Geometrik Desenler

Serap Ekizler Sönmez, hakkında çok az şey yazılmış olan geometrik desenler üzerine çalışıyor. Kimya alanındaki çalışmalarını bırakarak, aralarında bağlar kurduğu sanat alanlarına geçtikten sonra yaptığı çizimler ve çalışmalarla literatürdeki eksiklikleri kapatmaya gayret ediyor. Yazdığı kitapların yanı sıra dersler veriyor ve atölyeler düzenliyor. İslâm mimarîsindeki yüksek estetiğin kaynakları hakkında Sönmez’le yaptığımız söyleşi, Eskiz Defterlerimden Osmanlı Mimarisi (Zeytinburnu Belediyesi Kültür Y., 2017) kitabının yerleştiği zemini ve detayları daha net görme imkânı sağlıyor.

Jay Bonner'in 20 yıldır üzerinde çalıştığı, ilgililerince uzun zamandır beklenen kitabı Springer yayınlarından çıktı. Prestij basım özelliğine sahip olan çalışma 595 sayfa olup 105 adet fotoğraf ve hepsi yazara ait 600 geometrik desen çizimini içermektedir. Bu haliyle şu ana kadar bu alana ilişkin yapılmış en kapsamlı çalışma olarak değerlendirilebilir.

Yerning tort bulunung kağanı bolsam gerek (Yerin dört tarafına hakan olmam gerek)" Oğuz Kağan Bütün mitolojik sistemlerin ana konusu olan dünya modeli Türk düşüncesinde de mevcut olup, saklı bilgi, simgesel dil ve imgeler içermektedir. Türk düşüncesinde simetrik ve saydam olan dünya modeli, imgelerin arkasında gizlenen simgelerle kavranılmaktadır ve birer simge olan yönler kültürel algılamanın birer simgeleridirler. Kadim toplumların birçoğunda en basit algılama modeli olarak dünyanın dörtgen şeklinde tasavvur edilmesi yaygındır. Eski Türk tasavvurunda gök yarım daire biçimli kubbe, yer ise dört yönlüdür. Türklerin cihan hâkimiyeti mefkûresini de yansıtan dünyanın yatay modelinde bulunan dört yönün tasvirini Orhun-Yenisey yazıtlarında da görebiliyoruz: "Tokuz oguz begleri budunı bu sabımın edgüti eşid katıgdı tinle. İlgerü kün togusıka, birgerü kün ortusınaru, kurıgaru kün batısıkına, yırıgaru tün ortusınaru anda içreki budun kop mana körür. (Dokuz Oğuz beyleri, milleti. Bu sözümü iyice işit; sağlamca dinle: ileri (doğuda) gün doğusuna, beri (güneyde) gün ortasına, geri (batıda) gün batısına, yukarı (kuzeyde) gece ortasına doğru içindeki milletler hep bana itaat eder"[1]. Türkler dünyayı yönlere ayırırken yüzlerini onlar için yüceliği, ululuğu ve sonsuzluğu simgeleyen günesin doğduğu istikamete çevirerek yön tayini yapmaları, belki de güneş gibi dünyayı kucaklamak, kuşatmak arzularının ifadesidi. Yukarıdaki metinden görüldüğü gibi eski Türkler yerin dört tarafını şu terimlerle ifade etmişlerdir: Doğu (ilgerü/ileri -gün doğusu), Güney (birgerü -gün ortası), Batı (kırıgaru -gün batısı), Kuzey (yırıgaru -tün ortası = gece ortası). Ayrıca, bu yönler sembolik renk ve hayvanlarla da ifade edilmektedirler Doğu: mavi/yeşil -ejderha, Güney: kızılsaksağan, Batı: ak -pars, Kuzey: kara -yılan [2]. En eski çağlardan günümüze kadar dört yön imgeleri de olarak algılanan simgeleri daha iyi anlamak ve anlatmak için simetri kavramı değinmemek mümkün değildir. Hermann Weyl'e 1 göre simetri -insanoğlunun yüz yıllar boyu düzeni, güzelliği ve mükemmelliği anlamak yolları arayışında güvendiği fikirdir [3]. Bundan 77 yıl önce ünlü Sovyet kristalografı Aleksey Şubnikov 2 "Simetri" kitabında [4] yazıyordu: "Arkeolojik abidelerin incelenmesi, uygarlığının başlangıcında insanlığın simetri tasavvurunun olduğunu ve simetrini çizimde ve gündelik nesnelerde uyguladığını gösteriyor. İlkel üretimde simetri kullanımının sadece estetik nedenlerle değil, aynı zamanda kişinin doğru biçimlerin uygulama için daha fazla yararlı olduğuna olan güveni ile de belirlendiği varsayılmalıdır. Bu güven, sanat, bilim, teknoloji vb. insan faaliyetinin birçok alanına yansıyan varlığını halen sürdürmeye devam ediyor". Çağdaş yerbilimlerinin (jeokimya, biyojeokimya, radyojeoloji, hidrojeoloji) banisi, yaşamının son otuz yılını doğada simetri olaylarını araştırmaya vakfeden Vladimir Vernadskiy 3 "Yer ve Çevresindeki Biyosferin Kimyasal Yapısı" eserinde Şubnikov'un yukarıda anılan fikirlerini daha dakik şöyle anlatıyordu: "… simetri duygusu ve gündelik nesnelerde ve hayatta onu ifade etmeğe gerçekten can atması insanoğlunda yarım milyon yıl süren (bundan 650 binden 150 bin yıl önceye kadar) paleolit veya hatta milyon yıl süren eolit dönemlerinden başlayarak vardı. Bu duygu ve onunla bağlantılı çalışma daha keskin ve yoğun biçimde değişerek bundan 25 bin yıl önce neolit döneminde de kendini göstermiştir. Simetri hakkında bu tasavvur yüzlerce, binlerce kuşak boyu katlanmış; doğruluğu insanoğlunun çeşitli doğal karasal koşullardaki kolektif gerçek deneyim ve gözlemi, gündelik yaşamı ile denenmiştir. Binlerce kuşağın bu deneyimi bu kavramın derin ampirik temeline ve insanoğlunun mevcut olduğu maddi ortamdabiyosferde -varlığına açıkça işaret etmektedir. Simetrinin simetri düzlemi ve ayna düzlemleri biçiminde insan vücudunun yapısında (sağ ve sol ellerde, ayak tabanlarında vs.) açıkça temsil edildiğini unutmamak gerek…" [5].

