Bektaşilik

This study which is based on the Velayetname of Haji Bektash Veli written in poetic by Ali Nihani, consists of an introduction and three sections. The entry section is organized by three title, after touching on proximate literary genre and Velayetname genre, given informations about the works which are determined that been penned by name Velayetname/Menakıpname in Turkish Literature.
In the first section, with reference to current resources, the poets life and works of art are emphasized. In the second section, under the title Analysis, by mentioning typical characteristics of Velayetname, the study was examined in terms of form and contents. In the third section, after available copys was defined, current text was translated into Latin alphabet and the text was translated to Turkey Turkish.
The study was concluded whit a Conclusion section that contains the evaluation about the poet and work,  “Index” and “Appendix” sections.
Key Words: Ali Nihani, Haji Bektash Veli, Poetic Velayetname, Menakıpname Mathnawi.


Ali Nihanî’ye ait manzum Hacı Bektaş-ı Veli Velayetnamesi adlı eserin ele alındığı bu çalışma, giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Üç başlık halinde tertip edilen Giriş bölümünde Velayetname türüne ve yakın edebî türlere değinildikten sonra Türk edebiyatında Velayetname/Menakıpname adıyla kaleme alındığı tespit edilen eserler hakkında bilgiler verilmiştir.
İlk bölümde, mevcut kaynaklardan hareketle, şairin hayatı, sanatı ve eserleri üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde, İnceleme başlığı altında Velayetname’nin öne çıkan özelliklerinden bahsedilerek eser şekil ve muhteva bakımından incelenmiştir.. Üçüncü bölümde, eldeki nüshaların tavsifi yapıldıktan sonra, mevcut metin Latin harflerine aktarılmış ve metnin sadeleştirilmiş hali ile birlikte verilmiştir.
Çalışma, eser ve şair hakkında yapılan değerlendirmeleri içeren bir Sonuç bölümü, “Dizin” ve “Ekler” bölümleri ile tamamlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Ali Nihanî, Hacı Bektaş-ı Veli, Manzum Velayetname, Menakıpname, Mesnevi.

Alevilik, Türk-İslam tarihinin bir parçası olduğu kadar, günümüzün önemli bir sosyal gerçekliğidir de. Bu gerçekliği konu edinen akademik veya popüler nitelikte birçok çalışma yayımlanmış ve halen yayımlanmaya devam etmektedir.

Her ne kadar günümüzde bazen araları tire ile ayrılarak Alevilik-Bektaşilik biçiminde, bazen de her iki kesimi ifade etmek üzere Alevilik biçiminde adlandırılmakla beraber, gerçekte bu iki yapı arasında birtakım farklılıkların bulunduğu dikkate alınmalıdır.

Günümüzde "Alevilik olgusu", muhteva olarak farklı inanç ve kültür unsurlarının bir karışımı olarak ifade edilse de dini bir kimlik olarak önümüzde durmaktadır. Son yıllarda Alevilik ve Bektaşilik konusunda kaleme alınmış yayınların sayısı şaşıtıcı bir hızla durmadan artmaktadır. Bu yayınlardan çok azı istisna edilirse, büyük çoğunluğunun Alevilik konusunu her türlü bilimsellikten uzak önyargılı bir yaklaşımla, birtakım siyasi ve idaeolik gayelere yönelik olarak ele aldıkları görülür. Böylece bilimsel bir araştırma alanına giren bu konu, bir nevi siyasileştirmeye çalışılmaktadır. Ayrıca köken olarak Alevi bir aileden gelme ve Alevilerle yakın ilişki içerisinde bulunma, o kişiyi, Alevilik konusunda bir kitap yazmaya yetkili kılmaz. Bu bağlamda, bu konuyu bilimsel dekıriptif bir metod anlayışının dışında, farklı amaçlara yönelik olarak değerlendiren çoğu yayınların, başta Alevi-Bektaşi vatandaşlarımız olmak üzere bütün topluma zarar verdiği ve toplumda dini ve milli konularda yeni birtakım ayrışmalara yol açtığı gözlenmektedir.

Bir 'Dinler Tarihi' ve 'Kültür Tarihi' uzmanı ve aynı zamanda bu alanda yıllardır çeşitli çalışmalar yapan birisi olarak akademik bakış açısıyla, tarafsız, ön yargılardan uzak, objektif ve tamamen bilimsel metodlar çerçevesinde kalarak konuyu incelemeye çalıştım. Elinizdeki bu eser, yaklaşık on beş yıllık uzun bir çalışmanın ve bilgi birikiminin ürünü olup alt açılımlarıyla birlikte takriben 3500 terimi kapsamaktadır. Terimlerin tespitinde yukarıda ismini zikrettiğim sözlük, kısmen bana yardımcı olsa da onda yer almayan birçok terim, yüzlerce kitap titizlikle incelenip karşılaştırılarak ortaya konulmuştur.

Çalışmada yer alan her bir terimde kaynakların çizdiği çerçeve yansıtılmaya çalışılmış; öznel görüş ve değerlendirmelerden kaçınılmaya gayret edilmiştir. Kaynakçada görüleceği üzere alanın temel kaynakları başta olmak üzere konuyla ilgili yazılmış birçok esere müracaat edilmiş ve bizzat faydalandığım 400'e yakın eser kaynakçaya alınmıştır.

Bu çalışmada turizm tesisi yatırımlarında ön fizibilite raporunun SWOT analizin önemi örnek bir ön fizibilite raporu ile anlatılacaktır. Ön fizibilite raporu, yatırımcının bir yatırım kararı vermek için yaptırmış/yapmış olduğu fizibilite etüdünün ilk aşama rapordur. Yatırımcı, fizibilite araştırmalarının sonraki aşamalarına (ekonomik, teknik, mali ve hukuki) geçilip geçilmeyeceğine ve yatırım fikri kararının devam edip etmeyeceğine ön fizibilite araştırmaları sırasında elde edilen verileri dikkate alarak karar verir. Fizibilite raporlarının olumlu çıkması yatırımın yapılacağı yer, tesisin yatırım maliyeti, bürokrasi, pazar ile ilgili verilerin yatırımcının amaç ve imkânları ile örtüşmesine bağlıdır. Ön fizibilite raporu elde edilen bu verilerin analiz edilmesi ve yorumlanması ile yatırımcının yatırım kararına etki eder. Bu araştırmada örnek verilen Bolu Göynük Doğa Oteli için gerçekleştirilmiş ön fizibilite raporu, ön fizibilite raporunun önemini ortaya koyacaktır.

