El Cezeri

[ÖZET] Modernizm, sadece üretim ve dağıtım ilişkilerinin değil, aynı zamanda yaşamı çevreleyen düşünce ile bu düşüncenin yansımaları niteliğindeki mimari ürünlerin, şehircilik tasarımlarının ve mekan algılanımlarının da XIX. yüzyıldaki yeniden biçimlendirilişinin anahtar kavramıdır. Bu sebeple, modern dünyanın kökenlerinin dökümünü çıkarmaya dair söz konusu olabilecek herhangi bir girişim, o dünyanın ekonomik gelişim çizgisinin, demografik ivmelerinin, siyasal evrelerinin yanı sıra; taşa bürünmüş düşüncesinin veya yapılarda gizlediği şifrelerinin de çözülmesi girişimi sayılacaktır. Keza, en ilkel mimari yapı olarak mağara kenarlarına inşa edilen ve surdurmayı andıran barınaklardan bu yana, mimari yapılar, her dönemde, bulundukları zaman diliminin ruhunu barındırmışlardır. Barınan insanın ideolojik altyapısı, barınağına da nüfuz etmiştir: Mimari ürünler uygarlıkların ve ideolojilerin onlara ölümsüzlük bahşeden felsefe taşlarıyla döşenmiştir. Bu yüzdendir ki yeri geldiğinde, bir uygarlığı ya da ideolojiyi anlamada etkili birer anahtar görevi görebilmektedirler.
Zamanın akışkan yapısıyla girdiği ilişkiler dahilinde ideoloji –ya da özelde, modernizm– katılaşır ve bu ilişkiden devşirme imgeler meydana getirir. Kuşkusuz, bu imgeler arasında en göze çarpanları arasında, şehirlerde Lacanyen birer obje misali yükselen saat kuleleri sayılabilir. Saat kulelerinin tarihsel anlatısını yapmak, onların sadece mimarlarından bahsetmek, yapılış ve –eğer gerçekleşmişse– yıkılış tarihlerini vermek, yani koskoca bir anlatıyı bu birkaç belirli ve sınırlı parametre arasına sıkıştırmak anlamına gelmemelidir. Kanaatimizce, tüm bu temel bilgilerle birlikte, değinilmesi gereken, böyle bir mimari objenin ne zaman veya nasıl yapıldığından ziyade, neden yapıldığı sorunsalı olmalıdır.
II. Abdülhamid döneminin tekabül ettiği Osmanlı geç dönem modernizminin Anadolu yerleşimlerinde en çok rastlanan çehrelerinden biri de ülkenin neredeyse dört bir yanına yayılmış bulunan saat kuleleridir. Mimari biçimleriyle, kitabeleriyle, yöresel hikayeleriyle anıldığı kadar, ideolojik altyapılarıyla da anılmayı hak eden bu yapılar, Osmanlı son döneminin modernleşme, Batı'ya ayak uydurma gayretlerinin birer nişanesi biçiminde yükselmişlerdir. Merkezi ayarlı saatler üzerinden zamanın hem sistematizasyonunun, hem de üretim ilişkilerini düzenleyen kullanımına ilişkin politikaların gölgesindeki devasa saat kulesi formu, bu bağlamda, Osmanlı modernizmini anlamlandırma denememizde bir gösterge olarak ele alınacak ve okunmaya çalışılacaktır. (Anahtar Kelimeler: İzmit Saat Kulesi, saat kuleleri, Osmanlı, II. Abdülhamid, modernizm, batılılaşma, mimari.)

Bundan tam 800 yıl önce geliştirdiği araçlar, bugün bile bakıldığında şaşkınlıkla karşılanan, insan hayatını kolaylaştıran ve bilimi hayat içinde yoğuran makinelerdir. Bir süre önce İstanbul’da açılan İstanbul Cezeri Müzesi, bu değerli bilim adamımızı tekrar gündemimize soktu. Müzede El-Cezeri’nin kitabındaki çizimlere, anlatılara bakılarak üretilen ve çalışır durumdaki makineler sergileniyor.