'in 20 yıldır üzerinde çalıştığı, ilgililerince uzun zamandır beklenen kitabı Springer yayınlarından çıktı. Prestij basım özelliğine sahip olan çalışma 595 sayfa olup 105 adet fotoğraf ve hepsi yazara ait 600 geometrik desen çizimini içermektedir. Bu haliyle şu ana kadar bu alana ilişkin yapılmış en kapsamlı çalışma olarak değerlendirilebilir. İslâm sanatında geometrik desenler konusunda dünya üzerinde yapılan çalışmalar son zamanlarda ivme kazanmış ise de yetersizdir. Özellikle desenlerin oluşum metotları geometrinin doğasından hareketle anlaşılmaya çalışılmakta ve farklı uzmanlar tarafından farklı metotlar benimsenmektedir. Ancak geleneksel metotların tam olarak ne olduğu konusu tartışmalıdır. Cetvel-pergel konstrüksiyonu ve tasarımda en küçük tekrar eden parçayı oluşturarak deseni sonsuza yayma, sistemi çizebilmenin esasını oluşturur. Desen üretimi konusunda kullanılan metotlardan olan poligonal teknik, Bonner'in savunucusu olduğu ve bazı geleneksel uygulamalardan hareketle geliştirdiği metottur. Kitabının da esasını oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra tarihsel gelişim süresince geometrik desen metodolojisini ele alırken ortaya konmuş olan yaklaşımları değerlendiren kitap, özellikle geleneksel yapı inşa metotlarına da mukayeseli olarak değinmektedir. Poligonal tekniğin bu kadar çok örnek üzerinden açıklandığı başka bir çalışma şu ana kadar ortaya konulmamıştır. Kapak görseli olarak Abbasi dönemi Bağdat'ında yaşamış İbn'ül Bevvâb'ın 1001 yılında yazdığı Kur'an-ı Kerim tezhibi kullanılmıştır. Kitabın Abbasiler bölümündeki geometrik desen anlayışı ele alınırken de kapak resminin geometrik süsleme Doktora Öğrencisi, Marmara Üniversitesi.