Klasik Turk Edebiyati’nda Hurufilik felsefesini kullanan sairlerin Hurufi olarak tanimlanmasi veya tanimlanmamasi cogu zaman arastirmacinin takdirine birakilmistir. Bu makale oncelikle arastirmalarda sikca kullanilan “Hurufi” ve “Hurufilikten etkilenmis” gibi kavramlari tartismaya acmaktadir. Hurufilige ait kavramlari ve yorumlari kullanan ancak bunlar disinda Hurufiliklerine ait elimizde herhangi bir bilgi bulunmayan Klasik Turk Edebiyati sairlerinin Hurufilikleri bu makalenin asil konusunu olusturmaktadir. Dolayisiyla siirlerini ve yazilarini Hurufiligi yaymak icin kullanmis, Hurufiligi tartisilmaz olan Nesimi, Refi’i, Misâli, Arsi gibi sairler bu makalenin kapsami disindadir. Hurufi olduklari veya Hurufilikten etkilendikleri iddia edilen Hayreti, Usuli, Ruhi-i Bagdâdi, Gelibolulu Âli ve Hakiki uzerinde durulacak ve one surdugumuz metot cercevesinde konuyla ilgili beyitler degerlendirilecektir.

Evaluation in Source and Terms of Method of Tafsīr of Basmala Written By Hāccī Bektāş Velī
Anadolu topraklarında yazılan ilk müstakil besmele konulu tefsir, Bektâşî tarikatının kurucusu olan Hacı Bektâş-ı Velî’ye ait “Besmele Tefsîri” adlı eserdir. Bu eser, göçebe veya yarı göçebe bir hayat süren Türkmenlerin yaşadığı bir coğrafyada kaleme alınmıştır. Zor şartlar altında Anadolu’ya tutunma mücadelesi veren Türkmen boylarına umut aşılamak, onları birleştirmek ve hayatın zorluklarına karşı direnmelerini sağlamak, devrin önde gelen âlimlerinin ulaşmak istedikleri gayelerden biridir. Bu neticeyi elde edebilmek için Mevlâna Celâleddin-i Rûmî (öl. 672/1273), Yunus Emre (öl. 720/1320 [?]) ve Hacı Bektâş-ı Velî gibi devrin önde gelen mutasavvıfları, İslam’ın hoşgörülü ve kucaklayıcı vasıflarını ön plana çıkarmışlardır. Hacı Bektâş-ı Velî de bu eserinde besmeledeki Allah Teâlâ’nın rahmet kökenli “Rahmân” ve “Rahîm”  isimlerini ön plana çıkarmak suretiyle bu amaca hizmet etmektedir. Eser, baştan sona bu tema etrafında şekillenmiştir. Dolayısıyla eserin yazılış amacının İslâm’ın kolaylaştırıcı, umut verici ve kucaklayıcı yönünün ön plana çıkarılarak Türkmen aşiretlerinin İslâm dini etrafında birleşmelerini sağlamak olduğu söylenebilir. Ayrıca Hacı Bektâş-ı Velî’nin, eserini Türkçe yazması ve girişte bunu özellikle belirtmesi, müslüman Türklerin dinî hayatına pratik bir fayda sağlamayı amaçladığını göstermesi açısından önemlidir. Erken dönem Anadolu halk kültüründe Allah, Kur’ân ve tefsir algısının şekillenmesinde belli bir yeri olan Hacı Bektâş-ı Velî’nin, bu eserde kullandığı kaynakların tespit edilmesi aynı zamanda Anadolu irfanının bazı kaynaklarının da tespiti anlamına gelmektedir. Ayrıca bu çalışmada eserin kaleme alındığı dönemin sosyal ve ekonomik şartları ile eserin içeriği arasındaki ilişkinin de ortaya konulması hedeflenmiştir. Eserdeki rivayetlerin tefsir kaynaklarında herhangi bir karşılığının olup olmadığı, eserin tefsir literatüründeki konumu belirleyebilmek açısından önemlidir. Çalışmamızda literatür tarama yöntemi kullanılarak eserdeki bu rivayetlerin kaynakları belirlenmeye çalışılmıştır. Hacı Bektâş-ı Velî’nin Besmele Tefsiri, Kur’ân’dan bir âyet olan besmeledeki Allah, Rahmân ve Rahîm isimlerini ele alan, esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın günahkâr kullarına karşı lütuflarını anlatan ve genellikle mi‘raç gecesi Allah ile Resûlü Muhammed Mustafa arasında geçen konuşmalara dayanan bir eserdir. Bu kitapta Allah’ın kendisine iman edip içtenlikle yalvarıp yakaran ve sâlih amel işleyen kullarına dünyada ve ahirette sonsuz bir rahmet ile muamele edeceği gerçeği, besmele yorumlanarak aktarılmıştır. Eser, klasik tefsirlerden farklı olarak kelime ve cümle tahlillerine değinmeden, doğrudan besmelenin faziletine ve besmele zikri ile elde edilecek lütuflara değinen, halkın maneviyâtını yükseltmek ve onları dine daha sıkı bağlarla bağlamak amacı güden, Türkçe kaleme alınmış ilk eser olma özelliğini taşıyan bir tefsirdir. Hacı Bektâş-ı Velî, eserinde âyetlere, rivayetlere, latifelere ve hikâyelere dayalı bir anlatım üslûbu tercih etmiştir. Eserde besmeleyi tefsir etmek amacıyla toplam on dokuz âyet metni verilerek, yaklaşık yirmi beş âyet ise metni verilmeden telmihen kullanılmıştır. Dolayısıyla eserin temel kaynağının Kur’ân-ı Kerîm olduğu, müellifin yorumlarında âyetlerden sıklıkla faydalandığı söylenebilir. Hacı Bektâş-ı Velî eserinde çeşitli kıssalardan ve meşhur mutasavvıfların sözlerinden yararlanmıştır. Bu sözlerden oluşan latife bölümleri ve anlatmak istediği fikri halkın daha kolay anlayabilmesi için kurguladığı hikâye bölümleri dikkatleri çekmektedir. Buradan hareket ile eserin, besmelenin fazilet ve önemini öğretmek amacıyla halka yönelik kaleme alındığı görülmektedir. Bilgi vermenin yanı sıra halkın dinî hassasiyetini diri tutmayı ve din ile olan bağlarını kuvvetlendirmeyi amaçladığı anlaşılmaktadır. Çalışmamızda besmelenin faziletine dair eserde aktarılan rivayetlerin kaynağı hakkında literatür taramaları yapılmıştır. Bazı rivayetlerin sahih hadis kaynaklarından metin olarak birebir olmasa da telmih yoluyla alındığı görülmüştür. Ayrıca kaynaklarda tespit edilemeyen bazı rivayetlerin başka eserlerde aynı veya benzer lafızlarla yer aldığını, dolayısıyla müellifin birçok yorumunun hadislerden yaptığı çıkarımlara dayandığı tespit edilmiştir. Hacı Bektâş-ı Velî, eserinde yaptığı yorumlarda, kurguladığı veya naklettiği latife ve hikâyelerde kendinden önceki müfessir ve mutasavvıfların görüşlerinden ve eserlerinden yararlanmaktadır. Eserde metni verilerek veya telmih yoluyla delil olarak kullanılan âyetlerin çokluğunun yanında halkın konuları daha iyi anlayabilmesi ve kendi hayatları ile özleştirebilmesi için sıkça latife ve hikâye tarzı anlatım üsluplarına başvurulması dikkat çekicidir. Bu tarza uygun olarak muhayyel konuşmalara ve hikâyelere de yer verildiği görülmüştür. Bu diyalogların insanlar arasında kurgulanması edebî açıdan kabul edilebilir bir durumdur. Fakat Allah Teâlâ, Hz. Peygamber ve melekler arasında geçen ve sahih kaynaklarda tespit edilemeyen muhayyel konuşmaların eserde yer alması dikkat çekmektedir. Hacı Bektâş-ı Velî, diğer bazı müfessirlerin yaptığı gibi “Burada Allah Teâlâ sanki şöyle demek istemiştir” şeklinde bir giriş yaparak diyaloğun kurgusal olduğunu belirtmemiştir. Aksine bu diyalogları gerçekten olmuş birer hadise gibi takdim etmesi, ilmî açıdan sıkıntılı görülmektedir. Eserin, halkın ilmî seviyesine ve ilgi alanlarına uygun olarak kaleme alınması, belki de şifahî bir anlatımın yazıya geçirilmiş hali olması gibi nedenler göz önünde bulundurulduğunda bu tarz bir anlatım hoş görülebilirse de bu durum, eserin ilmî değeri açısından bir eksiklik oluşturmaktadır. Sonuç olarak eser, yazılış amaçlarına uygun olarak yeni müslüman olan Türkler arasında merhameti geniş olan Yüce Allah’ı sevdirmiştir. Güzel ahlaklı olmanın, sâlih ameller işlemenin asla karşılıksız kalmayacağı fikrinin yerleşmesini sağlayarak halk nezdinde layık olduğu karşılığını görmüş ve günümüze kadar gelebilmiştir.

