Praca zaliczeniowa z przedmiotu Andragogika oglna Temat pracy: Andragogiki szczegowe wg. L.

Turosa

Magdalena Hensoldt

Prowadzcy zajcia: dr R. Kalamarz

Rzeszw, czerwiec 2011

Zawarto
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Wprowadzenie .................................................................................................................... 3 Andragogika wolnego czasu ............................................................................................... 5 Andragogika uczestnictwa w kulturze ................................................................................ 7 Andragogika edukacji midzykulturowej ........................................................................... 8 Andragogika twrczoci ..................................................................................................... 9 Andragogika turystyki ...................................................................................................... 11 Andragogika sportu i rekreacji ruchowej .......................................................................... 13 Andragogika dziaalnoci samorzdowej.......................................................................... 14 Andragogika dziaalnoci spdzielczej ............................................................................ 15 Andragogika wsppracy midzynarodowej ................................................................. 16 Andragogika ekologiczna .............................................................................................. 17 Andragogika pokojowego wspycia narodw ........................................................... 18 Andragogika wieku emerytalnego................................................................................. 20 Andragogika schyku ycia ........................................................................................... 22 Zakoczenie .................................................................................................................. 23 Bibliografia.................................................................................................................... 24

1. Wprowadzenie
Andragogika jest to nauka o celach, treciach, formach, metodach, zasadach nauczania, ksztacenia, wychowania, samoksztacenia, samowychowania ludzi dorosych. Jest nauk spoeczn, humanistyczn i o wychowaniu. Zakres andragogiki jako nauki o problemach pedagogicznych czowieka dorosego obejmuje wg Z. Wiatrowskiego1: kompensacj brakw w wyksztaceniu dorosych, poszerzenie wyksztacenia oglnego i zawodowego, wprowadzenie czowieka dorosego w krg ycia spoecznego i kulturalnego, regenerowanie si fizycznych i psychicznych ludzi dorosych, doskonalenie ich funkcjonowania w rnych sytuacjach ycia, nieustanne rozwijanie i doskonalenie osobowoci kadego czowieka. Zatem przedmiotem andragogiki jest proces ksztacenia, wychowania, samoksztacenia i samowychowania ludzi dorosych. Nauka ta bada i charakteryzuje, opisuje, analizuje cele, treci, systemy, formy, metody procesu ksztacenia, wychowania, samoksztacenia i samowychowania dorosych i
2

jego

uwarunkowania

spoeczne,

ekonomiczne, kulturowe, cywilizacyjne i biologiczne . Za wg. T. Wujka przedmiotem andragogiki jest edukacja dorosych i modziey pracujcej, rozumiana jako og procesw owiatowo-wychowawczych. Obejmuje ksztacenie i samoksztacenie, wychowanie i samowychowanie oraz wielostronnie pojmowan dziaalno owiatow3. Std wrd dziaw andragogiki mona wyrni: andragogik dorosych (wprowadzenie do dziaw szczegowych), teori wychowania ludzi dorosych (charakteryzuje si aktywnoci ludzi dorosych); dydaktyk dorosych (teoria nauczania ludzi dorosych), histori andragogiki (pewne rzeczy s ponadczasowe, przekada si je na grunt andragogiki, pewne si ulepsza).

1 2

Wiatrowski Z., Pedagogika pracy a andragogika, Studia pedagogiczne. Zeszyt 8", Bydgoszcz 1982, s.31-32. Turos L., Andragogika oglna, Warszawa 1999, s.20-42. 3 Wujek T (red.), Wprowadzenie do pedagogiki dorosych, Warszawa 1992, s.22.

Z punktu widzenia niniejszego opracowania najwaniejszy dzia stanowi andragogika dorosych, jako wprowadzenie do dziaw szczegowych. Wyrnia si przede wszystkim andragogik4: wolnego czasu, uczestnictwa w kulturze, edukacji midzykulturowej, twrczoci, turystyki, sportu i rekreacji ruchowej, dziaalnoci samorzdowej oraz dziaalnoci spdzielczej, a take wsppracy midzynarodowej, porwnawcz, ekologiczn, pokojowego wspycia narodw, wieku emerytalnego i schyku ycia. Ponad to podaje si nastpujce dziay andragogiki 5: ycia rodzinnego, szkoln, szkolnictwa wyszego, samoksztacenia, pracy, rolnicz, wojskow, wspycia ssiedzkiego, dziaalnoci spoeczno-politycznej, uczestnictwa w polityce, zdrowia, rehabilitacji, resocjalizacyjn oraz kultury seksualnej. Poniej znajduj si charakterystyka wymienionych elementw pedagogiki dorosych. Niemniej jednak w poniszym opracowaniu zostay omwione tylko niektre zagadnienia.

4 5

Turos L., Andragogika. dz. cyt., s.282-227. Tame, s. 282-227.

2. Andragogika wolnego czasu

Czas wolny ujmowany jest rnie w zalenoci od grupy, ktrej dotyczy. Lecz najczciej moe by ujmowany jako forma profilaktyki uzalenie czy dbaoci o higien psychofizyczn. Psychohigieniczne ujcie czasu wolnego zakada rozadowywanie i usuwanie psychicznego zmczenia, napi i stresw. Jest wic procesem niezbdnym dla odnowy si psychofizycznych ucznia. Wie si to z przykrymi przeyciami w szkole, pracy czy rodzinie. Problem redukcji stresu poprzez waciwie zorganizowany wypoczynek, w dzisiejszych czasach nabiera szczeglnego znaczenia6. Czas wolny to czas, ktry zostaje po wypenieniu wszystkich obowizkw zwizanych z prac, rodzin, yciem spoecznym, potrzebami fizjologicznymi. Czas wolny to pojcie, ktre znane ju byo ludziom pierwotnym. Wypoczynek po pracy podstawowy element wolnego czasu by zjawiskiem znanym ludzkoci od zarania dziejw. W polskiej literaturze uznaje si powszechnie definicj przedstawion w 1968 r. przez francuskiego socjologa J. Dumazadiera. Okreli on czas wolny jako: zesp zaj, ktrym jednostka moe si z wasnej woli powici w okresie wolnym od obowizkw zawodowych, rodzinnych i spoecznych, albo w celu wypoczynku i rozrywki, w zwizku z deniem do bezinteresownego rozwoju swojej wiedzy i wyksztacenia lub dobrowolnego udziau w yciu spoecznym, jak te w celu rozwoju wasnych, nieskrpowanych zdolnoci twrczych 7 ". Wobec tego wolny czas w yciu czowieka to szereg rnorodnych, wzajemnie przenikajcych si funkcji. Jego brak ma silny i ujemny wpyw na zdrowie, stosunek do ludzi i osignicia osobiste. Wolny czas mdrze wypeniony odpowiednimi zajciami ma zasadnicze i pozytywne znaczenie dla rozwoju osobowoci jednostki. Jedn z podstawowych funkcji czasu wolnego jest regeneracja si fizycznych i psychicznych ucznia. Drug funkcja czasu wolnego jest rozrywka. Celem rozrywki jest dostarczenie rnorodnych wrae, radoci i zadowolenia. Funkcja rozrywki polega na kompensowaniu monotonii dnia, obowizkw rodzinnych i szkolnych, nudy, powtarzajcych si codziennie czynnoci. Wan funkcj czasu wolnego jest take rozwijanie zainteresowa.