Bu kitaba kaynaklık eden ve çok eski tarihlerde yazılmış eserlerin güncellik anlamındaki katkısını sorgulayanlar her zaman olmuştur. Hatta bu sorgulamalarına kendilerince rasyonel birtakım gerekçeler de sunmak suretiyle eski eserlerin bilime ve güncel hayata olan katkısını inkardan gelerek mahkum etmek isteyenler de olmuştur. Oysa zaten aralarında eşölçülemezlik bulunan eski eserler ile güncel eserleri birbirleri ile karşılaştırıp kıymet biçebilecek bir kişi, kurum veya kuruluş yoktur, olması da düşünülemez. Günümüzde yazılmış kitaplar incelendiğinde ise, bunların tamamına yakınının güncel kaynakların etrafında değirmen taşı misali dönüp durmakta oldukları görülmektedir. Söz gelimi, yönetim üzerine kitap yazanların birçoğu Ptah Hotep’in adını dahi bilmemektedir. Toplam Kalite Yönetimi literatürü üzerine yazılan yayınlar incelendiğinde Hamburabi Kanunları’ndan veya II. Beyazıt tarafından hazırlatılan Kanunname-i İhtisab-ı Bursa’dan bahsedilmediği görülmektedir. Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın eserini inceleyen veya referans alan Davranış Bilimleri kitabına rastlamak neredeyse imkansızdır. Benzer şekilde, kişisel gelişim kitap raflarını dolduran binlerce kitabın hemen hiçbiri, güzel ve ikna edici konuşma sanatının (rhetoric) ustaları Protagoras ve Sokrates’in adını bile anmamaktadır. Bilgisayar ve yazılım üzerine kaleme alınan eserlerin hemen hiçbirinde, Bilgisayar Bilimleri ve Sibernetik’in babası El Cezeri veya matematikçi El Cebir’den bahsedilmemektedir. Fizik, optik ve mekanikten ekmeğini yiyen binlerce insanın Newton ve Heysem hakkında bildikleri belgesellerde izlediklerinden ibarettir (izlerlerse).
Elinizdeki kitapta, yönetici veya yönetilen herkese, birincil kaynak eserlerin “yönetim” bakış açısı ile ele alındığında nasıl daha işlevsel hale getirilebileceğine dair kuramsal ve pratik anlamda katkılar sağlamak amaçlanmıştır. Birincil kaynak eserlerdeki bilgiler, sistemli çabalarla zenginleştirilerek pratik hayatla olan bağlantılarının kurulmasına ve konulara bakış açılarının nispeten genişletilmesine çalışılmıştır. Yönetim ile ilişkili disiplinlerde yazılmış eserler, bu alandaki başlıca yaklaşımların fikri temellerini objektif bir şekilde ortaya koyabilmek için eleştirel kaynak incelemesine tabi tutularak okuyucuya sunulmuştur.

El- Cezeri’nin Yaşadığı Artuklu Sarayı’nın Bilim Tarihi Açısından Önemi adlı bu çalışma kapsamında öncellikle Bedi’üz- Zaman Ebû’l-İzz İsma’il bin er Rezzâz El-Cezeri hakkında bilgi verilecektir. Daha sonra El- Cezeri’nin yaşadığı, çalışmalarını yaptığı ve El-Câmi‘ Beyne’l-İlm ve’l-‘Ameli’n-Nâfi fî Sınaâti’l-Hiyel” (Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar) adlı eserini yazdığı Artuklu Sarayı hakkında bilgi verilecektir. Sarayın plan şeması, mimarisi ve süsleme özellikleri
anlatılacak, ardından sarayın bilim tarihi açısındaki önemi vurgulanacaktır.
Çalışmanın son kısmında El- Cezeri tarafından tasarlanan robotlar hakkında kısa bilgi verilecek ve özellikle El- Cezeri’nin yaptığı Artuklu Sarayı kapısı hakkında bilgi verilecektir.

Irak Türkmenleri denildiği zaman hafızamızda ilk olarak Kerkük ve Musul canlanır. Fakat Osmanlı İmparatorluğunun dağılmasından sonra maalesef Türkler için hüznün ve acının adeta merkezi haline gelmiştir. Bu acılar dokunaklı bir şekilde halk edebiyatına ve o bölgenin türkülerine de yansımıştır;

“Yıktılar kal’amızı
Sürdüler balamızı
Daha can boğazdayken
Çektiler sâlamızı
Ah Kerkük yüz ah Kerkük
Her zaman yüz ak Kerkük
Ölseydim düşmeseydim
Men senden uzak Kerkük...”
 