The imposition of the Ottoman rule on the Balkans led to major demographic, cultural, religious and social changes in the conquered lands. One of the consequences of the Ottoman conquest of the medieval Bulgarian territories was the establishment on these territories of mystic Islamic streams, as well as of nomadic and semi-nomadic Turkmen communities related to the non-orthodox mystic interpretation of Islam. The settling of dervishes and Turkmen communities (cema‘ât’s) which practiced the aforementioned religious tradition is a process that is observed in the Thracian region (the Thracian Plain), along with other regions, namely Dobrudzha, the Ludogorie, Gerlovo, and the Rhodope Mountains, and played a substantial role on the development of the settlement system of those regions. This process is reflected in sources that vary in terms of type and character – Ottoman registers, biographies of non-orthodox Islamic priests (vilayetname’s), Islamic chronicles, travel notes, toponymical evidence, and local lore. In the present article, the ways and methods of identifying such groups are presented, and the villages founded up by them in the Thracian Plain and its adjacent regions are discussed. Special attention is paid to the role of dervishes of the Rum Abdals mystic stream in the establishment of the religious mystic centers (tekkes, zaviyes), which are to become the key points of the religious and social life of the groups that followed the non-orthodox and generally mystic Islam. The latter also constituted economic subjects around which, in time, villages were set up, and the dervishes living in them or the
groups connected with the tekke cultivated new lands and engaged in animal breeding.
The article also emphasizes the compulsory deportations (Sürgün) by the Ottoman authorities of such groups from Asia Minor to the Bulgarian lands and the reasons leading to them. Moreover, based on attributes and personal names related to such identity, settlers of the villages of the mentioned region could be identified. The article also deals with the
identity of the settlement toponymy of the Thracian Plain and of Asia Minor, which is an indication of the original homeland of the migrants. Conclusions concerning the dynamics of the settlement system that emerged in result of the migration of groups related to the
non-orthodox Islam that originated from Anatolia and established themselves in Thrace are also presented.