Lebioda L., Czas wolny, Wychowawca. Miesicznik nauczycieli i wychowawcw katolickich, Nr 0708/2004, s.25. 7 Dumazedier J., Rzeczywisto czasu wolnego a ideologia, Nowa Kultura, Nr 36/1959.

Efektem przemian dokonujcych si w nowoczesnym spoeczestwie jest m.in. wzrost zasobw wolnego czasu, ukierunkowanie na szkolnictwo ludzi dorosych, konieczno rozwoju zdolnoci. W ten sposb zmiany zachodzce w spoeczestwach postrzegane s przez socjologw. Jednak dochodzenie do ukrytego w wiecie porzdku, jest domen filozofii, a szczeglnie wspczesnych nurtw filozoficznych m.in. pozytywizmu, pragmatyzmu, egzystencjalizmu, fenomenologii. Wymienione koncepcje filozoficzne autor traktuje umownie, nie majc w zamiarze uzasadnia ich w tym miejscu. Nie mniej jednak, przez dzisiaj yjcego czowieka mog by uznane za artykulacje jego wizji wiata i czowieka, i ktre funkcjonuj w naszej wiadomoci potocznej8

Mi A., Filozofia wspczesna. Gwne nurty, Warszawa 2006, s.10.

3. Andragogika uczestnictwa w kulturze

Uczestnictwo w kulturze, w jej rnych formach, warunkach i zakresach jest integralnym skadnikiem stylu ycia wspczesnego czowieka. Systematyczne lub okazyjne obcowanie z wartociami kultury, uwarunkowane jest indywidualnymi moliwociami kadego czowieka oraz jego zainteresowaniami i potrzebami. Uczestnictwo w kulturze umoliwia czowiekowi zaspokajanie rnorodnych potrzeb. Wrd nich szczeglnie wane s potrzeby poznawcze, estetyczne, rekreacyjne, edukacyjne, moralne i religijne. Potrzeby te traktowane s jako waciwoci osobowoci czowieka majce charakter wymaga, bez spenienia ktrych osobowo nie moe prawidowo funkcjonowa, rozwija si, tworzy, nie moe egzystowa9. Uczestnictwo w kulturze umoliwia wzbogacenie wiedzy o wiecie, gbsze przeywanie jego niezwykoci, pikna i rnorodnoci, silniejsze odczuwanie poczucia sensu ycia, bardziej precyzyjne rozumienie ideaw, celw i norm moralnych, dokonywanie bardziej racjonalnych decyzji i wyborw wiatopogldowych, politycznych i spoecznych. Ponad to umoliwia czowiekowi uzyskanie lepszej orientacji w rzeczywistoci przyrodniczej, spoecznej i kulturowej, peniejsze w niej przystosowanie, lepsze wykorzystanie szans yciowych, a take bardziej obiektywne rozumienie samego siebie. Uczestnictwo takie, jeli jest racjonalnie zorganizowane i ukierunkowane na autentyczne a nie pozorne wartoci estetyczne, moralne i poznawcze, pomaga jednostce ludzkiej w uzyskaniu wyszej jakoci ycia i poczucia jego znaczenia10. Jednym z czynnikw warunkujcych tre, poziom, skuteczno uczestnictwa dorosych w kulturze jest edukacja. Edukacja bowiem ksztatuje pewien typ aspiracji, zainteresowa, potrzeb i zamiowa kulturalnych i skonno do ich systematycznego zaspokajania. Od edukacji zaley styl uczestnictwa w kulturze, czy jest to uczestnictwo wiadome i dobrowolne, ukierunkowane na cenione wartoci, czy przypadkowe, snobistyczne, dyktowane tylko potrzeb taniej rozrywki. Celem edukacji jest rwnie uwzgldnienie spoecznego i indywidualnego wymiaru kontaktu czowieka z kultur. Poznawanie dziel kultury nie jest tylko indywidualnym wyborem i satysfakcj czowieka, lecz jest take moralnym obowizkiem wobec spoeczestwa i wobec twrcw dzie literackich.

Kowalewska A., Uczestnictwo Polakw w kulturze, [w:] Szpociski A. (red.), Rnorodno procesw zmian, Warszawa 2004, s.181 i nast. 10 Tame.

4. Andragogika edukacji midzykulturowej

Edukacja midzykulturowa jest pedagogiczn koncepcj ksztatowania przez edukacj rozumienia odmiennoci kulturowych; jej celem nie jest budowanie zunifikowanej kultury globalnej, lecz poszerzanie wasnej tosamoci jednostkowej i spo. przez kontakt z innymi kulturami oraz propagowanie postaw tolerancji i dialogu; stanowi wany element m.in. edukacji jzykowej, hist. i religijnej11. Ponad to edukacja wielokulturowa to ustrukturowany proces zaprojektowany w celu promowania zrozumienia, akceptacji i konstruktywnych stosunkw pomidzy ludmi z wielu rnych kultur. Edukacja wielokulturowa zachca ludzi do postrzegania odmiennych kultur jako rda osobistej nauki12. Promuje szacunek ona dla rnorodnoci w lokalnym, narodowym i midzynarodowym rodowisku, podkrela rwnie kulturowe, etniczne, rasowe i jzykowe rnice. Czsto programy edukacji wielokulturowej uwzgldniaj rnice socjologiczne i ekonomiczne oraz rnice zawodowe, pciowe i religijne. Std mwi si, e edukacja wielokulturowa dotyczy, po pierwsze procesu budowania wiadomoci wasnego dziedzictwa kulturowego i zrozumienia, e adna kultura nie jest, w samej sobie, nadrzdna lub podrzdna do innych; po drugie wyksztacenia takich umiejtnoci, zwizanych z analiz i komunikacj, ktre pomagaj efektywnie funkcjonowa w rodowisku wielokulturowym. Wobec powyszego edukacja midzykulturowa powinna by integralnym skadnikiem edukacji w ogle. Poznawanie i dialogowe interakcje w obrbie rnych kultur maj niezaprzeczalny walor osobotwrczy, ksztatuj postawy tolerancji, akceptacji innych i siebie, wyciszaj agresj i destrukcj13. Ocaleniem wiata moe by edukacja, ktra zmieni dotychczasowy sposb mylenia czowieka o sobie i wiecie na rzecz jednoci ludzi ponad podziaami, przy jednoczesnym poszanowaniu rnic. Edukacja, o ktr chodzi, to wanie edukacja midzykulturowa, ktrej podstaw jest akceptacja odmiennoci, tolerancja i poszukiwanie wasnej tosamoci w partnerskim spotkaniu z innymi ludmi, w dialogu kultur14.