Türkünün dizelerinden de anlaşılacağı gibi Türkmenler maalesef kaderine terkedilmiş ve geçen yıllar boyunca adeta bir mum gibi yavaş yavaş bölgede asimile politikaları ile erimektedirler. Bu konuya değinmeden önce bölgedeki Türk varlığını incelemekte fayda vardır. Türklerin Irak’a ilk girişleri H. 54 / M. 674 tarihlerine kadar uzanmaktadır. Emevi Halifesi Muaviye tarafından Horasan’a gönderilen Ubeydullah bin Ziyad ile Buhara prensesi Hatun emrindeki Türk kuvvetleri arasında yapılan çarpışmadan sonra bir barış yapılmıştır. Bu barıştan sonra Ubeydullah yanına aldığı Türk askerlerini Irak’a götürüp, Basra’ya yerleştirmiştir. Türklerin Irak’a gelişleri Abbasi döneminde, Halife Memun ve Halife Mutasım’ın iktidarı sırasında meydana gelen siyasi gelişmelerden dolayı daha da sıklaşmıştır. Emevi ordularında olduğu gibi Abbasi ordularında da yer alan Türkler, üstün savaşçı yetenekleri ile maharetlerinden dolayı üst mevkilere getirilmişlerdir. Ayrıca H. 211 / M. 836 ’da Halife Mutasım’ın emriyle Türk kumandanı Türk hassa askeri için Somerna şehri kurulmuştu. 25 Aralık 1055’te Bağdat’a giren Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey Büveyhoğulları’nın Irak’taki hakimiyetine son verilmiştir. Tuğrul Bey Bağdat ve Oğuzların yayıldığı Irak’ı Selçuklu Ülkesine katmıştır. Bu tarihten sonra Oğuz boylarına mensup birçok Türk, bu bölgeye yerleştirilmiştir. Böylece bölgede Büyük Selçuklular ile Türk hakimiyeti başlamıştır. Türklere daha önce yalnızca Etrak (Türkler) diyen Araplar, “Etrak-u Bağdat” (Bağdat Türkleri) demeye başlamışlardır.  1258 Moğol istilası ile Abbasi hilafeti son bulmuş, bölge Moğolların eline geçmiştir. Ayrıca bu bölgede Moğollarla birlikte çok sayıda Türk askeri gelmiştir. 1258 – 1336 İlhanlılar, 1338 – 1360 Celayirliler, 1360 – 1469 Karakoyunlular ve 1470 tarihinden itibaren de Akkoyunlular hakimiyetinde kalan bölge 1508 yılında Safevilerin eline geçmiştir. Safeviler’in Çaldıran’da (1515) Yavuz Sultan Selim Han’a yenilmesi ve Kanuni Sultan Süleyman Han’ın da 1534’te Bağdat’ı almasıyla bugün Irak olarak anılan bölge Osmanlı hakimiyetine geçmiştir. Osmanlılar Irak’ı, Bağdat, Basra, Musul, Şehrizor ve el-Ahsa olmak üzere beş bölgeye ayırarak idare ettirmişlerdir. 1623’te bölge tekrar Safeviler’in eline geçmiş ve Safeviler binlerce kişiyi katletmişlerdir. Sultan IV. Murad Han’ın 1638’de Bağdat’ı tekrar geri almasıyla Kasr-ı Şirin Antlaşması yapılmış ve kesin sınır çizilmişti. Böylece Musul-Kerkük bölgesi de dahil olarak I. Dünya Savaşı sonuna kadar bölge Osmanlı hakimiyetinde kalmıştır. Sonuç olarak Kanuni Sultan Süleyman Han ve Sultan IV. Murad Han zamanında Anadolu’dan getirilen çok sayıda Türk de bölgeye yerleştirilmiştir. I. Dünya Savaşından itibaren Irak’ın işgal edilmesi ve 1926 Musul Meselesi görüşmeleri sonucu Musul ve Kerkük’ün Irak’a bırakılmasıyla Musul ve Kerkük Irak’la birlikte İngiliz sömürgesi haline gelmiştir. 1920 – 1932 yılları arasında Irak’ın İngiliz Mandası altında bulunduğu dönemde Türkler baskı ve zulüm dolu bir devre yaşamışlardır. Irak’ın 1932 ’de Milletler Cemiyeti’ne kabul edilip bağımsızlığına kavuşmasından sonra da Irak Türkleri rahat yüzü görmemiş, baskı ve şiddet daha da artmıştır. Bütün bu baskı ve sindirme politikalarının Irak’ta bulunan Türk varlığını yok edemediği 1937 Sadâbâd Paktı’yla ortaya çıkmıştır. 27 Haziran 1937’de imzalanan Sadâbâd Paktı için bölgedeki Türkler büyük bir sevinç yaşasalar da pakttan sonra polis tarafından yapılan işkence ve zulme maruz kalmışlardır. II. Dünya Savaşı’nın sıkıntıları sebebiyle savaşı sakin geçiren Türkler savaştan sonra yeni bir katliamla karşılaştılar. 1946 yılında Gavurbağı’nda Kerküklü işçiler polis kuvvetleri tarafından yaylım ateşine tutulmuşlardır. Yine Bağdat Paktı’nın imzalanacağını duyan Türkler, bölgelerinde büyük bir sevinç yaşamışlardır. Fakat yine paktın imzalanmasından sonra Türklere yapılan baskılar artmıştır. Irak’ta 14 Temmuz 1959 Cumhuriyet’in birinci yılı kutlamalarında sokağa dökülen Kerkük Türkleri komünistler tarafından katliama uğramışlardır. 3 gün süren bu katliamda soydaşlarımız inanılmaz derecede zulüm ve işkenceye maruz kalmışlardır. Yaklaşık 1500 yıl kadar bu topraklarda varlığını gösteren Türkler I. Dünya Savaşı’ndan sonra batılı devletlerin bölgedeki çıkarlarından dolayı sistematik olarak çeşitli haksızlık, baskı ve katliama uğramışlardır. Emperyalist güçlerin özellikle yer altı bakımından zengin olan kuzey Irak’taki emellerinden dolayı bölgede yaşayan Türkler birçok zorlukla karşılaştıysa da bunlar karşısında Türk hükümeti ise maalesef hiç bir etkinlik göstermemiştir.

