cały kontekst sytuacyjny, w którym oświad-
czenie woli zostało złożone (art. 65 KC).
708 Ponieważ czynności prawnej dokonuje przedstawiciel, zatem jego działanie
należy mieć na względzie przy kwalifikowaniu tej czynności prawnej z punk-
tu widzenia przepisów o wadach oświadczenia woli oraz o skutkach złej lub
dobrej wiary (por. wyr. SN z 27.9.1976 r., IV CR 368/76, OSN 1977, Nr 9,
poz. 167). Ponadto okoliczności te należy również uwzględniać, gdy występu-
ją one po stronie mocodawcy. Nie powinien on bowiem odnosić korzyści z do-
brej wiary pełnomocnika, gdy sam informuje go nierzetelnie lub inspiruje jego
działania w taki sposób, że druga strona ma podstawy do powołania się na błąd,
podstęp lub groźbę1.
1
Por. bliżej M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X, Nb. 6–13.
Nb. 707–708
63498284906476
63
§ 34. Pojęcie przedstawicielstwa i pełnomocnictwa 359
Umocowanie to w zasadzie dotyczyć może każdej czynności prawnej, chy- 709

ba że ma ona ściśle osobisty charakter (np. sporządzenie testamentu). Klasa tych
czynności nie jest jednak ostro wyodrębniona w polskim systemie prawnym,
albowiem poza przypadkami wyraźnie w ustawie wskazanymi (por. art. 44
§ 2 KC) niedopuszczalność dokonania czynności prawnej przez przedstawicie-
la może także wynikać z „właściwości” czynności prawnej (art. 95 § 1 KC).
Przedstawicielstwo jest niezbędnym uzupełnieniem instytucji braku oraz 710
ograniczenia zdolności do czynności prawnych. Umożliwia bowiem osobom
znajdującym się w takim stanie uczestniczenie w obrocie prawnym. Ponadto
ma ono ogromną doniosłość praktyczną dla osób mających pełną zdolność do
czynności prawnych, zwalniając je od konieczności osobistego udziału w czyn-
nościach prawnych ich dotyczących.
2. Instytucje o zbliżonej funkcji
Podobną funkcję pełnią także inne instytucje prawne, które mają jednak 711
odmienną konstrukcję prawną. Z tego punktu widzenia należy odróżnić od
przedstawiciela następujące osoby.
a) Posłańca, który sam nie składa oświadczenia woli, lecz tylko je przeno- 712
si. Nie musi więc mieć zdolności do czynności prawnych ani umiejętności ro-
zumienia sensu przenoszonego oświadczenia woli.
Niekiedy nie jest jasne, w jakiej roli ktoś występuje: przedstawiciela, czy
posłańca. W przypadkach takich za przedstawicielstwem przemawiałaby oko-
liczność, że nadawca oświadczenia woli pozostawił temu, komu to oświadcze-
nie powierzył, pewien luz decyzyjny w tym względzie. Może się on odnosić do
kwestii: złożenia albo niezłożenia tego oświadczenia adresatowi, wyboru adre-
sata lub uszczegółowienia treści.
b) Organ osoby prawnej, którego działanie traktuje się jako działanie sa- 713
mej osoby prawnej. Natomiast konstrukcja przedstawicielstwa zakłada działa-
nie dwóch odrębnych podmiotów: przedstawiciela i reprezentowanego.
c) Zastępcę pośredniego (np. komisanta, art. 765 KC), który dokonuje 714
czynności prawnej we własnym imieniu, lecz na rachunek innej osoby. W od-
różnieniu więc od przedstawiciela zastępca pośredni sam nabywa prawa lub
zaciąga zobowiązania w rezultacie dokonanej przez siebie czynności prawnej.
Jednakże obowiązany jest następnie przenieść je na tego, w czyim interesie
działa. W ostatecznym więc rozliczeniu gospodarcze skutki jego działania (ko-
rzyści lub straty) ponosi osoba zastąpiona.
Przykład: W stosunku komisu jest to komitent, np. osoba zlecająca przedsiębiorcy pro-
wadzącemu sklep komisowy sprzedaż jakiegoś przedmiotu.
Nb. 709–714
63498284906476
63
Natomiast na zewnątrz – w stosunku do tego, kto z zastępcą pośrednim

(np. komisantem) dokonuje czynności prawnej, podmiotem uprawnionym lub
zobowiązanym jest zastępca pośredni. Konstrukcja ta pozwala więc ukryć oso-
bę gospodarczo zainteresowaną w ekonomicznym rezultacie dokonanej czyn-
ności prawnej.
715 d) Osobę faktycznie tylko pomagającą przy dokonywaniu czynności praw-
nych – w szczególności przy zawieraniu umów.
Przykład: Pośrednicy i agenci bez pełnomocnictw (art. 758 KC), notariusze lub inni
prawnicy przygotowujący tekst umowy.
716 e) Osobę wykonującą pewne czynności faktyczne w zastępstwie innego

podmiotu (np. dzierżyciel, art. 338 KC), które liczą się tak, jakby dokonał ich
podmiot zastąpiony.
717 f) Podpisującego dokument in blanco, który wyraża tylko zgodę na wypeł-
nienie go przez inną osobę. Nie występuje ona jednak w roli przedstawiciela,
ponieważ uważa się, że pełna treść dokumentu zawiera oświadczenie woli oso-
by podpisującej go.
718 g) Osobę upoważnioną do odbioru oświadczeń woli (np. przyjmowania
ofert, wypowiedzeń), która sama nie dokonuje czynności prawnej i dlatego nie
jest – ściśle biorąc – przedstawicielem innej osoby. W związku z tym jedynie
odpowiednio stosuje się do niej przepisy o przedstawicielstwie (art. 109 KC).
Zwykło się jednak odróżniać czynne i bierne przedstawicielstwo (B. Gawlik, [w:] System
Pr. Cyw., t. 1, s. 730; M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X, Nb. 27–32).
II. Pojęcie pełnomocnictwa

i przedstawicielstwa ustawowego
719 Prawo polskie rozróżnia dwa źródła umocowania, dzieląc według tego kry-
terium przedstawicielstwo na: pełnomocnictwo i przedstawicielstwo ustawowe
(art. 96 KC).
W stosunku do pełnomocnictwa źródłem umocowania jest jednostronne
oświadczenie woli reprezentowanego zwanego mocodawcą. Natomiast przed-
stawiciela określa się w tym stosunku prawnym mianem pełnomocnika.
720 Z kolei w stosunku przedstawicielstwa ustawowego źródłem umocowania
są inne zdarzenia prawne niż czynność prawna reprezentowanego. Ustawa
może bezpośrednio określać zdarzenia kreujące umocowanie przedstawiciela
ustawowego.
Nb. 715–720
63498284906476
63
§ 35. Pełnomocnictwo 361
Przykład: Rodzice są z mocy ustawy przedstawicielami małoletniego dziecka (art. 98
KRO).
Ustawa może jednak przyznać określonym organom państwowym – w szcze-

gólności sądom – kompetencje do ustanawiania przedstawiciela: on również jest
przedstawicielem ustawowym, ponieważ jego umocowanie do działania w cu-
dzym imieniu nie opiera się na oświadczeniu woli reprezentowanego.
Przykład: Ustanawiani przez sąd opiekunowie (por. art. 13 § 2 KC i art. 145 KRO).
§ 35. Pełnomocnictwo
Literatura: M. Barczak, Konsekwencje czynności prawnych dokonanych przez rzekomego
pełnomocnika (art. 103–104 k.c.), Prawo Spółek 2006, Nr 12; P. Drapała, Czynność prawna
z „samym sobą”, PiP 2002, z. 10; J. Fabian, Pełnomocnictwo, Warszawa 1963; B. Gawlik,
[w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 67 i 68; J. Grykiel, Powstanie prokury, Warszawa 2008; tenże,
[w:] Gutowski, KC. Komentarz, art. 98–101; tenże, Kilka uwag o nowelizacji przepisów do-
tyczących prokury, MoP 2016, Nr 1; tenże, Prokura łączna po nowelizacji, MoP 2017, Nr 4;
W. Kubala, Falsus procurator, R. Pr. 1998, Nr 6; M. Gutowski, Umowa o zastępstwo proce-
sowe, Warszawa 2009; J. Haberko, Dziecko jako pełnomocnik rodzica, PS 2013, Nr 7–8;
R.L. Kwaśnicki, Zakaz czynności „z samym sobą” (art. 108 KC) i konsekwencje jego złamania
na wybranych płaszczyznach prawa spółek kapitałowych, MoP 2006, Nr 10; P. Letolc, P. Le-
wandowski, Podmioty legitymowane czynnie do udzielenia prokury. Studia Prawnoustrojowe
2014, t. 24; L. Moskwa, Nowe przepisy o prokurze, Rej. 2001, z. 9; L. Moskwa, P. Moskwa,
[w:] Gutowski, KC. Komentarz, art. 102–1099; M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X;
U. Promińska, Zmiany w regulacji prokury, PPH 2019, Nr 2; E. Rott-Pietrzyk, Czy prokura
łączna niewłaściwa była (nie)właściwa, [w:] Rozprawy z prawa prywatnego wobec wyzwań
współczesności. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Wojciechowi Popiołkowi, pod
red. M. Pazdana, M. Jagielskiej, E. Rott-Pietrzyk, M. Szpunara, Warszawa 2017; S. Rudnicki,
[w:] Dmowski, Rudnicki, Komentarz, art. 95; M. Saczywko, Pełnomocnictwo dalsze (zagad-
nienia wybrane,. PiP 2015, z. 3; M. Smyk, Pełnomocnictwo według kodeksu cywilnego, War-
szawa 2010; tenże, Przyjęcie umocowania przez pełnomocnika, PiP 2009, z. 1; M. Soczyński,
Wygaśnięcie pełnomocnictwa, Rej. 2005, Nr 10; A. Szpunar, Udzielenie pełnomocnictwa,
PS 1993, Nr 9; J. Szwaja, Pojęcie przedsiębiorcy a instytucja prokury, [w:] Prawo prywatne
czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu,
Poznań 2005; P. Widerski, Pełnomocnictwo w prawie polskim, Warszawa 2018; M. Wilejczyk,
Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 238 i n.; Wolter,
Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. XI.
Pełnomocnictwo uregulowane zostało zespołem przepisów ogólnych (art. 98– 721

108 KC) zamieszczonych w księdze pierwszej KC. Uzasadnia to objęcie tej in-
stytucji niniejszym wykładem.
Natomiast dla przedstawicielstwa ustawowego prawodawca nie ustano-
wił analogicznej regulacji ogólnej. Przeważył pogląd, że stosunki te są tak sil-
Nb. 721
63498284906476
63
nie związane z poszczególnymi instytucjami prawnymi, w ramach których one

funkcjonują, że należy je regulować wyłącznie wraz z tymi instytucjami.
Przykład: Por. zwłaszcza przedstawicielstwo ustawowe rodziców względem ich mało-
letnich dzieci unormowane w przepisach KRO.
Z tych samych powodów pominięto w niniejszym podręczniku dokładniej-

sze omówienie przedstawicielstwa ustawowego, pozostawiając tę kwestię wy-
kładom poświęconym szczególnym działom prawa cywilnego.
I. Udzielenie pełnomocnictwa
1. Zdolność do czynności prawnej
722 Z uwagi na to, że pełnomocnik dokonuje czynności prawnej, musi mieć

zdolność do czynności prawnych. Wystarczy jednak, aby miał ograniczoną
zdolność do czynności prawnych (art. 100 KC). Wyższych wymagań ustawa
nie stawia, ponieważ mocodawca sam wybiera sobie pełnomocnika. Jeżeli więc
ma zaufanie do osoby niemającej pełnej zdolności do czynności prawnych, nie
ma powodu, aby ograniczać jego pole decyzyjne w tym względzie.
2. Oświadczenie woli mocodawcy
723 W literaturze jest sporne, czy oświadczenie woli mocodawcy wymaga zło-
żenia go (zakomunikowania) pełnomocnikowi (art. 61 KC), czy też wystarczy,
gdy mocodawca ogłosi je publicznie lub zakomunikuje osobie trzeciej, z którą
pełnomocnik ma dokonać czynności prawnej (zawrzeć umowę).
Pierwszy pogląd uzasadnił A. Szpunar, Udzielenie, s. 26–27, a przejął także Wolter, Igna-
towicz, Stefaniuk, Prawo, s. 341. Drugi reprezentuje w szczególności B. Gawlik, [w:] System
Pr. Cyw., t. 1, s. 784 oraz M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X, Nb. 148.
Na rzecz poglądu wymagającego zakomunikowania pełnomocnikowi, że

udzielono mu pełnomocnictwa, przemawia ta okoliczność, iż składa on oświad-
czenie woli w imieniu mocodawcy. Powinien więc wiedzieć, czy jest do tego
umocowany.
724 Pełnomocnictwo może być udzielone w dowolnej formie (także per fac-
ta concludentia) nawet w fakcie tolerowania przez mocodawcę występowa-
nia danej osoby w jego imieniu (por. wyr. SN z 20.10.2004 r., I CK 204/04,
OSN 2005, Nr 10, poz. 176); z wyjątkiem dwóch następujących sytuacji:
1) jeżeli pełnomocnictwo zawiera umocowanie do dokonania czynności praw-
nej, dla której pod sankcją nieważności przewidziana została forma szcze-
Nb. 722–724
63498284906476
63
gólna (art. 99 § 1 KC). W przypadku takim pełnomocnictwo powinno być

udzielone w tej samej formie (tzw. forma pochodna);
Przykład: Artykuł 158 KC przewiduje formę aktu notarialnego dla umowy zobowiązu-
jącej do przeniesienia własności nieruchomości. Wobec tego również i pełnomocnictwo do
dokonania tej czynności powinno być udzielone w tej samej formie, i to pod sankcją nieważ-
ności. Jednak Sąd Najwyższy w wyr. z 15.1.2016 r. (I CSK 1047/14, OSNC 2016, Nr 12,
poz. 145) trafnie uznał, że pełnomocnictwo do udziału w zebraniu wspólnoty mieszkaniowej
i do podejmowania uchwał nie wymaga formy aktu notarialnego, mimo że głosowana uchwa-
ła podlega zaprotokołowaniu przez notariusza. Należy bowiem odróżnić oddanie głosu, do
czego upoważnia pełnomocnictwo, od uchwały właścicieli, która zostaje podjęta jako rezultat
głosowania. Pełnomocnik nie podejmuje uchwały. Skoro czynność ta jest wynikiem głosowa-
nia, to nie znajduje zastosowania art. 99 § 1 KC.
2) jeżeli dla określonych rodzajów pełnomocnictw szczególny przepis wy-

maga określonej formy.
Przykład: Artykuł 99 § 2 KC wymaga dla pełnomocnictwa ogólnego formy pisemnej
pod sankcją nieważności, a art. 1018 § 3 KC dla pełnomocnictwa do złożenia oświadczenia
o przyjęciu lub odrzuceniu spadku – formy pisemnej z podpisem urzędowo poświadczonym.
Według art. 106 KC, ustanowienie dalszych pełnomocników (substytutów) 725

jest dopuszczalne, aczkolwiek tylko wtedy, gdy umocowanie takie wynika z na-
stępujących okoliczności:
1) z treści pełnomocnictwa; nie ma więc generalnego domniemania przema-
wiającego za udzieleniem pełnomocnikowi kompetencji do ustanawiania
dalszych pełnomocników;
2) z ustawy – z pewnymi typami pełnomocnictw ustawa łączy taką kompe
tencję;
Przykład: Por. pełnomocnictwo procesowe (art. 91 pkt 3 KPC); prokura (art. 1096 KC).
3) ze stosunku prawnego, będącego podstawą pełnomocnictwa (por. Nb. 741–

743).
Substytuci ci zawsze działają bezpośrednio w imieniu mocodawcy (nie są
pełnomocnikami pełnomocnika). Dotyczy to także dalszych ustanowionych
przez nich substytutów. Ich pozycja prawna nie różni się więc od pełnomocni-
ków bezpośrednio ustanowionych przez mocodawcę.
Mocodawca wprawdzie nie uczestniczy przy dokonywaniu przez pełno- 726
mocnika czynności prawnej, jednakże umocowuje go do tego. Z tego względu,
ilekroć ustawa uzależnia skutki czynności prawnej od wady oświadczenia woli
lub dobrej wiary strony, należy mieć na względzie nie tylko osobę pełnomoc-
nika, ale i mocodawcy.
Nb. 725–726
63498284906476
63
3. Treść pełnomocnictwa
727 a) Mocodawca może udzielić pełnomocnictwa do dokonania tylko takich

czynności prawnych, jakich sam mógłby dokonać w imieniu własnym, a które
zarazem nie mają charakteru ściśle osobistego.
Przykład: Dziecko 10-letnie nie może udzielić pełnomocnictwa do sprzedaży swojej nie-
ruchomości, ponieważ samo nie mogłoby dokonać tej czynności prawnej.
Poza tym, ze względu na ochronę interesów mocodawcy, ustawa nie dozwa-

la na udzielenie pełnomocnictwa do wszelkich czynności prawnych. Ich treść
ustala się na podstawie zastosowania ogólnych reguł wykładni (art. 65 KC)1.
Dopuszczalne są tylko następujące typy pełnomocnictw.
728 1) Pełnomocnictwo ogólne, które obejmuje jedynie umocowanie do czynno-
ści zwykłego zarządu (art. 98 zd. 1 KC).
Przykład: Do pobierania czynszu, do zawierania umów w sprawie bieżących remontów
domu, natomiast już nie do jego zbycia lub zawarcia umowy o przeprowadzenie generalne-
go remontu.
ymaga ono zachowania formy pisemnej pod sankcją nieważności (art. 99

W
§ 2 KC).
729 2) Pełnomocnictwo rodzajowe (gatunkowe); wskazuje określoną kategorię
czynności prawnych, do których umocowany jest pełnomocnik (art. 98 KC).
Przykład: Do sprzedawania nieruchomości, zawierania umowy o pracę w imieniu przed-
siębiorcy, zawierania umowy sprzedaży przedmiotów należących do zakresu działania przed-
siębiorstwa itp.; por. bliżej wyr. SN z 4.11.1998 r. (II CKN 866/97, OSN 1999, Nr 3, poz. 66);
głosowania nad zmianą sposobu liczenia głosów właścicieli lokali tworzących wspólnotę
mieszkaniową; por. wyr. SN z 15.10.2002 r. (II CKN 1479/00, OSN 2004, Nr 1, poz. 8).
ełnomocnictwo rodzajowe nie jest jednak dopuszczalne w zakresie tych

P
czynności prawnych, co do których ustawa wymaga udzielenia pełnomoc-
nictwa szczególnego (np. art. art. 1093 KC, 1018 § 3 KC, art. 6 KRO).
730 3) Pełnomocnictwo szczególne („do poszczególnej czynności” art. 98 in fine
KC);
a) Dotyczy indywidualnie określonej czynności prawnej (np. sprzeda-
ży oznaczonej nieruchomości). Ryzyko naruszenia interesów mocodawcy jest
tu stosunkowo mniejsze i dlatego ten typ pełnomocnictwa dopuszczalny jest
1
Por. bliżej wyr. SN z 24.7.2003 r. (I CKN 571/01, OSP 2004, Nr 7–8, poz. 100, z glosą
S. Rudnickiego); por. też J. Preussner-Zamorska, Kwalifikacja działania pełnomocnika (pro-
blematyka przekroczenia granic umocowania), [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątko-
wa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005, s. 1269 i n.
Nb. 727–730
63498284906476
63
w odniesieniu do wszystkich typów czynności prawnych, niemających ściśle

osobistego charakteru.
b) Ze względu na to, że źródłem umocowania pełnomocnika jest oświad- 731
czenie woli reprezentowanego (mocodawcy), wyłącznie on decyduje o ist-
nieniu i treści pełnomocnictwa. Osoba trzecia, która dokonuje z pełnomocni-
kiem czynności prawnej, może więc jedynie na tym oświadczeniu polegać,
a nie na informacjach uzyskanych w tym względzie od pełnomocnika. Jeżeli
zaufała pełnomocnikowi, czyni to na własne ryzyko.
Natomiast oświadczenie woli mocodawcy podlega interpretacji z pozycji
osoby trzeciej. Ma więc taką treść, jaką potencjalny uczestnik czynności praw-
nej dokonywanej z pełnomocnikiem i dysponujący konkretną wiedzą o oświad-
czeniu mocodawcy i jego kontekście powinien przypisać temu oświadczeniu.
Mocodawca pragnąc, aby jego oświadczenie woli było właściwie zrozumia-
ne, powinien mieć na względzie możliwości percepcyjne potencjalnej osoby
trzeciej, ponosi bowiem ryzyko, iż jego oświadczeniu przypisana zostanie treść
niezgodna z jego intencjami. Takiej wykładni wymaga zasada ochrony zaufania
osoby działającej w dobrej wierze.
Wspomniana metoda interpretacji odnosi się nie tylko do oświadczeń mo-
codawcy wyrażonych w postaci językowej (ustnie lub pisemnie), ale i przez po-
zajęzykowe zachowania znaczące (tzw. dorozumiane oświadczenia woli).
Przykład: Główna Komisja Arbitrażowa w orz. z 30.10.1967 r. (BO-8223/67, OSP 1968,
poz. 103, z glosą B. Słowińskiego) stanęła na stanowisku, że wydelegowanie przez spółdziel-
nię na targi krajowe dwóch pracowników i oddanie im do dyspozycji pieczątki spółdzielni
daje podstawę do przyjęcia, że zostali oni upoważnieni do zawierania umów w imieniu spół-
dzielni. Sąd Najwyższy w wyr. z 23.10.2001 r. (I CKN 323/99, OSN 2002, Nr 7–8, poz. 94)
uznał, że zatrudnienie na stanowisku, z którym wiąże się wystawianie faktur zawierających
wezwanie ich płatników do zapłaty, jest równoznaczne z udzieleniem przez pracodawcę sta-
łego pełnomocnictwa do dokonywania tych czynności.
c) Zasada ochrony zaufania szczególnie silny wyraz znalazła w treści 732

art. 97 KC. Według tego przepisu, osobę czynną w lokalu przedsiębiorstwa
przeznaczonego do obsługiwania publiczności poczytuje się w razie wątpliwo-
ści za umocowaną do dokonywania czynności prawnych, które zazwyczaj by-
wają dokonywane z osobami korzystającymi z usług przedsiębiorstwa.
Ustawodawca wychodził z założenia, że w świadomości typowego klienta
widok osoby czynnej we wspomnianym lokalu kojarzy się z umocowaniem jej
do dokonywania czynności prawnych w imieniu przedsiębiorcy. Klient, któ-
ry polega na tak postrzeganej sytuacji, chroniony jest przez ustawę w tym sen-
sie, że skutki prawne zawartej przez niego umowy przypisane są przedsiębior-
cy bezwzględnie. W konsekwencji wiążą one przedsiębiorcę nie tylko wtedy,
gdy nie udzielił on pełnomocnictwa osobie obsługującej klientów lub gdy zgoła
Nb. 731–732
63498284906476
63
o jej działalności nie wiedział, ale nawet wówczas, gdy była ona wykonywana
wbrew jego woli.
Przykład: Bandyci po sterroryzowaniu personelu banku przyjmują wpłaty w okienku ka-
sowym.
733 Podstawa prawna tego przypisania jest jednak sporna. Proponuje się ją wy-
jaśnić, wskazując, że art. 97 KC wyraża domniemanie prawne o udzieleniu peł-
nomocnictwa1. Wydaje się, że bardziej przekonująca jest dalej idąca koncepcja,
według której wspomniane przypisanie przedsiębiorcy skutków prawnych do-
konuje się wprost z mocy ustawy, a ściślej rzecz ujmując, w razie ziszczenia
się stanu faktycznego określonego w art. 97 KC2. Konstrukcja taka nie impliku-
je więc udzielenia pełnomocnictwa przez przedsiębiorcę, chociaż z reguły bę-
dzie to miało miejsce.
Jednakże z treści tego przepisu wynika zarazem, że wspomniane konse-
kwencje nie nastąpią, gdy kontekst sytuacyjny jednoznacznie („niewątpliwie”)
wskazuje na to, że osoba obsługująca klientów nie występuje w roli przedsta-
wiciela przedsiębiorcy. W przypadku takim nie powstałaby bowiem potrzeba
ochrony dobrej wiary klienta.
Przykład: X zatrudniony na stanowisku kierownika serwisu w warsztacie przedsiębior-
cy i noszący takie właśnie oznaczenie nie miał i nie mógł wywoływać wrażenia, że ma umo-
cowanie do zawierania z klientami umów sprzedaży lub zamiany pojazdów. Nie można ob-
ciążać przedsiębiorcy ryzykiem transakcji dokonanej w okolicznościach, w których klient
powinien zorientować się, że dokonuje jej osoba nieuprawniona do sprzedaży samochodów
(por. wyr. SN z 19.9.2013 r., I CSK OSNC-ZD 2015, Nr 1, poz. 1). Podobnie, gdy odpowied-
nie informacje umieszczone nad okienkami w sali obsługi klientów określają, jakich czynno-
ści dokonują osoby tam siedzące.
Ponadto – w interesie przedsiębiorcy – art. 97 KC ogranicza wspomniany

