Hayreti

Öz Farklı asırların edebî yükünü taşıyan klasik şiirleri yorumlamak, klasik edebiyat çalışmalarına katkı sağlamaktadır. Bu sebeple TEBDİZ (Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlüğü) adıyla klasik şiirin mana dünyasını ortak bir platformda toplayan elektronik bir sistem geliştirilmiştir. Sisteme 16. yüzyıl şairi, Vardar Yeniceli Hayretî'nin Mehmet Çavuşoğlu ve M. Ali Tanyeri tarafından tenkitli metin olarak yayımladıkları divanı; transkriptli metin olarak yüklenmiş, divanda bulunan şiirlerin kelimeleri de devrin zihniyetine ve şairin sanat anlayışına bağlı olarak anlamlandırılmıştır. Anlamlandırılan kelimeler TEBDİZ bilgisayar altyapısı sayesinde bağlamlı dizin hâline getirilmiştir. Nihaî olarak bu çalışmada Hayretî'nin literatürdeki hayatı ve sanatıyla ilgili bilgiler, Hayretî Divanı'ndan elde edilen bağlamlı dizin müşterekinde yorumlanmış ve şairin edebî şahsiyetinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Bu yönüyle bu çalışmanın bağlam bakımından tespitleri, pek çok edebî malzemeyi barındırmakta; inceleme ve değerlendirmeleri de Hayretî'nin sanatına ve üslubuna dair özgün bilgileri içermektedir. Anahtar kelimeler: Hayretî, Vardar Yenicesi, bağlamlı dizin, sözlük, TEBDİZ.

16. yüzyılda Vardar Yenicesi’nde doğan Hayretî, insan tabiatına hoş gelen şiirleri ve hayalle
yüklü üslubuyla yetiştiği coğrafyanın alem isimlerinden olmuştur. Tasavvufî ve askerî zümrelerde
bulunan şair, “birlik” kavramını vurgulayan bir üslup ortaya koymuştur. Böylelikle o; manevî
duyguları coşmuş, kahraman edalı ve bulunduğu zümrenin sözcülüğünü yapan kalenderlerin
birlik nidalarını, “biz” vurgusuyla şiir sesi haline getirmiştir. Bu ses, savaş meydanındaki ruhun ve
sesin şiir meydanına yansımasıdır.

Hayretî, 16. yüzyılda Vardar Yenicesi’nde doğmuş bir şairdir. Vardar Yenicesi, dönemin edebî zirvesini yaşayan İstanbul’dan uzakta farklı bir kültürü, yaşayışı ve edebî iklimi sınırlarında diri tutan ve mahallî özellikleri barındıran bir merkezdir. Burada doğan Hayretî; insan tabiatına hoş gelen, lirik ve sade gazelleri, hayalle yüklü üslubu ile yetiştiği coğrafyanın alem isimlerinden olmuştur.
Bu veriler neticesinde Ankara Milli Kütüphane 06 Mil YzA 485 nolu mecmuanın 108a varağında tespit edilen gazel şair Hayretî’ye ait olup olmadığı tespit edilmeye çalışılmıştır. 108a’da bulunan gazel ile Hayretî üslubunun nesnel kriterler çerçevesinde değerlendirilmesi maksadıyla (Tarlan 2004), (Çavuşoğlu 1971), (Kurnaz 2012) ve (Şenödeyici 2011)’in şiir tahlili çalışmaları örnek alınarak şekil, âhenk ve mana ölçütleri çerçevesinde mukayese yapılmıştır. Ayrıca bu çalışmada Mehmed Çavuşoğlu ile M. Ali Tanyeri tarafından yayımlanan Hayretî Dîvânı esas kabul edilerek çalışma süreci devam eden Hayretî Dîvânı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük) isimli doktora tezinin bağlamlı dizininden faydalanılmıştır. Ayrıca TEBDİZ adı verilen bağlamlı dizin altyapısından sağlanan verilerden istifade edilmiştir.
Anahtar kelimeler: Hayretî, üslup, bağlamlı dizin, işlevsel sözlük, bilinmeyen gazel.