11 12

Multimedialna nowa encyklopedia powszechna PWN 1998r. Nikitorowicz J., Pogranicze; Tosamo; Edukacja midzykulturowa., Biaystok 2001, s.118. 13 Grniewicz J., Idea tolerancji w edukacji midzykulturowej: (na przykadzie midzynarodowego Centrum Edukacyjnego Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie) ,,Wychowanie na co dzie, Nr 1-2/2003, s.16-18. 14 Nikitorowicz J., Pogranicze dz. cyt., s.124.

5. Andragogika twrczoci
Okrelenie twrczoci jako jednej konkretnej definicji zdaje si by trudnym zdaniem. Ludzie yj i rozwijaj si w rodowisku spoecznym, ktre obejmuje rodzin, szko, miejsce pracy i rozmaite grupy nieformalne. Oczywisty jest, wic wpyw rodowiska na rozwj i ekspresj zdolnoci twrczych. Dlatego wanie najatwiej odnie twrczo do rozumienia spoecznego.
15

Twrczoci

moe

by

wic

tworzenie

czego,

szczeglnie

dzie

artystycznych . Do niedawna pojcie twrczoci odnosio si wycznie do prac artystw, gwnie pisarzy, poetw, malarzy, plastykw, reyserw, kompozytorw i innych ,a take naukowcw i wynalazcw. Tymczasem pojcie to na dzie dzisiejszy stao si o wiele szersze. Jednoczenie stao si take bardzo niejasne i wieloznaczne Okazuje si, bowiem e zgodnie z ujciem psychologii humanistycznej, twrczo jest gboko zakorzeniona w naturze czowieka i jako taka przysuguje wszystkim ludziom bez wzgldu na rodzaj ich dziaalnoci. Twrczo jest wic procesem prowadzcym do nowego wytworu, ktry jest akceptowany jako uyteczny lub do przyjcia dla pewnej grupy w pewnym czasie. Pojawia si tu wic, moliwo rozgraniczenia na twrczo dnia powszedniego, ktra staje si udziaem kadego z nas i twrczo wybitn wprowadzajc zasadnicze zmiany w ycie spoecznoci. Naley jednak pamita, i twrczo przez mae t, jako cecha osoby, ma charakter indywidualny i odpowiada za wikszo jej indywidualnych osigni. Jest jednak niezbdnym elementem do generowania pomysw szczeglnie wyjtkowych, czyli do twrczoci wybitnej16. Zatem jeeli twrczo rozumiemy jako proces prowadzcy do powstania nowego wytworu, ktry jest akceptowany i spoecznie uyteczny, bd do przyjcia przez dan grup ludzi; to wydawaoby si, e definicja twrczego dziea jest jasna i klarowna. Wobec powyszego naley wyrni cechy osobowoci twrczej, ktre maj znaczcy wpyw na rozwj jednostki. Bd to17: Intelekt jako miarkowana korelacja midzy inteligencj a twrczoci korelacja midzy inteligencj a twrczoci jest niewielka, malejca wraz ze wzrostem ilorazu inteligencji powyej ilorazu 120 nie sposb cokolwiek wnioskowa o kreatywnoci.

15 16

Dunaj B. (red.), Sownik wspczesnego jzyka polskiego, t. II, Warszawa 1996, s.243. Ncka E., Psychologia twrczoci, Gdask 2005, s.54-76. 17 Tokarz A., Dynamika procesu twrczego, Krakw 2005, s.199-234.

 Styl poznawczy (osobowo intelektualna czowieka). Najwaniejsze cechy to: niezaleno od pola, czyli postrzeganie rzeczywistoci niezalenie od wzorcw narzuconych przez pole percepcyjne, samodzielna analiza sytuacji, metafor, rne strategie przetwarzania informacji: globalnozwikszona konkretno refleksyjno skorelowana ze zmniejszon impulsywnoci, upodobanie do uywania i obiektywno-subiektywno, a take oryginalno mylenia, w tym style mylenia jako samorzdno umysu wydobywana przez sprawowanie kontroli i samokontroli nas procesami mylnymi: styl ustawodawczy ( tworzenie regu, a unikanie wykonywania regu niestworzonych samodzielnie w sensie nie przyjcia ich jako swoich oraz styl wykonawczy (preferowanie zaj wymagajcych precyzyjnego wykonania regu narzuconych przez innych). Osobowo, ktra okrelana jest przez pewien kanon cech osoby uwaanej za twrcz, a wic: otwarto (wykorzystywanie wszelkie rda informacji, potencjalnie przydatnych, atwo asymilowania, silna potrzeba nowoci); niezaleno (wypracowywanie z odebranych informacji rzeczywicie nowego oryginalnego pomysu, nonkonformizm); wytrwao (przezwycianie licznych przeszkd, sia motyww, poczenia ambicji i motywacji samoistnych) oraz tolerancja wobec treci dwuznacznych lub sabo zdefiniowanych tolerancja na bodce dwuznaczne.

10

6. Andragogika turystyki
Andragogika turystyki jest stosunkowo mod dyscyplin naukow. Przedmiotem jej bada jest wpyw uczestnictwa turystycznego na rozwj osobowoci i wychowania dorosych. Zajmuje si rwnie badaniem wpywu uprawiania turystyki na intelektualnym moralny i spoeczny rozwj dorosych. wiatowa Organizacja Turystyki (WTO) opracowaa dla celw statystycznych definicj turystyki, ktra stosowana jest take w Polsce. Wedug tej definicji, turystyka obejmuje og czynnoci osb, ktre podruj i przebywaj w celach wypoczynkowych, zawodowych lub innych nie duej ni rok (bez przerwy) poza swoim codziennym otoczeniem z wyczeniem wyjazdw, w ktrych gwnym celem jest dziaalno zarobkowa18. Natomiast K. Przecawski, stwierdza, e wbrew wielu funkcjonujcym definicjom nie ma dostatecznych podstaw aby z turystyki wykluczy wyjazdy powizane z dziaalnoci zarobkow19". Wynika to z faktu korzystania, np. przez uczestnikw podroy subowych z hoteli, obiektw gastronomicznych, rodkw komunikacji, a czsto z innych usug i atrakcji turystycznych na rwni z typowymi uczestnikami ruchu turystycznego. Zatem K. Przecawski turystyk okrela jako: zachowanie czowieka. Jest wic zjawiskiem odnoszcym si w pierwszej mierze do czowieka.....i e mamy do czynienia ze zjawiskiem bardzo zoonym20. Zagadnienie turystyki mocno powizane jest z omawianym wczeniej czasem wolnym. Std mona wskaza na funkcje turystyki i rekreacji w czasie wolnym. Zatem bd to funkcje: 1. regeneracyjna - wypoczynek, regeneracja si, 2. rozrywkowa - mie spdzanie czasu w odpowiednim towarzystwie, 3. rozwojowa - poszerzanie wiedzy o wiecie, 4. kompensacyjna - wyrwnanie wszelkiego rodzaju brakw i niedocigni, 5. kreacyjna - twrcze spenienie si w zajciach, 6. katartyczna - odreagowanie, ucieczka od problemw, 7. integracyjna - poznanie nowych ludzi, 8. adaptacyjna - pomoc w przystosowaniu si do nowych warunkw otoczenia, wzmoonego wysiku fizycznego, 9. stymulatywna - wspomaganie i pobudzanie rozwoju psychicznego i fizycznego,
18 19 20