skutek do czynności masowo dokonywanych w lokalu przedsiębiorstwa prze-
znaczonym do obsługiwania publiczności. Przesłanka ta, jako stanowiąca ele-
ment normy wyjątkowej, powinna być interpretowana ściśle.
Tak trafnie E. Płonka, Mechanizm łączenia, s. 141 i n. Inaczej jednak SA w Gdań-
sku w wyr. z 5.11.1990 r. (I ACr 13/90, OSP 1992, Nr 1, poz. 8) i SA w Łodzi w wyr.
z 26.11.1991 r. (I ACr 304/91, OG 1992, Nr 4, poz. 34), poddające się ogólnie wyrażo-
nej przez SN w wyr. z 17.12.1985 r. (III CRN 395/85, OSN 1986, Nr 11, poz. 184, z glo-
są A. Szpunara, PiP 1988, z. 7, s. 145 i n.) sugestii, że „skuteczna jest umowa kupna-sprze-
daży lub inna umowa związana z obsługą konsumentów, zawarta z pracownikiem jednostki
1
Por. A. Szpunar, Udzielenie, s. 31; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 342; kry-
tycznie B. Gawlik, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 786.
2
Tak E. Płonka, Mechanizm łączenia skutków działań prawnych z osobami prawnymi
na przykładzie spółek kapitałowych, AUWr, Prawo CCXXXI, Wrocław 1994, s. 135 i n.;
M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X, Nb. 84.
Nb. 733
63498284906476
63
handlowej lub produkcyjno-handlowej (...) jeżeli transakcja została dokonana w okoliczno-
ściach, w których zwyczajowo dokonuje się czynności prawnych”. Sąd Najwyższy w wyr.
z 14.5.2002 r. (V CKN 1031/00, OSN 2003, Nr 5, poz. 66) stwierdził, że art. 97 KC znajdu-
je zastosowanie także do zawierania umowy kredytu w lokalu banku (por. też glosa do tego
orzeczenia P. Bielskiego, Rej. 2004, z. 5, s. 132 i n.).
d) Z kolei względnie wiążąca (dyspozytywna) norma art. 107 KC każe 734

przyjąć, że jeżeli mocodawca ustanowił kilku pełnomocników z takim samym
zakresem umocowania, każdy z nich może działać samodzielnie.
Jednakże mocodawca może ustanowić pełnomocnictwo łączne dla kilku 735
pełnomocników. Wymaganie łącznego działania jest spełnione nie tylko wtedy,
gdy pełnomocnicy działają wspólnie i jednocześnie, lecz także wtedy, gdy skła-
dają oświadczenia woli oddzielnie i kolejno. W tym ostatnim przypadku czyn-
ność jest dokonana z chwilą złożenia oświadczenia woli przez ostatniego peł-
nomocnika łącznego1.
4. Czynność „z samym sobą”
O czynności prawnej „z samym sobą” mówi się na określenie następują- 736
cych sytuacji:
1) gdy A występuje we własnym imieniu, a równocześnie jako reprezentant
osoby B, która jest drugą stroną czynności prawnej (umowy);
2) gdy A sam nie jest stroną czynności prawnej (umowy), lecz równocześnie
reprezentuje obie jej strony – osoby B i C.
Pojawia się wówczas obawa, że pełnomocnik nie będzie z należytą troską
dbał o interesy mocodawcy. Z tego względu art. 108 KC generalnie wyłącza we
wspomnianych sytuacjach dopuszczalność występowania tej samej osoby w ro-
li pełnomocnika.
Przykład: W uchw. SN (7) z 30.5.1990 r. (III CZP 8/90, OSN 1990, Nr 10–11, poz. 124)
stwierdzono, że nie jest ważna umowa spółki zawarta przez przedsiębiorstwo państwowe
i osobę fizyczną, jeżeli osoba ta równocześnie występuje w imieniu własnym i jako dyrektor
przedsiębiorstwa państwowego; por. też wyr. SN z 9.3.1993 r. (I CR 3/93, OSN 1993, Nr 9,
poz. 165); uchw. SN z 5.7.1991 r. (I PZP 25/91, OSN 1992, Nr 2, poz. 31). Nie można też
wykluczyć zastosowania art. 108 KC w sytuacji, w której dochodzi do czynności prawnej po-
między dwiema jednoosobowymi spółkami z o.o., których jedynym wspólnikiem jest ta sama
osoba fizyczna, reprezentowanymi przez tego samego wspólnika, będącego zarazem jedynym
członkiem zarządu obu spółek (por. wyr. SN z 24.7.2009 r., II CSK 41/09, Legalis).
Od tej reguły ogólnej przewidziane są jednak dwa wyjątki, dopuszczające 737

dokonywanie przez pełnomocnika czynności „z samym sobą”:
1
Nb. 734–737
63498284906476
63
1) gdy ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naru-

szenia interesów mocodawcy;
Przykład: A w imieniu własnym darowuje samochód B, a równocześnie w imieniu B –
jako jego pełnomocnik – darowiznę tę przyjmuje (darowizna jest umową).
2) gdy mocodawca na to zezwoli.

Należy przychylić się do panującego poglądu, że czynność pełnomocni-
ka dokonana „z samym sobą” – bez zgody mocodawcy – jest dotknięta bez-
skutecznością zawieszoną; może zatem być potwierdzona, uzyskując wówczas
pełną skuteczność prawną1.
5. Pełnomocnik rzekomy
738 Osobę, która dokonuje czynności prawnych w cudzym imieniu, nie mając
w ogóle umocowania albo przekraczając jego granice, nazywa się pełnomoc-
nikiem rzekomym (falsus procurator). Zgodnie z ogólnymi zasadami działa-
nie bez należytego umocowania nie pociąga bezpośrednich skutków dla repre-
zentowanego (art. 95 § 2 KC). Od tej ogólnej reguły ustawa przewiduje jednak
szereg odstępstw podyktowanych z jednej strony dążeniem do ochrony dobrej
wiary osób, z którymi rzekomy pełnomocnik dokonuje czynności prawnej,
a z drugiej strony interesem osoby, w której imieniu są dokonywane czynnoś
ci prawne2.
739 Z uwagi na interesy reprezentowanego należy przyjąć, że umowa zawarta
przez rzekomego pełnomocnika nie jest bezwzględnie nieważna, lecz może zo-
stać przez reprezentowanego potwierdzona (art. 103 § 1 KC). W konsekwencji
druga strona umowy staje się wolna dopiero wtedy, gdy wyznaczony reprezen-
towanemu odpowiedni termin do potwierdzenia umowy minie bezskutecznie
(art. 103 § 2 KC).
Por. uchw. SN z 14.3.2006 r. (III CZP 7/06, OSP 2007, Nr 10, poz. 117, z glosą Z. Ku-
niewicza).
Natomiast jednostronne czynności prawne3 dokonane przez rzekome-

go pełnomocnika są od razu nieważne, chyba że ten, któremu zostało złożone
1
M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X, Nb. 190; por. też P. Drapała, Czynność,
s. 59 i n.
2
W tej kwestii por. także P. Drapała, Pełnomocnik rzekomy jako negotiorum gestor,
PiP 2013, z. 5, s. 17–30.
3
Za jednostronną czynność prawną nie może być uznana oferta, ani jej przyję-
cie, ponieważ są to tylko składniki umowy; do umowy znajdzie zastosowanie art. 103 KC
(por. Nb. 663).
Nb. 738–739
63498284906476
63
oświadczenie woli w cudzym imieniu, wiedział, że osoba składająca oświad-

czenie woli w cudzym imieniu nie ma stosownego umocowania i mimo to zgo-
dził się na jej działanie. W przypadku takim – tak jak przy umowie – czyn-
ność ta może zostać potwierdzona przez „reprezentowanego” (art. 104 KC).
Potwierdzenie może nastąpić per facta concludentia, chyba że umowa wymaga
formy szczególnej (art. 63 § 2 KC).
Uprawnienie kształtujące do potwierdzenia czynności prawnej przez osobę, w której
imieniu dokonał jej rzekomy pełnomocnik (art. 103 § 1 i 104 zd. 2 KC) przechodzi na spad-
kobierców, chyba że dotyczy czynności prawnej ściśle związanej z osobą zmarłego (por. wyr.
SN z 9.1.2008 r., II CSK 394/07, Legalis).
Jeżeli reprezentowany nie potwierdzi czynności prawnej, jest ona nieważna

i nie pociąga dla niego żadnych konsekwencji prawnych. Nie wiąże ona rów-
nież rzekomego pełnomocnika, ponieważ zawarł on ją w cudzym imieniu. Rze-
komy pełnomocnik jest jednak obowiązany „do zwrotu tego, co otrzymał od
drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody, którą druga
strona poniosła przez to, że zawarła umowę, nie wiedząc o braku umocowania
lub o przekroczeniu jego zakresu” (art. 103 § 3 KC). Odszkodowanie to obej-
muje tzw. ujemny interes umowny.
Z kolei art. 105 KC ma na względzie interesy osób dokonującej w dobrej 740
wierze czynności prawnych z rzekomym pełnomocnikiem. Jeżeli więc pełno-
mocnik po wygaśnięciu umocowania dokona w imieniu mocodawcy czynno-
ści prawnej w granicach pierwotnego umocowania, to czynność ta jest ważna,
a więc wiąże reprezentowanego, chyba że druga strona o wygaśnięciu umo-
cowania „wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć”. W przypadku tym
ryzyko działania rzekomego pełnomocnika przerzucone zostało na reprezento-
wanego. Należy jednak zaznaczyć, że w znacznej mierze może on przeciwdzia-
łać wynikającemu stąd dla niego niebezpieczeństwu, ponieważ przysługuje mu
roszczenie o zwrot dokumentu pełnomocnictwa po wygaśnięciu umocowania
(art. 102 KC). Przeciwko rzekomemu pełnomocnikowi przysługuje mu także
roszczenie odszkodowawcze.
II. Stosunek podstawowy

Stosunek pełnomocnictwa wyznacza jedynie kompetencję do działa- 741
nia w cudzym imieniu. Natomiast nie rozstrzyga o tym, czy pełnomocnik jest
i ewentualnie w jakim zakresie, zobowiązany względem mocodawcy do korzy-
stania z przysługującego mu umocowania. Kwestia ta może być uregulowana
w innym stosunku prawnym łączącym mocodawcę z pełnomocnikiem, którego
podstawą nie jest pełnomocnictwo, lecz odrębne zdarzenie prawne.
Nb. 740–741
63498284906476
63
Przykład: Umowa zlecenia zobowiązująca zleceniobiorcę do dokonania określonej
czynności prawnej (art. 734 KC) albo umowa o pracę, z mocy której sprzedawca sklepowy
jest zobowiązany do zawierania określonych umów z klientami. Pełnomocnictwo może być
także udzielone w wyłącznym interesie pełnomocnika; wtedy korzystanie z umocowania nie
jest sprzężone z żadnym obowiązkiem, np. gdy A obdarowuje B w ten sposób, że upoważnia
B do pobierania pieniędzy ze swego (A) konta bankowego.
742 Ten sprzężony z pełnomocnictwem stosunek prawny ustawa nazywa „sto-

sunkiem będącym podstawą pełnomocnictwa” (art. 101, 106 KC). Nazwa
ta zwraca uwagę na to, że stosunek ten wskazuje, w jakim celu pełnomocnic-
two zostało udzielone – jaki jest więc jego sens gospodarczy. Istnienie stosun-
ku podstawowego nie jest jednak konieczną przesłanką ważnego ustanowienia
pełnomocnictwa. W braku stosunku podstawowego należy przyjąć, iż pełno-
mocnik nie jest względem nikogo zobowiązany do korzystania z przysługują-
cego mu umocowania.
Przykład: A zmuszony do natychmiastowego wyjazdu zostawia swemu koledze B
pełnomocnictwo do wynajęcia pokoju X, nie uzyskawszy od B żadnego zobowiązania, że
B czynność tę wykona.
Treść stosunku podstawowego może także różnić się od treści pełnomoc-

nictwa. W szczególności pełnomocnictwo może wyznaczać kompetencję do
wykonania czynności prawnych w szerszym zakresie, niż wskazuje na to sto-
sunek podstawowy. W takim przypadku czynność prawna pełnomocnika wy-
wiera bezpośrednie skutki prawne wobec mocodawcy w zakresie wskazanym
w pełnomocnictwie, a ewentualne niewykonanie obowiązków wynikających ze
stosunku podstawowego powoduje konsekwencje prawne tylko w stosunkach
między mocodawcą a pełnomocnikiem. Dlatego określa się ostatnio wspomnia-
ny stosunek prawny mianem stosunku „wewnętrznego”, przeciwstawiając mu
stosunek „zewnętrzny”, który łączy mocodawcę z osobami, które dokonują
czynności prawnych z pełnomocnikiem.
Przykład: R udzielił P pełnomocnictwa do sprzedaży swojej nieruchomości, nie wska-
zując, za jaką cenę (stosunek zewnętrzny). Zarazem jednak w umowie z P zastrzegł, aby ten
nie zbywał poniżej oznaczonej ceny (stosunek wewnętrzny). P zbył jednak T nieruchomość
za cenę niższą. Umowa P z T jest ważna i wiąże R. Natomiast P może ponosić wobec R odpo-
wiedzialność odszkodowawczą za to, że skorzystał z umocowania (kompetencji) wbrew pod-
jętemu zobowiązaniu.
743 W świetle tych uwag należy podzielić panujący pogląd, że stosunek peł-
nomocnictwa jest nie tylko odrębnym, ale i niezależnym od stosunku pod-
stawowego stosunkiem prawnym. Jednakże od reguły tej polski system praw-
ny przewiduje pewne wyjątki, polegające na tym, że stosunek podstawowy
w przypadkach określonych w przepisach prawnych ma także doniosłość dla
Nb. 742–743
63498284906476
63
ustalenia, czy kompetencje do działania w cudzym imieniu przysługują pełno-

mocnikowi – a więc w odniesieniu do tzw. stosunku zewnętrznego. Stosunek
podstawowy rozstrzyga w szczególności o tym, czy pełnomocnik może ustano
wić substytuty (art. 106 KC) oraz czy dopuszczalne jest ustanowienie pełno-
mocnictwa nieodwołalnego lub niewygasającego wskutek śmierci pełnomocni-
ka albo mocodawcy (art. 101 KC).
III. Wygaśnięcie pełnomocnictwa

Umocowanie do działania w imieniu mocodawcy gaśnie z różnych przy- 744
czyn, o których częściowo już wspomniano w innym kontekście.
a) Są to najpierw okoliczności wskazane w treści samego pełnomocnictwa. 745
W szczególności może ono określać termin, na jaki zostało udzielone; do-
tyczyć jednej tylko czynności, która, jeżeli została dokonana, pełnomocnictwo
gaśnie; służyć wykonywaniu stosunku podstawowego (zlecenia, pracy) – jego
ustanie pozbawia pełnomocnictwo sensu.
b) Umocowanie gaśnie następnie z powodu odwołania pełnomocnictwa. 746
Jest to stosunek prawny oparty na szczególnym zaufaniu mocodawcy do pełno-
mocnika. Dlatego mocodawca może pełnomocnictwo w każdym czasie i bez
jakiegokolwiek uzasadnienia odwołać.
Odwołanie jest jednostronną i nieformalną czynnością prawną polegającą
na złożeniu oświadczenia woli, które – podobnie jak samo pełnomocnictwo –
wymaga zakomunikowania pełnomocnikowi. Może być dokonane bez zacho-
wania formy szczególnej również wtedy, gdy jest ona przewidziana dla udziele-
nia pełnomocnictwa (wyr. SN z 4.11.1998 r., II CKN 866/97, OSN 1999, Nr 3,
poz. 66).
Mocodawca może wprawdzie zrzec się uprawnienia do odwołania pełno- 747
mocnictwa (tzw. pełnomocnictwo nieodwołalne), jednakże tylko „z przyczyn
uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnic-
twa” (art. 101 § 1 KC). Jeżeli czynność prawna kreująca ten stosunek podsta-
wowy jest nieważna, mocodawca może w każdej chwili i bez uzasadnienia peł-
nomocnictwo odwołać (por. wyr. SN z 15.7.1998 r., II CKN 832/97, OSN 1999,
Nr 3, poz. 50).
Przykład: Do czasu spłaty kredytu, kredytobiorca może udzielić bankowi nieodwoły-
walnego pełnomocnictwa do dysponowania środkami pieniężnymi, jakie wpłyną na jego ra-
chunek bankowy.
Natomiast nie jest uzasadniony restryktywny pogląd, który dopuszcza możliwość zrzecze-
nia się odwołalności jedynie wtedy, gdy ze stosunku podstawowego wynika konieczność nie-
odwołalnego pełnomocnictwa (tak zwłaszcza J. Fabian, Pełnomocnictwo nieodwołalne i nie
Nb. 744–747
63498284906476
63
gasnące wskutek śmierci mocodawcy, NP 1958, Nr 1, s. 40 i n.; także M. Piekarski, [w:] F. Bła-
huta i in., KC. Komentarz, Warszawa 1972, s. 245). Należy podkreślić, że wspomniany prze-
pis w żadnej mierze nie ogranicza swobody stron (pełnomocnika i mocodawcy) w kształtowa-
niu treści stosunku podstawowego, którego realizacji pełnomocnictwo nieodwołalne ma służyć.
Decyzja o tym, jaką wierzytelność wzmacnia (zabezpiecza) dłużnik (mocodawca) przez ustano-
wienie pełnomocnictwa nieodwołalnego na rzecz swojego wierzyciela (pełnomocnika), zależy
wyłącznie od dłużnika (mocodawcy). W tym zakresie jego swoboda decyzyjna nie może być
ograniczona bez podstawy normatywnej, której art. 101 § 1 KC nie stwarza.
Zrzeczenie się odwołalności pełnomocnictwa nie pozbawia mocodawcy

kompetencji do dokonania we własnym imieniu czynności oznaczonej w peł-
nomocnictwie. Mocodawca może jednak zobowiązać się wobec pełnomocnika,
że jej nie dokona. Naruszenie takiego zobowiązania wprawdzie nie spowodu-
je nieważności tej czynności prawnej, ale narazi mocodawcę na odpowiedzial-
ność odszkodowawczą względem pełnomocnika (art. 57 w zw. z art. 471 KC).
748 c) Śmierć pełnomocnika lub mocodawcy, ze względu na wspomniany wę-
zeł zaufania charakteryzujący ten stosunek prawny, także powoduje zgaśnięcie
pełnomocnictwa.
Jednakże mocodawca może w treści pełnomocnictwa zastrzec, że umoco-
wanie nie wygaśnie. Zastrzeżenie takie jest tylko wtedy skuteczne, gdy wpro-
wadzono je „z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego
podstawą pełnomocnictwa” (art. 101 § 2 KC)1.
W takim przypadku w miejsce zmarłego pełnomocnika lub mocodawcy
wstępują jego spadkobiercy2.
749 d) Skutki prawne analogiczne do śmierci osoby fizycznej wywiera likwida-
cja osoby prawnej.
750 e) Zrzeczenie się pełnomocnictwa przez pełnomocnika również powoduje
zgaśnięcie tego stosunku prawnego, zgodnie z ogólną zasadą, że nikt nie powi-
nien być mocą cudzej decyzji uwikłany w stosunek prawny wbrew własnej wo-
li nawet wtedy, gdy nie wynikają stąd żadne dla niego obowiązki.
Przyjęcie tej koncepcji wzmacnia pogląd o konieczności zawiadomienia pełnomocnika
o udzielonym mu pełnomocnictwie; por. szerzej na ten temat M. Smyk, Przyjęcie, s. 73 i n.
751 f) Należy przyjąć, chociaż jest to sporne, że utrata przez pełnomocnika

zdolności do czynności prawnych powoduje zgaśnięcie pełnomocnictwa, po-
nieważ uniemożliwia mu korzystanie z pełnomocnictwa.
1
Por. też post. SN z 11.9.2003 r. (III CZP 49/03, OSN 2004, Nr 10, poz. 168) oraz wyr.
SN z 24.1.2008 r. (I CSK 362/07, OSNC 2009, Nr 3, poz. 46, z glosą K. Topolewskiego, MoP
2009, Nr 22 i M. Smyka, OSP 2009, z. 7–8, poz. 89).
2
Por. wyr. SN z 24.1.2008 r. (I CSK 362/07, OSN 2009, Nr 3, poz. 46); wyr. SN
z 9.1.2008 r. (II CSK 394/07, OSN 2009, Nr 2, poz. 35).
Nb. 748–751
63498284906476
63
Odmiennie M. Pazdan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 101, który wskazał na
to, że pełnomocnik może ją odzyskać. Jest to jednak tak niepewna okoliczność, że uwzględ-
nienie jej prowadziłoby do niesłużącego obrotowi prawnemu podtrzymywania niefunkcjo-
nalnych stosunków prawnych. Ponadto utrata zdolności do czynności prawnej jest tak po-
ważnym wydarzeniem w życiu człowieka, że każe wątpić, czy mocodawca nadal obdarza
pełnomocnika swoim zaufaniem.
Natomiast ograniczenie pełnomocnika w zdolności do czynności prawnej

nie powoduje wygaśnięcia pełnomocnictwa (art. 100 KC). Rozstrzygnięcie ta-
kie przyjął ustawodawca, mając na względzie pewność obrotu prawnego1.
g) W razie wygaśnięcia pełnomocnictwa z jakiejkolwiek przyczyny peł- 752
nomocnik obowiązany jest zwrócić dokument pełnomocnictwa. Może jedynie
żądać poświadczonego jego odpisu, z tym jednak zastrzeżeniem, że wygaśnię-
cie umocowania powinno być na tym odpisie zaznaczone (art. 102 KC). Chodzi
o to, aby były pełnomocnik nie mógł się na ten dokument powoływać wobec
osób trzecich dla dokonywania dalszych czynności prawnych w imieniu byłe-
go mocodawcy.
IV. Prokura2
1. Uwagi wstępne
Instytucja prokury pierwotnie uregulowana była w Kodeksie handlowym 753

z 1934 r. Mimo jego uchylenia zawarte tam przepisy o prokurze zachowały moc
obowiązującą aż do wejścia w życie ustawy nowelizującej KC z 14.2.2003 r.,
tzn. do 25.9.2003 r. Ustawa ta wprowadziła wspomnianą instytucję do KC.
Odpowiednie przepisy ujęte zostały w dziale VI KC pt. „Przedstawicielstwo”
w nowo utworzonym rozdziale III pt. „Prokura”, obejmującym art. 1091–1098
KC3.
Ogólna konstrukcja prawna prokury przejęta została z Kodeksu handlo-
wego. Jednakże nowe przepisy dokonały szeregu doniosłych zmian zmierza-
jących do jej unowocześnienia i rozstrzygnięcia pojawiających się wątpliwości
na tle dawnych przepisów. Nowa regulacja prawna w swej warstwie językowej
dostosowana została zarazem do terminologii KC, co ułatwia jej stosowanie
w kontekście innych instytucji prawa cywilnego.
1
Por. B. Gawlik, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 761.
2
Tekst o prokurze powstał przy współpracy prof. UAM dr. hab. Jarosława Grykiela.
3
Art. 2 ustawy z 28.11.2014 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz nie-
których innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 4).
Nb. 752–753
63498284906476
63
Poniższy wykład ma na względzie już tylko stan prawny ukształtowany

ustawą z 14.2.2003 r. oraz późniejszymi nowelizacjami.
2. Pojęcie i funkcja prokury
754 Prokura jest swoiście ukształtowanym pełnomocnictwem (art. 1091