El- Cezeri’nin Yaşadığı Artuklu Sarayı’nın Bilim Tarihi Açısından Önemi adlı bu çalışma kapsamında öncellikle Bedi’üz- Zaman Ebû’l-İzz İsma’il bin er Rezzâz El-Cezeri hakkında bilgi verilecektir. Daha sonra El- Cezeri’nin yaşadığı, çalışmalarını yaptığı ve El-Câmi‘ Beyne’l-İlm ve’l-‘Ameli’n-Nâfi fî Sınaâti’l-Hiyel” (MakineYapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar) adlı eserini yazdığı Artuklu Sarayı hakkında bilgi verilecektir. Sarayın plan şeması, mimarisi ve süsleme özellikleri
anlatılacak, ardından sarayın bilim tarihi açısındaki önemi vurgulanacaktır. Çalışmanın son kısmında El- Cezeri tarafından tasarlanan robotlar hakkında kısa bilgi verilecek ve özellikle El- Cezeri’nin yaptığı Artuklu Sarayı kapısı hakkında bilgi verilecektir.

ÖZ: Haçlıların doğuyu istila ettiği sancılı süreçte Anadolu, Suriye ve Irak topraklarının büyük kısmını bir arada tutmayı başarabilen Zengi Atabeyliği'nin, 1146 yılında kurucusu İmadüddin Zengi'nin ölümü sonrası kolayca dağılacağı öngörülüyordu. Fakat Zengi öldükten sonra diğer oğulları arasında sivrilen Nûreddin Mahmud, gerek cesareti, gerekse rakiplerine karşı sergilediği mücadele azmiyle babasının egemen olduğu toprakları daha da genişleterek ona iyi bir halef olduğunu göstermiştir. Suriye'de Halep şehrini merkez edinen Nûreddin, hem kendi hâkimiyet bölgesine hem de İslam dünyasına yönelik en büyük tehlikenin Haçlılar olduğunu iyi idrak etmişti. Bunlar arasında Antakya Haçlı Kontluğu, Nûreddin'in kuzey sınırını güvence altına almak için en çok odaklandığı kontluk olmuştu. Ayrıca Akdeniz sahillerinin önemli kısmını elinde bulunduran Ermeni Prensliği ile belli dönemlerde bölgeye sefer düzenleyen Bizans İmparatorluğu Nûreddin için kuzey sınırını tehdit eden çetin rakipler olmuştur. Bu makalede kaynaklarda Nûreddin Mahmud hakkında verilen bilgiler üzerinden onun kuzey bölgesindeki Haçlı, Ermeni ve Bizans gibi gayr-ı müslim devletlerle mücadelesi irdelenecek ve bu çerçevede Nûreddin'in kuzey politikasının esasları ortaya konmaya çalışılacaktır.