Gaworecki W., Turystyka, Warszawa 2006, s.34.

Przecawski K., Czowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Krakw 1996, s.14 i nast. Tame.

11

10. korektywna - przeciwdziaanie i niwelowanie odchyle, 11. emancypacyjna - uwolnienie si od ogranicze, nakazw, zakazw, 12. ekonomiczna - obnia wydatki na leczenie ( profilaktyka), 13. spoeczno - ideologiczna- kreowanie odpowiednich wzorcw zachowa, 14. lokalizacyjna - umiejtno i sposb spdzania czasu wolnego, ktry lokalizuje jednostk w spoecznoci (presti).

12

7. Andragogika sportu i rekreacji ruchowej

Do czynnikw wspomagajcych aktywno poznawcz i dziaalno uczestnikw edukacji dorosych oraz zwikszajcych jako pracy dydaktyczno-wychowawczej naley krajoznawstwo i turystyka. Dzieje si tak, poniewa te sfery aktywnoci wyrabiaj i wzmacniaj u dorosego pokolenia zdolno do obserwacji i dziaalno twrcz. Dotyczy to gwnie umiejtnoci koncentrowania si na wybranych programach ksztacenia systematycznoci w gromadzeniu materiaw. W drodze aktywnoci krajoznawczoturystycznej nastpuje integracja nauczania i wychowania. Aktywno ruchowa jest jedn z podstawowych potrzeb czowieka w kadym okresie ycia. Wysiki fizyczne o odpowiedniej czstoci podejmowania, czasie trwania i intensywnoci s podstawowymi elementami zdrowego stylu ycia, zapobieganiu chorobom, radzenia sobie ze stresami. A. Krawaski definiuje aktywno fizyczn jako: proces edukacyjny, ktrego najwaniejszym elementem na gruncie kultury fizycznej nie jest usprawnianie, lecz uzyskanie nawyku ruchu21. Natomiast w rozumieniu ustawy z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej22 pojcie kultury fizycznej obejmuje wiedz, wartoci, zwyczaje, dziaania podejmowane dla zapewnienia rozwoju psychofizycznego, wychowanie, doskonalenia uzdolnie i sprawnoci fizycznej czowieka w kadym wieku, a take dla zachowania oraz przywracania jego zdrowia. Ta sama ustawa sport traktuje jako form aktywnoci czowieka, majc na celu udoskonalenie jego si psychofizycznych, indywidualnie lub zbiorowo wedug regu umownych. Za rekreacja ruchowa jest form aktywnoci fizycznej, podejmowan dla odpoczynku i odnowy si psychofizycznych. Natomiast opisana powyej turystyka jest jedn z form rekreacji ruchowej23 Aktywno fizyczna, jeden z najwaniejszych elementw stylu ycia zwikszajcy szans na zdrowie, jest w Polsce powszechnie zaniedbana nie tylko u dzieci i modziey, ale i u dorosych. Wspczesna cywilizacja wprowadza, obok czynnikw pozytywnych, take wiele elementw wpywajcych ujemnie na ycie czowieka. Coraz bardziej daje o sobie zna minimalizacja aktywnoci ruchowej spoeczestwa stanowicej naturaln funkcj organizmu ludzkiego. Wysiek fizyczny zosta zepchnity na margines przez gwatownie wkraczajc cywilizacj.

21 22

Oko W., Sownik Pedagogiczny, Warszawa 1992, s.38. Dz. U. 2007 r. Nr 226 poz. 1675 23 Wolaska T., Rekreacja fizyczna, 1971, s.65.

13

8. Andragogika dziaalnoci samorzdowej

Dziaalno samorzdowa to szczebel administracji publicznej, ktra z kolei nazywa jest w literaturze ustalon i zorganizowan dziaalnoci, realizowan dziki pomocy szczegowo okrelonego aparatu. Ta z kolei prowadzi do osignicia okrelonych celw. Aby mona byo mwi o peni administracji naley uwzgldni tutaj takie aspekty jak: charakter postpowania w caoksztacie dziaalnoci oraz zakres i zbir praw o charakterze publicznym. Jej istot jest nade wszystko realizacja celw: publicznego i spoecznego interesu przy zachowaniu przepisw obowizujcego prawa24. Administracja publiczna jawi si wic jako zjawisko zoone i wszechobecne. Dlatego wanie mona j rozpatrywa jako dziaanie lub pewn wyodrbnion organizacj. Co stanowi o jej unikalnym charakterze, gdy w takim ujciu bdzie organizacj ludzi wyodrbnion dla realizacji zada wymagajcych wsplnego dziaania25. W dalszej kolejnoci wane jest, by przybliy zagadnienie samorzdu terytorialnego bdcego form organizacji spoecznoci lokalnej, bd regionalnej. Tutaj wszyscy mieszkacy tworz wsplnot na mocy istniejcych praw. Wane jest, i zrzeszenie ludzi obejmuje w tym przypadku wszystkich tych, ktrzy zamieszkuj terytorialnie okrelone granice. Za w samorzd wykonuje zadania powierzone mu przez pastwo w sposb samodzielny26. O kolejnoci i wanoci wykonywanych zada decyduje tutaj spoeczno, gdy wynikaj one szczeglnie mam na myli tutaj te o charakterze administracyjnym z jej oczekiwa. To z kolei podlega cisej kontroli i regulacji prawnej poprzez odpowiednie ustawy i przepisy. Przynaleno mieszkacw danej gminy do wsplnoty samorzdowej ma charakter przymusowy obligatoryjny. Konsekwencj tego jest niemono zrzeczenia si przez mieszkacw czonkowstwa w samorzdzie, ale te z drugiej strony gmina nie moe nikogo z teje wsplnoty wykluczy. Jako, e dziaalno samorzdowa zwizana jest z wieloma dziedzinami, np. gospodark, kultur i yciem spoecznym, a wic przyczynia si do lepszego wykorzystywania pastwowych i spoecznych rodkw w rozwizywaniu problemw spoecznych. Przy tym przygotowanie dorosych do dziaalnoci samorzdowej wymaga wiedzy naukowej z zakresu m.in.: prawa, socjologii, psychologii spoecznej, historii organizacji i ruchw samorzdowych oraz inne.
24 25

Dawidowicz W., Wstp do nauk prawno-administracyjnych, Warszawa 1974, s. 50. Ura E., Ura E., Prawo administracyjne, Warszawa 2008, s.21-22. 26 Tame, s.187.