§ 1 KC). Swoistość ta polega na przystosowaniu takiego pełnomocnictwa do
działalności gospodarczej przedsiębiorców. Wyraża się to zwłaszcza w tym, że
obejmuje ona nader szeroki zakres umocowania prokurenta, o przejrzystej dla
kontrahentów treści. Taka koncepcja prokury zakłada z kolei, że udzielający ją
podmiot darzy prokurenta szczególnym zaufaniem. Założenia te determinują
szereg rozstrzygnięć szczegółowych składających się na prawny kształt tej in-
stytucji.
Ze względu na to, że stanowi ona postać pełnomocnictwa, ogólne normy
regulujące tę instytucję należy uzupełniająco stosować do prokury. Jednak-
że zabieg ten jest dopuszczalny tylko w takim zakresie, w jakim nie koliduje
to z ustawową regulacją prokury ustaloną nie tylko na podstawie dosłownego
brzmienia przepisów, ale po zastosowaniu właściwych reguł interpretacyjnych
i inferencyjnych.
3. Podmioty kompetentne do udzielania prokury
755 Są nimi wyłącznie przedsiębiorcy. Ten krąg podmiotów zdolnych do udzie-

lenia prokury został ograniczony tylko jedną przesłanką, a mianowicie, że
przedsiębiorca podlega obowiązkowi wpisu do Centralnej Ewidencji i Infor-
macji o Działalności Gospodarczej (CEIDG) albo do rejestru przedsiębiorców
Krajowego Rejestru Sądowego (KRS) – art. 1091 § 1 KC. Zastrzeżenie to uza-
sadnione jest postulatem pewności obrotu gospodarczego i ma poważne kon-
sekwencje w związku z obowiązującymi regułami rejestracji przedsiębiorców.
Rejestrem przedsiębiorców, w którym mogą być ujawniane dane dotyczą-
ce prokury, jest Krajowy Rejestr Sądowy (por. ustawa z 20.8.1997 r. o Kra-
jowym Rejestrze Sądowym, tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 112 ze zm.). Ten
prowadzony przez sądy rejestr dotyczy wyłącznie jednostek organizacyjnych
(osoby prawne, jednostki organizacyjne, o których stanowi art. 331 KC). Po no-
welizacji dokonanej ustawą z 6.3.2018 r. – Przepisy wprowadzające ustawę –
Prawo przedsiębiorców oraz inne ustawy dotyczące działalności gospodarczej
Dz.U. z 2018 r. poz. 650), z dniem 30.4.2018 r. prokury mogą udzielać także
Nb. 754–755
63498284906476
63
przedsiębiorcy – osoby fizyczne, podlegające rejestracji w Centralnej Ewiden-

cji i Informacji o Działalności Gospodarczej1.
4. Udzielenie prokury
Udzielenie prokury – tak jak udzielenie pełnomocnictwa – dokonuje się jed- 756
nostronną czynnością prawną przedsiębiorcy. Struktura wewnętrzna jednostki
organizacyjnej (mocodawcy) określa, jaki organ tych podmiotów kompetentny
jest do udzielania prokury.
Udzielenie prokury wymaga formy pisemnej (zwykłej) zastrzeżonej pod
rygorem nieważności (art. 1092 § 1 KC). Do prokury nie stosuje się art. 99
§ 1 KC, w myśl którego do udzielenia pełnomocnictwa wymagana jest forma
szczególna, jeżeli jest ona potrzebna do dokonania czynności prawnej wska-
zanej w pełnomocnictwie (art. 1092 § 1 zd. 2 KC). Od 15.1.2015 r. w spółce
jawnej, spółce komandytowej oraz w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością,
której umowa została zawarta przy wykorzystaniu wzorca umowy, można usta-
nowić prokurę przy wykorzystaniu wzorca uchwały udostępnionego w syste-
mie teleinformatycznym. Uchwałę taką należy opatrzyć kwalifikowanymi pod-
pisami elektronicznymi albo podpisami potwierdzonymi profilem zaufanym
ePUAP. Uchwała taka jest równoważna z uchwałą w formie pisemnej (art. 41
§ 4 art. 208 § 10 KSH)2.
Ponadto przedsiębiorca powinien zgłosić udzielenie prokury do rejestru
przedsiębiorców (art. 1098 § 1 KC), a do wniosku o wpis prokurenta do rejestru
powinien dołączyć zgodę prokurenta na jego powołanie (art. 19a ust. 5 KRSU,
obowiązujący od 15.1.2015 r.).
5. Prokurent
W odróżnieniu od pełnomocnika prokurentem może być tylko osoba fi- 757

zyczna, i to mająca pełną zdolność do czynności prawnych (art. 1092 § 2 KC).
Ograniczenie to uzasadnione jest, z jednej strony, szerokim zakresem kompe-
tencji prokurenta, a z drugiej strony przesłanką szczególnego zaufania, które
1
Przed nowelizacją, o dopuszczalności udzielania prokury przez osoby fizyczne,
por. J. Grykiel, Powstanie prokury, s. 150 i n.; D. Wajda, Prokura – problemy praktyczne,
PPH 2008, Nr 6, s. 37 i n.
2
Por. J. Grykiel, Kilka uwag, s. 38–44; A. Szumański, Nowelizacja kodeksu spółek hand-
lowych z 28.11.2014 r. przewidująca szersze wykorzystanie wzorca udostępnianego w syste-
mie teleinformatycznym, PPH 2015, Nr 4, s. 38 i n.
Nb. 756–757
63498284906476
63
można żywić tylko do określonej osoby fizycznej, a nie do zmieniających się

organów osoby prawnej.
Z tych samych względów prokura nie może być przeniesiona na inne oso-
by przez prokurenta. Natomiast prokurent może ustanawiać pełnomocników
do poszczególnych czynności lub pewnego rodzaju czynności (art. 1096 KC) –
oczywiście objętych zakresem jego własnych kompetencji.
758 Można ustanowić kilku prokurentów – łącznie lub oddzielnie (art. 1094 KC),
jak również prokurę oddziałową (art. 1095 KC).
6. Zakres prokury i sposób jej wykonywania
759 Zgodnie z ogólną konstrukcją pełnomocnictwa prokura odnosi się tylko do re-
prezentacji przedsiębiorcy, a więc do stosunków wiążących go z innymi pod-
miotami, i to w zakresie związanym z prowadzeniem przedsiębiorstwa
(art. 1091 § 1 KC). Nie obejmuje zatem działań w sferze wewnętrznych relacji
przedsiębiorcy.
Przykład: Prokurent nie może zwoływać organów kolektywnych osób prawnych.
Natomiast prokurent jest umocowany nie tylko do dokonywania czynności

materialnoprawnych, ale także procesowych oraz do odbioru oświadczeń woli
skierowanych do przedsiębiorcy (art. 1091 § 1 KC).
Jednakże z zakresu jego kompetencji wyłączono kilka najdonioślejszych
czynności prawnych, wyczerpująco wymienionych w art. 1093 KC. Są nimi zby-
cie przedsiębiorstwa, oddanie go do czasowego korzystania (np. jego wydzier-
żawienie) oraz zbywanie i obciążanie nieruchomości. Jeżeli w treści czynności
prawnej ustanawiającej prokurę znalazłyby się postanowienia tego rodzaju, to
byłyby one bezwzględnie nieważne (art. 58 § 1 KC). Natomiast prokurent mo-
że czynności tych dokonywać, ale na podstawie pełnomocnictwa udzielonego mu
do poszczególnych czynności prawnych, a więc i z zachowaniem szczególnej
przewidzianej dla nich formy (por. art. 1093 w zw. z art. 98 i 99 § 1 KC). Proku-
rentowi nie można więc udzielić pełnomocnictwa rodzajowego do zbywania
lub obciążania nieruchomości, podczas gdy udzielenie takiego pełnomocnictwa
osobie nie będącej prokurentem jest w pełni dopuszczalne na zasadach ogólnych1.
W ten sposób ustawą wyznaczony zakres umocowania prokurenta jest
znacznie szerszy od pełnomocnictwa ogólnego obejmującego tylko czynności
zwykłego zarządu (art. 98 KC). Istotne jest zarazem to, że zakres umocowa-
1
Por. J. Grykiel, Ustawowe granice prokury – kilka uwag w kwestii wykładni art. 1093
k.c., MoP 2005, Nr 23, s. 1179 i n.
Nb. 758–759
63498284906476
63
nia prokurenta nie może być ze skutkiem wobec osób trzecich (zewnętrznym)
ograniczony (art. 1091 § 2 KC), co uzasadnione jest postulatem zagwarantowa-
nia pewności obrotu gospodarczego. W praktyce więc treść umocowania pro-
kurenta oznacza ustawodawca.
Wyjątkowym przypadkiem ograniczenia kompetencji prokurenta jest usta- 760
nowienie prokury oddziałowej. W myśl bowiem art. 1095 KC prokurę można
ograniczyć do zakresu spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa,
a więc nie obejmuje ona całości czynności prawnych związanych z działalno-
ścią gospodarczą przedsiębiorcy.
Prokura oddziałowa w kształcie przyjętym w Kodeksie cywilnym wyróż-
niona została przy pomocy ograniczenia o charakterze przedmiotowym, a nie
terytorialnym. Taka regulacja prokury oddziałowej nie została jednak, jak się
wydaje, odpowiednio skorelowana z przepisami dotyczącymi rejestru przedsię-
biorców1. Zamiast odrębnych wpisów przedmiotu działalności dla poszczegól-
nych oddziałów przedsiębiorcy, prowadzi się obecnie jeden wpis przedmiotu
działalności wspólny dla wszystkich jednostek organizacyjnych danego przed-
siębiorcy, co znacząco utrudnia ustalenie zakresu umocowania prokurenta. Jed-
nocześnie, wpisowi do KRS podlega nie więcej niż dziesięć pozycji przedmiotu
działalności, niezależnie od tego, ile takich pozycji zawarto w statucie lub umo-
wie spółki (art. 40 pkt 1 KRSU, w brzmieniu obowiązującym od 1.12.2014 r.).
W konsekwencji, wątpliwości budzi funkcjonowanie prokury oddziałowej co
do zakresu spraw określonych w statucie, a nieujętych w KRS.
Ponadto w stosunku podstawowym, wiążącym prokurenta z przedsiębiorcą
(np. umową menedżerską, o pracę), strony mogą postanowić, że prokurent nie
będzie wykonywał niektórych kompetencji w zakresie reprezentowania przed-
siębiorcy. Jednakże postanowienia tego rodzaju nie mają skutku wobec osób
trzecich (kontrahentów przedsiębiorcy), a więc w stosunkach zewnętrznych.
Naruszenie ich powodować może jedynie skutki w relacjach wewnętrznych,
np. typu odpowiedzialności odszkodowawczej albo odwołania prokury.
Istnieje możliwość ustanowienia kilku prokurentów, przy czym od decy- 761
zji przedsiębiorcy zależy, czy udzielił on im prokury oddzielnie, czy łącznie
(art. 1094 § 1, art. 1098 KC). W pierwszym przypadku każdy z prokurentów
działa samodzielnie, tzn., że sam może dokonywać czynności prawnych w za-
kresie wskazanym ustawą. Natomiast w drugim przypadku (prokura łączna)
przedsiębiorca może w różny sposób określić sposób współdziałania, a więc
wspólnego składania oświadczeń woli co do wszystkich lub określonych czyn-
1
Por. tenże, Prokura oddziałowa w świetle regulacji art. 1095 KC, PPH 2006, Nr 10;
J.P. Naworski, Prokura oddziałowa na tle prokury pełnej, cz. 1–2, Prawo Spółek 2008, Nr 1
i 2.
Nb. 760–761
63498284906476
63
ności1. Ze względu na pewność obrotu prawnego i ochronę zaufania osób trze-

cich ustawa zobowiązuje przedsiębiorcę, aby w zgłoszeniu do rejestru przed-
siębiorców nie tylko ujawnił powołanie prokurentów, ale zarazem określił
ich rodzaj, a w przypadku prokury łącznej – także sposób jej wykonywania
(art. 1098 KC).
Od 1.1.2017 r., obok klasycznej prokury łącznej, istnieje możliwość udzie-
lenia prokury obejmującej umocowanie także albo wyłącznie do dokony-
wania czynności wspólnie z członkiem organu zarządzającego lub wspólni-
kiem uprawnionym do reprezentowania handlowej spółki osobowej (art. 1094
§ 11 KC). Tym samym ustawodawca dopuścił udzielenie tzw. prokury łącz-
nej nieprawidłowej. Kwestia ta była dotychczas przedmiotem sporów zarów-
no w doktrynie jak i w orzecznictwie2.
Sąd Najwyższy, mimo wcześniejszej aprobaty wyrażonej w uchw. z 27.4.2001 r. (III CZP
6/01, OSNC 2001, Nr 10, poz. 148), dokonał wykładni uznającej niedopuszczalność udzie-
lania tzw. prokury łącznej nieprawidłowej, polegającej na umocowaniu jednego prokuren-
ta z jednoczesnym nałożeniem na niego obowiązku współdziałania z członkiem zarządu
(por. uchw. SN (7) z 30.1.2015 r., III CZP 34/14, Biul. SN 2015, Nr 1, s. 8), co było jednym
z powodów wprowadzenia powołanej wyżej zmiany przepisów o prokurze. Dopuściła ona ta-
ką możliwość.
762 Natomiast bez względu na to, w jaki sposób przedsiębiorca określił wyko-
nywanie prokury udzielonej kilku osobom – zawsze każdy z prokurentów jest
umocowany do odbioru oświadczeń lub pism kierowanych do przedsiębiorcy
(art. 1094 § 2 KC).
7. Wygaśnięcie prokury
763 Kodeks cywilny wskazuje w art. 1097 główne zdarzenia prawne powodują-

ce wygaśnięcie prokury.
Przede wszystkim więc jako stosunek oparty na szczególnym zaufaniu;
prokura może być w każdym czasie i bez podania uzasadnienia odwołana
(art. 1097 § 1 KC). Jest to norma o charakterze bezwzględnie wiążącym (iuris
cogentis). W odróżnieniu od odwołania pełnomocnictwa, niedopuszczalne by-
łoby zastrzeżenie, że nie można odwołać prokurenta, gdy mocodawca zrzekł
się tego uprawnienia z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku podstawowe-
go (art. 101 § 1 KC).
1
Por. także Z. Kuniewicz, Uwagi o sposobie określenia i realizacji reprezentacji łącznej,
Rej. 2010, Nr 10, s. 65–76.
2
Szerzej na ten temat por. J. Grykiel, Prokura łączna po nowelizacji, s. 185–193.
Nb. 762–763
63498284906476
63
Następną przyczyną zgaśnięcia prokury są zdarzenia najogólniej mówiąc 764

związane z ustaniem dotychczasowej działalności przedsiębiorcy. Wymienia
je art. 1097 § 2 KC, wskazując na: wykreślenie przedsiębiorcy z CEIDG albo
KRS, ogłoszenie upadłości (por. uchw. SN z 21.7.2006 r., III CZP 45/06, OSN
2007, Nr 5, poz. 65), otwarcie likwidacji oraz przekształcenie przedsiębiorcy –
zwłaszcza spółek handlowych.
Wygaśnięcie prokury powoduje także ustanowienie dla przedsiębiorcy ku- 765
ratora, o którym mowa w art. 42 § 1 KC. W okresie kurateli nie można tak-
że udzielić prokury (art. 1097 § 31 KC). Natomiast utrata przez przedsiębiorcę
zdolności do czynności prawnych nie powoduje wygaśnięcia prokury (art. 1097
§ 4 KC), ponieważ chodzi o to, aby nie doprowadzić w takich przypadkach do
utrudnień w dalszym funkcjonowaniu przedsiębiorstwa (odmiennie kwestię tę
reguluje art. 101 § 2 KC w odniesieniu do stosunku pełnomocnictwa). Z kolei
prokura zawsze wygasa wraz ze śmiercią prokurenta (art. 1097 § 3 KC), co
jest uzasadnione szczególnym zaufaniem przedsiębiorcy do prokurenta. Jest to
również norma bezwzględnie wiążąca, uchylająca możliwość odmiennego ure-
gulowania tej kwestii w stosunku podstawowym, jak to przewiduje art. 101 § 2
KC w odniesieniu do pełnomocnictwa.
Ponadto przyjmuje się, że prokurent może zrzec się prokury, jeżeli co inne- 766
go nie wynika ze stosunku prawnego łączącego go z mocodawcą1.
1
Nb. 764–766
63498284906476
63
63498284906476
63
Rozdział XII. Wpływ wadliwości czynności
prawnych na ich skuteczność prawną
Literatura: S. Czepita, Reguły konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa, Szczecin 1996;

tenże, [w:] Formalizacja a konwencjonalizacja działań w prawie. Konwencjonalne i formalne
aspekty prawa, pod red. S. Czepity, Szczecin 2006; S. Czepita, Z. Kuniewicz, Spór o konwa-
lidację nieważnych czynności prawnych, PiP 2002, z. 9; T. Gizbert-Studnicki, O nieważnych
czynnościach prawnych, PiP 2002, z. 9; tenże, O nieważnych czynnościach prawnych w świe-
tle koncepcji czynności konwencjonalnych, PiP 1975, z. 4; S. Grzybowski, System Pr. Cyw.,
t. 1, 1974, § 64 i 65; M. Gutowski, Nieważność czynności prawnej, Warszawa 2008; tenże,
Wzruszalność czynności prawnej, Warszawa 2010; tenże, Bezskuteczność czynności prawnej,
Warszawa 2013; tenże, [w:] Gutowski, KC. Komentarz, art. 58–59; Z. Kuniewicz, S. Czepita,
Aspekty wadliwości czynności prawnych spółki kapitałowej, RPEiS 2002, z. 3; B. Lewasz-
kiewicz-Petrykowska, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 66; E. Łętowska, Sankcje w prawie cywil-
nym – zarys problemu, MoP 2013, Nr 19; taż, Prawo do rzeczy w art. 59 kodeksu cywilnego,
KPP 1997, Nr 3; P. Machnikowski, Swoboda umów według art. 3531 KC. Konstrukcja praw-
na, Warszawa 2005; J. Preussner-Zamorska, Nieważność jako postać wadliwości czynności
prawnej, Kraków 1977; Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977; tenże, Jeszcze w spra-
wie oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom, Ossolineum 1992; Z. Radwański,
M. Gutowski, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. IX; P. Skorupa, Nieważność czynności prawnej
w prawie polskim na tle porównawczym, Warszawa 2019; S. Sołtysiński, Nieważne i wzru-
szalne uchwały zgromadzeń spółek kapitałowych, PPH 2006, Nr 1; tenże, Rozważania o nie-
ważnych i „nieistniejących” czynnościach prawnych ze szczególnym uwzględnieniem uchwał
zgromadzeń spółek kapitałowych i spółdzielni, [w:] W kierunku europeizacji prawa prywatne-
go. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Jerzemu Rajskiemu, pod red. A. Brzozow-
skiego, W.J. Kocota, K. Michałowskiej, Warszawa 2007; A. Szpunar, O konwalidacji nieważ-
nej czynności prawnej, PiP 1986, z. 5; tenże, Uwagi o pojęciu czynności prawnej, PiP 1974,
z. 12; tenże, O konwersji nieważnej czynności prawnej. Księga pamiątkowa ku czci profesora
Leopolda Steckiego, Poznań 1997; R. Trzaskowski, Skutki sprzeczności umów obligacyjnych
z prawem, Warszawa 2013; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywil-
nego, Warszawa 2014, s. 350 i n.; Z. Ziembiński, O zawiłościach związanych z pojmowaniem
kompetencji, PiP 1991, z. 4.
§ 36. Uwagi ogólne

Na wstępie należy przypomnieć, że czynności prawne należą do wyróżnio- 767
nych w metodologii nauk czynności konwencjonalnych. Zakładają one funk-
cjonowanie pewnych reguł konstruujących te czynności. Reguły te nie tworzą
Nb. 767
63498284906476
63
382 Rozdział XII. Wpływ wadliwości czynności prawnych…
same przez się czynności konwencjonalnych. Wskazują one jedynie, jak po-
winien zachować się człowiek o określonych cechach, aby czynność konwen-
cjonalna została dokonana1.Czynności konwencjonalne, a w tym i czynności
prawne – jako konstruowane przez pewien system reguł – nie są jakimiś „byta-
mi” w sensie ontologicznym. W istocie chodzi tu nie o ich „byt” naturalny, lecz
społeczny, funkcjonujący jako zjawisko kulturowe w świadomości ludzi.
Ta właściwość czynności konwencjonalnych znajduje m.in. wyraz w tym,
że tylko w odniesieniu do nich można sensownie mówić, że są ważne albo nie-
ważne.
Przykład: Pozbawione więc sensu byłoby kwalifikowanie jakichś prostych czynności
psychofizycznych (zamiatanie ulicy, wbijanie gwoździ w ścianę) lub zdarzeń przebiegających
w przyrodzie (np. psucie się mięsa w puszce) jako „ważne” albo „nieważne”. Natomiast moż-
na odnieść te określenia, np. do ruchu pionka na szachownicy lub do wbicia bramki w piłce
nożnej, ponieważ sens tych czynności ludzkich konstruowany jest w regułach wspomnianych
gier.
768 Ogólna teoria czynności konwencjonalnych posługuje się jednorodnym

pojęciem nieważności, polegającym na całkowitym nieuznaniu działania psy-
chofizycznego nieodpowiadającego regułom konstruującym daną czynność
konwencjonalną. Działanie nieodpowiadające tym regułom jest więc nieefek-
tywne w tym sensie, że nie wywołuje następstw związanych z dokonaniem da-
nej czynności konwencjonalnej.
Natomiast prawo cywilne posługuje się różnymi pojęciami nieważności.
Nie stanowi to jednak podstawy do negowania kwalifikacji czynności prawnej
jako czynności konwencjonalnej. Wywołuje jedynie pytanie, jaki zestaw reguł
należy brać pod uwagę przy rozpoznawaniu czyjegoś zachowania jako czynno-
ści prawnej oraz jakie skutki wywołuje niedochowanie wszystkich reguł kon-
struujących czynności prawne. Wśród reguł tych wyróżnić należy bowiem te,
które mają charakter konstytutywny, decydujący o zakwalifikowaniu czyjegoś
zachowania jako czynności prawnej (a tym samym konwencjonalnej), oraz te,
które w jakimś tylko stopniu pomniejszają efektywność dokonanej czynności
prawnej.
Por. bliżej powołana praca S. Czepity (Reguły), który rozwinął koncepcję konstytutyw-
nych reguł konstruujących czynności prawne oraz przedstawił poglądy cywilistów polskich
w tym względzie.
1
S. Czepita, Reguły, s. 163, z powołaniem się na R. Guastini, Six Concepts of Constituti-
ve Rule, Rechtstheorie 1986, vol. 10, s. 261–262.
Nb. 768
63498284906476
63
§ 37. Postacie nieważności czynności prawnej 383
§ 37. Postacie nieważności czynności prawnej