ÖZET Bu çalışmada, Şeyh Galib Divanında kasideler ve tarih kıt'aları dışındaki diğer manzumelerde geçen "âyîne, mir'ât" kelimeleri tespit edildi; bunların tasavvufî sembol olarak ifade ettiği manalar anlatıldı. Ayna, tasavvuf düşüncesinde, Allah'ın göstergesi olan âlemin; bütün âlemlerin, dolayısıyla Allah'ın görüntüsü olan insanın sembolüdür. İnsanın, insan-ı kâmilin, müminin gönlü, kalbi Allah'ın görüntüsünün meydana geldiği bir aynadır. Böylece ayna, tasavvufta birkaç anlama gelen bir sembol durumundadır. Aynanın bu anlamları kazanmasının nedenleri ve ilgileri anlatıldı. Galib Divanında ayna, birçok yerde hayret sözcüğü ve hayranlık kavramıyla birlikte geçmektedir; bu anlatımın nedeni ve ilgisi de belirtildi.

Özet Bu çalıĢma ile amacımız üçü de Vardar Yenicesi"nden olup aynı dost ve Ģiir meclislerinde bulunmuĢ Hayretî, Usûlî ve Hayâlî divanlarında geçen yer adlarını tespit etmek; Balkan yer adlarının Ģiirlerde hangi münasebetlerle kullanıldığını ortaya koymaktır. Ġlk olarak Hayretî, Usûlî ve Hayâlî hakkında kısaca bilgi verilecek daha sonra bu Ģairlerin divanlarında geçen yer adlarının tespiti yapılacaktır. Bunlardan Balkanlarla ilgili olanlar hakkında daha geniĢ bilgi verilerek bu yer adlarının hangi vesilelerle Ģiirlerde yer aldığı tetkik edilecektir.

Kaynaklar, Vardar Yeniceli Hayretî’nin tasavvufî lirizmi
yanında laubali oluşundan bahsetmektedir. O, fevri ve
sivri dilli söylemleriyle sosyal/siyasi eleştiriyi seven,
klasik şiirin gelenek dairesinin dışındaki hayalleriyle
geleneği güncelleyen orijinal bir şairdir. Tezkire
yazarları da onun bu yeteneğinin ve şiir tarzının
kuvvetini tescillemektedir. Bu bağlamda şair
Hayretî’nin üslubuyla Divanı’ndaki şiirlerde “delilik”
kavramı farklı formlarda kullanılmıştır. O’nun Kalenderî
bir çevreden ilham almış olması da bu çeşitlenmeyi
desteklemiştir. Bu yaşantı bağlamında onun, “zincirli
deli” tasvirleri ve kurguları bir terkip içerisinde
değerlendirilecektir. Nihai olarak bu çalışma, onun
mizacıyla şiir zevki arasındaki irtibatın misalli ve
mukayeseli tahkikinden mürekkeptir

Özet Yûnus Emre, hem yaşadığı çağa hem de çağlar ötesine ilim ve irfan köprüsü kurmayı başarmış bir Türk-İslam mutasavvıfıdır. Vefatından sonra Yûnus'a ait olduğu öne sürülen mezarlar ortaya çıkmış, Yûnus'un Dîvânı kuşaktan kuşağa aktarılmıştır. Bunun sebebi O'nun yediden yetmişe herkese hitap eden hikmetli söyleyişinin ve tasavvufi bir üslubunun olmasıdır. Bu irfan sofrası herkesi ortak bir zevkte buluşturmuş ve Yûnusça bir söyleyişle insanları kuşatmıştır. Vardar Yenicesi'nde doğmuş Hayretî'nin, Dîvânı'nda Yûnusça söyleyişlere dair emareler, Yûnus tarzından etkilenen klasik edebiyat şairlerinin varlığını ortaya koyabilir. Bu nedenle 16. yüzyıl şairlerinden Hayretî'nin üslubunda Yûnus etkisi; zihniyet, manâ, kelime kullanımı bakımından incelenecek ve aynı coğrafyada yaşamış İlâhî, Hayâlî ve Usûlî gibi şairlerler müşterekinde Hayretî-Yûnus bağlantısı değerlendirilecektir. Ayrıca Hayretî Dîvânı'nda 330 numaralı gazelde kullanılan " yunus " kelimesinin bağlamı üzerine mukayeseli çalışma yapılmıştır. Çalışmamızda bağlamlı dizin oluşturma altyapısı olan TEBDİZ'den ve Hayretî Dîvânı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük) adlı yazım süreci devam eden doktora tezinin Hayretî ile ilgili verilerinden hareketle Hayretî-Yûnus bağlantısı değerlendirilecektir. Abstract Yunus Emre is a Turkish Islamic sufis who managed to set up a bridge with wisdom and knowledge, from the time that he lived in to the current time. After his death number of graves were found and projected belongs to him. His divan passed from generation to generation. The reason fort his is that he had a literature language from young to adult, enudite utterance and poem atmosphere which is sufistic. This wisdom table brought everyone together with a plesure and surrounded people with utterance of Yunus. Hayreti's Divan has signs of Yunus's uttarance, who was born in Vardar Yenice. This can reveal that there are poets of classic literature influenced by the style of Yunus. Fort this reason, Yunus's impact on Hayreti's style who ise one of the 16th Century Poets, has been examined in terms of mentality, meaning and wor usage and the relationship has been evaluated with the poets like İlahî, Hayalî, Usulî who comes from the same geography. Also the comparative study was done on the concordance of the word " yunus " which was used in ghazal number 330 from Hayretî's Divan. In our work TEBDIZ, which has a basis of composing concordance and Dictionary of Hayreti Divan (Concordance and Functional Dictionary) which is an ongoing doctorial thesis, based on the data relating to Hayreti, the connection between Yunus and Hayreti will be evaluated.