14

9. Andragogika dziaalnoci spdzielczej

Spdzielnia jest podmiotem gospodarczym posiadajcym osobowo prawn, prowadzcy przedsibiorstwo, ustanowiony na zasadach prawa spdzielczego, odmiennego nieco od prawa spek handlowych. Zgodnie z obowizujc w Polsce ustaw, spdzielnia jest to dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osb (nie mniejszej ni dziesiciu osb fizycznych lub nie mniej ni trzech osb prawnych), zwanych czonkami spdzielni27. Liczba czonkw moe by zmienna, nie moe jednak spa poniej ustawowych 10 osb fizycznych albo poniej trzech osb prawnych, w przypadku spdzielni zrzeszajcej osoby prawne. Jednake do istnienia spdzielni produkcji rolnej wystarczy, e zrzeszonych jest 5 osb. Spdzielnia powstaje z chwil wpisu do Krajowego Rejestru Sdowego. Inn istotn rnic charakteryzujc spdzielni jest fakt, e zmiana liczby czonkw i zmiana funduszu udziaowego jest wewntrzn spraw spdzielni, realizowan na poziomie jej zarzdu lub rady nadzorczej, gdy tymczasem np. podwyszenie kapitau zakadowego spki akcyjnej wymaga skomplikowanej procedury publicznej emisji akcji, a w spkach z o.o. dodatkowo nawet sprzeda udziaw innej osobie musi - dla swej skutecznoci - zosta kadorazowo zgoszona do Krajowego Rejestru Sdowego28. Elementem podstawowym idei spdzielczej jest wic wspdziaanie forma przeciwstawiajca si dominujcemu w ustroju kapitalistycznym prymatowi interesu indywidualnemu. Jest to wspdziaanie o charakterze szczeglnym obejmuje ono z zasady osoby o niskich i rednich dochodach, ktre wystpujc pojedynczo nie byyby w stanie zaspokoi swoich potrzeb. Zrzeszajc si, osoby przystpujce do spdzielni deklaruj solidarne i demokratyczne w sposobach funkcjonowania dziaanie na rzecz interesw wsplnych, ktre utosamiaj z wasnymi indywidualnymi celami. Wreszcie, cech charakterystyczna zrzeszenia, jakie stanowi spdzielnia, jest dobrowolno kady uczestnik w dowolnym czasie moe, po spenieniu warunkw formalnych, zrezygnowa z czonkostwa29.

27 28

Dz.U.2003.188.1848 Tame. 29 Goftalski Z., Spdzielnia - pojcie sponiewierane, Domy Spdzielcze, Nr 7/2010.

15

10.Andragogika wsppracy midzynarodowej

Wsppraca midzynarodowa zwizana jest w duej mierze z poczuciem bezpieczestwa jednostek. Przy czym bezpieczestwo, podobnie jak pokj, nie jest stanem danym
raz na zawsze. Definicje sownikowe najczciej okrelaj bezpieczestwo jako stan pastwa lub grupy pastw, zdolny do przeciwstawienia si zagroeniom wywoanym przez czowieka lub natur, tj. w sytuacji kryzysu30. Bezpieczestwo () jest podstawow i immamentn potrzeb

czowieka i spoeczestwa. Czowiek wchodzc, wchodzc w epok cywilizacji, dokona () pewnego wyboru, powicajc cze swoich moliwoci ksztatowania szczcia na rzecz zyskania bezpieczestwa31. Najoglniej mona wic bezpieczestwo odnie do jednostek, a take organizacji wsplnot i pastw. Bezpieczestwo jednostek warunkuje zaspokojenie podstawowych potrzeb, takich jak: istnienie, godno, wolno, czy rozwj. Natomiast bezpieczestwo wsplnot gwarantuje nade wszystko istnieje i rozwj wspomnianych jednostek. Dlatego bezpieczestwo niewtpliwie jest charakteryzowane jako pewien stan spoeczny, ktrego nie mona osign w stu procentach. Zatem w dzisiejszych czasach pojcie wsppracy midzynarodowej opiera si gwnie na stworzeniu takiej sytuacji, w ktrej bezpieczestwo wewntrzne kadego pastwa bdzie gwarantowao poczucie jednostek yjcych we wsplnocie czego doskonaym przykadem s dziaania podejmowane przez Uni Europejsk w rnych dziedzinach dziaalnoci czowieka. Dla przykadu Wsplnota Europejska prowadzi polityk ochrony rodowiska, od ponad trzydziestu lat, ktrej zasadniczym celem jest kierowanie dziaaniami pastw czonkowskich w ten sposb, aby zapewni pewn sprawiedliwo spoeczn, m.in. poprzez ekonomiczn i rodowiskow efektywno przedsiwzi. Zgodnie bowiem z raportem WCED z 1987 r. na obecnym poziomie cywilizacyjnym moliwy jest rozwj zrwnowaony, to jest taki rozwj, w ktrym potrzeby obecnego pokolenia mog by zaspokojone bez umniejszania szans przyszych pokole na ich zaspokojenie32. Wobec powyszego andragogik wsppracy midzynarodowej naley traktowa jako nauk, ktrej cele, treci, metody i zasady organizacji procesu opieraj si o przygotowanie dorosych do zrozumienia potrzeby i umiejtnoci realizowania rnych form, na rnych szczeblach, wsppracy midzynarodowej33.
30 31

Pokruszyski W., Teoretyczne aspekty bezpieczestwa, Jozefw 2010, s.8. Dbski S., Grka-Winter B., Kryteria bezpieczestwa midzynarodowego pastwa, Warszawa 2003, s.10. 32 Raport WCED z 1987r. World Commission on Environment and Development. [w:] Annex to General Assembly document A/42/427. 33 Turos L., Andragogika dz. cyt., s.398.