I. Nieważność
1. Uwagi ogólne
W literaturze i judykaturze często używa się tego określenia z przymiotni- 769

kiem „bezwzględna” – bez zmiany jego znaczenia.
System prawny uznaje za nieważne czynności prawne w razie: 1) sprzeczności oświad-
czenia woli z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi lub zasadami współżycia społecz-
nego (art. 58 KC); 2) braku odpowiedniej zdolności do czynności prawnych (art. 10 i n. KC);
3) wystąpienia niektórych wad oświadczenia woli (art. 82, 83 KC); 4) niedochowania formy
przewidzianej ze skutkiem ad solemnitatem (art. 73 i n. KC).
W doktrynie wyróżnia się niekiedy – obok nieważności – także „nieistnieją-

ce” czynności prawne, mimo iż w KC pojęcie to nie występuje. Nie wydaje się
jednak, aby wyróżnienie to było użyteczne i opierało się na jasnych kryteriach.
Nieważna (bezwzględnie) czynność prawna nie wywiera skutków praw- 770
nych – jako czynność prawna. Jest ona nieważna od samego początku, i to
z mocy prawa (ex lege). Sankcja ta nie wyraża się więc w tym, że organ pań-
stwa zadaje podmiotowi jakąś dolegliwość. Może on ją jednak odczuć z tego
względu, że nie osiągnie celu, tj. pożądanego stanu rzeczy, jaki przez dokona-
nie czynności prawnej chciał zrealizować. W konsekwencji stan ten uwzględnia
sąd z urzędu.
Sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę w każdym stanie sprawy nieważność czynności
prawnej (art. 58 § 1 KC), jednak tylko na podstawie materiału zgromadzonego zgodnie z re-
gułami KPC (por. uchw. SN z 17.6.2005 r., III CZP 26/05, OSP 2006, Nr 7–8, poz. 85, z apro-
bującą glosą W. Broniewicza). Żądanie uznania czynności za nieważną nie może być uzna-
ne za nadużycie prawa podmiotowego na podstawie art. 5 KC (por. wyr. SN z 10.10.2002 r.,
V CK 370/02, OSN 2004, Nr 2, poz. 21).
Wbrew często wypowiadanym poglądom, nie można na tle art. 56 KC zaak-

ceptować zapatrywania, jakoby czynność prawna była ważna, mimo iż nie wy-
wołuje żadnych skutków prawnych. Przecież przepis ten wyraźnie stanowi, że
„czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone (…)”, co chy-
ba jednoznacznie wskazuje na to, iż skuteczność prawna stanowi jej element
konieczny (konstytutywny). Przy odrzuceniu tego poglądu pojawia się pytanie,
jaki byłby wówczas sens społeczny tej swoistej kategorii zdarzeń prawnych,
służących realizacji autonomii woli podmiotów prawa cywilnego.
Nie można również zgodzić się z poglądem, że składnikiem czynności
prawnej mogą być tylko te elementy, których dokonanie uzależnione jest wy-
Nb. 769–770
63498284906476
63
łącznie od stron tej czynności. Natomiast inne elementy (tzw. conditiones

iuris) pozostają poza czynnością prawną, współkształtując wraz z nią skutek
prawny1.
Pogląd taki prowadzi do przyjęcia koncepcji, że za czynność prawną uznaje
się także zachowania człowieka, które nie wywołują skutków prawnych przez
niego zamierzonych, czego nie można zaaprobować na tle art. 56 KC. Trafnie
bowiem przyjmuje się w nauce, że czynność prawna jest stanem faktycznym
obejmującym – poza oświadczeniem woli, inne okoliczności łącznie wyzna-
czające skutki prawne2. Sugestie odmienne są reminiscencjami treści art. 1 KZ,
który za źródło zobowiązań uznawał oświadczenia woli, co świadomie i zde-
cydowanie zostało odrzucone przez kodyfikatorów w toku dyskusji nad treścią
art. 56 KC.
Nieważność może odnosić się nie do całej, lecz tylko do części czynności
prawnej, tzn. do niektórych jej postanowień (art. 58 § 3 KC).
771 W tak zarysowanej koncepcji bezwzględnej nieważności wyłom czyniłyby
dwie uznane przez panujący pogląd instytucje, a mianowicie:
1) konwalidacja i
2) konwersja.
Rozważmy je kolejno.
2. Konwalidacja
772 Przez konwalidację (uzdrowienie) bezwzględnie nieważnej czynności

prawnej rozumie się uznanie jej z mocą wsteczną za czynność ważną w na-
stępstwie jakichś faktów późniejszych.
Otóż przede wszystkim należy podkreślić, że konstrukcja ta w żadnym ra-
zie nie może być rozważana jako jakiś środek „leczniczy” ogólnie odnoszą-
cy się do czynności prawnych. Wręcz przeciwnie SN w wyr. z 10.10.2002 r.
(V CK 370/02, OSN 2004, Nr 2, poz. 21) trafnie stwierdził, że nieważność
czynności prawnej „podlega uwzględnieniu przez sąd z urzędu i ma cha-
rakter definitywny, co oznacza, że czynność prawna nieważna nie może być
konwalidowana”.
Jedynie więc na tle kilku szczególnych przepisów KC (art. 14 § 2, art. 890,
945) może pojawiać się kwestia, czy wyjątkowo zastosowana została konstruk-
cja konwalidacji czynności prawnej, co jest w nauce sporne. W przypadkach
1
Tak m.in. J. Grykiel, Czynność prawna a skutki prawne, [w:] Prawo wobec wyzwań
współczesności, t. 5, Poznań 2008, s. 135 i n.
2
Por. A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1963, s. 205.
Nb. 771–772
63498284906476
63
takich raczej należałoby przyjąć, że ustawodawca wyznaczył swoisty sposób

dokonywania czynności prawnej, a nie uznawać „nieważność” za słabszą od
„nieistnienia” sankcję prawną1.
Przykład: W przypadku drobnej umowy zawartej skutecznie przez małoletniego, któ-
ry nie ukończył 13 lat, zamiast koncepcji konwalidacji nieważnej czynności prawnej można
raczej przyjąć, że podmiot ten skorzystał z przyznanej mu przez ustawodawcę, ograniczonej
i warunkowej, kompetencji do zawarcia umowy.
Por. bliżej A. Szpunar, O konwalidacji, s. 20 i n. Jednakże w nauce reprezentowane są
także poglądy, które wyjaśniają sens owych przepisów w inny sposób, bez konieczności od-
woływania się do konwalidacji, stanowiącej trudny do zrozumienia wyłom w ogólnej kon-
cepcji nieważności bezwzględnej. Por. S. Grzybowski, System Pr. Cyw., t. 1, 1974, s. 595;
Z. Radwański, Jeszcze w sprawie, s. 93 i n.; Z. Radwański, M. Gutowski, [w:] System Pr. Pr.,
t. 2, rozdz. IX, Nb. 31; A. Mączyński, Nieważność testamentu sporządzonego pod wpływem
wady oświadczenia woli. Problemy kodyfikacji prawa cywilnego, Poznań 1990, s. 403 i n.;
S. Czepita, Reguły, s. 196 i n.; Z. Kuniewicz, S. Czepita, Aspekty, s. 3 i n.; M. Gutowski, Nie-
ważność, s. 410 i n.
3. Konwersja
Przez konwersję rozumie się przemianę nieważnej czynności prawnej na 773

inną, ważną czynność prawną, odpowiadającą chociażby częściowo hipotetycz-
nej woli stron.
Por. bliżej K. Gandor, Konwersja nieważnych czynności prawnych, SC 1963, t. IV, s. 75 i n.
Na przykład nieważne poręczenie wekslowe może być uznane za ważne poręczenie uregulo-
wane w art. 876 i n. KC (wyr. SN z 22.10.1975 r., IV PR 162/75, OSN 1976, Nr 6, poz. 147;
orz. SN z 23.10.1986 r., IV PR 320/86, PUG 1987, Nr 6, s. 160).
Zamiast jednak uciekać się do konstrukcji konwersji, która zakłada trud-

ne do zrozumienia „przekształcenie” czynności prawnej – tak jakby chodzi-
ło o wytwory materialne – i to na podstawie „hipotetycznej” woli, lepiej po-
służyć się dla wyjaśnienia tych zagadnień koncepcją wykładni oświadczeń
woli.
Por. Z. Radwański, Wykładnia, s. 122 i n.; Z. Radwański, M. Gutowski, [w:] System Pr. Pr.,
t. 2, rozdz. IX, Nb. 23–28; Z. Kuniewicz, S. Czepita, Aspekty, s. 1 i n.; krytycznie A. Szpunar,
O konwersji nieważnej czynności prawnej. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopolda
Steckiego, Toruń 1997, s. 329 i n.; M. Gutowski, Nieważność, s. 401 i n.
1
Por. szerzej T. Pietrzykowski, Negotium non existens, Rej. 2008, z. 12, s. 109 i n.
Nb. 773
63498284906476
63
II. Wzruszalność
774 Czynność prawna wzruszalna wywołuje wszystkie określone w jej treści
skutki prawne. Jednakże w sytuacjach wskazanych w przepisach prawnych
skutki te mogą ulec uchyleniu lub zmianie, jeżeli uprawniona do tego osoba
skorzysta z przysługującego jej w tym względzie prawa podmiotowego, i to we
wskazanym terminie. Na określenie tej wadliwości używa się również określe-
nia nieważność względna lub unieważnialność czynności prawnej.
775 Czynność prawna może być wzruszona przez:
1) samo (pozasądowe) oświadczenie woli uprawnionego podmiotu. W takiej
postaci następuje uchylenie się od skutków złożonego oświadczenia woli
pod wpływem błędu, podstępu lub groźby (art. 88 KC);
2) konstytutywne orzeczenie sądu, prowadzące do unieważnienia albo do
zmiany treści czynności prawnej.
Przykład: Por. unieważnienie przetargu na podstawie art. 705 KC; unieważnienie lub
zmiana treści umowy ze względu na wyzysk (art. 388 KC).
776 Jeżeli czynność prawna zostanie wzruszona, konsekwencje stąd wynikające

(zmiana lub unieważnienie czynności prawnej) następują ze skutkiem wstecz-
nym (ex tunc), tzn. od chwili dokonania wzruszonej czynności prawnej.
777 Z kolei wzgląd na ochronę obrotu prawnego wymaga, aby uprawnienie do
wzruszania czynności prawnej ograniczone było terminem, i to zawitym, po-
nieważ chodzi tu o realizację uprawnienia typu kształtującego, a nie o rosz
czenie.
Przykład: W art. 705 KC przewidziano termin 1 miesiąca od dowiedzenia się o istnie-
niu przyczyny unieważnienia przetargu, nie później jednak niż rok od zawarcia umowy;
art. 88 KC ustanawia termin roczny dla uchylenia się od skutków wadliwych oświadczeń wo-
li; art. 388 KC, dotyczący wyzysku, wskazuje termin 2-letni.
III. Bezskuteczność zawieszona

778 Istota bezskuteczności zawieszonej wyraża się w tymczasowym wstrzy-
maniu skutków dokonanej czynności prawnej do momentu nadejścia okreś-
lonego zdarzenia1. Stan bezskuteczności zawieszonej znamionuje zatem to, że
wadliwie dokonana czynność prawna wprawdzie nie wywołuje przewidzianych
w niej skutków prawnych, ale wiąże strony w tym sensie, że żadna z nich nie
może w okresie oczekiwania – do momentu nadejścia określonego zdarzenia –
1
B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 719–720; M. Gutowski,
Wzruszalność, s. 7.
Nb. 774–778
63498284906476
63
uwolnić się od zawartej umowy, powołując się na jej nieważność1.Tylko prze-

pis ustawy – a nie oświadczenie woli – może wyznaczać sytuacje, w których
powstaje stan bezskuteczności zawieszonej czynności prawnej.
Przykład: Artykuł 18 § 3, art. 103 § 2, art. 248 § 2, art. 519 § 2 KC; art. 37, 78 KRO; tak-
że art. 17 KSH, chociaż jest to kontrowersyjne w doktrynie, por. bliżej: Z. Radwański, M. Gu-
towski, [w:] System Pr. Pr., t. 2, s. 558–561 i 575–576 oraz Z. Kuniewicz, S. Czepita, Aspekty,
s. 9 i n.; art. 46a ustawy z 25.9.1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jedn. Dz.U.
z 2013 r. poz.1384 ze zm.); por. uchw. SN – Izba Cywilna z 26.3.2002 r. (III CZP 15/02, OSP
2003, Nr 2, poz. 18, z aprobującą glosą Z. Radwańskiego).
Także przepis ustawy wskazuje zdarzenie, od którego ziszczenia zależy pełna

skuteczność czynności prawnej. W świetle obowiązujących przepisów prawnych,
a zwłaszcza art. 63 KC, zdarzeniem tym jest ex post wyrażona zgoda na czyn-
ność prawną – nazywana potwierdzeniem. Gdy zostanie ona udzielona, ma moc
wsteczną, tzn. niezupełną do tego czasu czynność prawną („kulejącą”, negotium
claudicans) uznaje się za w pełni dokonaną i skuteczną od chwili jej dokonania.
Podmiotami uprawnionymi do potwierdzenia czynności prawnej z reguły są
osoby trzecie – nieuczestniczące w dokonaniu czynności prawnej – których in-
teresy wymagają ochrony w razie dokonania czynności prawnej.
Przykład: Przejęcie długu (art. 519 § 2 pkt 2 KC) dokonane w umowie między dłużni-
kiem a przejemcą wymaga zgody wierzyciela, ponieważ interes wierzyciela w tym przypadku
może być zagrożony ze względu na to, że przejemca okaże się niewypłacalny.
Jednakże do konstytutywnych elementów bezskuteczności zawieszonej nie

należy to, aby potwierdzającym czynność prawną koniecznie była osoba trze-
cia. Może bowiem chodzić także o ochronę interesu samej strony czynności
prawnej. Przepis art. 18 § 2 KC wyraźnie przewiduje taki przypadek, stano-
wiąc, że osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnej może sama po-
twierdzić umowę po uzyskaniu zdolności do czynności prawnej.
Podobnie ma się rzecz na tle art. 17 KSH, co przekonująco wykazali Z. Kuniewicz
i S. Czepita, Aspekty, s. 9 i n.
IV. Bezskuteczność względna

1. Uwagi ogólne
Ustawodawca posługuje się konstrukcją bezskuteczności względnej, gdy 779

z jakichś szczególnych powodów chce zapobiec temu, aby skądinąd niewa-
1
Z. Radwański, M. Gutowski, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. IX, Nb. 69–70.
Nb. 779
63498284906476
63
dliwa czynność prawna (umowa) nie uniemożliwiała wykonywanie prawa ja-

kiejś innej osoby, nieuczestniczącej w owej czynności prawnej (umowie). Do
spełnienia tej funkcji nie jest konieczne, aby umowa ta nie wywierała skutków
prawnych między jej uczestnikami – co byłoby następstwem uznania jej za nie-
ważną; wystarczy, aby nie naruszała interesów chronionej osoby trzeciej. Ce-
chą wyróżniającą względną bezskuteczność czynności prawnej jest więc tylko
ograniczony podmiotowo zakres jej oddziaływania.
Niekiedy określa się taką czynność prawną (umowę) mianem czynności „względnie nie-
ważnej”, co wywołuje jednak zastrzeżenia, albowiem czynność ta jest od samego początku
ważna, a jedynie wobec określonych osób nieskuteczna.
Konstrukcja bezskuteczności względnej czynności prawnej prowadzi do

tego, że podmiot nią chroniony (wierzyciel) może wykonywać swoje prawo
(wierzytelność) tak, jakby czynność ta w ogóle nie została dokonana; może
więc realizować swoją wierzytelność nie tylko wobec swojego dłużnika (co jest
regułą), ale również wobec jego kontrahenta (uczestnika względnie bezskutecz-
nej czynności prawnej). W ten sposób wierzytelność uprawnionego uzyskuje
szczególną, poszerzoną skuteczność wykraczającą poza krąg wyznaczony ty-
powymi uprawnieniami względnymi.
780 Konstrukcja bezskuteczności względnej znajduje zastosowanie:
1) z mocy samego prawa (tzw. bezskuteczność przedmiotowo-względna),
por. art. 1036 zd. 2 KC;
2) z mocy konstytutywnego orzeczenia sądu (tzw. bezskuteczność podmioto-
wo-względna) por. art. 59, 527, 916 i 1024 KC1.
Na szczególną uwagę, w ramach niniejszego wykładu, zasługuje konstruk-
cja bezskuteczności względnej (podmiotowej), przyjęta w art. 59 KC. Przema-
wia za tym ogólny zakres zastosowania tej normy.
2. Konstrukcja bezskuteczności względnej na podstawie art. 59 KC
781 W myśl art. 59 KC, w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całko-
wicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej,
osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli
strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna.
Dla bliższego objaśnienia tego przepisu dobrze będzie posłużyć się poniż-
szym schematem.
1
Por. M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzyciela, s. 163.
Nb. 780–781
63498284906476
63
3. Przesłanki
Jak wynika z treści powołanego art. 59 KC, zastosowanie wyrażonej w nim 782
normy zależy od spełnienia się trzech przesłanek.
Po pierwsze, A (osoba trzecia) ma roszczenie wobec B (dłużnika A). 783
Przykład: A zawarł z B umowę najmu lokalu i na tej podstawie A (jako najemca) ma wo-
bec B (jako wynajmującego) roszczenie o wydanie mu w określonym terminie najętego lo-
kalu.
Po drugie, po powstaniu wspomnianego roszczenia, B zawarł z jakimś C 784

umowę, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym za-
dośćuczynienie roszczeniu A wobec B.
Przykład: B wynajął ten sam lokal osobie C, wskutek czego nie może go wydać A. Por.
orz. SN z 8.12.1995 r. (PPH 1996, Nr 7, s. 34 i n., z glosą M. Litwińskiej) oraz wyr. SN
z 10.10.2008 r. (II CSK 221/08, OSNC 2009, Nr 1, poz. 29 z glosą P. Machnikowskiego,
OSP 2010, z. 1, poz. 3 oraz K. Stefaniuka, PS 2010, Nr 5, s. 108 i n.).
Sąd Najwyższy wyjaśnił zarazem, że roszczenie osoby trzeciej (A) powin-

no pozostawać w takim stosunku do umowy zawartej przez B z C, że „samo
jej wykonanie czyni niemożliwym zadośćuczynienie” roszczeniu A. Oznacza
to, że niemożliwość zaspokojenia roszczenia A powinna być bezpośrednim
skutkiem wykonania umowy. Ochrona przewidziana w art. 59 KC ma bowiem
umożliwić osobie uprawnionej (A) „uzyskanie realnego wykonania świadcze-
nia” – w takiej mianowicie postaci, w jakiej dłużnik (B) obowiązany jest świad-
czyć na rzecz uprawnionego (A). Na podstawie art. 59 KC można więc docho-
dzić udzielenia ochrony prawnej jedynie wówczas, gdy przedmiot nabyty na
podstawie kwestionowanej umowy (rzecz, wierzytelność) znajduje się jeszcze
w majątku strony tej umowy (C); dalsze rozporządzenie nim na rzecz jeszcze
innej osoby uniemożliwia zastosowanie art. 59 KC (por. wyr. SN z 7.11.2014 r.,
IV CSK 77/14, Biul. SN 2015, Nr 3, poz. 9).
Ogólna sytuacja majątkowa dłużnika – w szczególności to, czy jest on wy-
płacalny, nie ma doniosłości przy stosowaniu art. 59 KC1.
Po trzecie, jeżeli umowa B z C była odpłatna, A (osoba trzecia) może ko- 785
rzystać z ochrony art. 59 KC tylko wtedy, gdy strony tej umowy (B i C) wie-
działy o wcześniejszym roszczeniu A wobec B (dłużnika A). Nie jest jednak
konieczne, aby wiedziały one, że wykonanie umowy uniemożliwi zadośćuczy-
nienie roszczenia A wobec B (por. cyt. orz. SN z 8.12.1995 r.).
1
Por. szerzej tamże, s. 49 i n.
Nb. 782–785
63498284906476
63
Natomiast jeżeli B i C zawarli umowę nieodpłatną, to korzystne dla A kon-

sekwencje przewidziane art. 59 KC nastąpią także wtedy, gdy B i C nie wie-
dzieli o wcześniejszym roszczeniu A wobec B.
Przykład: W rozważanym tu przypadku „podwójnego” najmu tego samego lokalu, na-
jemca w pierwszej umowie (A) może korzystać z ochrony art. 59 KC tylko wtedy, gdy stro-
ny drugiej umowy najmu (B i C) wiedziały o roszczeniu A wynikającym z wcześniej zawar-
tej przez niego umowy najmu z B. Natomiast gdyby B i C zawarli umowę użyczenia lokalu,
która jest umową nieodpłatną, sytuacja A byłaby lepsza, ponieważ korzystałby on z ochrony
art. 59 KC, mimo iż B i C nie wiedzieli o jego roszczeniu.
W rozróżnieniu tym znajduje wyraz ogólne założenie KC, że silniej chro-

niona jest pozycja osoby, która odpłatnie nabyła jakieś prawo (C).
786 Ciężar dowodu, że B i C wiedzieli o wcześniejszym roszczeniu A wobec B,
spoczywa na A (art. 6 KC), co oczywiście odnosi się tylko do przypadku, gdy
B i C zawarli umowę odpłatną. Przeprowadzenie takiego dowodu – zwłaszcza
w odniesieniu do C, który nie uczestniczył w zdarzeniu kreującym roszczenie
A do B – jest trudne. Dotyczy on bowiem wiedzy człowieka, co można ustalić
tylko dzięki domniemaniom faktycznym.
4. Skutki i funkcja
787 Jeżeli spełnią się wspomniane przesłanki zastosowania art. 59 KC, osoba
trzecia (A) może żądać uznania umowy zawartej między B i C za bezskutecz-
ną w stosunku do niej.
O bezskuteczności orzeka sąd w wyroku konstytutywnym, na skutek po-
wództwa skierowanego przeciwko wszystkim uczestnikom umowy (uchw. SN
z 17.9.1969 r., III CZP 65/69, OSN 1970, Nr 2, poz. 28) – tzn. przeciwko B
i C. Wyrok ten nie kreuje jednak nowego zobowiązania po stronie C, lecz ogra-
nicza skuteczność umowy B z C względem A. Na jego podstawie nie uwzględ-
nia się nabycia przedmiotu roszczenia przez C; uprawniona osoba trzecia (A)
może więc żądać wydania go od C – tak jakby nadal należał on do B.
Przykład: W analizowanym tu przypadku A może więc domagać się wydania mu lokalu
zajętego już przez C. W braku szczególnej ochrony osoby trzeciej (wierzyciela) ustanowio-
nej przepisem art. 59 KC, A mógłby tylko żądać od B odszkodowania za szkodę poniesioną
wskutek niewykonania przez B jego zobowiązania względem A. Jeżeli B byłby niewypłacal-
ny, to zaspokojenie i tego roszczenia byłoby niepewne.
788 Osoba trzecia (A) może wytoczyć powództwo o uznanie umowy wobec niej
za bezskuteczną w okresie roku od zawarcia umowy (B z C). Jest to termin za-
wity, z upływem którego gaśnie prawo osoby trzeciej do zaskarżenia umowy.
Nb. 786–788
63498284906476
63
Z faktu, że norma art. 59 KC chroni przed niemożliwością świadczenia, 789