Kanatlar köyü, Makedonya’nın Pirlepe şehrinde bulunmaktadır. Kanatlar köyünde yaşayan halkın ekserisi Türk ve Bektaşi’dir. Köyde azda olsa Hıristiyan hane vardır. Kanatlar köyünün geçmişi XVI. yüzyıla kadar dayanmaktadır. Köydeki Türklerin ataları, Konya ve Karaman bölgesinden göçen Türkmenlerdir. Kanatlarda Bektaşilik, Dikmen Baba adlı evliyanın manevi şemsiyesinde yaşatılmaktadır. Köyde, Dikmen Baba’ya ait bir de tekke bulunmaktadır. Dikmen Baba tekkesi 1826 yılında diğer Bektaşi tekkeleri gibi kapatılmış olsa da bir müddet sonra faaliyetlerine tekrar başlamıştır. Kanatlar köyünde XVI. yüzyıldan günümüze değin Türk kültürü ve Bektaşilik inancı etkin olmuştur. Ele alınan bu çalışmada, köyde yaşayan Baba ve muhipleriyle görüşmeler yapılarak veriler elde edilmiştir. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nden temin edilen belgelerdeki bilgilerle harman edilen bu veriler doğrultusunda, Kanatlar köyündeki Türk kültürü ile Bektaşi inanç ve ritüelleri ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Öz Osmanlı Devleti memuru Fehima Efendi'nin 1881 yılında vefatını müteakip terekesinde Hurûfîlik edebiyatına dair yüz cilt kadar kitap çıkmıştı. Bu kitaplar İslam akaidi açısından zararlı görülüp Meşihat Makamı tarafından bazı ulemaya incelettirilmiş ve sonrasında müsa-dere edilmiştir. Daha önce mevcudiyeti bilinmesine rağmen müellifi hakkında bilgi olmayan bir risalenin bu vesileyle yazıldığı anlaşılmaktadır. Harputlu Hoca İshak Efendi'ye ait oldu-ğunu tespit ettiğimiz bu risale hem Hurûfî doktrini hem de Bektâşîlik hakkında bazı eleştiri ve reddiyeleri içermektedir. Bu makalede çeşitli yazma nüshalarının bulunduğu bu eserin yazılış sebebi, içeriği ve müellifinin kimliği ortaya çıkarılmıştır. 19. yüzyılın son çeyreğinde yayın dünyasında başlayan Bektâşîlik tartışmaları açısından, bu risale muhalif tutumu ve ağır ithamlarıyla dikkat çekmektedir. İzâhü'l-Esrâr adındaki bu eser, Hoca İshak Efendi'nin daha önce kaleme aldığı ilk eseri olan Kâşifü'l-Esrâr'ın devamı mahiyetinde olup, Bektâşîlere yö-nelik otuza yakın soru içermektedir. Ayrıca, yazmanın sonunda ilmiye sınıfı ve Hâlidî tarikatı arasındaki ilişkiye dair önemli ayrıntılar mevcuttur. Abstract After the death of Fehima Efendi who was an Ottoman official, more than a hundred manuscripts on Hurufism were left in his heritage in 1881. Since they were probably regarded as heretic, some ulemas were at once charged to investigate those books. After that, these books were instantly confiscated. It was understood that a manuscript report later on transformed into a book called as Izahu'l-Asrar was prepared on the basis of order. This article sheds light on the author and its content. It includes criticism and refutation of Hurufism and Bektashi Order. The author, we find out, was Hodja Ishak who was an Ottoman religious scholar and wrote about a famous book called Kashifu'l-Asrar in 1871. Izahu'l-Asrar is a continuation of Kashifu'l-Asrar and repeating defemation of Bektashism on the context in which a serial book printed pros and cons of Bektashism in 1870s. Moreover, it contains almost thirty questions against Bektashis. Apart from that, at the end of the book, there was also interesting information about the relationship between Naqshi-Khalidi order and ulemas.

Orjinal arapça eser olup

Malakat is an important text of Bektashi written by Haji Bektash

Haji Bektash Veli wrote several works on mysticism with frequent references to the Koran; the best known and most of important of these was Malakat. Much of Haji Bektash Veli‘s biography is based on stories

El  Hurufi  -  Hazreti  Fazl -i Yezdanin

جاودان نامه  , فضل الله حروفي

FAZLULLAH-ı HURÛFΠ - CÂVİDÂNNÂME

Işknâme. Fazlullah-ı Hurûfî’nin Câvidânnâme-i Ṣaġīr’inin muhtasar tercümesidir. Çeşitli nüshaları bulunan Işknâme (meselâ bk. Millet Ktp., Ali Emîrî, Şer‘iyye, nr. 1238, 1368) 1288’de (1871) İstanbul’da basılmıştır. Bu eser, Dîvân-ı Nesîmî’den (İstanbul 1260) sonra Hurûfîliğe dair Türkiye’de basılan ilk kitaptır.

Alevilik, sadece güncel politik değil, teolojik ve tarihsel bağlamda da, üzerine hâlâ çok tartışılan bir olgu. Alevi-Kızılbaş-Bektaşi tanımları ve aralarındaki ayrımlar dahil olmak üzere, terminolojiden başlayan anlaşmazlıklar veya belirsizlikler var. İslam içi mi, kendine mahsus bir inanç mı olduğu bahsinde hararetlenen yorum farkları, Doğulu-Batılı, Türk-Kürt gibi ayrımlarla çeşitleniyor.

Elinizdeki kitap, Suavi Aydın’ın sunuşunda bir etno-dinsel kimlik olarak tanımladığı Aleviliği üç düzlemde ele almaya çalışıyor: Tarih, Kimlik, İnanç ve Ritüel. En geniş bölümü oluşturan “Tarih” bölümü, özellikle Aleviliğin tanımının gelişimi yanında, iç ayrımlarına ışık tutuyor. “Kimlik” bölümündeki yazılar, Alevilerin ve Alevi hareketinin güncel gündem konularına odaklanıyor. “İnanç ve Ritüel” bölümü, çok canlı bir gelenek tablosu sunuyor.
Yalçın Çakmak ve İmran Gürtaş’ın hazırladığı derleme, Türkiye’den ve Türkiye dışından, bilinen uzmanların yanı sıra yeni kuşak araştırmacıların özgün verimlerini bir araya getiriyor. Sosyal bilimin bu konuda hâlâ yetersiz bulunsa da önemli bir gelişme kaydeden üretimini, sadece akademisyenlerin değil, güncel tartışmaların gündemine taşıması umulan bir çalışma.

Alişan Akpınar, Gürdal Aksoy, Murat Alandağlı, Suavi Aydın, İbrahim Bahadır, Mehmet Bayrak, Yalçın Çakmak, Yavuz Çobanoğlu, Ercan Geçgin, Erdal Gezik, İmran Gürtaş, Ayfer Karakaya, Ahmet Karamustafa, Hans-Lukas Kieser, İlker Kiremit, Robert Langer, Fahri Maden, Ahmet Yaşar Ocak, Dilek Kızıldağ Soileau, Martin Sökefeld, Gülay Tulasoğlu, Erdoğan Yalgın, Ali Yaman, Rıza Yıldırım ve Besim Can Zırh’ın katkılarıyla.