16

11.Andragogika ekologiczna
Andragogika ekologiczna zwizana jest z ochron rodowiska, poniewa rodowisko naturalne stanowi jedn z najwaniejszych wartoci humanistycznych. Poprzez rodowisko rozumiany jest og elementw przyrodniczych, rwnie tych przeksztaconych na skutek dziaalnoci czowieka. Podaje si tu w szczeglnoci: powierzchni ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzta i roliny, krajobraz oraz klimat. Inna definicja rodowiska podaje, i jest to caoksztat nieoywionych i oywionych skadnikw przyrody, cile ze sob powizanych, otaczajcych ywe organizmy. Wedle tak pojmowanego rodowiska wyrnia si nastpujce jego skadniki: budow geologiczn, rzeb terenu, klimat, stosunki wodne, gleb oraz organizmy ywe34. Jedn z podstawowych waciwoci rodowiska przyrodniczego jest rwnowaga naturalna, ktra zachodzi, gdy w przyrodzie rwnoway si odpyw i dopyw energii oraz materii. Std mwi si o cigej integracji rodowiska z czowiekiem. Najprociej wic scharakteryzowa rodowisko jako wszystko co stanowi przyrod. Bd to zatem oddziaujce nawzajem na siebie czynniki biotyczne i abiotyczne, prcz poszczeglnych przedmiotw w zakres rodowiska wchodz take oddziaywania midzy nimi i zmiany przez nie wywoywane. Ekologia, a wic dziedzina biologii badajca wzajemne stosunki midzy organizmami a otaczajcym je rodowiskiem35, rozpatruje rodowisko nade wszystko w odniesieniu do obiektu swoich bada, zatem rodowiskiem nazywa si otoczenie jakiego organizmu, np. osobnika, czy caej populacji. Na rodowisko przyrodnicze skadaj si przede wszystkim: skorupa ziemsk, atmosfera, wody rdldowe i oceany, gleby, wszelkie ywe organizmy i docierajca na Ziemi energia Soca. Naley tu podkreli, i wszelka dziaalno czowieka, wprowadzane przez niego zmiany do tak pojmowanego otoczenia, wytwarzane przedmioty i substancje prowadz do powstawania rodowiska cywilizacyjnego, ktre czsto powanie zakca prawidowe dziaanie rodowiska przyrodniczego36. Przedmiotem bada andragogiki ekologicznej s prawidowoci procesu ksztacenia proekologicznego dorosych i formuowanie na tej podstawie zasad ksztacenia i wychowania, np. zasady odwoywania si do wynikw bada naukowych, czy zasad wizania teorii z praktyk oraz zasad badania refleksji ekologicznej37.
34 35

Flis J., Szkolny sownik geograficzny, Warszawa 1986, s. 346. Grka K., Poskrobko B., Radecki W., Ochrona rodowiska. Problemy spoeczne, ekonomiczne i prawne, Warszawa 1995, s. 5-32. 36 Por. rodowisko nie zna granic, Aura, 2002, nr 5, s.35. 37 Turos L., Andragogika dz. cyt., s.410.

17

12.Andragogika pokojowego wspycia narodw

Pojcie pokojowego wspycia narodw wywodzi si m.in. z idei wiecznego pokoju I. Kanta, nalec do pacyfizmu moralistycznego i pacyfizmu legalistycznego. Jego idea wieczystego pokoju, wysnuwany ze zdolnoci regulatywnych rozumu, opiera si na przekonaniu, e rygoryzm moralny, poczony z bezinteresown dobr wol, prowadz do prawa mogcego zagwarantowa pokojowe wspycie narodw. Czysty rozum narzuca czowiekowi kategoryczny imperatyw pokoju i odrzucenie sprzecznej z nim wojny. Projekt wieczystego pokoju, sformuowany przez Kanta, najpierw okrela niezbdne warunki utrzymywania pokoju, a nastpnie oglne zasady pokojowego wspycia narodw. Do warunkw utrzymywania pokoju zalicza38: uzalenianie wanoci traktatw pokojowych od wyeliminowania z nich zalkw nowej wojny; wyeliminowanie przechodzenia jakiegokolwiek pastwa pod moc lub panowanie innego pastwa; po upywie okrelonego czasu od zawarcia pokoju powinna by przeprowadzona cakowita demilitaryzacja; pastwo nie powinno zaciga dugw narodowych na cele polityki zagranicznej; powinna by zachowywana pena suwerenno pastwa, wykluczajca jakkolwiek ingerencj w jego wewntrzne sprawy ze strony innego pastwa; w przypadku koniecznoci wojny naley j prowadzi w taki sposb, aby byy moliwe pertraktacje pokojowe. Oglne zasady pokojowego wspycia narodw s nastpujce39: poniewa wojny wynikaj nieuchronnie z przyrodzonej cechy natury spoecznoci ludzkiej, jedynie odpowiednie prawodawstwo moe zagwarantowa stan pokojowy; takim odpowiednim prawodawstwem jest republikaska konstytucja obowizujca w kadym pastwie, zapewniajca wszystkim obywatelom udzia w decydowaniu o wojnie lub pokoju; wszelkie prawa dotyczce stosunkw midzynarodowych powinny si opiera na federacji, czyli przymierzu ludw jako pastw wolnych.

38 39

Kant I., O wiecznym pokoju. Zarys filozoficzny, Wrocaw 1995, s.29-85. Tame.

18

Pokojowe wspycie narodw opiera si o poczucie bezpieczestwa narodowego pastwa. Pojcia bezpieczestwa narodowego w polskiej literaturze politologicznej odnosz je przede wszystkim do ochrony pastwa i jego instytucji, jak rwnie do ochrony porzdku prawnego, zwanego bardziej oglnie publicznym oraz ochrony dbr indywidualnych. Jako, e w interesie narodowym ley zachowanie i umacnianie jego bezpieczestwa, ktre to z kolei umoliwia swobod realizacji interesw narodowych wrd podstawowych wartoci stanowicych tre bezpieczestwa wyrnia si: przetrwanie, integralno terytorialn, niezaleno polityczn oraz jako ycia. Natomiast pord argumentw przemawiajcych za stosowaniem jako wyodrbnionej kategorii pojciowej terminu bezpieczestwo wewntrzne pastwa naley umieci nastpujcy zbir przesanek40: to pastwa narodowe jako gwne podmioty stosunkw midzynarodowych posiadaj atrybut suwerennoci zewntrznej oraz wewntrznej i w oparciu o niego realizuj swoje interesy z zakresu bezpieczestwa w ramach prowadzonej polityki zagranicznej i wewntrznej; w pastwach prowadzcych suwerenn polityk istniej i funkcjonuj wyspecjalizowane instytucje i organy pastwowe odpowiedzialne za prowadzenie w sposb wyodrbniony polityki zagranicznej i polityki wewntrznej; w narodowych systemach bezpieczestwa dziaaj wyranie wyodrbnione subsystemy, ktrych podstawowym celem jest skuteczna ochrona i przeciwdziaanie zagroeniom dla stabilnoci wewntrznej pastwa; pastwa uczestniczce w rnorodnych formach wsppracy midzynarodowej z zakresu spraw wewntrznych zachowuj cay czas atrybut suwerennoci w odniesieniu do dziaa dotyczcych ich terytoriw i obywateli.