można wyciągnąć wniosek o ograniczeniu pola jej zastosowania do roszczeń
niepieniężnych. Natomiast przede wszystkim odnosi się ona do przypadków
naruszenia obligacyjnego prawa do indywidualnie oznaczonej rzeczy.
Pomijając tutaj analizę poszczególnych przypadków zastosowania tej normy, nale-
ży wskazać na jej użyteczność w zakresie przewłaszczeń na zabezpieczenie – umów maso-
wo obecnie zawieranych. Por. M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzyciela, s. 51; A. Olesz-
ko, glosa do wyr. SN z 10.2.1982 r. (III CRN 257/81, OSP 1984, Nr 10, poz. 213); orz. SN
z 8.12.1995 r. (III CZP 170/95, PPH 1996, Nr 7, s. 35); A. Szpunar, O powierniczych czynno-
ściach prawnych, ZNUŁ 1993, z. 57, s. 3 i n.
W tym zakresie pełni ona pożyteczną i samodzielną funkcję. Praktyka nie 790
potwierdziła krytycznych ocen związanych z wprowadzeniem jej do KC.
Konstrukcja prawna tego typu pojawiła się w średniowieczu pod nazwą ius ad rem (pra-
wo do rzeczy). Regulował ją jeszcze Landrecht Pruski z 1794 r. Potem nie została przejęta do
kodyfikacji XIX-wiecznych. Na obszar Polski wprowadził ją dopiero KC w 1965 r. Spotkała
się z ostrą krytyką ze strony A. Ohanowicza, Przepis art. 59 KC a tzw. ius ad rem, PiP 1966,
z. 11.
Nb. 789
63498284906476
63
63498284906476
63
Rozdział XIII.
Przedawnienie i terminy zawite
§ 38. Dawność
Literatura: J. Ignatowicz, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 70; B. Kordasiewicz, [w:] System
Pr. Pr., t. 2, rozdz. XI; M. Mataczyński, M. Saczywko, [w:] Gutowski. KC. Komentarz, art. 117;
T. Pałdyna, Przedawnienie w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2012; R. Strugała, Umow-
ne terminy zawite – kwalifikacja prawna oraz dopuszczalność ich stosowania, PPH 2016,
Nr 3; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. XII; S. Wójcik, Zasiedzenie jako sposób
nabycia praw podmiotowych (znaczenie oraz próba oceny niektórych uregulowań). Rozprawy
z prawa cywilnego, Warszawa 1985.
I. Pojęcie i funkcja
Przedawnienie i terminy zawite należą do szerszego, wyróżnionego w na- 791
uce prawa cywilnego typu zdarzeń prawnych określanych mianem dawności.
Są to zdarzenia prawne innego rodzaju niż czynności prawne. Ich swoistym
elementem jest upływ czasu. Stanowi on konieczną, aczkolwiek nie jedyną
przesłankę wywołania wskazanych w ustawie skutków prawnych.
Najogólniej można powiedzieć, że funkcja społeczna wspomnianych insty- 792
tucji polega na likwidacji kolizji między treścią stosunków prawnych a utrzy-
mującymi się przez dłuższy czas stosunkami faktycznymi, a także na klaro-
waniu niejasnych sytuacji prawnych. Jest bowiem zjawiskiem społecznie
niepożądanym, aby ludzie niekiedy przez dziesięciolecia pozostawali w nie-
pewności co do przysługujących im praw (por. wyr. SN z 12.2.1991 r., III CRN
500/90, OSN 1992, Nr 7–8, poz. 137).
Ustawodawca bierze tu zarazem pod uwagę interesy obu stron. Wychodzi bowiem z za-
łożenia, że nie zasługuje na ochronę uprawniony, który pozostając bezczynny, nie dba o swo-
je sprawy. Bezczynność trwająca długi okres pozwala z kolei mniemać drugiej stronie, iż
w istocie nie istnieją żadne skierowane przeciwko niej uprawnienia. Ponadto po upływie
dłuższego czasu pojawiają się znaczne trudności dowodowe; świadkowie już nie żyją lub nie
pamiętają, co się wydarzyło, dokumenty giną lub zostały zniszczone – nie można bowiem
wymagać, aby ludzie przechowywali je w nieskończoność. Ustalenie stanu prawnego na pod-
Nb. 791–792
63498284906476
63
394 Rozdział XIII. Przedawnienie i terminy zawite
stawie niepełnych, często przypadkowo tylko zachowanych dowodów, może doprowadzić do
rozstrzygnięć niewłaściwych lub krzywdzących.
II. Rodzaje
793 Zasadnicze cele dawności ustawodawca osiąga dwiema drogami.
794 a) Pierwsza prowadzi do nabycia prawa. Ten skutek prawny wiąże ustawa
z zasiedzeniem i przemilczeniem.
795 Zasiedzenie polega na nabyciu prawa podmiotowego (w szczególności
własności) w następstwie długotrwałego faktycznego wykonywania prawa
przez osobę nieuprawnioną. Instytucja ta uregulowana jest w Księdze II KC
(art. 172–176).
796 Z kolei przemilczenie ów skutek nabywczy wiąże z samą bezczynnością
uprawnionego (z brakiem zainteresowania właściciela swoją rzeczą; por. wyr.
SA w Rzeszowie z 17.3.1994 r., I ACr 36/94, Wok. 1994, Nr 8). Instytucja ta
nie jest uregulowana – w przeciwieństwie do zasiedzenia – jakimś zespołem
przepisów ogólnych. Natomiast na tej konstrukcji prawnej opierają się przepisy
szczególne określające sposoby nabycia własności.
Przykład: Artykuł 187 KC, regulujący nabycie przez Skarb Państwa rzeczy znalezio-
nych oraz art. 34 dekretu z 8.3.1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U.
Nr 13, poz. 87 ze zm.). W związku z dokonującymi się w RP przekształceniami ustrojowymi
pojawiają się sprawy, które rozstrzygać należy na podstawie przepisów wspomnianego dekre-
tu (por. uchw. SN z 28.2.1994 r., III CZP 10/94, OSP 1994, Nr 7, poz. 141, z glosą A. Szpu-
nara, OSP 1995, Nr 3, poz. 55; wyr. SN z 19.9.2002 r., II CK 51/02, OSN 2003, Nr 12,
poz. 167).
797 Ze względu na to, że instytucje te odnoszą się wyłącznie do praw rzeczo-

wych, obszerniejsze ich omówienie należy do wykładu z tego działu prawa cy-
wilnego.
798 b) Druga droga prowadzi do osłabienia lub utraty przysługującego ko-
muś prawa, jeżeli nie zrealizuje go w określonym czasie. Te funkcje spełnia-
ją: przedawnienie i terminy zawite (prekluzja). Ich zastosowanie do rozma-
itych typów uprawnień uzasadnia poświęcenie im uwagi w ramach wykładu
części ogólnej prawa cywilnego, gdzie zresztą przedawnienie zostało uregulo-
wane (por. art. 117 i n. KC).
799 c) Należy jeszcze podkreślić, że w efekcie końcowym różnice między gru-
pą pierwszą (zasiedzeniem i przemilczeniem) a drugą (przedawnieniem i termi-
nami zawitymi) nie są tak radykalne, jakby na pozór się wydawało. Wprawdzie
bowiem zasiedzenie i przemilczenie regulują sposoby nabycia prawa podmio-
Nb. 793–799
63498284906476
63
§ 39. Przedawnienie 395
towego, to trzeba pamiętać, że zarazem powoduje to utratę tego prawa przez

osobę dotychczas uprawnioną.
Ponadto normy prawne ujęte w ramach instytucji przedawnienia przydatne
są w pewnej mierze także dla regulacji zasiedzenia i przemilczenia. Świadczy
o tym przede wszystkim art. 175 KC, który do biegu zasiedzenia każe stosować
odpowiednio przepisy o biegu przedawnienia.
§ 39. Przedawnienie
Literatura: A. Brzozowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 117 i n.; H. Ciepła,
Przedawnienie i zarzut przedawnienia w procesie cywilnym, Ius Novum 2015, Nr 4; M. Gia-
ro, Wpływ umownego odroczenia wymagalności roszczenia już wymagalnego na początek
biegu przedawnienia, PS 2016, Nr 5; J. Gołaczyński, Przedawnienie roszczeń majątkowych
i terminy zawite w okresie po ogłoszeniu stanu epidemii związanej z Covid-19, MoP 2020,
Nr 8; J. Górowski, Zarzut przedawnienia w procesie cywilnym, [w:] Ars et usus. Księga pamiąt-
kowa ku czci Sędziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005; J. Ignatowicz, [w:] System
Pr. Cyw., t. 1, § 71, 72; R. Klimek, Dyskusyjne problemy przedawnienia roszczeń, KPP 2006,
z. 3; W. Kocot, Zmiana regulacji przedawnienia roszczeń w kodeksie cywilnym, PiP 2019, z. 3;
B. Kordasiewicz, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. XI; P. Machnikowski, [w:] Gniewek, Mach-
nikowski, KC. Komentarz, art. 117 i n.; tenże, Nowelizacja przepisów Kodeksu cywilnego
o przedawnieniu roszczeń, PS 2018, Nr 9; M. Mataczyński, M. Saczywko, [w:] Gutowski, KC.
Komentarz, art. 117–125; B. Myszka, Przerwa biegu przedawnienia roszczeń stwierdzonych
bankowym tytułem egzekucyjnym, [w:] Ars et usus. Księga pamiątkowa ku czci Sędziego
Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005; T. Pałdyna, Przedawnienie w polskim prawie cy-
wilnym, Warszawa 2012; M. Pyziak-Szafnicka, Uznanie długu, Warszawa 1996; Z. Radwań-
ski, Przedawnienie roszczeń z czynów niedozwolonych w świetle znowelizowanego art. 442
KC, MoP 2007, Nr 11; A. Szlęzak, Próba ugodowa jako przerywająca termin przedawnienia,
PS 2019, Nr 11–12; tenże, Uznanie niewłaściwe jako zdarzenie przerywające bieg terminu
przedawnienia, PS 2019, Nr 1; A. Szpunar, Wpływ uznania roszczenia na bieg przedawnienia,
PiP 1973, z. 2; tenże, Uwagi o zrzeczeniu się przedawnienia, Rej. 2002, Nr 10; R. Trzaskow-
ski, Roszczenia związane w prowadzeniem działalności gospodarczej w rozumieniu art. 188
k.c., PS 2006, Nr 2; K. Wielgus, Nowelizacja instytucji przedawnienia w polskim kodeksie
cywilnym z 13 kwietnia 2018 r. – analiza prawna, TPP 2019, Nr 2; M. Wilejczyk, Zagadnienia
etyczne części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 431 i n.; Wolter, Ignatowicz,
Stefaniuk, Prawo, rozdz. XII; S. Wójcik, Przedawnienie w prawie cywilnym po zmianie ko-
deksu cywilnego ustawą z 28 lipca 1990 r., PS 1991, Nr 1–2; tenże, Zagadnienia etyczne
przedawnienia roszczeń. Księga pamiątkowa ku czci J. Ignatowicza, Lublin 1988; K. Zawada,
Przerwanie biegu przedawnienia przez złożenie wniosku o nadanie klauzuli wykonalności,
[w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków
2005; M. Zelek, Determinanty początku biegu terminu przedawnienia roszczeń w ujęciu praw-
noporównawczym, SPP 2017, Nr 1; J. Zrałek, Przedawnienie roszczeń w polskim prawie
cywilnym – szkic prawnoporównawczy, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Pro-
fesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005.
Nb. 799
63498284906476
63
800 Instytucja przedawnienia uregulowana jest w art. 117–125 KC (tytuł VI, księ-

ga pierwsza). Pierwotna jej treść uległa istotnym zmianom, zwłaszcza wprowa-
dzonym:
1) nowelą z 28.7.1990 r. (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.), która uchyliła swoiste
dla ustroju socjalistycznego rozwiązania prawne, przywracając przedawnie-
niu jego klasyczną, przystosowaną do systemu gospodarki rynkowej, postać
prawną;
2) nowelą z 13.4.2018 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 1104), która dokonała zmian
w zakresie przedawnienia roszczeń przysługujących przeciwko konsumen-
tom oraz terminów przedawnienia.
Wykład poniższy ma na względzie aktualną treść tej instytucji.
I. Pojęcie
1. Przedmiot
801 Przedmiotem przedawnienia są wyłącznie cywilnoprawne roszczenia ma-

jątkowe (art. 117 § 1 KC). Nie podlegają więc przedawnieniu w świetle tych
przepisów:
1) roszczenia niemające charakteru cywilnoprawnego (np. procesowe, admini-
stracyjnoprawne);
2) uprawnienia cywilnoprawne innej postaci niż roszczenia. Cechę tę szcze-
gólnie akcentuje ustawodawca, nadając tej instytucji tytuł: „Przedawnienie
roszczeń”. Nie ma to jednak jakiejś samoistnej doniosłości normatywnej,
ponieważ na obszarze prawa cywilnego nie występuje inny rodzaj przedaw-
nienia poza przedawnieniem roszczeń;
Przykład: Nie podlegają więc przedawnieniu ani prawa podmiotowe bezwzględne
(np. prawo własności), ani uprawnienia kształtujące (por. np. art. 88 § 1 KC).
Sąd Najwyższy uznał w wyr. z 8.1.2010 r. (IV CSK 273/09, Pal. 2010, Nr 1–2, s. 265), że
roszczenie o rozwiązanie przez sąd umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy nie
jest odpowiednikiem podmiotowego prawa do żądania od następcy określonego zachowania
się. Należy je uznać za tzw. roszczenie procesowe, do którego nie mają zastosowania przepi-
sy o przedawnieniu roszczeń.
3) roszczenia niemajątkowe (np. służące ochronie dóbr osobistych,

por. art. 24 KC);
4) cywilnoprawne roszczenia majątkowe, zupełnie wyjątkowo, w przypadkach
wyraźnie w ustawie przewidzianych lub uzasadnionych szczególną właści-
wością roszczenia.
Nb. 800
63498284906476
63
Przykład: Roszczenia windykacyjne i negatoryjne służące ochronie prawa własności
nieruchomości (art. 222 i 223 KC), które trwają wieczyście w postaci nieosłabionej.
Charakter i funkcje niektórych uprawnień, a zwłaszcza trwałość stanu fak-

tycznego utrzymującego się na gruncie, stanowiącego podstawę prawną rosz-
czenia, uzasadniają w kilku przypadkach uznanie za niepodlegające przedaw-
nieniu: roszczenie z o przeniesienie własności działki zajętej pod budowę na
cudzym gruncie – art. 231 § 1 KC (por. uchw. SN z 18.3.1968 r., III CZP 15/68,
OSNC 1968, Nr 8–9, poz. 138, oraz wyr. SN z 21.6.2011 r., I CSK 555/10,
OSNC-ZD 2012, Nr 2, poz. 43), roszczenie właściciela nieruchomości o usta-
nowienie służebności gruntowej w razie przekroczenia granicy przy wznoszeniu
budynku lub innego urządzenia (art. 151 zd. 2 KC), roszczenie o ustanowienie
służebności drogi koniecznej (art. 145 i 146 KC) oraz roszczenie o ustano-
wienie służebności przesyłu – art. 3052 § 1 KC (por. uchw. SN z 20.2.2013 r.,
III CZP 101/12, OSNC 2013, Nr 7–8, poz. 88). Jeżeli utrzymuje się na gruncie
stan pozwalający na żądanie ich ustanowienia, to istnieje też możliwość docho-
dzenia tych roszczeń.
2. Zarzut przedawnienia
Istotny sens przedawnienia polega na tym, że po upływie określonego w usta- 802

wie terminu, ten przeciwko komu kieruje się roszczenie (dłużnik), może uchy-
lić się od jego zaspokojenia (art. 117 § 2 KC).
Przykład: A zawarł w dniu 1.2.1995 r. z B umowę, w której zobowiązał się wręczyć B
1000 zł tytułem pożyczki w dniu 1.3.1995 r. B uzyskał więc wobec A roszczenie o zapłatę tej
sumy. Bieg terminu przedawnienia wspomnianego roszczenia rozpoczął się 1.3.1995 r. i upływa
po 6 miesiącach (art. 722 KC), tzn. 1.9.1995 r. Jeżeli B nie otrzymał pieniędzy od A i po upły-
wie terminu przedawnienia (to jest po 1.9.1995 r.) pozwał A o ich zapłatę, A może podnieść za-
rzut przedawnienia, w następstwie czego sąd oddali powództwo B. Jeżeli A nie powoła się na
przedawnienie, sąd zasądzi A na zapłatę żądanej sumy w wykonaniu zawartej umowy pożyczki.
Sądowi (lub innemu organowi powołanemu do rozstrzygnięcia sprawy) nie

wolno więc uwzględnić upływu terminu przedawnienia z urzędu. Decyzję taką
może podjąć dopiero wtedy, gdy ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie
(dłużnik), podniesie zarzut przedawnienia. Sytuację polegającą na możności
odmowy świadczenia przez podniesienie zarzutu przedawnienia należy zakwa-
lifikować jako prawo podmiotowe.
Taka konstrukcja prawna przedawnienia bierze pod uwagę, że sama bezczynność upraw-
nionego uchodzi w opinii niektórych osób za wątpliwy z punktu widzenia moralnego tytuł
do niezaspokojenia roszczenia. Ktoś więc, kto uważa, że nie jest zobowiązany do świadcze-
nia z innej, mocniejszej podstawy (np. dlatego, że w ogóle nie zaciągnął długu lub że go już
Nb. 802
63498284906476
63
spłacił), może doprowadzić do merytorycznego rozpoznania sprawy, nie podnosząc zarzutu
przedawnienia. Natomiast byłby tej możliwości pozbawiony, gdyby sąd uwzględnił przedaw-
nienie z urzędu.
Od wskazanej reguły jest jednak istotny wyjątek: po upływie terminu

przedawnienia nie można domagać się zaspokojenia roszczenia przysługu-
jącego przeciwko konsumentowi (art. 117 § 21 KC). Przedsiębiorca ma więc
wówczas zamkniętą drogę sądową. Oznacza to, że sąd z urzędu uwzględnia
upływ terminu przedawnienia, jeżeli powództwo jest skierowane przeciwko
konsumentowi.
803 Biorąc pod uwagę, że podniesienie zarzutu przedawnienia ma charak-
ter czynienia użytku z prawa podmiotowego1, sąd może zarzutu tego nie
uwzględnić, jeżeli uzna, iż byłoby to sprzeczne z zasadami współżycia spo-
łecznego (art. 5 KC).
Nie ma dostatecznych podstaw, aby nie stosować w tym przypadku ogól-
nych reguł dotyczących nadużycia prawa podmiotowego, aczkolwiek ze wzglę-
du na funkcję społeczną przedawnienia zaleca się czynić to bardzo oględnie2.
Przykład: Gdy dłużnik zwodził wierzyciela, że zapłaci dług za kilka dni, doprowadzając
do nieznacznego przekroczenia terminu przedawnienia, lub gdy organ władzy państwowej
przewlekle prowadzi postępowanie podjęte w celu ugodowego załatwienia sprawy.
W omawianej kwestii ustawodawca wprowadził nowelą z 2018 r. szcze-

gólną regulację dla przedawnienia roszczeń skierowanych przeciwko kon-
sumentowi. Na podstawie art. 1171 KC sąd może z urzędu (bez podniesie-
nia zarzutu), w wyjątkowych przypadkach, po rozważeniu interesów stron, nie
uwzględnić upływu terminu przedawnienia roszczenia, jeżeli wymagają tego
względy słuszności. Przepis wskazuje też kryteria, którymi sąd powinien kie-
rować się. W szczególności powinien uwzględnić długość terminu przedawnie-
nia, długość okresu od upływu terminu przedawnienia do chwili dochodzenia
roszczenia oraz charakter okoliczności, które spowodowały niedochodzenie
1
Por. też odmienne stanowisko M. Wilejczyk, Nadużycie zarzutu przedawnienia przez
dłużnika czy nieuwzględnienie upływu przedawnienia ze względu na szczególne okoliczno-
ści leżące po stronie wierzyciela – uwagi de lege ferenda, MoP 2014, Nr 5, s. 248 i n.
2
Por. orz. SN z 27.6.2001 r. (II CKN 604/00, MoP 2001, Nr 22, s. 1127, z glosą T. Justyń-
skiego, PS 2002, Nr 9, s. 133 i n.). Por także orzeczenia SN stwierdzające, że przy ocenie, czy
zarzut przedawnienia stanowi nadużycie prawa, trzeba uwzględniać wszystkie okoliczności
konkretnego przypadku, zachodzące tak po stronie zobowiązanego, jak i po stronie uprawnio-
nego, a możliwość zastosowania art. 5 KC nie zawsze musi być związana z negatywną oce-
ną zachowania osoby zobowiązanej do świadczenia (wyr. SN z 17.7.2009 r., IV CSK 163/09,
Legalis, oraz z 24.9.2009 r., IV CSK 167/09, Legalis) oraz orzeczenie słusznie dopuszczają-
ce możliwość uznania zarzutu przedawnienia za nadużycie prawa także w stosunkach między
przedsiębiorcami (wyr. SN z 24.9.2009 r., IV CSK 166/09, Legalis).
Nb. 803
63498284906476
63
roszczenia przez uprawnionego, w tym wpływ zachowania zobowiązanego na

opóźnienie uprawnionego w dochodzeniu roszczenia.
Ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie (dłużnik), może zrzec się ko- 804
rzystania z zarzutu przedawnienia. Zrzeczenie się jest jednostronną, nieformal-
ną, wymagającą dojścia do drugiej strony (art. 61 KC) i nieodwołalną (por. wyr.
SN z 6.11.1975 r., I PRN 32/75, OSP 1976, Nr 9, poz. 168) czynnością prawną,
która może być ważnie dokonana dopiero po upływie terminu przedawnienia.
Zastrzeżenie to ma zapobiec obchodzeniu przepisów o skutkach upływu termi-
nów przedawnienia. Ważne zrzeczenie się zarzutu przedawnienia każe kwali-
fikować roszczenie jako zaskarżalne – tak, jakby nie upłynął termin przedaw
nienia.
3. Skutek
Roszczenie przedawnione nie gaśnie, a jedynie nie będzie mogło być przy- 805
musowo zrealizowane; sąd bowiem oddali powództwo uprawnionego w razie
upływu terminu przedawnienia i gdy dłużnik podniesie zarzut przedawnienia.
Przybiera ono charakter tzw. roszczenia niezupełnego (odpowiada mu tzw. zo-
bowiązanie naturalne). Roszczenie to nie korzysta wprawdzie z pełnej ochro-
ny państwa, ale nadal uznawane jest za prawnie istniejące. Znajduje to przede
wszystkim wyraz w tym, że dłużnik, który po upływie terminu przedawnienia
spełnił świadczenie, nie może następnie żądać jego zwrotu, chociażby nie był
świadomy upływu terminu przedawnienia i związanych z tym skutków praw-
nych. Spełnił on bowiem należne w świetle prawa zobowiązanie (por. art. 411
pkt 3 KC oraz uchw. SN z 10.11.1995 r., III CZP 156/95, OSN 1996, Nr 3,
poz. 31). Dotyczy to również przypadku, gdy konsument zaspokoił uprawnio-
nego przedsiębiorcę, ponieważ także roszczenia przysługujące przeciwko kon-
sumentowi nie wygasają w następstwie przedawnienia, chociaż upływ terminu
przedawnienia sąd uwzględnia z urzędu.
Roszczenia przedawnione mogą być także przedmiotem potrącenia (art. 502 KC) oraz –
według panującego poglądu – odnowienia (art. 506 KC) i ugody (art. 917 KC).
II. Terminy
1. Długość
Ze względu na ochronę interesów słabszej strony stosunku prawnego dłu- 806

gość terminów przedawnienia określa ustawa normami bezwzględnie wiążą-
Nb. 804–806
63498284906476
63
cymi. Wskazuje na to art. 119 KC, stanowiąc, że „terminy przedawnienia nie

mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną”. Wszelkie więc
postanowienia umowy, które by skracały albo wydłużały te terminy, są bez-
względnie nieważne. Nieważne są także postanowienia, które by zmierzały do
obejścia tego zakazu (art. 58 § 1 KC).
Strony umowy mogą jednak odroczyć termin spełnienia świadczenia już wymagalnego.
I w takim przypadku termin przedawnienia rozpocznie bieg ponownie, z upływem nowego ter-
minu wymagalności. Umowa stron nie narusza wówczas zakazu z art. 119 KC, ponieważ czyn-
ność prawna nie zmienia długości terminu przedawnienia określonego ustawą dla danego rosz-
czenia (por. trafnie uchw. SN z 11.9.2020 r., III CZP 88/19, OSNC 2021, Nr 3, poz. 18).
807 W obrębie tytułu VI księgi pierwszej KC poświęconego przedawnieniu

