Jan Andrzej Morsztyn

The article offers a comparative analysis of three madrigals: Baciator dubbioso by Giambattista Marino, Irresoluto by Jan Andrzej Morsztyn (the paraphrase/translation of Marino’s text) and Vorrei baciarti o Filli... by Claudio Monteverdi (the musical adaptation of Marino’s poem). The aim of this paper is to investigate how the madrigal, as both a poetical and musical genre, implements some concepts of classical rhetoric, related to inventio, distributio and decoratio (elocutio).

Celem niniejszego artykułu jest eksplikacja trudnych do uchwycenia relacji między pojęciami piękna, brzydoty i groteski oraz związanej z nią kategorii ciała groteskowego w poezji Jana Andrzeja Morsztyna. Studium wskazuje m.in. na źródła przedstawień groteskowych, sposoby ich realizacji w jego twórczości, a także kontekstualizuje praktykę literacką Morsztyna w tradycji literackiej. Podstawą teoretyczną moich dociekań są przede wszystkim teksty Wolfganga Kaysera, Michaiła Bachtina i Mieczysława Wallisa.

Jana Andrzeja Morsztyna S poglądając na europejską lirykę miłosną, z zadziwieniem przychodzi stwierdzić, jak wiele miejsca zajmuje w niej poezja niespełnienia. Na przestrzeni dziejów kultury starego kontynentu powstały trzy wielkie systemy skonwencjonalizowanej miłości -amour courtois, petrarkizm i romantyzm 1 -wszystkie inspirowały się uczuciem niedościgłym, miłością niezaspokojoną, naznaczoną podległością i cierpieniem. I choć erotyka frywolna, spod znaku cupido, a później libertynizmu, w różnych epokach znajdowała wyraz w obyczajowości, kulturze literackiej czy sztukach plastycznych, to jednak nie przybrała postaci o b o w i ą z u j ą c e g o s y s t e m u kształtującego tak człowieczeństwo (uczuciowość, wrażliwość, zachowa-* Autorka jest stypendystką Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. 1 Wymienienie obok siebie powyższych terminów wymaga doprecyzowania. Były to bowiem zjawiska bardzo złożone, funkcjonujące na różnych obszarach kultury, nie tylko literackiej: miłość dworna, znajdująca poetycki wyraz w twórczości trubadurów i minnesingerów, najsilniejsze piętno wywarła na obyczajowość; dominantą petrarkizmu stał się język, a dla romantyzmu miłość była raczej filozofią życia kształtującą i literaturę. 4 F. Petrarka, Il Canzoniere, edizione commentata a cura di M. Santagata, Milano 1996. Numeracja utworów z tego zbioru jest numeracją ciągłą, bez rozróżnienia na gatunki, jak przyjmowało się w dawniejszych opracowaniach (tj. sonet 241., w całości zbioru utwór 282). 5 W przekładzie J. Kurka: Jedyną ulgę mam w tej chwili smutnej, Że kiedy wracasz, poznaję wyraźnie Twój chód, twarz twoją, twój głos, twoje suknie. (F. Petrarca, Drobne wiersze włoskie. Rerum vulgarium fragmenta, wstęp P. Salwa, wybór przekładów J. Mikołajewski, komentarz M. Santagata w adaptacji i opracowaniu zespołu pod redakcją P. Salwy, Gdańsk 2005).

Jana Andrzeja Morsztyna zwykło się w potocznym odbiorze traktować jako poetę typowo dworskiego. Jak każda upraszczająca etykieta, i ta nie odkrywa zbyt wiele prawdy, gdyż poezja podskarbiego koronnego tylko w nikłym stopniu stanowiła konsekwencję faktu, że był on wytrawnym dworzaninem. Niewiele w jego dorobku pełnych rewerencji ukłonów literackich wobec możniejszych protektorów czy chociażby dworskich komplementów. Magna pars jego spuścizny to utwory, których istotą jest funkcja autoteliczna, realizująca się w uniwersum wyłącznie literackim. Swoistość artystycznych starań Morsztyna uwidocznić może zestawienie z programem twórczym mistrza poprzedniej formacji, Jana Kochanowskiego, który reprezentował odmienną szkołę myślenia o poezji.