40

Fehler W., Pojcie i istota bezpieczestwa wewntrznego, [w:] . Sukowski, A. Marjaski (red.), Przedsibiorczo i zarzdzanie. Tom X, Zeszyt 3, d 2009s.35-36.

19

13.Andragogika wieku emerytalnego

Od niedawna w zakres problematyki pedagogicznej weszy w zakres m.in. rozwaania dotyczce problemw czowieka starego (problem czasu wolnego, samotnoci, osamotnienia, aktywnoci zawodowej w czasie emerytury, ycia rodzinnego i pozycji w rodzinie, zaspokojenia potrzeb), zagadnienie wycofywania si z ycia oraz zachowania aktywnoci. Dla wielu osb staro jest rwnoznaczna z przejciem na emerytur, czyli nagym przerwaniem aktywnoci, ktra przez cae ycie nadawaa sens i kierunek wszelkim dziaaniom. S jednak tacy, dla ktrych problem polega nie tyle na zaakceptowaniu bezczynnoci spowodowanej emerytur, ile na utracie pracy w momencie, gdy szanse na znalezienie innej s bardzo nike. Przejcie na emerytur nie jest decyzj atw. Niektre osoby, starajc si, aby przejcie to byo agodne, chc nadal pracowa na cz etaty. Przejcie na emerytur stanowi wydarzenie, ktre zajmuje wysok pozycj w skali najbardziej stresogennych wydarzeniach yciowych. Oglnie przejcie na emerytur jest znoszone znacznie lepiej przez kobiety ni przez mczyzn. Wynika to std, e czciej przyjmuj one prac zawodow z przyczyn czysto ekonomicznych, dla poprawy sytuacji rodzinnej, nie za dla zaspokojenia potrzeb samorealizacji. Sam wiek emerytalny to okrelony ustawowo wiek, w ktrym moliwe (lecz nie konieczne) jest przejcie na emerytur. Obecnie obowizujce normy to 60 lat dla kobiet i 65 dla mczyzn41. W systemach emerytalnych za zdarzenie, ktre pociga za sob wypat wiadczenia emerytalnego, uznaje si obecnie przekroczenie przyjtej granicy wieku, zgodnie z pogldem, e czasie nastpujcym po tym wydarzeniu czowiek powinien korzysta z niezakconego odpoczynku. Przyjcie wieku granicznego, ktry uznaje si za pocztek staroci, jest umowne, poniewa trudno jest go ustali dla wszystkich osb na jednakowym poziomie ze wzgldu na rne procesy biologiczne, psychologiczne czy spoeczne, jakim kady z nas podlega, bowiem ludzie nie starzej si jednakowo 42. W niektrych przypadkach proces starzenia moe wyprzedza ustalon granic wieku, w innych za nastpowa z opnieniem. Na ustawowe ustalenie wieku emerytalnego ma wpyw wiele rnych czynnikw, m.in.43: dugofalowe tendencje w zakresie ksztatowania si stanu zdrowia ludnoci,

41 42

Dz. U. 2009 . 205.1585. z pn. zm. Urbaniak B., Praca zawodowa po przejciu na emerytur, spoeczno-ekonomiczne przesanki powrotu emerytw do aktywnego ycia zawodowego, d 1998, s.20. 43 Szubert W., Ubezpieczenie spoeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987, s.104106.

20

 zmiany demograficzne (np. wyduenie si dugoci ycia ludzkiego), pe czsto dla kobiet ustala si nisz granic wieku emerytalnego, rodzaj wykonywanej pracy obnienie granicy wieku emerytalnego moe dotyczy osb wykonujcych prace uciliwe, niebezpieczne i szkodliwe dla zdrowia (np. grnicy) lub charakteryzujce si odpowiedzialnym i obciajcym nerwowo charakterem, sytuacja na rynku pracy moe skania do stwarzania zacht do zatrzymywania ludzi starszych w pracy lub te do uatwienia im odejcia z grupy osb aktywnych zawodowo. Jako ycia na emeryturze wyznaczona jest wieloma powizanymi ze sob czynnikami materialnymi, warunkami bytu, stanem zdrowia, poczuciem uytecznoci, akceptacj otoczenia- stanowi one z reguy naturaln konsekwencj wczeniejszego ycia. Czsto po przejciu na emerytur jednostka moe odczuwa przyjemno i mie nadziej, e wykonywanie na emeryturze zajcia s mniej interesujce, ni si to wydawao, co moe prowadzi do rozczarowania. Wiele osb zaczyna wwczas analizowa swoj sytuacj i rozwaa alternatywne, bardziej realistyczne scenariusze swojego ycia, co wie si z dalsz stabilizacj ycia, ktra moe z kolei ulec zmianie z powodu utraty samodzielnoci, np. w skutek choroby.

21

14.Andragogika schyku ycia

Schyek ycia jest tym etapem w yciu czowieka, ktry nazywany jest staroci. Jest zatem stanem bdcym efektem starzenia si, ostatnim okres ycia u ludzi. Staro ma przede wszystkim wymiar biologiczny, lecz take poznawczy, emocjonalny i spoeczny44. Staro jako etap, stan w yciu czowieka ma charakter statyczny, starzenie si natomiast, traktowane jako proces rozwojowy jest zjawiskiem dynamicznym. Postpujce zmiany spoecznoekonomiczne, coraz szybszy postp techniczno- informatyczny, wzrost stopy yciowej ludnoci, rozwj i osignicia medycyny, przyczyniaj si do wyduenia ycia ludzkiego. Konsekwencj tego jest szybszy wzrost liczby osb w podeszym wieku, ni liczby osb nowo narodzonych. Staro nie powinna by utosamiana z chorob, gdy jest etapem rozwoju osobniczego nastpujcym po okresie dojrzaoci. Granice staroci s bardzo pynne a sam proces starzenia si przebiega etapami. Najpierw jest etap starzenia si spoecznego, dopiero pniej nastpuje starzenie fizyczne. Starzenie zaley od sposobu i warunkw ycia. Odmiennie bdzie przebiegao u mczyzn i kobiet, inaczej na wsi i w miecie. Do najczciej spotykanych zalicza si 4 okresy staroci45: 60-69 lat - wiek pocztkowej staroci, 70-74 lata - wiek przejciowy midzy pocztkow staroci a wiekiem ograniczonej sprawnoci fizycznej i umysowej, 75-84 lata - wiek zaawansowanej staroci, 85 lat i wicej - niedona staro. Za podstawowe cechy staroci uwaa si: znaczny spadek zdolnoci adaptacyjnych czowieka w wymiarze biologicznym, psychospoecznym, postpujce ograniczenie samodzielnoci yciowej oraz stopniowe nasilenie si zalenoci od otoczenia. Za do najwaniejszych problemw ludzi starszych mona zaliczy samotno, chorob, inwalidztwo, ycie w ubstwie, poczucie nieprzydatnoci. Wszystkie te problemy wskazuj na istniejc marginalizacj osb starszych jako zbiorowoci, czego przykadem moe by stopniowe eliminowanie ich z aktywnego ycia zawodowego i spoecznego w momencie przekraczania granicy wieku emerytalnego46.