określono tylko ogólne jego terminy. Postanowienia te znajdują zastosowanie,
gdy przepisy szczególne nie stanowią inaczej (art. 118 in principio). Według
tych postanowień ogólnych, roszczenia ulegają przedawnieniu z upływem 3 al-
bo 6 lat (art. 118 KC).
808 a) Trzyletni okres przedawnienia obejmuje roszczenie o świadczenie okre-
sowe oraz roszczenie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Roszczenie o świadczenie okresowe polega na tym, że dłużnik obowiązany
jest spełniać je periodycznie, w określonych z góry odstępach czasu.
Przykład: Czynsz najmu, świadczenia rentowe, odsetki. Por. uchw. SN (7) z 26.1.2005 r.
(III CZP 42/04, OSP 2006, Nr 1, poz. 1, z glosą A. Pyrzyńskiej).
Nie ma tu doniosłości okoliczność, między jakimi podmiotami stosunek

prawny istnieje. Ustawodawcy chodzi tylko o to, aby roszczenia wspomniane-
go typu realizowane były stosunkowo szybko.
Natomiast w przypadku roszczeń związanych z prowadzeniem działalno-
ści gospodarczej istotne znaczenie ma, komu one przysługują. Powinien to być
podmiot, który profesjonalnie trudni się działalnością gospodarczą, a równo-
cześnie roszczenie jego jest związane z tym zakresem aktywności. Nie chodzi
więc o jakiekolwiek roszczenie majątkowe, ale takie, które związane jest przed-
miotem działalności tej osoby.
Przykład: SN w wyr. z 17.12.2003 r. (IV CK 288/02, OSN 2005, Nr 1, poz. 15) stwier-
dził, że roszczenie o zapłatę opłaty rocznej za użytkowanie wieczyste nie jest roszczeniem
związanym z prowadzeniem działalności gospodarczej. Podobnie, udzielanie pożyczek pra-
cownikom na sfinansowanie nabycia akcji (wyr. SN z 20.5.2014 r., I PK 285/13, Legalis).
Trzyletni termin przedawnienia obejmuje wspomniane roszczenia zarówno

wtedy, gdy kierują się one przeciwko innemu podmiotowi gospodarczemu, jak
i osobie niemającej tej cechy (w szczególności konsumentowi). Charakter oso-
by obowiązanej do zaspokojenia roszczenia nie ma więc w tym przypadku do-
Nb. 807–808
63498284906476
63
niosłości prawnej. Ustawodawca miał tu na względzie jedynie to, że profesjo-

nalista powinien sprawnie i szybko realizować swoje roszczenia; wymaga tego
bowiem prawidłowe funkcjonowanie gospodarki rynkowej.
b) Z kolei 6-letni okres przedawnienia odnosi się do innych roszczeń, o ile 809
przepisy szczególne nie stanowią inaczej (nowela z 2018 r. bardzo istotnie skró-
ciła obowiązujący dotąd 10-letni ogólny termin przedawnienia).
c) Poza tymi ogólnymi terminami przedawnienia system prawny przewidu- 810
je w szeregu szczególnych przypadków terminy przedawnienia o innej długości.
Przykład: 6 miesięcy (art. 848 KC); 1 rok (art. 8599 KC); 2 lata (art. 554 KC); 3 lata
(art. 243 KC); 5 lat (art. 981 KC); 20 lat (art. 4421 § 2 KC). Natomiast – jak już wspomnia-
no – niektóre roszczenia majątkowe nie podlegają w ogóle przedawnieniu. Sąd Najwyższy
wyjaśnił (uchw. z 21.10.1994 r., III CZP 136/94, PPH 1995, Nr 10, s. 34), że w zakresie
roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej przepisem szczególnym jest
każdy przepis przewidujący dla roszczeń danego rodzaju termin inny niż 3-letni (w szcze-
gólności termin krótszy). Nie jest więc konieczne, aby z jego brzmienia lub celu wynikało, że
dotyczy on roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej.
2. Obliczanie biegu terminu
Bieg terminów przedawnienia rozpoczyna się – według ogólnej reguły – 811

od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne (art. 120 § 1 zd. 1 KC), tzn.
gdy zaktualizował się obowiązek świadczenia.
Przykład: Sąd Najwyższy w wyr. z 12.2.1991 r. (III CRN 500/90, OSN 1992, Nr 7–8,
poz. 137) trafnie stwierdził, że ustawa nie definiuje pojęcia wymagalności. Natomiast „w dok-
trynie przyjmuje się zgodnie, że należy przez wymagalność rozumieć stan, w którym wierzy-
ciel ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności. Jest to
stan potencjalny o charakterze obiektywnym, którego początek następuje od chwili, w której
wierzytelność zostaje uaktywniona”.
Regułę tę modyfikuje ustawodawca w dwojaki sposób:

1) bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, 812
w którym ten, przeciwko komu roszczenie przysługuje (dłużnik), nie zastoso-
wał się do treści zobowiązania;
Przykład: Wbrew zaciągniętemu zobowiązaniu podjął pracę w przedsiębiorstwie konku-
rencyjnym. Chodzi o to, aby uprawniony nie tracił ochrony sądowej jeszcze w toku trwania
i prawidłowego wykonywania zobowiązania polegającego na nieczynieniu czegoś.
2) niekiedy wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czyn- 813

ności przez uprawnionego – w szczególności od wezwania dłużnika do wyko-
nania świadczenia (art. 455 KC). W takim przypadku okres związania dłużnika
mógłby trwać nieskończenie długo, zależąc od decyzji uprawnionego. Pragnąc
Nb. 809–813
63498284906476
63
zapobiec temu, ustawodawca zastrzega w art. 120 § 1 KC, że bieg terminu prze-
dawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne,
gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie. Mo-
że się więc zdarzyć, że przedawnienie zaczyna już biec od momentu powsta-
nia stosunku prawnego (por. wyr. SN z 29.4.2009 r., II CSK 625/08, OSP 2010,
Nr 4, poz. 45, z glosą S. Rudnickiego).
814 Poza tym w wielu przepisach regulujących określone typy stosunków cy-
wilnoprawnych wskazane zostały innego rodzaju fakty, od ziszczenia się któ-
rych należy liczyć bieg terminu przedawnienia – bez względu na to, czy rosz-
czenie jest już wymagalne, czy nie (por. art. 390 § 3, art. 4421, 568 § 2, art. 646,
677, 792, 1007 KC).
Natomiast koniec biegu terminu przedawnienia nie następuje wraz
z upływem terminu określonego dla danego roszczenia, lecz przypada na ostat-
ni dzień roku kalendarzowego (art. 118 zd. 2 KC). W całym tym okresie może
dojść do przerwania lub zawieszenia jego biegu.
Przykład: Jeżeli 6-letni termin przedawnienia rozpoczął bieg 2.2.2019 r., to jego bieg nie
zakończy się 2.2.2025 r., lecz dopiero 31.12.2025 r.
Od tej reguły ustawodawca przewiduje istotny wyjątek: jeżeli termin prze-

dawnienia jest krótszy niż 2 lata, wówczas jego bieg kończy się z upływem
ostatniego dnia tego terminu (art. 118 zd. 2 KC).
Przykład: Jeżeli roczny termin przedawnienia rozpoczął bieg 2.2.2019 r., to zakoń-
czy 2.2.2020 r.
815 Bieg terminu przedawnienia może ulec zawieszeniu albo przerwaniu.
III. Zawieszenie biegu przedawnienia

816 W toku biegu terminów przedawnienia mogą istnieć pewne szczególne oko-
liczności (stany rzeczy), które utrudniają lub zgoła uniemożliwiają dochodze-
nie roszczeń przez uprawnionego. Ustawodawca bierze to pod uwagę, modyfi-
kując z tego względu ogólne reguły odnoszące się do terminów przedawnienia.
Cel ten realizuje instytucja zawieszenia biegu terminu przedawnienia.
Najogólniej rzecz ujmując, polega ona na tym, że przy ustalaniu biegu
tych terminów nie uwzględnia się okresów, w których występowały owe bliżej
określone w ustawie stany rzeczy (art. 121 KC).
817 Konsekwencje prawne zawieszenia zależą od tego, w jakiej fazie biegu
przedawnienia występują te stany rzeczy. Pod tym względem można wyróżnić
następujące typy sytuacji (art. 121 KC):
Nb. 814–817
63498284906476
63
1) stany rzeczy powodujące zawieszenie istnieją w momencie, w którym we-

dług reguł ogólnych powinien rozpocząć się bieg przedawnienia. Następu-
je wówczas przesunięcie początku tego biegu do chwili ustania wspomnia-
nych stanów rzeczy;
2) pojawiają się one już po rozpoczęciu biegu przedawnienia. W przypadku
takim okresu ich trwania nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu prze-
dawnienia. W konsekwencji po ustaniu stanu rzeczy powodującego zawie-
szenie przedawnienia, nie biegnie ono od początku, lecz w dalszym ciągu,
a więc z doliczeniem okresu, jaki minął od początku biegu do pojawienia
się stanu rzeczy powodującego zawieszenie.
Przykład: Jeżeli więc wierzyciel nie może dochodzić przed sądem swojego roszczenia,
ponieważ sądy nie działają z powodu wojny, a w tym czasie rozpoczął się bieg terminu prze-
dawnienia, to ulegnie on przesunięciu do momentu otwarcia sądów. Jeżeli bieg terminu prze-
dawnienia już się rozpoczął, a po jakimś czasie (np. po 1 roku) wybuchła wojna i sądy nie
działały przez 2 lata, to tych 2 lat nie wlicza się do biegu przedawnienia, natomiast liczy się 1
rok, jaki upłynął przed ustaniem działalności sądów.
W myśl art. 121 KC dwa typy zdarzeń powodują zawieszenie biegu prze- 818
dawnienia:
1) siła wyższa (art. 121 pkt 4 KC), jeżeli uniemożliwi uprawnionemu docho-
dzenie przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznania spraw
danego rodzaju – przez czas trwania tej przeszkody (np. ustanie działalności
sądów, wstrzymanie komunikacji);
2) łączący uprawnionego z osobą, przeciwko której skierowane jest roszcze-
nie, określony stosunek rodzinny lub opiekuńczy. Ulegają więc zawiesze-
niu roszczenia jednego małżonka przeciwko drugiemu, dzieci przeciwko
rodzicom przez czas trwania władzy rodzicielskiej oraz osób niemających
pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym
nad nimi opiekę albo kuratelę (art. 121 pkt 1–3 KC). Motywem legislacyj-
nym tych postanowień jest dążenie do unikania konfliktów między wspo-
mnianymi osobami, a także zależność dzieci od rodziców lub podopiecz-
nych od opiekunów lub kuratorów.
Ten wykaz zdarzeń powodujących zawieszenie przedawnienia uzupełnia 819
art. 122 KC, mając na względzie potrzebę silniejszej ochrony interesów osób,
które same nie mogą roszczeń swoich dochodzić. W szczególności więc rosz-
czenie przysługujące osobie, która nie ma pełnej zdolności do czynności praw-
nych, nie może przedawnić się wcześniej niż z upływem 2 lat od ustanowienia
dla niej przedstawiciela ustawowego albo od dnia ustania przyczyny jego usta-
nowienia (art. 122 § 1 KC). Jeżeli termin przedawnienia jest krótszy niż 2 lata,
jego bieg liczy się od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od
Nb. 818–819
63498284906476
63
dnia, w którym ustała przyczyna jego ustanowienia (art. 122 § 2 KC, por. też
art. 4421 § 4 KC). Przepisy te stosuje się odpowiednio do biegu przedawnienia
przeciwko osobie, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwła-
snowolnienia (art. 122 § 3 KC), mimo iż nie zostało ono orzeczone.
820 W literaturze ta postać zawieszenia określana jest niekiedy mianem „wstrzy-
mania zakończenia terminu przedawnienia”1. Nie jest to jednak określenie ści-
słe, ponieważ – jak wskazuje na to art. 122 § 2 KC – może tu chodzić także
o przesunięcie początku biegu przedawnienia.
821 Zawieszenie biegu przedawnienia mogą oczywiście przewidywać ponadto
przepisy szczególne dla określonych tam stanów rzeczy.
Przykład: Przepisy art. 568 § 4 i 5 KC stanowią o zawieszeniu biegu terminów przedaw-
nienia roszczeń z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej na czas: 1) dochodzenia przed są-
dem albo sądem polubownym innego spośród uprawnień z tytułu rękojmi za wady, 2) postę-
powania mediacyjnego.
IV. Przerwa biegu przedawnienia

1. Uwagi ogólne
822 Przerwa biegu terminu przedawnienia zawsze następuje wskutek zdarze-

nia, które występuje w toku biegu tego terminu. Powoduje ona ten skutek, że
nie uwzględnia się – w przeciwieństwie do zawieszenia – czasu, jaki minął
od rozpoczęcia biegu przedawnienia do wystąpienia zdarzenia powodującego
przerwę. Po przerwie przedawnienie biegnie więc od nowa (art. 124 § 1 KC).
Przerwę biegu przedawnienia powodują trzy zdarzenia:
1) podjęcie dochodzenia roszczenia przed sądem przez uprawnionego,
2) uznanie roszczenia przez dłużnika,
3) wszczęcie mediacji.
2. Dochodzenie roszczenia przed sądem
823 Przerwę powoduje każda czynność podmiotu uprawnionego dokonana

przed organem powołanym do rozpatrywania sporu lub do egzekwowania
roszczeń danego rodzaju, jak również przed sądem polubownym, jeżeli czyn-
1
Podobną regulację prawną zawiera art. 568 § 2 KC. W konsekwencji tego „wstrzymania
zakończenia biegu terminu przedawnienia”, jeżeli kupującym jest konsument, to bieg roczne-
go (licząc od dnia stwierdzenia wady) terminu przedawnienia roszczeń z tytułu rękojmi nie
może zakończyć się przed upływem 2 lat od dnia wydania rzeczy kupującemu (a 5 lat, gdy
chodzi o wady nieruchomości).
Nb. 820–823
63498284906476
63
ność ta przedsięwzięta została bezpośrednio w celu dochodzenia, ustalenia, za-

spokojenia lub zabezpieczenia roszczenia (art. 123 § 1 pkt 1 KC). Zastrzeżenie,
by czynność procesowa dokonana została bezpośrednio w określonych wyżej
celach, zamieszczone zostało w ustawie po to, aby zapobiec zbyt liberalnej ju-
dykaturze w tym względzie. Niemniej przepis ten formułuje nadal nieostre kry-
teria kwalifikacyjne, co budzi nieustanne wątpliwości, jakie czynności proceso-
we – poza typową, jaką jest wytoczenie powództwa – powodują przerwę biegu
przedawnienia.
Por. uchw. SN z 28.6.2006 r. (III CZP 42/06, OSN 2007, Nr 4, poz. 54); uchw. SN z 16.1.2004 r.
(III CZP 101/03, OSP 2007, Nr 10, poz. 106, z glosą Z. Woźniaka); orz. SN z 26.5.2006 r. (V CSK
105/06, OSP 2007, Nr 5, poz. 61, z glosą M. Pyziak-Szafnickiej); uchw. SN z 28.6.2006 r.
(III CZP 42/06, OSNC 2007, Nr 4, poz. 54, z glosą I. Karasek i J. Pisulińskiego, PS 2007,
Nr 7–8, s. 180 i n.); wyr. SN z 30.5.2019 (V CSK 204/18, Legalis).
W piśmiennictwie słusznie podkreślane jest stanowisko, aby za czynność podjętą bez-
pośrednio w celu dochodzenia roszczenia uznać taką, która stanowi konieczny element pro-
cedury dochodzenia roszczenia (por. B. Kordasiewicz, [w:] System Pr. Pryw., t. 2, s. 652;
A. Szlęzak, Czy zawezwanie, s. 7 i n.). Tymczasem w orzecznictwie SN ugruntowuje się libe-
ralne podejście, uznające że zawezwanie do próby ugodowej (nawet kolejne) przerywa bieg
terminu przedawnienia co do wierzytelności precyzyjnie w tym zawezwaniu określonej, jeże-
li stanowczo nie ustalono, że próbę tę przedsięwzięto bezpośrednio w innym celu niż wska-
zany w art. 123 § 1 pkt 1 KC (por. post. SN z 17.6.2014 r., V CSK 586/13, oraz w wyr. SN
z 28.1.2016 r., III CSK 50/15, Legalis).
Przerwane przedawnienie biegnie na nowo dopiero od zakończenia postę- 824

powania przed właściwym organem lub sądem polubownym (art. 124 § 2 KC).
Roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego
organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzecze-
niem sądu polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawar-
tą przed sądem albo przed sądem polubownym przedawnia się z upływem
6 lat, chociażby termin przedawnienia roszczeń tego rodzaju był krótszy. Je-
żeli stwierdzone w ten sposób roszczenie obejmuje świadczenia okresowe,
roszczenie o świadczenia okresowe należne w przyszłości ulega przedawnie-
niu 3-letniemu.
Przykład: W myśl art. 677 KC roszczenie wynajmującego przeciwko najemcy o napra-
wienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy przedawnia się w ciągu 1 roku. Jeżeli jednak
wynajmujący uzyska prawomocny wyrok zasądzający najemcę na odszkodowanie z tego ty-
tułu, to roszczenie to będzie podlegało już 6-letniemu przedawnieniu.
Nb. 824–824
63498284906476
63
3. Uznanie roszczenia
825 a) Przerwę przedawnienia powoduje także uznanie roszczenia przez osobę,

przeciwko której roszczenie przysługuje (art. 123 § 1 pkt 2 KC). Niewątpliwie
chodzi tu o działanie podjęte nie przed organem państwowym lub sądem po-
lubownym. Właśnie celem wspomnianego przepisu było otwarcie możliwości
przerwania przedawnienia bez konieczności angażowania organów państwo-
wych oraz ponoszenia przez strony związanych z tym kosztów postępowania.
826 Kwalifikacja prawna uznania przerywającego przedawnienie jest kwestią
dyskusyjną. Reprezentowane są w tym względzie dwa poglądy.
Według pierwszego, uznanie to ma charakter czynności prawnej – w szcze-
gólności jednostronnej czynności prawnej realizowanej przez oświadczenie
woli uznającego (tzw. uznanie właściwe).
Natomiast w myśl drugiego poglądu, chodzi w tym przypadku o działanie
tylko podobne do czynności prawnej (tzw. uznanie niewłaściwe).
Podzielając ten ostatni pogląd, należy wyjaśnić, że uznanie przerywające
przedawnienie polega zawsze na zakomunikowaniu przeświadczenia uzna-
jącego o istnieniu uznawanego roszczenia, a w konsekwencji o istnieniu ko-
relatywnie sprzężonego z nim własnego długu uznającego. Nie jest to więc
oświadczenie woli, lecz oświadczenie wiedzy. Z tą już informacją wiąże usta-
wa skutek prawny, jakim jest przerwa przedawnienia; skutek ten nie musi więc
być objęty treścią oświadczenia uznającego.
Tak też M. Pyziak-Szafnicka, Uznanie, s. 124 i n.; tak też B. Kordasiewicz, [w:] System
Pr. Pr., t. 2, rozdz. XI, Nb. 160 i n.; por. jednak nie całkiem konsekwentne stanowisko SN wy-
rażone w uchw. z 26.4.1995 r. (III CZP 39/95, OSP 1996, Nr 7–8, poz. 136, z krytyczną glosą
M. Pyziak-Szafnickiej).
827 Wspomniany skutek prawny wywiera uznanie dopiero wtedy, gdy stosow-
ne oświadczenie uznającego dojdzie do wiadomości wierzyciela, i to zgodnie
z wolą dłużnika. Oświadczenie to nie musi być jednak wierzycielowi w szcze-
gólny sposób uprzystępnione (por. wyr. SN z 25.3.2010 r., I CSK 457/09,
OSNC 2010, Nr 4, poz. 112).
Ustawa nie wymaga, aby oświadczenie o uznaniu długu wyraźnie (werbal-
nie) stwierdzało jego istnienie. Wystarczy, że treść oświadczenia dłużnika wraz
z towarzyszącymi okolicznościami dają podstawę rozsądnemu wierzycielowi,
aby tak rozumieć oświadczenie dłużnika.
Przykład: Zwrócenie się przez dłużnika do wierzyciela o rozłożenie spłaty długu na ra-
ty, ustanowienie zabezpieczenia długu; zawiadomienie o saldzie konta; por. M. Pyziak-Szaf-
nicka w glosie do cyt. wyżej uchw. SN (OSP 1996, Nr 7–8, poz. 136). Tak też J. Naworski,
Problematyka przerwy biegu przedawnienia na skutek uznania niewłaściwego przez dłużni-
Nb. 826–827
63498284906476
63
ka będącego osobą prawną, cz. 2, MoP 2004, Nr 19, s. 892 i n.; podobnie B. Kordasiewicz,
[w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. XI, Nb. 162 i n., zastrzegając wszakże, że nie każde zawiado-
mienie o saldzie (np. sporządzone na koniec roku) może być traktowane jako uznanie kon-
kretnego długu.
Wbrew stanowisku SN wyrażonemu w cyt. wyżej orz. z 26.4.1995 r. nale-

