Ottoman Ego-Documents

Bu çalışma, iki asıl amacı gerçekleştirmeyi hedeflemektedir. Öncelikle, ben-anlatıları söz konusu olduğunda, bugüne kadar ihmal edilen yeni bir kaynak türünün ilim alemine tanıtılması amaçlanmıştır. Bu amaçla, 18. yüzyılda üretilen ve Kandilli Rasathanesi Yazma Eser Kütüphanesi’nde “takvimler” başlığı altında kataloglanıp korunan astrolojik takvimler hakkında detaylı bir araştırma yapılacaktır. Bu takvimlerin tamamında olmasa bile önemli bir kısmında yer alan günlük notların Osmanlı ben-anlatıları literatürüne mühim katkılar sunacağı iddiasıyla, üzerinde günlük notlar bulunan takvimleri hazırlayan alimlerin kimlikleri saptanacaktır. Bundan sonra karşılaştırmalı bir bakış açısıyla, farklı alimlere ait olduğu kesin olarak saptanan takvimlerin karakteristik özellikleri ile hazırlayıcılarının kişisel ilgi, duygu ve beklentileri ve patronaj ilişkileri tartışılacaktır. Söz konusu etkenler takvimlerdeki günlük not üretimine ne derece etki etmektedir? Takvim üreticileri günlük notları söz konusu olduğunda birbiriyle ne derece benzeşmekte veya farklılaşmaktadır? Bu kaynakları Osmanlı ben-anlatıları arasında nasıl konumlandırabiliriz? Bu ve benzeri sorular bu ilk amaca binaen tartışılacaktır.
Çalışmanın ikinci amacı, en az yedi adet astrolojik takvim hazırladığını kesin olarak bildiğimiz Mehmed ‘İsmet Efendi’nin günlük notlarını ben-anlatıları bağlamında tartışmaktır. Bu bağlamda ilk amaç, ilim aleminde yeterince tanınmayan bu önemli Osmanlı aliminin 1730’lu ve  1740’lı yıllarda hazırladığı takvimlere yazdığı günlük notların onun biyografisini ortaya çıkarmada sunduğu katkılara dikkat çekmektir. Daha sonra ise, Mehmed ‘İsmet Efendi’nin hazırladığı astrolojik takvimlere kaydettiği günlük notların onun ilgileri, kaygıları, duyguları ve patronaj ilişkileri hakkında göz ardı edilemez imkanlar sunduğu örneklendirilerek tartışılacaktır. Böylece Osmanlı ben-anlatıları bağlamında şimdiye kadar faydalanılmayan son derece mühim bir kaynak grubu Mehmed ‘İsmet özelinde tanıtılırken, Mehmed ‘İsmet Efendi’nin eksik biyografisini tamamlamaya girişilecektir.

Estergon kalesinde asker olan Ömer Deryâ Bey'in kalede bulunan gazileri ve kendi başından geçen olayları anlattığı eserinin bugün için bilinen tek nüshası Leipzig Kütüphanesinde B. Or. 78 numarada kayıtlı bulunmaktadır. Eser ilk olarak Babinger'in dikkatini çekmiştir. Babinger, Osmanlı Tarihi Yazarları adlı eserinde (s.149) Ömer Bey için şu bilgileri aktarmaktadır: "Mahlası Deryâî olan Ömer Deryâ önceleri Levend sonra Ağa sonra bey olan ve kendi dediğine göre bütün hayatını karısız, çocuksuz sınırlarda ge-çirip yedi defa yaralanan bir savaş eri idi. Askerlik hayatını sade bir nesir ile anlatacak yerde Ömer şairliği denemiş ve İmparator'un Macaristan baş komutanı Fürst Karl von Mansfeld tarafından Grans'ın zabtını (1003/1595) ve on yıl sonra Türkler tarafından geri alınmasını vâfir vezninde bir nazm ile kaleme almıştır. İlk kuşatmada Ağa olarak bulunup oradaki durumu iyi bilen Ömer, kendi şahsiyetini mübalağalı bir şekilde yükselterek muhare-beleri, Grans şehrini ve saireyi tasvir etmektedir, pek tarihi değeri olmayan bir eserdir. " Babinger'in Ömer Deryâ Bey hakkındaki bu mütalaaları kıs-men doğrudur. Eserin edebî olarak bir değeri olmadığı gibi vâfir vezninden ziyade hece ölçüsüne dayalı tek düze bir anlatım görülmektedir. Şüphesiz Ömer Derya Bey'in eserini manzum olarak kaleme almasında diğer asker-lerin esâret anlatılarının manzum olarak kaleme alınmasının etkisi vardır. (Bkz. Esîrî, Hindî Mahmûd). Deryâ Bey'in eseri ise bu eserlerden farklı ola-rak bir esaret anlatısı değildir. Babinger'in eseri tarihî bakımdan değersiz olarak nitelemesi tamamen kendi döneminin tarih yazıcılığı ile alakalı bir tutumdur. Bugün ben merkezli anlatının bilim dünyası tarafından günde-me getirilmesiyle birlikte Ömer Deryâ Bey'in eseri de dikkatlerden kaçma-malıdır. Deryâ Bey'in eserine "Zenân ebyâtı Türkîsi degül bu / Şol destânlar ki okurlar degül bu // Kimin şâirler uydurmuş gümândur / Kimi olmış kimi dahi yalandur" beyitleriyle başlaması ve kendi eserini kurmaca bir metin olarak görmediğini belirtmesi dikkat çekicidir. Buradan sonra müellif sı-rasıyla Estergon kalesinin içinde bulunan camiyi, civardaki çeşmeleri, her-halde ilginç bulduğu için kalede bulunan su kulesini tanıtır. Daha sonra gazilerin medhine geçip usta gazileri isimleriyle anar. Bu bölümden sonra "Musannif kendü hâlin şerh itdügün beyân ider" başlığıyla birlikte kendi hayatı hakkında açıklayıcı bilgiler verir.