44 45

Zych A. A., Czowiek wobec staroci , Warszawa 1995, s.8. Tame,s.25 i nast. 46 Nowicka A., Wybrane problemy osb starszych, Krakw 2006, s.34-54.

22

15.Zakoczenie
Jak udao nam si wykaza na poprzednich stronach andragogika to teoria edukacji dorosych obejmujca wiedz w zakresie szeroko pojmowanej owiaty dorosych. Natomiast procesy edukacyjne ludzi dorosych oraz osb starych, odnoszce si do ksztacenia, kierowania rozwojem, ksztatowania osobowoci, uczenia si i wczenia czowieka dorosego w ycie spo., samoksztacenia, wychowania, samowychowania. Pedagogika dorosych odpowiada na pytanie, jakim moe by czowiek dorosy, jaki poziom rozwoju i sprawnoci moe osign, jeli stworzy mu si optymalne warunki edukacji a on sam podejmie autokreacj. A take umoliwia zrozumienie procesu przeksztacania potencjau jednostki w realn zdolno do sprawnego funkcjonowania we wszystkich rolach spoecznych. Dlatego tak niezwykle wane staj si jej wartoci praktyczne, ktre mona opisa przede wszystkim jako: moliwo rozwijania owiaty i wychowania dorosych i zapewnienie im warunkw umoliwiajcych skuteczniejsze realizowanie programw ksztacenia i przygotowania dorosych do rozwizywania problemw zawodowych, spoecznych, pastwowych i osobistych oraz badanie i ksztatowanie celw wychowania w taki sposb, aby byy one zgodne z potrzebami dorosych oraz znaczenie nastpujcych kryteriw: naukowa prawdziwo i aktualno idei i twierdze naukowych, uyteczno wiedzy, dostosowanie wiedzy do moliwoci umysowych i czasowych dorosych, spjno wiedzy naukowej, stymulacja rozwoju osobowoci, intelektualna atrakcyjno treci, zwizek treci z yciem i prac dorosych, przydatno treci dla dalszego, samodzielnego ksztacenia i rozwoju, dodatkowo przyczynia si do wzrostu narodowego dochodu itp. Zatem rzecz najwaniejsz w wychowaniu wspczesnym jest ksztatowa ludzi tak, aby umieli oni y w warunkach nowoytnej cywilizacji, aby korzystali z moliwoci kulturalnego rozwoju, ktrego im dostarcza, aby wiedzieli, ku czemu i jak dy, z jakich rde czerpa rado ycia. Czowiek aby trwa musi si stale rozwija i ustawicznie przekracza siebie, wci tworzy i przetwarza ludzki wiat.

23

16. Bibliografia
1. Dawidowicz W., Wstp do nauk prawno-administracyjnych, Warszawa 1974. 2. Dbski S., Grka-Winter B., Kryteria bezpieczestwa midzynarodowego pastwa, Warszawa 2003. 3. Dumazedier J., Rzeczywisto czasu wolnego a ideologia, Nowa Kultura, Nr 36/1959. 4. Dunaj B. (red.), Sownik wspczesnego jzyka polskiego, t. II, Warszawa 1996. 5. Dz. U. 2009. 205.1585. z pn. zm. 6. Dz.U.2003.188.1848 7. Dz. U. 2007 r. Nr 226 poz. 1675. 8. Flis J., Szkolny sownik geograficzny, Warszawa 1986. 9. Gaworecki W., Turystyka, Warszawa 2006. 10. Goftalski Z., Spdzielnia - pojcie sponiewierane, Domy Spdzielcze, Nr 7/2010. 11. Grka K., Poskrobko B., Radecki W., Ochrona rodowiska. Problemy spoeczne, ekonomiczne i prawne, Warszawa 1995. 12. Grniewicz J., Idea tolerancji w edukacji midzykulturowej: (na przykadzie midzynarodowego Centrum Edukacyjnego Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie) ,,Wychowanie na co dzie, Nr 1-2/2003. 13. Kant I., O wiecznym pokoju. Zarys filozoficzny, Wrocaw 1995. 14. Kowalewska A., Uczestnictwo Polakw w kulturze, [w:] Szpociski A. (red.), Rnorodno procesw zmian, Warszawa 2004. 15. Lebioda L., Czas wolny, Wychowawca. Miesicznik nauczycieli i wychowawcw katolickich, Nr 07-08/2004. 16. Mi A., Filozofia wspczesna. Gwne nurty, Warszawa 2006. 17. Multimedialna nowa encyklopedia powszechna PWN 1998r. 18. Ncka E., Psychologia twrczoci, Gdask 2005. 19. Nikitorowicz J., Pogranicze; Tosamo; Edukacja midzykulturowa., Biaystok 2001. 20. Nowicka A., Wybrane problemy osb starszych, Krakw 2006. 21. Oko W., Sownik Pedagogiczny, Warszawa 1992. 22. Pokruszyski W., Teoretyczne aspekty bezpieczestwa, Jozefw 2010. 23. Przecawski K., Czowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Krakw 1996.

24

24. Raport WCED z 1987r. World Commission on Environment and Development. [w:] Annex to General Assembly document A/42/427. 25. Sukowski ., Marjaski A. (red.), Przedsibiorczo i zarzdzanie. Tom X, Zeszyt 3, d 2009. 26. Szubert W., Ubezpieczenie spoeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987. 27. rodowisko nie zna granic, Aura, Nr 5/2002. 28. Tokarz A., Dynamika procesu twrczego, Krakw 2005. 29. Turos L., Andragogika oglna, Warszawa 1999. 30. Ura E., Ura E., Prawo administracyjne, Warszawa 2008. 31. Urbaniak B., Praca zawodowa po przejciu na emerytur, spoeczno-ekonomiczne przesanki powrotu emerytw do aktywnego ycia zawodowego, d 1998. 32. Wiatrowski Z., Pedagogika pracy a andragogika, Studia pedagogiczne. Zeszyt 8", Bydgoszcz 1982. 33. Wolaska T., Rekreacja fizyczna, 1971. 34. Wujek T (red.), Wprowadzenie do pedagogiki dorosych, Warszawa 1992. 35. Zych A. A., Czowiek wobec staroci , Warszawa 1995.

25