ży przyjąć, że uznanie (niewłaściwe), jako oświadczenie wiedzy, niekoniecznie
musi być złożone przez organy osoby prawnej. Wystarczy, że informacja taka
pochodzi od osób pełniących odpowiednie funkcje w strukturze organizacyjnej
danej osoby prawnej.
Przykład: Zawiadomienie o saldzie konta pochodzi od właściwych służb finansowych.
Do uznania niewłaściwego – jako do oświadczenia wiedzy – stosuje się od-

powiednio przepisy o oświadczeniach woli (art. 651 KC). Jednakże oświadcze-
nia wiedzy wywołują skutki prawne tylko wtedy, gdy osoba je składająca dzia-
łała z dostatecznym rozeznaniem i bez przymusu.
Uznanie niewłaściwe roszczenia nie wywiera żadnych skutków prawnych 828
poza przerwaniem przedawnienia. Dłużnik nie traci więc innych przysługują-
cych mu wobec wierzyciela zarzutów.
Przykład: Może powoływać się na nieważność umowy stanowiącej podstawę roszcze-
nia, na nieziszczenie się przesłanek odpowiedzialności deliktowej, na częściową lub całko-
witą zapłatę długu itp.
Z kolei gdy dłużnik uznał dług po upływie terminu przedawnienia, jego

dotychczasowa sytuacja prawna nie ulega zmianie, tzn. że dług nadal pozostaje
niezaskarżalny (obligatio naturalis).
b) Od uznania niewłaściwego należy odróżnić uznanie właściwe roszcze- 829
nia.
Jest to czynność prawna – w szczególności umowa dłużnika z wierzycie-
lem, w której dłużnik wyraża decyzję (wolę) wykonania swojego długu okreś-
lonego w roszczeniu wierzyciela. Jej kreacyjna rola polega na umocnieniu
stanowiska wierzyciela przez ustalenie podstawy lub treści roszczenia i zobo-
wiązanie się dłużnika do stosownego postępowania. Umowa ta nie została ure-
gulowana w ustawie. Jest jednak dopuszczalna na zasadzie swobody umów
(art. 3531 KC).
Jako ustawowo nieuregulowana może być zawarta w dowolnej formie. 830
Umowa uznania zawsze powoduje przerwę biegu przedawnienia. Jak każ- 831
da umowa dochodzi bowiem do skutku przez zgodne oświadczenia woli obu
stron, co z natury rzeczy implikuje wyrażenie przez dłużnika przeświadczenia
o istnieniu jego długu oraz przyjęcie tej informacji przez wierzyciela. Sens tej
umowy polega jednak na dalej idących skutkach ustalających pozycję wie-
Nb. 828–831
63498284906476
63
rzyciela. Brak jej ogólnej regulacji prawnej nie pozwala na ścisłe określenie ty-
powych skutków prawnych z niej wynikających. Trzeba je ustalać na podstawie
treści zawartej umowy konkretnej – rekonstruowanej według ogólnych reguł
interpretacyjnych – oraz według przyjętych zwyczajów (art. 56 i 65 KC).
Na tej podstawie można w szczególności przyjąć, że w zawartej po upły-
wie terminu przedawnienia umowie dłużnik zrzeka się zarzutu przedawnienia
(por. wyr. SN z 25.4.1974 r., III CRN 80/74, OSN 1975, Nr 3, poz. 49). Tym sa-
mym jego zobowiązanie naturalne (niezaskarżalne) przybiera cechę normalne-
go zobowiązania zaskarżalnego.
832 Jeżeli umowa uznania okaże się nieważna, przerwa biegu terminu prze-
dawnienia nie nastąpi tylko wtedy, gdy przyczyny nieważności umowy dają
podstawę do stwierdzenia, że nie zostały spełnione przesłanki uznania niewła-
ściwego, jakimi są świadome i dobrowolne oświadczenie wiedzy dłużnika.
Przykład: W razie nieważności umowy ze względu na to, że dłużnik złożył oświadcze-
nie o uznaniu w stanie wyłączającym świadome i swobodne wyrażenie woli (art. 82 KC).
4. Mediacja
833 Katalog zdarzeń powodujących przerwę biegu terminu przedawnienia, za-

warty w art. 123 § 1 KC, uzupełniono w 2005 r.1 o wszczęcie mediacji. No-
welizacja KPC wprowadziła bowiem do naszego prawa instytucję mediacji
(art. 1831–18315 KPC), ustanawiając alternatywny do procedury sądowej spo-
sób rozstrzygania spraw cywilnych2. W drodze mediacji można rozstrzygnąć
spór przez zawarcie ugody przed mediatorem. W konsekwencji, skierowanie
sprawy na tę pozasądową drogę dochodzenia roszczeń w sprawach cywilnych,
podobnie jak czynność podjęta w trybie sądowym, również przerywa bieg
przedawnienia (art. 123 § 1 pkt 3 KC). Mediacja ma charakter dobrowolny,
więc jej wszczęcie następuje na podstawie umowy stron (z chwilą doręczenia
mediatorowi wniosku o przeprowadzenie mediacji) albo postanowieniem sądu,
ale tylko wówczas, gdy strony nie sprzeciwiają się mediacji.
Szerzej o tym zdarzeniu, jako podstawie przerwy biegu terminu przedawnienia, J. Kuź-
micka-Sulikowska, Przerwanie biegu przedawnienia roszczeń przez mediację, RPEiS 2016,
z. 2.
1
Ustawa z 28.7.2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektó-
rych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1438).
2
Por. szerzej M. Białecki, Mediacja w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2012.
Nb. 832–833
63498284906476
63
§ 40. Terminy zawite 409
Przerwane przedawnienie biegnie na nowo dopiero od zakończenia me-

diacji (art. 124 § 2 KC). Natomiast roszczenie stwierdzone ugodą zawartą
przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd, przedawnia się z upływem 10 lat,
chociażby termin przedawnienia roszczeń tego rodzaju był krótszy; nie dotyczy
to jednak roszczeń o świadczenia okresowe (art. 125 KC).
§ 40. Terminy zawite

Literatura: J. Ignatowicz, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 73; B. Kordasiewicz, [w:] System
Pr. Pr., t. 2, § 48; A. Stępień-Sporek, Terminy zawite – czy potrzebna jest nowa regulacja,
PS 2009, Nr 1; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. XII; S. Wójcik, O potrzebie
i sposobie uregulowania cywilnoprawnych terminów zawitych, [w:] Księga pamiątkowa dla
uczczenia pracy naukowej prof. J. Winiarza, Rzeszów 1990.
I. Pojęcie i rodzaje
Przedawnienie nie reguluje wszelkich ujemnych konsekwencji bezczynności 834
uprawnionego. Analiza przepisów szczególnych prowadzi do wniosku, że wie-
le z nich ma na względzie innego rodzaju uprawnienia niż cywilnoprawne rosz-
czenia majątkowe lub przewiduje bardziej rygorystyczne od przedawnienia skut-
ki prawne, polegające na zgaśnięciu uprawnienia. Nie da się więc wyznaczonych
w tych przepisach norm przyporządkować instytucji przedawnienia. Tego rodza-
ju sugestia nie płynie zresztą nawet z treści wspomnianych przepisów, ponieważ
nie zawierają one wyrażenia „przedawnia się” lub zwrotów pochodnych od niego.
Zgodnie z ustaloną tradycją językową wyznaczone wspomnianymi normami
terminy do wykonywania uprawnień określa się zbiorczą nazwą terminów zawi-
tych (lub prekluzyjnych). W odróżnieniu od przedawnienia, terminy te ustanowio-
ne zostały przede wszystkim dla realizacji celów o doniosłości ogólnospołecznej
lub dla silniejszej ochrony dłużników. Z tego względu charakteryzuje je znacz-
ny rygoryzm prawny, przejawiający się głównie w tym, że wskutek bezczynności
uprawnionego w ciągu określonego ustawą terminu następuje wygaśnięcie przy-
sługującego mu prawa. Poza tym występują między poszczególnymi typami ter-
minów zawitych znaczne różnice funkcjonalne i konstrukcyjnoprawne.
Nie poddają się one ścisłym zabiegom klasyfikacyjnym. Można wszakże 835
wyróżnić następujące ważniejsze ich typy:
1) terminy do dochodzenia prawa przed organem państwowym, takie jak: ter-
miny dochodzenia roszczeń (por. np. art. 344 § 2 KC), terminy dochodzenia
praw stanu cywilnego (por. np. art. 63 KRO); terminy do wytaczania powództw
o ukształtowanie lub ustalenie praw majątkowych (por. np. art. 534 KC);
Nb. 834–835
63498284906476
63
2) terminy do dokonywania czynności pozasądowych, takich jak: terminy do

wykonywania praw kształtujących o charakterze majątkowym albo niema-
jątkowym (por. np. art. 88 i 568 § 3 KC, art. 59 KRO); terminy do wyko-
nywania zawiadomień (por. np. art. 728 § 3 KC); terminy do dochodzenia
przez członka spółdzielni praw wynikających z członkostwa w tzw. postę-
powaniu wewnątrzspółdzielczym (por. art. 32 § 1–3 PrSpółdz);
3) terminy wygaśnięcia praw podmiotowych (por. art. 293 KC).
836 Dla terminów zawitych lub poszczególnych ich typów brak jest jakichkol-
wiek przepisów ogólnych. Niewątpliwe jest więc, że instytucja ta znajduje za-
stosowanie jedynie w sytuacjach wyraźnie w przepisach szczególnych przewi-
dzianych, przy czym każdy z tych przepisów określa długość i początek biegu
terminu zawitego.
Przykładem dosyć złożonej regulacji jest oznaczenie początku biegu terminu zawitego do
wykonania uprawnień z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej: złożenia oświadczenia o od-
stąpieniu od umowy oraz oświadczenia o obniżeniu ceny. Zgodnie z art 568 § 2 i 3 wynosi on
rok, licząc od dnia stwierdzenia wady, jednak jeżeli kupującym jest konsument, to jego bieg
nie może zakończyć się przed upływem 2 lat od dnia wydania rzeczy kupującemu (a 5 lat, gdy
chodzi o wady nieruchomości). Ponadto, jeżeli kupujący skorzystał z innego uprawnienia z ty-
tułu rękojmi (roszczenie o wymianę rzeczy lub o usunięcie wady), to bieg terminu zawitego do
złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy albo o obniżeniu ceny rozpoczyna się z chwilą
bezskutecznego upływu terminu do wymiany rzeczy lub usunięcia wady. Wydaje się, że nie ma
potrzeby odwoływania się w tym przypadku do konstrukcji przerwy biegu terminu zawitego,
lecz przy zaistnieniu określonej okoliczności (żądania przez kupującego wymiany rzeczy lub
usunięcia wady) ustawodawca wskazuje inny sposób ustalenia początku biegu terminu zawite-
go dla złożenia oświadczeń.
Terminy prekluzyjne są na ogół bardzo krótkie. Mają one z tych samych

przyczyn co terminy przedawnienia (art. 119 KC) charakter norm bezwzględ-
nie wiążących.
Przykład: Jednakże ustawa niekiedy przyznaje im cechę norm względnie wiążących
(por. np. art. 598 § 2 in fine KC, „chyba że zostały zastrzeżone inne terminy” wykonania pra-
wa pierwokupu). Taka tendencja przejawia się również w literaturze w odniesieniu do preklu-
zji pozasądowej, mającej na względzie wyłącznie interesy stron (np. terminy reklamacyjne).
Znajduje ona wsparcie w preferowanej zasadzie autonomii woli stron, na którą powołał się
SN w uchw. Pełnego Składu Izby Cywilnej i Administracyjnej z 30.12.1988 r. w uzasadnie-
niu tezy 7 in fine (III CZP 48/88, OSN 1989, Nr 3, poz. 36), dotyczącej wykładni art. 560 KC.
II. Skutki
837 Upływ terminów zawitych powoduje, w odróżnieniu od przedawnienia, wy-
gaśnięcie uprawnienia, dlatego sąd lub inny organ powołany do rozpoznania
Nb. 836–837
63498284906476
63
§ 40. Terminy zawite 411
sprawy uwzględnia ten fakt z urzędu, a nie dopiero na skutek zarzutu podnie-
sionego przez tego, przeciwko komu uprawnienie się kieruje.
W świetle takiej konstrukcji prawnej nie wydaje się, aby było dopuszczal- 838
ne stosowanie art. 5 KC o nadużyciu prawa podmiotowego w celu złagodze-
nia rygorystycznych skutków prekluzji.
Odmiennie A. Szpunar, Nadużycie prawa w dziedzinie przedawnienia, RPEiS 1969, z. 4,
s. 43. Podobnie uchw. SN z 10.3.1993 r. (III CZP 8/93, PS 1994, Nr 5, s. 72), gdzie SN
uznał dopuszczalność stosowania art. 5 do przedawnienia roszczenia dochodzonego z ty-
tułu rękojmi. Pogląd ten spotkał się z trafną krytyką F. Zolla w glosie do tego orzeczenia.
W uchw. z 16.9.1993 r. (III CZP 125/93, OSP 1994, Nr 5, poz. 85) SN podtrzymał swój po-
gląd, podkreślając jednak, że stosowanie art. 5 KC może mieć miejsce zupełnie wyjątkowo
i nie odnosi się do roszczenia posesoryjnego (art. 344 § 2 KC) – także na zasadzie analogii
legis. Kontrowersje wokół tej kwestii szczegółowo relacjonuje B. Kordasiewicz, [w:] Sys-
tem Pr. Pr., t. 2, rozdz. XI, Nb. 202–212. Sąd Najwyższy opowiedział się za niestosowaniem
przepisu art. 5 KC do prekluzji (por. wyr. SN z 21.7.2016 r., II CSK 575/15, OSNC 2017,
Nr 4, poz. 49, uchw. SN z 20.6.2013 r., III CZP 2/13, OSNC 2014, Nr 2, poz. 10, oraz wyr. SN
z 4.10.2006 r., II CSK 105/06, OSN 2007, Nr 7–8, poz. 112).
Natomiast taką funkcję łagodzącą mogą pełnić stosowane na podstawie 839

analogii postanowienia o zawieszeniu i przerwie biegu przedawnienia. Należy
mieć tu na uwadze różnorodne typy prekluzji i niejednolite funkcje społeczne,
jakie one spełniają.
W szczególności terminy zawite do dochodzenia uprawnień przed sądem
lub innym organem są najbliższe instytucji przedawnienia i dlatego w odniesie-
niu do nich analogia znajduje najsilniejsze uzasadnienie. Odnosi się to zwłasz-
cza do art. 121 pkt 4 KC, który przewiduje zawieszenie biegu przedawnienia
z powodu siły wyższej.
Por. uchw. SN z 10.3.1992 r. (III CZP 10/92, OSP 1993, Nr 2, poz. 30). Sąd podkreślił tu,
że wspomniana okoliczność nie pozostaje w „żadnym związku ze szczególnym stosunkiem
łączącym strony, a zarazem jest całkowicie niezależna od woli uprawnionego (...). Z ogól-
nych zasad zaś naszego prawa wynika, że skutki zdarzenia, na które zainteresowana osoba nie
ma wpływu i któremu przy najbardziej posuniętej staranności nie można zapobiec (...) nie po-
winny tej osoby obciążać ujemnymi konsekwencjami”.
Na poparcie zasługuje również pogląd, który dopuszcza analogiczne sto-

sowanie do prekluzji przepisu art. 123 § 1 pkt 2 KC o przerwie biegu prze-
dawnienia na skutek uznania. Nie dałoby się bowiem pogodzić z zasadami
współżycia społecznego, aby zobowiązany korzystał ze swego nielojalnego po-
stępowania.
Por. J. Ignatowicz, Glosa do wyr. SN z 10.3.1992 r. (III CZP 10/92, OSP 1993, Nr 2,
poz. 30, s. 74).
Nb. 837
63498284906476
63
Natomiast w przypadku niektórych terminów zawitych regulacje szczegól-
ne wyraźnie stanowią o zdarzeniach zawieszających bieg tych terminów.
Przykład: Przepisy art. 568 § 4 i 5 KC stanowią o zawieszeniu biegu terminów do wy-
konania uprawnienia z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej: 1) na czas dochodzenia
przed sądem albo sądem polubownym innego spośród uprawnień z tytułu rękojmi za wady,
2) na czas postępowania mediacyjnego. Terminy zawite dotyczą wykonania dwóch upraw-
nień ograniczonych terminem zawitym: złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy oraz
oświadczenia o obniżeniu ceny.
63498284906476
63
Indeks rzeczowy
Liczby przy hasłach oznaczają numery brzegowe umieszczone na marginesie.
A Brak władczego podporządkowania 2–3