Spośród ogromnej ilości tekstów Jana Andrzeja Morsztyna Jarosław Marek Rymkiewicz wybiera przede wszystkim te, które wydają się stosunkowo mało reprezentatywne dla twórczości barokowego poety. Poezja religijna i refleksyjna Morsztyna stanowi bowiem niewielki procent jego spuścizny literackiej. Lutnia i Kanikuła oraz teksty zamieszczone przez Leszka Kukulskiego w zespołach zatytułowanych jako Erotyki i Pieśni zawierają głównie poezję madrygałową -przy czym madrygałowość należy tu rozumieć nie tyle jako określenie wersyfikacyjnego czy stroficznego kształtu utworu, ile raczej jako pewną konwencję, charakterystyczną dla dworskiej poezji erotycznej w ogóle 1 . Zatem twórczość poetycka, a w zasadzie przekładowa Morsztyna, to głównie erotyki. Tymczasem Rymkiewicz koncentruje się z jednej strony na dwóch wierszach religijnych Morsztyna Pokuta w kwartanie (Wiersze religijne 11 2 ) oraz W kwartanie. Sonet (Rel. 12), z drugiej zaś -na bardzo znanym, sztandarowym nieomal sonecie Do trupa (Lut. 170). Do tego ostatniego tekstu nawiązuje jednak autor Animuli w taki sposób, iż całkowicie pomija przy tym zasadniczy koncept, na którym sonet został oparty i przez pryzmat którego jest najczęściej interpretowany: mianowicie pomysł zestawienia sytuacji zmarłego ze smutnym losem nieszczęśliwego kochanka.

"Louise-Marie in the Panegyrics of Jan Andrzej Morsztyn and Samuel Leszczyński"

Starting with a summary of Louise-Marie's contemporaries’ accounts of the queen, usually approving of her merits in the 1650s and decidedly opposing the queen’s involvement in politics in the following decade, the author of the article focused on two laudations by two magnate-poets: Jan Andrzej Morsztyn and Samuel Leszczyński.
The first included a panegyric of the queen in his poem Psyche (an undated paraphrase of a fragment of Marino’s L’Adone) and the latter in an allegorical poem titled Classicum niesmiertelney Sławy (Classicum of Immortal Fame, 1674), extolling the exploits of King Jana Sobieski. Both images of Louise-Marie were penned in ostentatious contrast to the opinions of the queen dominant at the end of her life. Morsztyn (Gonzaga’s protégé, married to one of her ladies-in-waiting) was fully supportive of her action, contrasting it with the myopia and stupidity of his compatriots, who were unable to take advantage of her generosity and political talents. Leszczyński, in turn, sided with the queen in the name of what can be called historical justice, aware that Poland was ruled by an extraordinary woman. Speaking very highly of the queen, both authors did not dwell too excessively on her origin, focusing instead on her deeds. The author of Psyche saw them as a testimony of true dignity, thanks to which Louise-
-Marie deserved eternal fame among the posterity and a place among the immortals. In Leszczyński’s poem, Louise-Marie (as the only woman) is already presented in the allegorical palace of Fame, a pantheon of those with immeasurable contribution to their homeland. The queen’s deeds are illustrated in Classicum… by a few selected virtues, but it is easy to notice that her prominence is due to those of her features that insistently bring her closer to the male ideal.

The aim of this article is to explicate relationships between the concepts of beauty, ugliness and grotesque as well as the category of a grotesque body in the poetry of Jan Andrzej Morsztyn. The author indicates the sources of grotesque performances, ways of their poetic implementation, and attempts to contextualize Morsztyn’s grotesque images in the literary tradition. Wolfgang Kayser’, Michail Bachtin’s and Mieczysław Wallis’s studies constitute a theoretical background of the paper.

N ikt spośród badaczy polskiej liryki barokowej nie doświadcza dziś takiego komfortu, jak ci, którzy decydują się wziąć na warsztat poezję Jana Andrzeja Morsztyna . Zapewnia go nie tylko opracowana przez Leszka Kukulskiego edycja utworów zebranych Pana Podskarbiego, którą cieszymy się już od blisko pół wieku, ale nade wszystko wybitna monografia pióra Aliny Nowickiej-Jeżowej, w której to, co do tej pory pozostawało, mimo pracy Kukulskiego, niepewne bądź zakryte, zostało zbadane, wyjaśnione, osadzone w tradycji, zinterpretowane… Mając więc może nieco większe niż przeciętne upodobanie do komfortu, czytam dziś Morsztyna ze szczególną satysfakcją, odnajdując właśnie w książce Jan Andrzej Morsztyn i Giambattista Marino. Dialog poetów europejskiego baroku nie tylko odpowiedzi na znakomitą większość pytań, jakie generuje lektura tej poezji, ale też solidne przesłanki pytań kolejnych -poszerzający się horyzont naukowych poszukiwań .

Grażyna Urban-Godziek proposes a new genre classification based on the work of French medievalists to be applied to Polish love poetry from the 16th and 17th centuries. The theoretical introduction presents thematic variants of a basic genre of popular Romanesque lyric poetry, namely the chanson de femme (a woman’s lamentable love song). The author then examines a series of old-Polish lyrics linked by descriptions of dawn (typical of the Old Occitan alba being a trobarique version of the chanson de malmariée); what is more, each one of them seems to be a variant of chanson d’ami: chanson de délaissée and chanson de départie or chanson de malmariée. Examples of alba de séparation and alba formelle érotique are also presented.