Hayreti, 16. yuzyilda Vardar Yenicesi’nde yasamis bir sairdir. Vardar Yenicesi, donemin edebi zirvesini yasayan Istanbul’dan uzakta farkli bir kulturu, yasayisi ve edebi iklimi sinirlarinda diri tutan; mahalli ozellikleri barindirmasi sebebiyle de her sairinin nevi sahsina munhasir tarz ile yetismesini saglayan bir merkezdir.  Burada dogup buyuyen Hayreti; insan tabiatina hos gelen, lirik ve sade gazelleri, hayalle yuklu uslubu ile yetistigi cografyanin alem isimlerinden olmustur. Bu calismada Mehmed Cavusoglu ile M. Ali Tanyeri tarafindan yayimlanan Hayreti Divâni esas kabul edilerek calisma sureci devam eden Hayreti Divâni Sozlugu (Baglamli Dizin ve Islevsel Sozluk) isimli doktora tezinin baglamli dizininden faydalanilmistir. Ayrica TEBDIZ adi verilen baglamli dizin altyapisindan saglanan verilerden istifade edilmistir. Bu veriler neticesinde Ankara Milli Kutuphane 06 Mil YzA 485 nolu mecmuanin 108 [ a ] varaginda tespit edilen siirin sair Hayreti’ye ait olup olmadigi tespit edilm...

16. Yüzyılın önde gelen şairlerinden Hayretî [ö.941/1535] Klasik Türk şiirinde sade ve âşıkâne söyleyişin temsilcisi olup kaynaklarda Hayretî Mehmed Çelebi, Mehmed Çelebi, Mehmed Şâh, Baba Hayretî, Sultan Hayretî Baba Hazretleri, A’mâ Hayretî şeklinde anılmaktadır. Bir din büyüğü ya da tarikat şeyhi olmamasına rağmen şiirleri geniş kitleler tarafından beğeniyle okunmuş, Divan’ı halk arasında fal bakmak için kullanılmıştır. Şiirleriyle olduğu kadar karakteriyle de ön plana çıkan şairin Divan’ında, vahdet-i vücutçuluk, İmamîlik, Kalenderîlik, Hurûfîlik gibi türlü tasavvufî eğilimleri izlemek mümkündür, fakat bunlar arasında onun karakterini etkileyen en önemli âmil melamet doktrini olarak görünmektedir. Osmanlı şiirindeki âşık, rakip sevgili tipleri melamet ekseninde şekillenmiş olmasına rağmen divanlar üzerinde melamet okumalarını konu edinen çalışmaların sayısı olması gerekenden çok azdır. Özellikle Hayretî gibi melametin temsilcisi konumundaki bir şairin bu yönüyle hiç anılmıyor olması şaşırtıcıdır. Bu çalışma, melametin temsilci şairlerinden Hayretî’nin şiir dünyasında melametin izlerini takip edip bütün bir Türk şiirini etkileyen melamet doktrinine Hayretî aynasından işaret etmek amacındadır.