Bektaşi Kültüründe Yemek Motifi adlı çalışmamız; giriş, iki ana bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Giriş kısmında; araştırmanın amacı, metodu ve kaynakları belirtildikten sonra Hacı Bektaş Velî ve Bektaşilik hakkında kısa bir bilgi verilmektedir.
Tezimizin Birinci bölümünde, sembolizm ve mitoloji bağlamında Bektaşi kültüründe yemek motifi incelenmiştir. Bektaşi edebiyatında sembol ve mitoloji kavramlarının ele alınması konumuzbakımından önem arz etmektedir. Bu bölümde özellikle eski din ve kültürlerin Bektaşi kültürüne etkisiele alınmıştır. Bu bölüm, Bektaşi geleneğinin Türk Dünyası ile oldukça yakın ilişki içinde olduğunu göstermektedir.
İkinci bölümde ritüel bağlamında Bektaşi tekkeleri ele alınmıştır. Zirai faaliyetler ve gelirler Bektaşi tekkeleri için çok önem arz etmektedir. İkinci bölümde Bektaşi mutfağı ve bazı önemli ayin yemekleri tanıtılmıştır.
Bu tez, basılı kaynakların yanı sıra dört el yazması eser temel alınarak hazırlanmıştır. Bunlar, Hacı Bektaş VelîVelâyetnâmesi, Abdal Musa Velâyetnâmesi, Kaygusuz Abdal Velâyetnâmesi ve Şeyh Ahmed Bedreddin Halveti’nin Şeyh Sırri Rifai’nin el yazması notlarına dayanarak kaleme aldığı “Risâle-i Lâhûtiye” (Bektaşi Tarikatına Ait Usul Âdâb Ayinler Mecmuası)dir. Konu hem inanç hem de ritüel bağlamında ele alınmıştır.
ABSTRACT
This thesis, “Food Figure in Culture of Bektashi Order”, is composed of introduction, two main sections and conclusion. In the introduction, besides the purpose, methods and resources of the research, a brief information is provided on the life and the works of Haci Bektas Velî and Bektashi Order.
In the first main section, food figure in culture of Bektashi Order in the context of the symbolism and mythology is investigated. It is important to considersymbol and mythology in Bektashi literature. It is especially worthwhile to note the understanding of the effect of the ancient religions and cultures to Bektashi culture in this section. This section shows that Bektashi tradition has more close relations with Turkish World.
In the second section Bektashi centers in the context of ritual is investigated. Agricultural activities and incomes is very important to Bektashi centers. In this section Bektashi cousine and some important rituel meals is introduced.
This study is based on four manuscriptsas well asprinted sources: “Velâyetnâme-i Hacı Bektaş Velî”,“Abdal Musa Velâyetnâmesi”, “Kaygusuz Abdal Velâyetnâmesi” and “Risale-i Lâhûtiye-Bektaşi Tarikatına Ait Usul Âdâb Ayinler Mecmuası”a collection by Şeyh Ahmed Bedreddin Halveti of the notes of Şeyh Sırri Rifai. The subject is dealt in terms of both belief and rituals.

Günümüzde Alevilik anlayışının geldiği noktada bu kadar kaynak var ve bu kadar konuşuluyor, ama kullandığımız kavramlar doğru mu, yanlış mı ya da nasıl değişti. Daha önce olmayan terimler nasıl ortaya çıktı. Bu değişikliklerin olmasını isteyen bir güç mü var? Ülkemizde Alevilik konusu üzerine kafa yoran ve kalem oynatanların öncelikle şunu net olarak belirtmeleri gerekir: Alevi kimdir ya da bir kişiye Alevi demek için hangi kriterler kullanılmalıdır? Alevi anlamında kullanılan Kızılbaş, Bektaşi, Tahtacı, Nusayri terimleri Alevilikle eşanlamlı mıdır? Bu terimlerden ne anladığımızı açıkça belirtmemiz gerekir. Acaba kavram kargaşası içerisinde bu kavramları kullanmamıza rağmen aynı dili mi konuşuyoruz? Yoksa birimizin kullandığı kavramın ifade ettiğiyle diğerinin anladığı aynı şey mi oluyor? Akademik çalışmaların kavram çerçevesi kurgulanırken önce ortak kullanımı ya da çalışma boyunca kullanılacak kavramların ne anlama geldiği hakkında açıklayıcı ve anlaşılır bir açıklama yapılır. Bu durum araştırmacının çalışması boyunca zihinsel hareket alanını hangi kavramlar etrafında şekillendirip kurguladığı ve sürdürdüğü bu yolla takip edilebilir. Bu durum ilgili çalışmanın çerçevesini görmeyi ve üzerinde fikir beyan etmeyi de mümkün kılar. Aksi halde hangi esas ve yöntem etrafında hazırlandığı belirgin olmayan bir çalışma, belirsizlik oluşturur ve üzerinde konuşmayı zorlaştırır. Böyle bir yazıda geçen kavram ve terimlerin öncelikle o yazının giriş bölümünde açıklanması şarttır. Konu Alevilik olunca da aynı durum geçerlidir. Oysa Türkiye’de Alevilik üzerine yazı yazanların neredeyse tamamının herhangi bir tanımlamada bulunmadığı görülmektedir. Bu durum, anlaşılmazlığa ve istismara açık kapı bırakan önemli bir etkendir. Hacı Bektaş Veli’nin düşünce ve görüşlerinin Balım Sultan tarafından derlenip toparlanıp bir tarikata dönüşmesine Bektaşilik deniyorsa; Alevi-Bektaşi terimi neyi ifade etmektedir. Kızılbaş terimi Alevilik anlamına geliyorsa her Alevi Kızılbaş mıdır?

GEYİKLİ BABA’NIN İNEGÖL’E YERLEŞMESİ, ORHAN GÂZÎ ile İLİŞKİSİ ve HETERODOKSLUĞU YÖNÜNDEKİ İDDİALARIN KESİN DELİLLER IŞIĞINDA ÇÜRÜTÜLMESİ

(Settlement of Geyikli Baba in İnegöl, His Relationship with Orhan Ghazi and Refutation of the Arguments on His Being A Heterodox in the Light of Direct Evidences)

Hakan YILMAZ*


Özet:

Osmanlı Uç Sultanlığı’nın ilk ve en önemli yerleşim merkezlerinden biri olan İnegöl ucuna yerleşerek, Bursa muhâsarası sırasında dervişleriyle birlikte Kızılkilise (Kemaliye/Keles) taraflarını fetheden Geyikli Baba ile Orhan Gâzî arasında yaşanan ilginç bir vak‘a, XV. yüzyıl başlarında düzenlenmiş olan eski bir belgeye yansımıştır. Üç parça hâlinde günümüze intikâl eden bu belgenin yalnız ilk parçasında yer alan kayıtlara dayanılarak, XX. yüzyıl başlarında ilkin Geyikli Baba’nın rakı ve şarap içen heterodoks bir derviş olduğu iddiâsı ortaya atılmış; daha sonra ise farklı tarih araştırmacıları tarafından bu isâbetsiz yaklaşım, Baba’nın çağdaşı diğer Türkmen babalarının da karakteristik bir özelliği imiş noktasına taşınmıştır.