Budynki 270–271
Accidentalia negotii 625–626
– części budynków 272
Ad incertas personas 664, 668
Akt C
– normatywny 13, 45
– notarialny 311, 508 Clara non sunt interpretanda 138
– urodzenia 354 Causa 488–489
– zgonu 364–366 – cavendi 489
Akta stanu cywilnego 344 – donandi 488
Akty prawa miejscowego 64 – obligandi vel acquirendi 488
Aktywa 323 – solvendi 488
Analogia Ciecze 292–293
– iuris 157 Cześć człowieka 374
– legis 156 Części budynków 266, 272
Argumentum Części składowe 277–280
– a maiori ad minus 155 Ciężar dowodu 122–124
– a minori ad maius 155 Confusio 236
Aukcja 659, 686, 693–694 Czynność konwencjonalna 83–84, 456,
– charakter prawny 687–688 459
– funkcje 687–688 – zob. Norma kompetencyjna
– ogłoszenie 689–694 Czynność prawna 459–490
– organizator 689, 691 – abstrakcyjna 483–489
– udzielenie przybicia 694 – bezskuteczność względna (czynność
– zob. Wadium względnie nieważna) 779–790
Autonomia woli 11, 37 – bezskuteczność zawieszona (czynność
Autonomiczność 2, 5, 11 kulejąca) 569, 778
– cel 615–616
B – czynności powiernicze 490
Błąd 573, 584–590 – indywidualnie adresowana 469–470
– pojęcie 584–584 – jednostronna 465, 569, 610
– skutki 590 – kauzalna 310, 483–489
Brak świadomości lub swobody 573–576 – konsensualna 472
– pojęcie 574 – konwalidacja 559, 771–772
– przymus fizyczny 575 – konwersja 771, 773
– zakres podmiotowy 576 – kulejąca 778
63498284906476
63
414 Indeks rzeczowy
– między żyjącymi (inter vivos) 473–475 – środki ochrony 386–397
– na wypadek śmierci (mortis causa) – powództwo o ustalenie 386–387
473–475 – powództwo o usunięcie skutków
– nieodpłatna 477 naruszenia 386, 389
– nieważna 613–621, 769–771 – powództwo o zadośćuczynienie 386,
– o podwójnym skutku 476–480 390
– obejście ustawy 614–615 – powództwo o zaniechanie 386, 388
– odpłatna 477, 587 – typy 374
– powiernicza 490, 583 Dobra osobiste osób prawnych 414–416
– przysparzająca 481 Dobra wiara 133–135
– realna 471 Dokument 542
– rozporządzająca 478–480, 569–570 Domniemania 125–136
– treść 602–636 – co do faktu 127
– uchwały 467 – co do prawa 127
– uchylenie się od skutków prawnych – dobrej wiary 133–135
599–601 – faktyczne 126
– ukryta (dyssymulowana) 578 – moc wiążąca orzeczeń 136
– umowy 466 – prawne 127
– upoważniająca 482 – – kwalifikowane 128
– wzruszalna 774–777 – – niewzruszalne 129
– zgoda osoby trzeciej 468, 568–569, 778 – – zwykłe 128
– zobowiązująca 476–480, 569–570 Doradca tymczasowy 268, 568, 572
– zob. Forma oświadczenia woli, Dowody 120–121
Wykładnia oświadczeń woli Dowód osobisty 345
Dyscyplina
D – dydaktyczna 9
Dane osobowe 335, 374 – naukowa 8
Dawność 791–799 Dyspozycja 76
– funkcja 791–792 Działalność gospodarcza 446–449
– nabycie 794, 799 Działy prawa cywilnego 25–30
– osłabienie prawa 798 Dziecko nieurodzone
– pojęcie 791–792 – zob. Nasciturus
– przemilczenie 794, 796 Dziedziczność 218
– rodzaje 793–799 – zob. Prawo podmiotowe
– utrata prawa 798–799 E
– zasiedzenie 794–795
Decyzje administracyjne 658 Ekspektatywa 219–220, 358
Definicje legalne 91 Energia 296–297
Desuetudo 102 Essentialia negotii 623
Dobra kultury 264 Ewidencja ludności 345–346
Dobra niematerialne 260
F
Dobra o charakterze intelektualnym
296, 298 Faksymila 505
Dobra osobiste osób fizycznych 34, 296, Falsus procurator 738–740
299, 372–397 Firma 303, 415, 450–451
– konstrukcja prawna 375–378 Forma oświadczenia woli 491–528
– pojęcie 372–373 – akt notarialny 496, 508
– przesłanki ochrony 379–385 – dla celów dowodowych
– rodzaje 373–374 (ad probationem) 515–516, 525–526
63498284906476
63
Indeks rzeczowy 415
– dla wywołania określonych skutków I
prawnych (ad eventum) 514
Ignorantia iuris nocet 585
– dokumentowa 496
Imię osoby fizycznej
– dorozumiane 493–495 – zob. Indywidualizacja osób fizycznych
– forma elektroniczna 496, 509, 527 Impossibilium nulla obligatio 102
– następcze czynności prawne 520–522 Indywidualizacja osób fizycznych
– oferty 663 329–346
– ograniczenia dowodowe 548–550 – dodatkowe dane osobowe 337
– pełnomocnictwa 724 – imię 330–333
– pisemna kwalifikowana 510–511 – linie papilarne 334
– pisemna z poświadczeniem daty 496, – nazwisko 330–333
506 – płeć 338–340
– pisemna z poświadczeniem podpisu 496, – pseudonim 333
507 – stan cywilny 342
– pismo potwierdzające zawarcie umowy – stan rodzinny 336–337
538 – wiek 341
– pochodna 520, 724 – zob. Ewidencja ludności, Rejestry stanu
– pod rygorem nieważności cywilnego
(ad solemnitatem) 513 Inferencja 153
– swoboda 491–495 Inicjały 501
– szczególna 496, 526 Integralność seksualna 374
– umowy 500, 521, 522 Interpretacja 153, 174
– wydruk komputerowy 502 Ius
– wyraźne 493–495 – cogens 80, 150, 664
– z datą pewną 496, 506 – dispositivum (suppletivum) 81, 150, 664
– z mocy umowy 523, 527
– z mocy ustawy 517–522 J
– z urzędowym poświadczeniem podpisu Jedność prawa cywilnego 54
496, 507
– zastępcza 503 K
– zwykła forma pisemna 496–505, 519
Klauzule
– zob. Oświadczenie woli, Wykładnia
– derogacyjne 102
oświadczeń woli – generalne 93–99
G Kodeks cywilny 50–62
– charakter prawny 52
Gałęzie prawa 6, 10, 31 – forma 56
Gazy 292–293 – podział 55
Gminy 432 – reforma 59–62
– związki międzygminne 433 – uchwalenie 50–51
Gospodarstwo rolne 307–308 – warstwy ideologiczne 57–58
Groźba 573, 594–598 – zakres 53
Grunty Kodeks handlowy 41
– nierolne 266 Kodeks rodzinny 46
– rolne 266, 268 Kodeks zobowiązań 41
– zob. Rzeczy ruchome Kodyfikacja prawa cywilnego 40, 45–59
– pierwsze próby 45–49
H
– zob. Kodeks cywilny
Hipoteka 273 Komisja Kodyfikacyjna Prawa
Hipoteza 76 Cywilnego 62
63498284906476
63
416 Indeks rzeczowy
Kompleksowe regulacje prawne 7 – samorządu terytorialnego 324
Konsens Model stosowania prawa
– określenie stron 644 – normatywny 117–118
– pojęcie 638–640 – trójczłonowy 119
– zakres 641–643
Konstytucja 64 N
Konsument 443–445, 516 Nabycie prawa podmiotowego 221
– pojęcie 444–445 – konstytutywne 221, 230, 232–234
Konwalidacja czynności prawnej – następstwo pod tytułem ogólnym 221,
– zob. Czynność prawna 226, 228–229
Konwersja czynności prawnej – następstwo pod tytułem szczególnym
– zob. Czynność prawna 221, 226–227
Kopaliny 292, 294 – pierwotne 221, 223–225
Korzystanie z wartości środowiska – pochodne 221–222
naturalnego 374 – translatywne 221, 230–231
Księgi handlowe 304 – zob. Prawo podmiotowe
Księgi wieczyste 273 Nadużycie praw podmiotowych 239–247
Kult po zmarłej osobie bliskiej 374 – stosowanie 246–247
Kurator 359, 413, 568 – teoria wewnętrzna 242–245
– nasciturusa 359 – teoria zewnętrzna 240–241
– zob. Prawo podmiotowe
L
Nadzór judykacyjny 159
Lex posterior derogat legi anteriori 102 Nakłady 290
Lex posterior generalis non derogat legi Nasciturus 355–359
priori speciali 102 Naturalia negotti 624
Lex retro non agit 105–107 Nazwa osoby prawnej
Lex specialis derogat legi generali 448 – zob. Osoby prawne
Linie papilarne Nazwisko osoby fizycznej 374
– zob. Indywidualizacja osób fizycznych – zob. Indywidualizacja osób fizycznych
List intencyjny 681–683 Negocjacje 659, 676–685
– pojęcie 676–677
M – prowadzenie negocjacji 678
Majątek 315–321 – zaproszenie do zawarcia umowy 684
– odpowiedzialność 320 – zawarcie umowy 679–680
– odrębny 316–317 – zob. List intencyjny
– pojęcie 315–317 Nieruchomości 265–273, 277
– sukcesja uniwersalna 318 – budynkowe 271
– surogacja 321 Nietykalność
– zarząd 319 – cielesna 374
Mediacja 833 – mieszkania 374
Metanormy 86–90 – pomieszczeń 415, 419
– konstruowanie systemu prawnego 87 Normy obyczajowe 95
– reguły inferencyjne 89 Normy prawa cywilnego 33, 79, 185, 188
– reguły interpretacyjne 88 – a przepis prawny 78
– reguły kolizyjne 90 – abstrakcyjne 63
Miejsce zamieszkania 347–352 – bezwzględnie wiążące 80
– dzieci lub podopiecznych 352 – dyspozycja 76
– osób pełnoletnich 349–351 – generalne 63
Mienie 322–324 – hipoteza 76
63498284906476
63
Indeks rzeczowy 417
– indywidualne 175 – pojęcie 660–663
– inferencyjne 88 – przyjęcie oferty 670–674
– interpretacyjne 88 – skutki złożenia oferty 664
– kolizyjne 90 – ustanie stanu związania ofertą 665–669
– kompetencyjne 83–85 – zaproszenie do składania oferty 661
– konstruujące system prawny 87 – zawarcie umowy 675
– obowiązywanie w zasięgu czasowych Opiekun 187, 352, 568
100–102 Organy państwowe 3, 69, 85
– obowiązywanie w zasięgu Orzeczenia sądowe 167, 175–177
przestrzennym 114–116 Osoby fizyczne 325–397
– reguły dowodowe 122–124 – zob. Indywidualizacja osób fizycznych,
– sankcja 76 Miejsce zamieszkania, ochrona dóbr
– struktura 76–77 osobistych, Podmiotowość człowieka,
– semiimperatywne 82 Zdolność prawna osób fizycznych
– względnie wiążące 81 Osoby prawne 398–442
– zob. Metanormy – dobra osobiste 414–416
Numerus clausus bezwzględnych praw – fundacyjne osoby prawne 436, 438
podmiotowych 203 – funkcje 403
– zob. Prawa podmiotowe – jednostki organizacyjne niebędące
osobami prawnymi 439–442
O – jednostki samorządu terytorialnego 431
Obejście ustawy 614–615 – – gminy 432
Obowiązywanie prawa – – powiaty 434
– w zasięgu czasowym 100–102 – – województwa 435
– w zasięgu przestrzennym 114–116 – – związki międzygminne 433
– zob. Prawo intertemporalne – korporacyjne osoby prawne 436–437
Ochrona dobrej wiary 38 – nazwa 404, 407, 420
Ochrona dóbr osobistych 372–397 – organy 404, 409–413
– konstrukcja prawna 375–378 – państwowe osoby prawne 418–430
– pojęcie 372–373 – pojęcie 398–402
– przesłanki – powstanie 404–406
– – bezprawność 379–380 – rejestry 404–406
– – uchylenie bezprawności 381–385 – siedziba 404, 408
– środki ochrony 386 – zdolność do czynności prawnych 553
– – odszkodowanie 397 Oświadczenie wiedzy 462
– – stosunek do ochrony pozakodeksowej Oświadczenie woli 461
396 – dorozumiane 493–495
– – ustalenie 387 – forma 491–528
– – usunięcie skutków naruszenia 389 – – elektroniczna 509, 527
– – zadośćuczynienie pieniężne 390–395 – indywidualnie adresowane 469–470
– – zaniechanie 388 – jednostronne 719
– – zapłata na cel społeczny 390–395 – nie na serio 581
– typy 374 – wady
Odpowiedzialność odszkodowawcza 12, – – zob. Wady oświadczenia woli
217 – wyraźne 493–495
Odszkodowanie 12, 397, 739–740 – wykładnia 529–551
Oferent 692 – zastępcze 503
Oferta 659–674 – zob. Forma oświadczenia woli
63498284906476
63
418 Indeks rzeczowy
P – kopia (faksymilia) 505
Podstęp 573, 591–593
Pactum de procedendo 692
– pojęcie 591–592
Pandektowy system 24
– skutki 593
Papiery wartościowe 296, 301
Parafa 501 Pomoc własna 250–251
Patenty 303 Posłaniec 712
Pełnomocnictwo 721–766 Postępowanie cywilne 14
– czynność „z samym sobą” 736–737 Postępowanie naprawcze 621
– forma 724 Potwierdzenie czynności prawnej 468,
– łączne 735 568–569
– osoby czynnej w lokalu przedsiębiorstwa Powiernictwo 490, 581
732 Pozorne oświadczenie woli 569, 573–579
– pojęcie 719 – pojęcie 573–574
– rzekome 738–740 – skutki 575–576
– stosunek podstawowy 741–743 Pożytki 284–290
– substytut 725 – prawa 284, 287
– udzielenie 722–740 – rzeczy 284–285
– – oświadczenie woli mocodawcy 723–726 – – cywilne 284, 286
– – zdolność do czynności prawnych 722 – – naturalne 284–285
– treść 727–735 Prawa przyrody 612
– – ogólne 728 Prawo
– – rodzajowe 729 – autorskie 298, 303
– – szczególne 730 – gospodarcze 20, 54
– wygaśnięcie 744–752 – górnicze 294
– – likwidacja osoby prawnej 749 – handlowe 19
– – odwołanie 746 – intertemporalne 103–113
– – śmierć 748 – – zob. Zasada nieretroakcji
– – utrata zdolności do czynności prawnej – natury 178
751 – prywatne 1–2, 4–5, 10, 17, 19
– – zrzeczenie się 750 – prywatne międzynarodowe 115–116
Pełnomocnik 187, 738–740 – pracy 17
– rzekomy – publiczne 1, 3–5, 11
– – zob. Falsus procurator – rodzinne 18
Pieniądze 296, 300 – rolne 22
Płeć człowieka – spółdzielcze 23
– zob. Indywidualizacja osób fizycznych – stanowione 63
Podmiotowość człowieka 325–328 – własności przemysłowej 7, 298, 303
– zdolność prawna 326 – zamówień publicznych 7
– zdolność do czynności prawnych – zwyczajowe 69–73
327–328 Prawo podmiotowe 178–179
Przedmioty niematerialne – akcesoryjne (niesamoistne) 210–211
– dobra o charakterze intelektualnym 298 – bezwzględne 202–204, 208
– dobra osobiste 299 – – przyporządkowane 208
– energia 297 – definicja 183–190
– papiery wartościowe 301 – dziedziczność 218
– pieniądze 300 – kolizja praw 252–254
Podpis 499–505 – koncepcje 178–179, 191–194
– elektroniczny 509 – kształtujące 200
– formy zastępcze 503–504 – majątkowe 213
63498284906476
63
Indeks rzeczowy 419
– nadużycie 240–247 – zbycie 309–311
– niemajątkowe 214 – zob. Gospodarstwo rolne
– nieprzenoszalne 215–218 Przedstawiciel 706–710
– ochrona – ustawowy 568–570, 719–720
– – ochrona sądowa 248–249 Przedstawicielstwo 706–718
– – pomoc własna 250–251 – działanie w cudzym imieniu 706–710
– pojęcie 183–190 – instytucje o zbliżonej funkcji 711–718
– przenoszalne 215–218 – ustawowe 719–720
– rodzaje 201–220 Przemilczenie 796, 799
– roszczenie 196–198 Przepisy ogólne prawa cywilnego 47
– tymczasowe 219–220 Przepisy prawa cywilnego
– w zobowiązaniach realnych 206–207 – definicje legalne 91
– względne 202, 205 – klauzule derogacyjne 102
– wykonywanie 237–238 – klauzule generalne 93–99
– zarzut 200 – odsyłające 92
– zbywalne 216–217 – zbieg 169–171
– związane 209, 211 Przetarg 695–697
– zob. Nabycie prawa podmiotowego, – charakter prawny 687–688
Uprawnienia, Utrata prawa – fazy 684–685
podmiotowego – funkcja 687–688
Prawodawca 5, 148 – ogłoszenie 689–692
Prokura 753–766 – organizator 691
– funkcje 754 – pisemny 695–697
– pojęcie 754 – unieważnienie 701–705
– podmioty kompetentne do udzielania – zob. Wadium
755 Przymus
– udzielenie 756 – fizyczny 575
– wygaśnięcie 763–766 – psychiczny 594
– zakres 759–762 Przynależność 281–283
– zob. Prokurent Pseudonim 374
Prokuratoria Generalna 423 – zob. Indywidualizacja osób fizycznych
Prokurent 757–758
– zob. Prokura R
Przeciwdowód 127 Reguły dowodowe
Przedawnienie 798, 800–832 – dowody 120–121
– przedmiot 801 – rozkład ciężaru dowodu 122–124
– przerwa biegu przedawnienia 822–832 Rejestr osób prawnych 405–406
– skutek 805 Rejestry stanu cywilnego 343–344
– zarzut przedawnienia 802–804 Reservatio mentalis 582
– zawieszenie biegu przedawnienia Res extra commercium 261
816–821 Roszczenie 196–198
Przedsiębiorca 446–451 Rozporządzenie 64
– zob. Firma Rzeczy 259–290
Przedsiębiorstwo 302–314 – budynki 266, 270–271
– charakter prawny 304–308 – części budynków 266, 272
– odpowiedzialność za długi – części składowe 277–280
– – zbywcy przedsiębiorstwa 313 – grunty 267–269
– – solidarna odpowiedzialność 314 – nieruchome 265–273
– pojęcie 303 – oznaczone co do gatunku 274–276
63498284906476
63
420 Indeks rzeczowy
– oznaczone co do tożsamości 274–276 – decyzja administracyjna jako zdarzenie
– pojęcie 259 cywilnoprawne 658
– – cechy konstytutywne 260 – ograniczenia 647–651
– – wyłączenia 261–264 – orzeczenie sądowe jako zdarzenie
– przynależności 281–283 cywilnoprawne 657
– ruchome 265–266, 277 – pojęcie 645–646
– umowy adhezyjne 652
S – zastępcze oświadczenie woli 653–656
Samoobrona 250–251 Systematyka prawa cywilnego 24–32
Samopomoc 250–251 – działy 24
Sankcje 2, 76 – – część ogólna 25
Sfera prywatności 374, 415 – – prawo na dobrach niematerialnych 30
Siedziba osoby prawnej – – prawo rodzinne 29
– zob. Osoby prawne – – prawo rzeczowe 26
Skarb Państwa 419–425 – – prawo spadkowe 28
Spółka 2 – – prawo zobowiązań 27
Spółdzielnia 2 – system pandetkowy 24
Stan cywilny 374
Ś
– zob. Indywidualizacja osób fizycznych
Stan faktyczny 120–136 Śmierć 361–365
– zob. Domniemania, Reguły dowodowe Środowisko naturalne 374
Stan rodzinny Świadczenie 477
– zob. Indywidualizacja osób fizycznych
Stationes fisci 423 T
Stosunek cywilnoprawny 180 Tajemnica korespondencji 374, 415
– prosty 181 Termin 634–636, 806–815
– przedmiot 255–323 – długość 806–810
– strony 181–182, 644 – obliczanie biegu terminu 811–815
– treść 184 – zob. Przedawnienie
– trwały 110 Terminy zawite (prekluzyjne) 798,
– złożony 182 834–839
Stosunki – bieg 836
– gospodarcze 21 – pojęcie 834–836
– majątkowe 18 – skutki upływu 837–839
– osobiste 18 Testament 541
Status prawa cywilnego 10–14 Tkanki i narządy 362
– metody regulacji 11–14 Treść czynności prawnej 602–621
– przedmiot regulacji 15 – ograniczenia 611
Struktura normy prawnej 77 – – normy bezwzględnie wiążące 613
– zob. Dyspozycja, Hipoteza, Sankcja – – obejście ustawy 614–615
Stosowanie prawa cywilnego – – prawa przyrody 612
– model normatywny 117–118 – – zasady współżycia społecznego 616
– model trójczłonowy 119 – pojęcie 603–605
Sukcesja – skutki naruszenia 617–621
– singularna 227 – wzorzec kompetencji generalnej
– uniwersalna 228–229 608–610
Surogacja 317, 321 – zasada swobody kształtowania treści
Swoboda sumienia 374 606–607
Swoboda zawierania umów 659 Twórczość naukowa 374
63498284906476
63
Indeks rzeczowy 421
U V
Ubezwłasnowolnienie Vacatio legis 101
– całkowite 557
– częściowe 564–565 W
Ukryta czynność prawna 578 Wady oświadczenia woli 573–601
Umowa 11, 637 – uchylanie się od skutków prawnych
– adhezyjna 651 599–601
– decyzja administracyjna 658 – zob. Błąd, Brak świadomości lub
– forma 500, 512, 523 swobody, Groźba, Oświadczenie woli,
– konsens 638–644 Podstęp, Pozorne oświadczenie woli
– – określenie stron 644 Wadium 698–700
– – pojęcie 638–640 Warunek 628–633
– – zakres 641–643 – rozwiązujący 629–630
– międzynarodowa 149 – zawieszający 629–630
– – ratyfikowana 64 Wiek człowieka 556, 562
– o pracę 571 – zob. Indywidualizacja osób fizycznych
– orzeczenia sądowe 657 Wizerunek 374
– sposoby zawierania umów 659–704 Własność 35
– – zob. Aukcja, Negocjacje, Oferta, Wnioskowanie z norm o normach 153–157
Przetarg – analogia z prawa 157
– swoboda zawierania umów 645–658 – analogia z ustawy 156
– – ograniczenia 647–651 – pojęcie 153
– – pojęcie 645–646 – reguły a fortiori 155
– zastępcze oświadczenie woli 653–656 – reguły instrumentalnego zakazu i nakazu
Unifikacja prawa cywilnego 154
– Druga Rzeczpospolita 39–41 – zob. Normy prawa cywilnego
– okres powojenny 42–44 Wolność 374
Universitas rerum 305 Wykładnia oświadczeń woli 98, 529–551
Uno actu 305, 308, 310 – celowościowa 537
Uprawnienia 195–200 – dokumentu 542
– roszczenia 196–198 – – ograniczenia dowodowe 548–550
– – nie wymagalne 197 – językowa 534
– – wymagalne 197 – kontekstowa 536
– uprawnienia kształtujące 199 – metody wykładni 538–541
– zarzut 200 – ogólne dyrektywy 533–537
– zob. Prawo podmiotowe – paralingwistyczna 546
Urodzenie się człowieka 353–354 – pojęcie 529–532
Ustalenie stanu faktycznego – testamentu 541
– zob. Stan faktyczny – wyrażonych na piśmie 542–547
Ustawa 64 – zasady europejskiego prawa kontraktów
Utrata prawa podmiotowego 551
– połączenie prawa i obowiązku 236 – zob. Oświadczenie woli
– zob. Confusio Wykładnia prawa 137–152
– przeniesienie 235 – autentyczna 164
– wygaśnięcie 235 – derogacyjna 152
Uznanie roszczenia 825–832 – doktrynalna 166
Uznanie za zmarłego 367–371 – funkcjonalna 148–151
63498284906476
63
422 Indeks rzeczowy
– historyczna 168 – zob. Prawa podmiotowe
– językowa 141–142 Zdarzenia cywilnoprawne 452–458
– operacyjna 137 – pojęcie 452–453
– rozszerzająca 152 – skutki 454
– stwierdzająca 152 – typy 455–458
– systemowa 143–147 Zdolność do czynności prawnych
– wyniki wykładni 152 327–328, 552–572
– zwężająca 152 – osób fizycznych 554
– związanie sądu 158–168 – brak zdolności 555–561
Wykładnia prawa wspólnotowego – ograniczona zdolność 562–571
172–174 – pełna zdolność 572
– reguły wykładni 172 – osób prawnych 553
– właściwość sadów 174 – pojęcie 552
– zasada pierwszeństwa prawa – zob. Ubezwłasnowolnienie
wspólnotowego 173 Zdolność prawna osób fizycznych 326
Wykonawca testamentu 187 – nasciturus 355–359
– zob. Testament – urodzenie się dziecka 353–354
– ustanie
Z – – stwierdzenie zgonu 366
Zakres prawa cywilnego 16–23 – – śmierć 361–365
– prawo gospodarcze 20 – – uznanie za zmarłego 367–371
– prawo handlowe 19–21 – zakres 360
– prawo pracy 17 Zdrowie 374
– prawo rodzinne 18 Zła wiara 134
– prawo rolne 22 Znak towarowy 303
– prawo spółdzielcze 23 Zobowiązania naturalne 249
Zarzuty 200, 802–805 Zobowiązania realne 206–207
Zasada nieretroakcji 105–106 Zwłoki ludzkie 263
– kolizja norm 107–113 Zwyczaje 65–68
– zob. Lex retro non agit – prawne 70
Zasady prawa cywilnego – zob. Źródła prawa
– autonomii woli 37 Zwierzęta 263, 297
– katalog 34–38 – w stanie wolnym 293, 295
– ochrony zaufania 38 Zwroty niedookreślone 93
– pełna i równa ochrona mienia 35
Ź
– pojęcie 33
– uznanie i ochrona osobowości 34 Źródła prawa 63–116
– zakaz nadużycia praw podmiotowych 36 – prawo stanowione 64
Zasady prawne 160–162 – prawo zwyczajowe 69–73
Zasady współżycia społecznego 67, 616 – rola nauki 75
Zasiedzenie 795 – rola orzecznictwa 74
Zastępca pośredni 714 – zwyczaje 65–68
Zastrzeżenie potajemne 582
– zob. Reservatio mentalis Ż
Zbieg norm 169–171 Życie 374
Zbywalność 216–217
63498284906476
63
ksiegarnia.beck.pl
e-mail: [email protected]
tel.: 22 311 22 22
63498284906476
63

Prawo Cywilne - Czesc Ogolna Wydanie 16

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prawo Cywilne - Czesc Ogolna Wydanie 16

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prawo Cywilne - Czesc Ogolna Wydanie 16

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

63498284906476

† Z. Radwański / A. Olejniczak • Prawo cywilne – część ogólna

Z. Radwański, A. Olejniczak (red.)

KC, KPC, KRO, wyd. 43

KC. KPC. Edycja sędziowska, wyd. 28

Wydawca oświadcza, że prezentowane w publikacji poglądy

© Wydawnictwo C.H.Beck 2021

Skład i łamanie: PanDawer

ISBN e-book 978-83-8235-767-7

Rozdział II. Źródła prawa cywilnego.......................................................................... 33

Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego................................................................. 59

Rozdział IV. Prawo podmiotowe.................................................................................. 87

Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego.................................................. 119

Rozdział VI. Osoby fizyczne.......................................................................................... 149

Rozdział VII1. Konsumenci i przedsiębiorcy.............................................................. 225

Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne........................ 237

Rozdział IX. Treść czynności prawnej......................................................................... 309

Rozdział X. Zawarcie umowy....................................................................................... 325

Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem pełnomocnictwa

Rozdział XII. Wpływ wadliwości czynności prawnych na ich skuteczność

Rozdział XIII. Przedawnienie i terminy zawite......................................................... 393

Indeks rzeczowy.............................................................................................................. 413

Podręcznik przeznaczony jest przede wszystkim dla studentów wydziałów pra-

Poznań, sierpień 2021 r. prof. dr hab. Adam Olejniczak

I. Prawo publiczne i prawo prywatne

Z tradycji kultury zachodnioeuropejskiej wywodzi się podział norm całego 1

2 Normy prawa prywatnego regulują stosunki między autonomicznymi pod­

Autonomiczność ta wyraża się przede wszystkim w braku władczego pod-

Do immanentnych cech prawa prywatnego należy bowiem, że jego normy

Natomiast prawo publiczne reguluje stosunki prawne, w których co naj­ 3

Użyteczność wyróżnienia przejawia się w kilku płaszczyznach. 4

tycznych, których gospodarka ma się opierać na zasadach rynkowych. Przede

Wychodząc z założenia, że normy prawa prywatnego regulują stosunki mię­

kosztem drugiej strony, którą obciążają wówczas korelatywne obowiązki lub

II. Gałęzie prawa, kompleksowe regulacje prawne,

Zarówno w zbiorze norm prawa prywatnego, jak i publicznego można wy­ 6

Wyróżnienia poszczególnych gałęzi prawa nie dokonuje się z mocy jedno­

2. Kompleksowe regulacje prawne

Od gałęzi prawa należy odróżnić kompleksowe regulacje prawne (tzw. usta­ 7

3. Dyscypliny naukowe i dydaktyczne

III. Status prawa cywilnego

11 Jednakże zdecydowanie dominujący pogląd nauki oraz jednoznaczne sta­

wa prywatnego metodę regulowania jako podstawę wyróżnienia prawa cy­

12 W zakresie majątkowych stosunków cywilnoprawnych typowym sposobem

15 W polskiej nauce broniony był także pogląd oparty na teoretycznych za­

Koncepcja ta opierała się na założeniach teoretycznych, nie do zaakcepto­

IV. Zakres prawa cywilnego

17 Podstawowym aktem normatywnym regulującym tę dziedzinę prawa jest

Normy regulujące stosunki prawnorodzinne zawarte są w Kodeksie rodzin­ 18

Koncepcja prawa handlowego jako odrębnej gałęzi prawa prywatnego 19

Kryterium stanowe nie mogło oczywiście służyć już za podstawę wyróżnie­

20 Na innych z kolei założeniach opiera się koncepcja prawa gospodarczego,

21 W Polsce, idąc za klasycznymi wówczas wzorami ustawodawstw zachod­

z 2000 r. Natomiast prywatnoprawne instytucje regulujące czynności osób

ce gruntowej, zwłaszcza w zakresie kształtowania własności rolnej oraz umów

23 Podobnie należy zakwalifikować prawo spółdzielcze – ujęte jednak w odręb­

V. Systematyka prawa cywilnego

Charakteryzuje się on przede wszystkim wyróżnieniem rozbudowanej czę­

2. Poszczególne działy prawa cywilnego

1. Część ogólna – obejmuje instytucje i zasady wspólne dla całego prawa 25

2 Normy prawa prywatnego regulują stosunki między autonomicznymi pod

Natomiast prawo publiczne reguluje stosunki prawne, w których co naj 3

Wychodząc z założenia, że normy prawa prywatnego regulują stosunki mię

Zarówno w zbiorze norm prawa prywatnego, jak i publicznego można wy 6

Wyróżnienia poszczególnych gałęzi prawa nie dokonuje się z mocy jedno

Od gałęzi prawa należy odróżnić kompleksowe regulacje prawne (tzw. usta 7

11 Jednakże zdecydowanie dominujący pogląd nauki oraz jednoznaczne sta

wa prywatnego metodę regulowania jako podstawę wyróżnienia prawa cy

15 W polskiej nauce broniony był także pogląd oparty na teoretycznych za

Koncepcja ta opierała się na założeniach teoretycznych, nie do zaakcepto

Normy regulujące stosunki prawnorodzinne zawarte są w Kodeksie rodzin 18

Kryterium stanowe nie mogło oczywiście służyć już za podstawę wyróżnie

21 W Polsce, idąc za klasycznymi wówczas wzorami ustawodawstw zachod

23 Podobnie należy zakwalifikować prawo spółdzielcze – ujęte jednak w odręb

Charakteryzuje się on przede wszystkim wyróżnieniem rozbudowanej czę

Wychodząc z przedstawionych wyżej przesłanek, należałoby wyróżnić na 34

W systemie prawa socjalistycznego funkcjonowanie jej podporządkowa

4) Ziemie południowe, objęte zaborem austriackim, znajdowały się pod rzą

Zunifikowany w ten sposób polski system prawa cywilnego, mimo że czę 44

Wpływy ideologii marksistowsko-leninowskiej nie znajdowały w nim wy

Pierwszym efektem prac podjętych przez Komisję Kodyfikacyjną był pro

Ponadto, jeżeli Kodeks ma stanowić osnowę określonej gałęzi prawa, to po

55 W myśl założeń systemu pandektowego Kodeks cywilny dzieli się na nastę

56 Kodeks cywilny wyróżnia się staranną redakcją i syntetycznie sformułowa

57 Pod względem merytorycznym można było wyróżnić w nim dwie war

wym, prawie rzeczowym, prawie spadkowym. Mimo iż niektóre instytucje pra

Ponadto nowela ta przywróciła niektóre istniejące w II Rzeczypospolitej in

61 Kodeks cywilny był następnie wielokrotnie zmieniany1. Wiele zmian po

W związku z tym Komisja Kodyfikacyjna podjęła w 2006 r. prace nad kon