Bu bildiride, Geyikli Baba ve XIV. yüzyıl Türkmen babalarının heterodoks bir yaşam tarzını benimsedikleri iddiâsının temelini teşkil eden bu tartışmalı belgeden, bu belgede anlatılanları tekrâr eden anonim bir yazmadaki ortak bilgilerden ve dönemin diğer tarihî materyallerinden hareketle, İnegöl ucuna yerleşen Geyikli Baba’nın Bursa fethi sırasındaki ve sonrasındaki faaliyetleri, Orhan Gâzî ile yakın ilişkisi ve burada kendisine vakıflar tahsis edilmesi konuları mercek altına alınarak, Baba’nın heterodoksluğuna yönelik mesnedsiz iddiâlar kesin deliller ışığında çürütülmeye çalışılacaktır.

Anahtar kelimeler: İnegöl, Geyikli Baba, Orhan Gazi, Bursa’nın fethi, heterodoksi.


Abstract:

An interesting event experienced between Geyikli Baba who settled at the edge of Inegöl, one of the earliest and most significant residential areas in the Ottoman Sultanate in the Edges and conquered the area of Kızılkilise (Kemaliye/Keles) together with his dervishes during the siege of Bursa, and Orhan Gâzî, is found in an ancient document issued at the beginning of the XV century. Based on the records under the first of the three pieces of this document have lasted to today, firstly a claim that Geyikli Baba was a raki and wine drinker and a heterodox dervish was asserted; then this inappropriate approach was taken to such an interpretation by different history researchers that such was also the characteristic features of the coevals of Baba, namely the Turkmen babas.

This paper attempts to refute the baseless claims on heterodoxy of Baba in the light of the conclusive evidences by analyzing the issues with regards to the activities of Geyikli Baba who settled at the edge Inegöl during and after the conquest of Bursa, his close relationship with Orhan Gâzî and allocation of foundations to him, with references to this controversial document constituting the basis of the claim that Geyikli Baba and Turkmen babas in XIV century adopted an heterodox life style, the common information in an anonymous writing repeating those expressed in the aforementioned document and other historical materials from such period.

Key words: İnegöl, Geyikli Baba, Orhan Gazi, conquest of Bursa, heterodoxy.


* Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi bölümü. [email protected]

Klasik Türk Edebiyatı’nda Hurûfîlik felsefesini kullanan şairlerin Hurûfî
olarak tanımlanması veya tanımlanmaması çoğu zaman araştırmacının
takdirine bırakılmıştır. Bu makale öncelikle araştırmalarda sıkça kullanılan
“Hurûfî” ve “Hurûfîlikten etkilenmiş” gibi kavramları tartışmaya
açmaktadır. Hurûfîliğe ait kavramları ve yorumları kullanan ancak bunlar
dışında Hurûfîliklerine ait elimizde herhangi bir bilgi bulunmayan Klasik
Türk Edebiyatı şairlerinin ne derece Hurûfî oldukları veya bu şekilde kabul
edilip edilmeyecekleri makalenin asıl konusunu oluşturmaktadır. Dolayısıyla
şiirlerini ve yazılarını Hurûfîliği yaymak için kullanmış, Hurûfî dâîliği yapan
Nesîmî, Refî’î, Misâlî, Arşî gibi şairler bu makalenin kapsamı dışındadır.
Hurûfî oldukları veya Hurûfîlikten etkilendikleri iddia edilen Hayretî, Usûlî,
Rûhî-i Bağdâdî, Gelibolulu Âlî ve Hakîkî üzerinde durulacak ve öne
sürdüğümüz metot çerçevesinde konuyla ilgili beyitler değerlendirilecektir.

This article examines the Bektashi lodges in Istanbul from the time the city was conquered to the times that the lodges were closed/transformed/or put under a more strict control after the abolition of the janissary army in 1826. The goal of this study is to investigate the history of the Bektashi lodges in Istanbul with reference to the institutionalization of Bektashism in general and of the Janissary army and to provide a contextual analysis of their history. We argue that the Bektashi sect, reorganized during the reign of Bayezid II, underwent an institutionalization similar to that of other Istanbul lodges. The second juncture of the history of the Bektashi lodges in Istanbul is the second half of the 18th century. This new phase in the history of the logdes was cut off with the 1826 intervention of the state.
Keywords: Bektashism, lodge, Istanbul, Bayezid II, Janissary army, waqf deeds,Karaağaç, Erikli Baba, Perişan Baba, Şehidlik, Durmuş Dede, Şahkulu Sultan, Karaca Ahmed Sultan, Yarımca Baba, Mürüvvet Baba, Karyağdı Baba, Kıncı Baba, Tahir Baba

İnanç ile inanış aynı anlamlara gelen tâbirler mi? Kut dediğimiz, yalnızca "hükümdara, devleti yönetme güç ve yetkisinin Tanrı tarafından verildiğine dair olan bir inanış mı? Alevî-Bektaşî kültürüne Türklerden intikal eden kültler, Şamanizmin günümüze kadar gelen değişmez bir eseri mi? Rit, ritüel ve âyin aynı şeyler mi? Her kültün kendine has bir rit ya da ritüelinden söz edilebilir mi? Kavramsal olarak her ne kadar farklı çağrışımlar barındırsalar dahi bu çalışmada bu soruların cevaplarının bulunabileceği kanaatindeyiz. Türklerden günümüze kadar gelen pek çok ritüel; dinimizin, mezhebimizin yahut yaşam tarzımızın bir parçası haline gelmiştir. Bunların tarihini araştırmak istediğimizde evvelinde Şamanlardan kalan büyük bir miras olduğunu rahatlıkla görebilmekteyiz. Çalışmamızın esas gayesi, "inanç, inanış, kut, kült, rit, ritül ve âyin" gibi birbirleriyle hala karıştırılmakta olan bazı terimleri açıklayabilmek ve bunların Alevî-Bektaşî kültüründe nasıl şekillendiğini gösterebilmektir. Giriş 1. İnanç Kavramı "İnanç"; Tanrı'ya, bir dine inanma, imân, itikat, birine duyulan güven, inanma duygusudur." [TDK; 1998: 1080] Sözlük anlamı ile "kişice, ya da toplumca, bir düşüncenin bir olgunun, bir nesnenin, bir varlığın gerçek olduğunun kabul edilmesi" demektir." [Boratav; 1994: 7] Bu yönüyle bir psikolojik olayın ifadesidir. İnançlar bazen tamamen bir aklî ispat sonunda meydana gelir, bazen de bir otoritenin eseri olur. Hissî sebeplerle de inanç meydana gelir. İnançta şüphe yoktur. İnançlar, toplumun tesiriyle zaman zaman beslenmezlerse söner ve dağılırlar. Dinî tören ve âyinler, millî bayram ve törenler çeşitli edebî ve ahlakî yayınlar fertlerde durmadan inançlar birbirlerine aşılar ve kuvvetlendirir. 1 2. İnanış Kavramı İnanış, sözlükte anlam itibariyle " inanma, inanılan şey" [TDK; 1998: 1080] olarak ifade edilmektedir. Geleneğe dayalı olarak oluşan inanma pratikleri ve benzer şeylere ise "inanış" denir. Örneğin; Türklerin eski dini olan Gök Tanrı dinini ve onun sistemini kabul etmek inanç kavram ile ifade edilirken, Gök Tanrı dininin ortaya koyduğu kaideleri kabul etmek (cennet-cehennem, Gök Tanrı, göğe yükseliş, iyelere inanma...) imân kavramı ile açıklanabilir. Birçok kaynakta Türklerin eski dini Şamanizm olarak geçmekte ve din kavramı inanış olarak ele alınmaktadır. Türklerin dini ve inanışlar ile ilgili çalışmalarda karşılaşılan en önemli sorunlardan biri Türklerin dini konusundadır. Türklerin eski inançlar yaygın olarak Gök Tanrı dinine dayanmaktadır. İnanışlarında ise kamlığa (Şamanlık) dayalı unsurlar yatar. 2

Bu kitap, 1921-1925 yılları arasında Hacı Bektaş Velî Dergâhı’nın ziyaretçileri için tutulan Hacı Bektaş Velî Hazretlerinin Türbesine Aid Ziyâret Defteri kayıtlarını içermektedir. Çoğunluğu ziyaretçilerin kendi el yazılarından oluşan kayıtlarda ziyaretçinin adı, nereli olduğu, ziyaret sebebi, ne iş yaptığı, daha önce dergâhı ziyaret edip etmediği, konaklayıp konaklamadığı gibi bilgilerle birlikte ziyaretçilerin duygu, düşünce, tespit ve önerileri de yer almaktadır.
Kitap, giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Hacı Bektaş Velî, Bektaşilik ve Hacı Bektaş Velî Dergâhı hakkında genel bilgilere yer verilmiştir. Birinci bölümde, yayına hazırlanan ziyaretçi defterinin fiziki tanıtımı yapıldıktan sonra ziyaretçi kayıtları içerik bakımından değerlendirmeye tabi tutularak ziyaretçilerin sosyal statülerine göre bir tasnif yapılmış ve ziyaretçi kayıtlarından örnekler verilmiştir. Ayrıca defterde ziyaret kaydı bulunan bazı ziyaretçilerin fotoğraflarına yer verilerek çalışma görsel açıdan zenginleştirilmeye çalışılmıştır. Bölümün sonuna Ziyaretçi Defteri’ndeki ziyaretçilerin ismi, geldiği yer ve ziyaret tarihlerinin yer aldığı bir liste ile şahıs, yer ve kurum adlarından oluşan karma dizin eklenmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde ise ziyaretçi defterinde yer alan kayıtların transkripsiyon kuralları çerçevesinde Latin harflerine çevrilmiş metni ile tıpkıbasım görüntüleri karşılıklı sayfalarda eşleştirilerek yayınlanmıştır. Bu sayede okuyuculara asıl metin ile çeviri metni birlikte görüp değerlendirme imkanı sağlanmıştır.
Okuyucu, birbirinden bağımsız, yüzlerce farklı kişi tarafından kaleme alınmış ziyaretçi notlarında kimi zaman çocukluğundan beri menkıbelerini işiterek büyüdüğü Hacı Bektaş Velî’nin türbesini ilk defa ziyaret eden birinin, kimi zaman da defaatle ziyeret etmesine rağmen hürmet ve muhabbetini yitirmediğini beyan eden muhibbânın ifadeleriyle karşılacaktır. Kitapta, Kurtuluş Savaşı’nın zor koşulları içerisinde cepheden memleketine dönen bir askerin, Anadolu’daki Yunan esirlerin durumunu incelemek üzere yolda olan Hilâl-i Ahmer ve Kızılhaç yetkililerinin, Türkiye Büyük Millet Meclisi mebuslarının, seyahatleri esnasında arabaları bozulan bir ailenin, ticaret amacıyla bir şehirden başka bir şehre giden tüccarın ya da parasız olarak Dünyayı dolaşan bir seyyahın duygu ve düşünceleri gibi pek çok anekdot okuyucuya eşlik edecektir. Ziyaretçi kayıtları göstermektedir ki Hacı Bektaş Velî Dergâhı, yüzyıllardır olduğu gibi, en başta manevî motivasyonla feyz almak ve bir vecibeyi yerine getirmek isteyen Bektaşi yolunun yolcularının ziyaretgâhı konumundadır. Hacı Bektaş Velî Dergâhı, kimisinin yol güzergâhına tesadüf ettiği için uğradığı, kimisinin memuriyet görevi, iş seyahati veyahut başka sebeplerle konaklama ihtiyacını karşılamak maksadıyla geldiği, kimisinin de zaruretlerden dolayı sığındığı bir çekim merkezidir. Milli Mücadele Dönemi ve Cumhuriyetin ilk yıllarında asker, sivil, bürokrat, memur, mutasavvıf gibi toplumun her kesiminden ziyaretçilerin ve yabancı uyruklu misafirlerin uğrağı konumunda olduğu anlaşılan Hacı Bektaş Veli Dergâhı’na gelen ziyaretçilerin imzalı el yazılarından oluşan bu kitap, dergahın konumu ve fonksiyonu hakkında kıymetli veriler ihtiva etmekle birlikte, biyografi çalışmaları açısından da önemli bilgiler sunmaktadır.

Türk tasavvufunun en önemli sûfilerinden biri olan Hacı Bektaş Veli, 13.
asırdan günümüze özel anlamda Anadolu’da ve Balkanlar’da yaşayanların, genel anlamda ise tüm dünya insanlarının gönüllerine seslenebilmiş bir “gönül eridir”. Kendisinden sonra kurulan ve yaşatılan Bektaşilik Tarikatı, Anadolu’nun zengin irfani geleneğinin günümüze taşınmasında ve yaşatılmasında da birinci derecede rol almıştır. Yüklendikleri sorumluluklarla, birer “yaygın din eğitimi” kurumu gibi çalışan tekke ve dergahlar, bu toprakların ihtiyaç duyduğu sevgi ve
hoşgörü yüklü bireyler yetiştirmeyi başarabilmişlerdir. Şüphesiz ki bu manevi mirasın model kişiliklerinden birisi ve Alevi-Bektaşi inancının da “Serçeşme”si Hacı Bektaş Veli’dir. Ona atfedilen bir çok eserde ahlaki
olgunluğa yani “insan-ı kamil”liğe gidişin bir çok açıdan reçeteleri mevcuttur. Çalışmamızda, Hacı Bektaş Veli’nin eserlerinden hareketle yine Onun bıraktığı manevi miras içerisinde olgunlaşmak isteyen taliplere
veya dervişlere yüklenen sorumlukları ve bu sorumlukların çok yönlü yapısı siz araştırmacıların ilgisine sunulacaktır. Nefsi, “4 kapı” ve “40 makam”dan geçirerek arıtan ve “nefs-i kamil” haline dönüştüren Alevi-
Bektaşi toplumunun manevi değerlerine bir de bu açıdan bakabilmek çalışmamızın ulaşmak istediği bir diğer amaçtır.

Özet Hacı Bektaş Veli vakfı, Tanzimat dönemi öncesinde olduğu gibi sonrasında da Osmanlı dev-leti tarafından ayrıcalıklar tanınarak desteklenmiş sekiz büyük vakıftan birisidir. 15. yüzyıl sonlarından itibaren vakfa bağlı gelir kaynakları sürekli olarak artış göstermiştir. Ancak za-manla merkez tekkenin gelirleri azalmış ve devlet tarafından verilen tahsisatın ödenmem-esi veya geciktirilmesinden dolayı dergâha gelen misafirlerin ihtiyaçları karşılanamamış bu nedenle de dergâh yöneticileri Osmanlı yöneticilerinden yardım talep etmiştir. Merkez tek-kenin belli başlı gelir kaynakları vakıflar, sadaka, adak ve hediyeler; devlet tarafından yapılan mutat olan ve olmayan yardımlar, devletten izin alınarak her yıl dergâh adına 5–10 kişinin muhtelif vilayetlerden topladığı yardımlar gibi kalemlerden oluşmaktadır. Bunların yanında, Hacı Bektaş Veli vakfına ait arazilere vergi muafiyeti tanınması, dergâha odun vb. malzeme yardımı yapan yerleşim birimlerinin devlet tarafından muhtelif vergilerden muaf tutulması gibi tutumlar, tekkenin uzun zaman ayakta kalmasını sağlamıştır. Merkez tekkeye devlet tarafından yapılan mutat sübvansiyonlar arasında, " taamiye " adı altında yapılan ödemeler ve merkez tekke şeyhine her yıl " hırka bedeli " olarak ödenen paralar göze çarpmaktadır. Merkeze bağlı olarak Anadolu, Balkanlar ve Afrika'nın muhtelif yerlerinde kurulan tekkel-erin de muhtelif gelir kaynakları bulunmaktadır. Bu çerçevede devlet tarafından, genelde, bu tekkelere yakın alanlarda bulunan mukataalardan-Filibe, Şumnu, İnöz, Ahyolu, Gümülcüne ve Erzurum mukataaları gibi-sübvansiyonlar yapılmıştır. Bunun dışında panayırlardan elde edilen harçlar, tekkelere yapılan mutat olmayan bağışlar, dergâh mensuplarının dergâh adına yaptıkları ticari ve tarımsal faaliyetler de tekkelerin önemli gelir kalemleri arasında gözükmektedir.

The trust of Haci Bektash Veli, which was given some priorities and supported by the Ottoman
Empire during both pre and post Tanzimat periods, is one of the eight trusts. The
income of the trust showed a steady increase starting from end of the 15th century. Nonetheless,
the income of central tekke decreased in time and since the state did delay or did not
deliver the subvention of the tekke, the needs of tekke’s visitors could not be met therefore
the administrations of the tekke asked the Ottoman statespersons for help. Chief income
sources of the central tekke consisted of the trusts, gifts, donations, the habitual and unhabitual
allowance by the state, and the donations collected by 5-10 state – approved-people
from different parts of the country. Additionally, the tax exemption from the fields and lands
belonging to the trust and from the residential areas supplying the dergah with items such
as wood played an important role in having a long life for the tekke. Among the habitual
donations of the state to the Central tekke, the payments called “taamiye” and the money
given to the sheik of the central tekke under the name of the wage of the cardigan attracted
the attentions. There were certain income sources of the tekkes established in different parts
of Africa, the Balkans and Anatolia connected to the Center. In this respect, some subsidies
were usually made in the mukataas -such as Filibe, Şumnu, İnöz, Ahyolu, Gümülcüne and
Erzurum- closer to these tekkes by the state. In addition to these, the fees obtained from the
fairs, irregular donations made to the tekkes, the agricultural and trade activities done by the
members of the dergah were among the important income sources of the tekkes.
Keywords: Hacı Bektash Velî, Dervish lodge (small tekke), charity, oblation, rations, horse
breeding